The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by Alfiyah Indarwati, 2021-11-08 15:43:57

SINAU BASA JAWA

SINAU BASA JAWA

SINAU BASA JAWA

Kawruh Basa, Kasusastran, Paramasastra,
Aksara Jawa, lan Wayang

Alfiyah Indarwati, M. Pd.
Widaningrum, S. Pd.

i

SINAU BASA JAWA

Alfiyah Indarwati, M. Pd.
Widaningrum, S. Pd.

Penyunting : Usrotun Hasanah
Perancang Sampul : Aria Nindita
Penata Letak : Lia Soeparno
Diterbitkan Oleh : SIP Publishing
SIP Publishing
Jl. Curug Cipendok Km. 1
Kalisari, Cilongok, Banyumas, Jawa Tengah
CETAKAN PERTAMA, Mei 2019
Katalog Dalam Terbitan (KTD)
14cm x 20cm, 160 Halaman
ISBN 978-623-7436-01-0
Hak cipta dilindungi oleh undang-undang
Dilarang memperbanyak sebagian atau
seluruh buku tanpa izin penerbit dan penulis
Isi diluar tanggung jawab percetakan

ii

Atur Pambuka

Puji syukur kaaturaken dhumateng Allah SWT, ingkang
sampun paring lubering sih kanugrahan ingkang tanpa
upami, saengga kula kekalih saged ngrampungaken buku
kanthi irah-irahan Sinau Basa Jawa. Buku menika isinipun
bab kawruh basa, kasusastran, paramasastra, aksara Jawa
tuwin wayang.

Kawruh basa ngemot sawernineng bab ingkang wonten
gandheng cenengipun kaliyan basa Jawa. Paramasastra,
ngemot tata cara pandhapuking tembung. Kasusastran
ngrembag bab sastra Jawa. Wondene wayang ngrembag
bab thek kliweripun wayang.

Panyerat ngaturaken agunging panuwun ingkang tanpa
upami dhumateng pengurus PGRI Kabupaten Wonosobo,
Dinas Pendidikan Kabupaten Wonosobo, ugi pengurus PGRI
Provinsi Jawa Tengah, ingkang sampun paring kalodhangan
ugi panyengkuyung kangge buku kula menika.

Kanthi buku menika mugya saged dados salah
satunggaling gegebengan anggenipun nyinaoni ugi nguri-
uri basa Jawa.

Wonosobo, Desember 2018
Panyerat

iii

Atur Panglantar

Raos syukur kaaturaken dhumateng Allah SWT
ingkang sampun paring kalodhangan saengga kula saged
atur panglantar ing buku Sinau Basa Jawa punika.
Kula minangka sesulih saking PGRI Kabupaten
Wonosobo rumaos mongkog awit wontenipun buku Sinau
Basa Jawa. kangge gegebengan tumrap lare SD, SMP, SMA
ugi umum.
Alfiyah Indarwati, satunggaling dwija basa Jawa
ing SMP Negeri 1 Mojotengah Wonosobo. Pawestri lairan
kitha Boyolali menika, nggadhahi pepenginan tetep
nglestantunaken basa Jawa. Salah satunggaling cara inggih
menika nyerat geguritan ugi cerkak.
Dyah Widaningrum, dwija basa Jawa ing SMP
Negeri 1 Kalikajar ugi nggadhahi krenteg ingkang sami
nglestantunaken basa Jawa. Kabukten anggenipun nyerat
antologi cerkak.
Amung donga pamuji mugi-mugi buku menika saged
nggrengsengaken pamulangan basa Jawa. Namung cekap
semanten, ingkang saged kula aturaken, matur nuwun.

iv

Dhaftar Isi

Atur Pambuka ......................................................................iii
Atur Panglantar ...................................................................iv
Dhaftar isi ............................................................................v

BAB I KAWRUH BASA
A. Unggah-ungguh Basa....................................................... 1
B. Tembung Kosok Balen ....................................................16
C. Tembung Saroja .............................................................20
D. Tembung Entar ...............................................................23
E. Tembung Garba ..............................................................30
F. Tembung Plutan ..............................................................31
G. Dasanama ......................................................................31
H.Sanepa.............................................................................36
I. Tembung Yogyaswara.......................................................37
J. Keratabasa........................................................................37
K.Sengkalan.........................................................................39
L. Rurabasa..........................................................................42
M. Pepindhan......................................................................42
N. Neptu Dina lan Pasaran..................................................47
O. Neptu Wulan lan Taun....................................................47
P. Milang Angka...................................................................47
Q. Jeneng Pagaweyan..........................................................48
R. Jeneng Godhong..............................................................51
S. Jeneng Kembang..............................................................51
T. Jeneng Pentil....................................................................52
U. Jeneng Wit......................................................................53
V. Jening Woh......................................................................53

v

W. Jeneng Isi.......................................................................53
X. Jeneng Tali.......................................................................53
Y. Jeneng Pala......................................................................54
Z. Jeneng Anak Wong..........................................................55
AA. Prenahe Sedulur............................................................57
BB. Jeneng Panggonan........................................................57
CC. Jeneng Anak Kewan.......................................................61
DD. Watak Manungsa..........................................................62
EE. Tatacara ing Kantin Sekolah...........................................65
FF. Tatacara Guneman.........................................................65
GG. Tatacara Mlebu Kelas Liya............................................66
HH. Panyandraning Awak....................................................66

BAB II PARAMASASTRA
A. Tembung.........................................................................69

1.Tembung Lingga......................................................69
2. Tembung Andhahan69

a. Ater-ater........................................................69
b. Seselan..........................................................71
c. Panambang...................................................71
3. Tembung Rangkep..................................................73
4. Tembung Camboran...............................................74
a. Tembung Camboran Wutuh............................74
b. Tembung Camboran Tugel..............................74
5. Jinising Tembung....................................................75
B. Sinonim...........................................................................77
C.Homofon..........................................................................78
D. Homograf........................................................................78
E. Ukara...............................................................................78

vi

1. Ukara Tanduk.........................................................79
2. Ukara Tanggap........................................................79
3. Ukara Lamba..........................................................79
4. Ukara Camboran....................................................79
5. Warnaning Ukara

a. Ukara Carita.......................................................80
b. Ukara Pakon.......................................................80
c. Ukara Pitakon.....................................................81
d. Ukara Sambawa.................................................81
e. Ukara Sananta...................................................81

BAB III KASUSASTRAN
A. Paribasan, Bebasan.........................................................82
B. Saloka..............................................................................93
C. Wangsalan.......................................................................95
D. Purwakanthi

1. Purwakanthi Swara................................................96
2. Purwakanthi Sastra................................................97
3. Purwakanthi Lumaksita (Basa)...............................97
E. Parikan.............................................................................98
F. Cangkriman....................................................................100
G. Pidhato..........................................................................102
H. Panyandra Panganten...................................................104
I. Tembang Jawa................................................................108
1. Tembang Gedhe...................................................108
2. Tembang Tengahan..............................................108
3. Tembang Cilik (Macapat)......................................108
4. Tembang Dolanan................................................114
J. Gamelan.........................................................................115

vii

BAB IV AKSARA JAWA
A. Aksara Jawa..................................................................118
B. Aksara Jawa lan Pasangan.............................................118
C. Sandhangan...................................................................118
D. Lafal Aksara Swara.........................................................121
E. Sandhangan Mandraswara............................................122
F. Pada ..............................................................................123
G. Aksara Swara.................................................................123
H. Aksara Murda................................................................124
I. Aksara Rekan..................................................................124
J. Angka Jawa....................................................................125

BAB V WAYANG
A. Satriya lan Kasatriyane..................................................126
B. Pandhita lan Pertapane.................................................127
C. Ratu lan Negarane.........................................................127
D. Pusaka, Gaman lan Aji-Aji.............................................128
E. Dewa lan Kahyangane...................................................129
F. Jeneng Abdi Kinasih.......................................................130
G. Pandhawa.....................................................................131
H. Kurawa..........................................................................132
I. Watak Wayang................................................................132
J. Urutan Wayang..............................................................133
K. Paraga ing Wayang........................................................133
L. Tembung ing Pewayangan.............................................134
M. Jeneng Paraga Wayang................................................135
N. Lakon Wayang...............................................................135
O. Astha Brata...................................................................136
P. Punakawan....................................................................138

viii

Q. Gambar Wayang...........................................................140
Kapustakan...................................................................145
Pribadi Binuka...............................................................147

ix

x

BAB I
KAWRUH BASA

A. Unggah-ungguh Basa

Unggah-ungguh basa utawa undha-usuk basa uga asring kasebut
tingkat tutur basa.
Unggah-ungguh basa manut Sudaryanto (1989) lan Ekowardono
dkk. (1993) kaperang dadi loro yaiku:

unggah-ungguh basa



ngoko krama







ngoko lugu ngoko alus krama lugu krama alus

1

1. Basa Ngoko
a. Ngoko Lugu
Basa kang tembung-tembunge ngoko kabeh.
Tuladha:
Adhiku arep ditukokake tas ing Rita.
Yani mangan sega karo ngombe es degan.

Kang migunakake:
bocah karo bocah
wong sing luwih tuwa marang sing nom

b. Ngoko Alus:
Basa kang tembung-tembunge ngoko kacampuran krama
inggil
Tuladha:
Simbah arep dipundhutake ageman werna abang.
Bu Sinta karo pak Tris tindak Selomerto nitih angkot.
Ibu dhahar lemper karo ngunjuk wedang.

Kang migunakake:
wong tuwa karo wong tuwa ananging wis kenal

2. Basa Krama
a. Krama lugu
Basa kang tembung-tembunge krama kabeh
Tuladha:
Adhi kula badhe dipuntumbasaken tas ing Rita.
Yani nedha sekul kaliyan ngombe es degan.
Siti saweg sinau basa Jawa.

Kang migunakake:
1. Kanggo nyaritakake sawijining bab
2. Takon papan panggonan marang wong kang durung
kenal.

2

b. Krama Alus
Basa kang tembung-tembunge krama kacampuran krama
inggil
Tuladha:
Simbah badhe dipunpundhutaken ageman werni abrit.
Bu Sinta kaliyan pak Tris tindak Selomerto nitih angkot.
Ibu dhahar lemper kaliyan ngunjuk wedang.

Kang migunakake:
1. Bocah marang wong tuwa
2. Wong nom marang wong tuwa

Ana uga basa kedhaton lan krama desa
a. Krama Kedhaton

Basa kang dienggo ing kraton. Saiki dianggo ing pewayan-
gan utawa kethoprak.
Tuladha:
Lo, punapa jengandika taksih darbe adhi malih?

b. Krama Desa
Basa krama dikramakake maneh, utawa kutha dikramakake
Tuladha:
“Bu, tembung penggalih artosipun menapa?”.
Pak Tukijo nitih kepel.
Kanca kula aslinipun saking Bajulkesupen (Boyolali)
Sampeyan badhe kesah dhateng Semawis (Semarang)
nggih?

c. Basa Kasar
Basa kang tembung-tembunge kasar, adate digunakake
wong kang lagi nesu.
Tuladha:

3

Matamu nggo nyawang ora?
Utegmu nggo mikir ta!
Yen mlaku aja pecicilan!

Tembung Ngoko-Krama-Krama Inggil
Perangane Awak

Ngoko Krama Krama Inggil
alis alis imba
ati manah penggalih
awak badan salira
balung balung tosan
bangkekan bangkekan pamekan
bathuk bathuk palarapan
bokong bokong bocong
brengos brengos gumbala, rewis
cangkem cangkem tutuk
cengel cengel griwa
dhadha dhadha jaja
dhengkul dhengkul jengku
dlamakan dlamakan samparan
driji driji racikan
embun-embun embun-embun pasundhulan
endhas sirah mustaka
epek-epek epek-epek tapak asta
geger geger pengkeran

4

Ngoko Krama Krama Inggil
gelung gelung ukel
getih rah rah
githok githok julukan
gulu gulu jangga
idep idep ibing
idu idu kecoh
iga iga unusan
ilat ilat lidhah
irung irung grana
janggut janggut kethekan
jenggot jenggot gumbala
kempol kempol wengkelan
kringet kringet riwe
kuku kuku kenaka
kuping kuping talingan
lambe lambe lathi
luh luh waspa
mata mripat paningal, soca
pipi pipi pangarasan
pundhak pundhak pamidhangan
pupu pupu wentis
rai rai pasuryan
rambut rambut rema, rikma
riyak riyak jlagra
sikil suku ampeyan
susu susu prembayun
swara swanten swanten
tangan tangan asta
umbel umbel gadhing
untu untu waja
uyuh toyan turas
weteng weteng padharan
wudel wudel tuntunan

5

Ngoko Tembung Liyane Krama Inggil
abang abrit
adhi Krama rayi
adeg A jumeneng
adoh abrit tebih
adus adhi siram
ajang adeg ambeng
aku tebih kula
ambung adus aras
amit ajang nuwunsewu
anak kula putra
anggo ambung agem
aran amit asma
arep lare kersa
asu angge segawon
aweh nama paring
ayo ajeng, badhe mangga
apek segawon pundhut
nyukani
mangga
pendhet

bali B kondur
bantal wangsul, mantuk kajang
banyu bantal toya
bapak toya rama
batur bapak abdi
bebed rencang nyamping
bebek bebed kambangan
bener kambangan kasinggihan
beras leres uwos
biyen uwos rumiyin
bojo riyin garwa
semah

6

bali wangsul, mantuk kondur
bantal bantal kajang
banyu toya toya
bapak bapak rama
batur rencang abdi
bebed bebed nyamping
bebek kambangan kambangan
bener leres kasinggihan
beras uwos uwos
biyen riyin rumiyin
bojo semah garwa
boreh boreh konyoh
buri wingking pengkeran
buwang bucal kendhang
bebuwang bebucal bobotan
bunyar rampung rampung
carita cariyos
caturan C ngendika
cawis cariyos caos
cekel wicanten asta
celeng cawis andhapan
cewok cepeng cawik
celathu andhapan ngendika
cucul cawik lukar
cukur wicanten paras, pangkas
cundhuk cucul sangsangan
dadi cukur dados
dalan cundhuk margi
dandan busana
deleng D mriksani
dados
radinan
dandos
ningali

7

dhewe D piyambak
dhuwit piyambak arta
dudu yatra sanes
doyan sanes kersa
dolan purun ameng-ameng
durung dolan dereng
duwe dereng kagungan
gadhah
eling emut, enget
embah E eyang
embuh eling ngapunten
endhem embah wuru
endi kirangan pundi
enteni mendhem rantosi
enyang pundi awis
esuk entosi enjing
gajah awis liman
gawa enjing asta
gawe damel
gedhe G ageng
gelang liman binggel
gelem bekta kersa
gelis damel enggal
gelung ageng ukel
geni binggel latu
godhong purun ron
golek enggal pados
gugah gelung wungu
latu
ron
pados
gugah

8

gula G gendhis
gunem gendhis ngendikan
guyu gineman gujeng
iket gujeng dhestar
iki punika
ilang I ical
imbuh iket tanduk
ineb niki nyare
ireng ical cemeng
isa imbet saged
isin (ny) ipeng lingsem
iya cemeng inggih
jaga saged reksa
jago isin sawung
jaluk inggih nyuwun
jamu loloh
jaran J titihan
jarit jagi nyamping
jenat sawung swargi
jeruk nedhi jeram
jisim jampi layon
joget kapal beksa
jungkat sinjang pethat
jupuk jenat pundhut
kabeh jeram sedaya
kacamata jisim kacatingal
kaget jogged kejot
serat
pendhet

K
sedanten
kacamripat
kaget

9

kakung K raka
kalung kakang sangsangan
kanggo kalung kagem
kandha kangge ngendika
kathok matur, sanjang lancingan
katur sruwal konjuk
kayu katur kajeng
kebo kajeng maesa
klambi mahesa ageman
kembang rasukan sekar
kemben sekar kasemekan
kemul kemben singeb
keris kemul wangkingan
kijing dhuwung sekaran
kira kijing kinten
kongkon kinten utus
kowe kengken panjenengan
kramas sampeyan jamas
krasan kramas kraos
krungu kraos midhanget
(di)kubur miring disarekaken
kuburan (di)petak pasareyan
kurang kuburan kirang
kuwat kirang kiyat
kuwi kiyat punika
labuh menika/ punika labet
lagi nembe
lair L moyos
lali labet kalimengan
lanang saweg kakung
lara lair gerah
kesupen
10 jaler
sakit

larang L awis
layang awis nawala
lemah serat siti
lemu siti lema
liwat lema langkung
lunga langkung tindak
lelungan kesah tindakan
lungguh kekesahan pinarak
maca lenggah maos
macan sima
maling M pandung
mambu maca ngganda
manak macan babaran
mangan maling dhahar
mangkat mambet tindak, jengkar
marang nglairaken kagem
mara nedha dhateng
mati bidhal seda, surut
mayit kangge layon
melek dhateng wungu
melu pejah dherek
menehi mayit maringi, nyaosi
menjangan melek sangsam
menyang tumut dhateng
metu nyukani miyos
minggat sangsam lolos
mlaku dhateng tindak
mudhun medal mandhap
mulang minggat ngasta
mulih mlampah kondur
muni mandhap mungel
mucal
mantuk, wangsul
mungel

11

murah M mirah
nandur mirah nanem
nangis muwun
nepsu N duka
nom nanem timur
nunggang nangis nitih
ngadeg nepsu jumeneng
nganggo nem ngagem
ngarep numpak ngarsa
ngaso ngadek kendel
ngelu ngangge puyeng
ngenger ngajeng ngabdi
ngenteni kendel nyrantos
ngimpi ngelu nyumpena
ngirim ngenger ngintun
ngising ngentosi, nengga bobotan
ngombe ngimpi ngunjuk
ngongkon ngintun ngutus, dhawuh
nguyuh bebanyu turas
nyambut gawe nginum ngasta damel
nyilih ngengken ngampil
nyengeni toyan ndukani
nyritani nyambut damel nyriyosi
obat nyambut jampi
oleh nyrengeni pikantuk
ompong nyriyosi dhaut
ora boten
O
jampi
angsal
ompong
boten

12

padha P sami
padusan sami pasiraman
panas padusan benter
pangan benter dhaharan
pangilon tedhan paningalan
paturon pangilon pasareyan
payung patileman songsong
petan payung ulik
pikir petan penggalih
pilis manah blonyoh
pitik pilis ayam
prau ayam baita
pupak kapal dhaut
pupur pupak tasik
putih pupur pethak
putu pethak wayah
rabi, omah-omah putu krama
rada radi
rasa R raos
rata emah-emah radin
raup radi suryan
rekasa raos rekaos
rupa radin warni
rusak raup risak
rekaos
sabuk warni paningset
sedhela risak sekedhap
sedulur sedherek
salin S gantos
sabuk
sekedhap
sedherek
gantos

13

salin S gantos
sandhangan gantos pengagem
sapi pangangge lembu
sapih lembu pegeng
sapu sapih samparan
sega sapu sekul
segara sekul seganten
selir seganten ampil, ampeyan
slamet selir sugeng
suwe wilujeng dangu
takon dangu nyuwun pirsa
tandang gawe ngasta damel
tandha tangan T tapak asta
tandur taken tanem
tani nyambut damel wungu
tapihan tandha tangan nyampingan
teka tanem rawuh
teken tangi lantaran
tetak, sunat tapihan supit
tiba dugi, dhateng dhawah
tilik teken tuwi
tuku tetak, sunat mundhut
turah dhawah tirah
turu tuwi sare, nendra
turun tumbas tedhak
udan tirah jawah
udeng tilem dhestar
ukiran turun jejeran

U
jawah
iket
jejeran

14

ulem-ulem U atur-atur
umur ulem-ulem yuswa
undang umur ngaturi
urip undang sugeng
utang gesang ngampil
uyah nyambut sarem
wadi sarem wados
wadon estri
wahing W sigra
wangi wados wantun
waras estri waluya
watu wahing sela
watuk wantun cekoh
wayah saras wanci
wayang sela ringgit
wedhus watuk menda
wedi wanci ajrih
wengi ringgit dalu
weruh menda priksa, unnga
weweh ajrih peparing
wirang dalu lingsem
wisuh sumerep wijik
wong nyukani tiyang
wuda isin lukar
wudun wisuh untar
wutuh tiyang wetah
yekti wuda yektos
yen wudun menawi
wetah

Y
yektos
menawi

15

B. Tembung Kosok Balen

Tembung kosok balen yaiku tembung kang tegese kuwalikane
tembung kasebut.
Tuladha:

Tembung Kosok balen Tembung Kosok balen

A M

andhap inggil mabur mencok
andhap asor degsura mamang teteg
adhem panas mandheg mlaku
adil sawenang- maneh uwis
ageng wenang manjer ngglewang
agung alit manthuk gedhek
akas asat manteb entheng
akeh cuwer mapak ngeterake
ala sethithik mardika dijajah
ambang becik marem gela
amem kelem mempeng kesed
asat grapyak mendhung resik
asor amber, rop mengkurep mlumah
atos unggul mentah mateng
empuk miris tatag
mopo tumandang
mukti, mulya sengsara
mulih budhal
mursid mrosal
mungsuh bala, kanca

B N
elek
bagus pesek nacad ngalem
(m) bangir alon nangis ngguyu
banter rugi nesu rena
bathi ala, elek nistha utama
becik ngajeni ngina

16

bagya B ngakoni N
bener ala, elek ngati-ati nyelaki
bening cilaka ngebreh sembrana
biyen luput nugel gemi
brangasan butheg nyedhak nyambung
budhal saiki nyusahake ngadoh
bungah sabar nyenengake
teka
cedhak susah padha P
cendhak C padhang beda
cethek adoh padu peteng
cethil dawa penak rukun, akur
cingkrang jero pinggir rekasa
ciyut loma prasaja tengah
climen landhung pucuk ngebreh
crah amab pungkasan bongkot
culika gedhen wiwitan
cupet akur
cuwa jujur rame R
cuwer longgar rampung sepi
dawa lega rancag wiwit
dhewe kenthel rawuh alon
dhisik D (ng)rewangi tindak
dhoyong cendhak rekasa ngrusuhi
(n)dhudhuk bareng rendheng kepenak
dhuwur keri resik ketika
duka jejeg rikat reged
dursila ngurug rindhik alon
cendhek banter
rena
susila

17

edan D ringkes R
edhum E rowa rowa
eling waras cekak
entek panas sabar
esuk lali sareh S
gabuk isih seda nesu,
galak sore sedhep brangasan
gedhe sedhih kesusu
gela G semanak urip
gelem isi sengsara cemplang
gemi kuthuk sepele seneng
gething cilik seru anggak
gilik lega sida mulya
goroh moh subur wigati,
boros suda penting
seneng sugeng lirih, alon
gepeng sumelang wurung
temen, jujur sumringah cengkar
susah tambah
suthik seda
mantep
tabah pucet
tambah bungah
tanpa gekem
takon
teka T
temen kuwatir
tenan suda
tipis nganggo
titen mangsuli
lunga
cidra
ethok-ethok
kandel
lalen

18

grapyak G tresna T
gundhul anggak turah getning
ketel turu adol
jago udharan tangi
(n)jaluk J ukuman
Jembrung babon umuk U
jemek weweh urip wungkusan
jero gilar-gilar, urug ganjaran
jirih resik nyata
keset mati
cethek ndhudhuk
kendel
W
K lanang
ngelih, luwe
kaku lemes wadon wani, kendel
kalah menang wareg pungkasan
kalis ketaman wedi methel
kandel tipis wiwitan pambayun,
kasar alus wuled pambarep
kasoran unggul, wuragil dadi
ketiga menang wurung awas
kemlungkung rendheng wuta amoh
kemproh andhap asor wutuh kurang, suda
kendel resikan wuwuh
kepenak jirih
kerep rekasa
kesusu arang
klular-klulur sareh
kurang trengginas
kuru luwih
lemu

19

lali L yekti Y
lanang eling yuwana goroh
lancip wadon cilaka
landhep papak
lantip kethul
larang bodho
lega murah
lembut kuciwa
lencir agal
lepeh bembeng
lirih eleg
loh banter, seru
longgar cengkar
lonjong sesak
luhur bunder
lumrah asor
aneh

C. Tembung Saroja

Tembung saroja yaiku tembung loro kang padha tegese, utawa
meh padha tegese, dianggo bebarengan.
Tuladha:

A K S
abang branang kabur kanginan salah kaprah
adas pulawaras kadang konang salang tunjang
adhem ayem kadhangkala sambat sebut
adiluhung kajen kerinan sambung raket
akal budi kaku kengkeng sanak kadang
amis bacin kapok kawus sanak sedulur
amrik wangi kedhuk nyaruk sandhang pangan
andhap asor kepalu kepenthung sandi sasmita
angkara murka kepalu ketutu sapa aruh

20

A K S
angkat junjung kebat kliwat sapa aruh
ajur ajer kesampar- saru siku
apus krama kesandhung sato kewan
arum wangi kocap kacarita sayuk rukun
asih tresna kokot bolot seger kuwarasan
atut runtut kongas angambar sembah bekti
ayem tentrem kukuh bakuh sembah sujud
B L sembah sungkem
babak bundhas labuh labet sepi mamring
bagaswaras lagak lagu setya tuhu
bala kuswa lagak lageyan sih kawelasan
bau suku lara branta sih sutrisna
baya pakewuh lara wuyung sidhem permanen
bayu bajra legi angleng sinuba sinukarta
bibit sakawit lila legawa sigar jambe
blaka suta lir pendah sisik melik
bobot timbang loh jinawi sok glogok
breh weh M solah bawa
bot repot malang kadhak solah tingkah
budi pekerti malang megung sotya retna
bujana andrawina minta sraya sri bathara
buka sakawit mitra darma sri narendra
C mlayu nggendring suba kastawa
campur adhuk mobah mosik suba sita
campur bawur mubeng minger suka parisuka
candhak cekel mudha taruna suka rena
candhik ala mukti wibawa sumbang surung
ciri wanci mula buka sumebar warata
colong jupuk mulang muruk swarga loka
crah bubrah murang sarak T
cundhuk mentul murbeng dumadi tadhah udan
murub mubyar tahan banting
tambal sulam

21

D N S
dana driyah nangis ngguguk tambal sulam
darma bekti ngalap berkah tandhang graying
dhodhok seleh ngempit ngindhit tandang tanduk
donga pamuji gula wenthah tanem tuwuh
E nistha papa tangga teparo
edi peni nungsang jempalik tapa brata
endah peni nunjang palang tapak tilas
entek enting nyampar nyand- tatacara
ewuh aya hung tatakrama
ewuh pakewuh O tatatrapsila
G obah mosik tedheng aling-
gagah pideksa olah piker aling
gagah prakosa olah salira teguh rahayu
gandhes luwes owah gingsir teguh santosa
gandhes kewes P tepa palupi
ganggu gawe pacak gulu tepa slira
gemah ripah padhang jingglang tepa tuladha
gendhon rukon pait getir terang trawaca
gemi setiti papa cintraka tindak tanduk
geter pater pidak pedarakan tingkah laku
gethok tular pokal gawe tukar padu
gilir gumanti polah tingkah tulak balak
girang gumuyu pondhong pikul tumpang suh
gugur gunung puji pandonga tumpang tindhih
guna srana puji pangestu tumpuk undhung
guyup rukun puji rahayu tutur sembur
godha rencana puji syukur tuwa tuwas
I R U
iguh pratikel rahayu slamet ubarampe
imbal pangandikan raja brana uluksalam
imbal wacana raja kaya umyang gumuruh
J rame gumuruh undha usuk
jabang bayi rebut dluncung unggah ungguh
jala sutra rekadaya utang selang

22

J R W
jalma manungsa rekadaya wadyabala
japa mantra remuk rempu was sumelang
jarah rayah rukun santosa watak wanci
jejel riyel ruda paripeksa welas asih
jiwa raga ruwet renteng wirang isin
jungkir walik S wor suh
sabar narima wulang wuruk
sekti mandraguna Y
yayah sinipi

D. Tembung Entar

Tembung entar (arti kias) utawa tembung silihan yaiku:
tembung kang tegese dudu sabenere.
Tuladha:

Tembung Entar Tegese
abang kupinge A
(ng)abangake kuping
abang-abang lambe nesu banget
abang raine gawe nesu
adol ayu ora tenanan, mung lelamisan
adol bagus nandhang isin (wirang)
adol gawe ngendelake ayune
adol kringet ngendelake baguse
adol kwanen ngatonake penggaweane
adol krungon nyambut gawe
adol sendhe ngendelake kwanene
adol umuk golek-golek warta / kabar
adus getih adol barang menyang gadhen
adus luh akeh omonge, nanging ora nyata
ala jenenge tatune nemen banget
nemen anggone nangis
kurang dipercaya

23

ala kandhutane A
ala tembunge ala watake
alus tembunge tembunge kasar / saru
amba jangkahe kepenak dirungokake
apus krama bisa ikhtiyar mrana-mrana
asor budine dibujuk / diapusi kanthi alus
asor yudane bebudene ala
ati dhondhong kalah
atine ana wulune atine ala
balang liring atine ala / drengki
bau suku
bau tengen B
bening atine nglirik mripate
buwang sangkal abdi / batur
bukak wadi wong sing dipercaya
buwang tilas sumeh
cagak lek ngilangi / mbuang apes
cagak urip ngandhakake wewadine
cancut taliwanda nutupi tumindake sing ala
cangkem gatel
cendhak umure C
cepak jodhone camilan supaya betah melek
cepak rejekine kanggo nyukupi /kebutuhan uripe
cilik atine tandang gawe
cupet atine seneng ngrasani / nggunem
cupet jangkahe gelis mati
cupet nalare gelis oleh jodho
cupet pangandel gampang oleh rejeki
gampang kuwatir / gampang wedi
gampang nesu
ora bisa golek sarana
ora bisa mikirake werna-werna
ora percaya

24

dadi gawe D
dawa tangane ngrepotake
dhedher kautaman clemer / seneng colong jupuk
dhuwur atine nandur kabecikan
dhuwur pangkate gumedhe
empuk rembuge dadi wong pangkat / penguwasa
entek atine
entheng sanggane E
enthengan tangan guneme enak dirungokake
entheng tangae kaweden / kuwatir banget
gadho ati ora rekasa
gantung kepuh seneng makarya
gantung untu seneng mara tangan
gedhe atine gawe susah ati
gedhe endhase sandhangan ora tau ganti
gedhe omonge selak kepingin mangan
gedhe tekade tatag, ora kuwatir
gedhekake puluk gumunggung, kumalungkung
gegem tangan umuk ora ana nyatane
gilig rembuge ora gampang pasrah
golek slamet ora ana prihatine
golek urip kesed nyambut gawe
idu geni rembugane pasti / mesthi
ilang klilipe (ng) ati-ati supaya ora cilaka
jaka lara makarya amrih cukup butuhe
jembar dhadhane
jembar kawruhe I
jembar kubure omongane tansah kelakon
jembar polatane ilang mungsuhe

J
(bojo) jaka prawan
sabar, sugih pangapura
akeh ngilmune
mlebu suwarga
sumringah

25

jembar segarane J
jero kawruhe sabar, sugih pangapura
kedalu warsa pinter, akeh ngilmune
kandel kulite
kandel kupinge K
kaku atine kasep, wis kliwat
kasar tembunge digdaya, sekti
katon dhadhane ora nggugu pitutur
kegugah atine tansah ora sarujuk, sulaya
kelepatan ala tembunge ala, saru
kembang lambe wani adu arep
kakehan tangan sadhar, eling
kembange urip katut ala
kena tinenga-tenga tansah digunem kabecikane
kenceng karepe kakehan sing nyandak
kenceng tekade lelakone wong urip werna-werna
kulak warta kena disambati
kuwat drajad kekarepane kudu keturutan
kuwat isin tekade ora bakal mundur
kuwat mangan golek kabar / pawarta
lambe tipis cocog dadi pemimpin, panguwasa
landhep dhemkul mblebes / ora isinan
landhep pikirane mangane akeh
lara ati
lara ayu L
lara owah criwis/akeh omonge
larang pangan bodho, kethul banget
lobok atine pinter, gampang ngerti, lantip
luhur budine serik atine
luhur drajade lara kuning (pucet banget)
lurus lakune edan, dhegleng, gendheng
26 paceklik
sabar
kelakuane becik / apik
dadi wong pangkat / panguwasa
jujur

lurus lakune L
lumah tangane jujur
lumuh tangan senang njaluk
lunyu ilate kesed, ora gelem makarya
gunemane mencla-mencle

manis eseme M
manis rembuge eseme ngresepake ati
mara tangan guneme nyenengake ati
masa bodho seneng gawe lara / milara
mata dhuwiten pasrah
mata loro srakah marang dhuwit
mateni pangane mangro tingal
mateng kawruhe gawe ilang penguripane
mateng rembuge mumpuni, kawruhe wis tutug
mati sandhang-pangane gunemane wis disarujuki
mati raga ilang dalane golek panguripan
medhot (n) dalan prihatin, mertapa, tirakat
metani lupute ora diterusake
meres kringet nggoleki salahe
meres pikir nyambut gawe kanthi mempeng
mogel ilate temenan anggone mikirake
mogul sinaune mangan sing sarwa enak
murang tata ora tutug sekolahe
nandhang sungkawa kurang ajar, ora duwe duga
nandur kabecikan
ngadu wuleding kulit N
ngangsu kawruh lagi susah
ngatonake siyunge gawe kabecikan
ngatonake dhadhane gelut, perang, adu kekuwatan
golek ngelmu, meguru, sekolah
nuduhake kekuwatane/ kuwanene
umuk, sumbar, nantang
nganggur, ora nyambut gawe

27

ngekep dhengkul N
ngendhaleni hawa nafsu nganggur, ora nyambut gawe
ngepuh kringet nyegah kekarepan ala
ngemut driji nyambut gawe kanthi mempeng
nyolok mata ora oleh apa-apa
oleh ati ketara banget
oleh gawe
oleh wirang O
oleh lara disenengi
ora duwe ati kaleksanan
ora melek kisinan
ora ngundhuh kelaran
padhang dalane kuwatir, wedi banget
padhang hawa ora ngerti
padhang langite ora oleh apa-apa
padhang pikirane
padhang ulate P
pait getire urip mlebu suwarga
pait lelakone lair ing donya
panas atine seneng
pecah pamore lega, seneng
pecah pikire sumeh
pedhes rembuge werna-werna lelakone wong urip
perih atine uripe rekasa
peteng atine / pikirane nesu banget
pingget atine wis ngancik diwasa
pulih getih wiwit bisa golek srana
puput yuswana gunemane gawe serik
nesu banget, susah banget
susah
serik
bak-buk, ora kalah menang
mati, seda

28

rai gedheg R
(ng) rengga praja ora duwe isin
(ng) rengga salira njaga Negara
runtuh atine dandan, macak
rupak atine tuwuh welase
rupak jagade cugetan, ora gampang ngapura
sabuk galeng judheg, ora bisa mrana-mrene
sepi kawruh
sepi pamrih S
seret rejekine sawahe akeh banget
sessak dhadhane bodho, ora duwe ilmu
sumpeg atine ora duwe pamrih
tadhah kalamangsa angel golek rejeki
tadhah udan mangkel / anyel
tatu atine susah / sedhih
tanpa tilas
tipis lambene T
thukul pikirane dipangan
thukul turune lirangan gedheng sing dhuwur
udan tangis serik banget
ulat peteng entek blas
ulat manis criwis, seneng gunem wong liya
utang lara duwe akal
utang nyawa dhuwe anak
utang pati
utang wirang U
akeh sing padha nangis
katon nesu
sumeh
tau nggawe larane wong liya
tau nggawe patine wong liya
tau nggawe patine wong liya
tau nggawe wirange wong liya

29

walang ati W
wani mati sumelang / kuwatir
wani silid wedi rai nekad, kendel banget
weteng kadut ora wani terang-terangan
weteng karet dremba / ora tampikan mangan
wedi getih mangane akeh / dremba
wedi kangelan jirih / ora wani
lumuh /kesed / wegahan

E. Tembung Garba

Tembung garba yaiku tembung loro utawa luwih didadekake
siji (digarba) kanthi ngurangi cacahing wanda.
Tuladha:

Tembung Tembung asal Tembung Tembung asal
garba age + gelis garba nata + ing
anglis ana + ing nateng nuju + ari
aneng arane + iki nujwari prapta + ing
araneki dadi + ewuh prapteng prawira + ing
dadyawuh dhemen + anyar prawireng prawira + utama
dhemenyar dupi + arsa prawiratama priya + agung
dupyarsa jalu + estri priyagung priya + angga
jalwestri kadi + kaya priyangga ratu + agung
kadya kajuwara + ing ratwagung ratu + elok
kajwareng kaloka + ing ratwelok saru + utama
kalokeng kapireng + arsa sarotama seya + arsa
kapyarsa kalih + an sedyarsa isih + enom
kalian lagi + antuk sinom sira + iku
lagyantuk lebda + ing sireku siti + inggil
lebdeng lagi + ning sitinggil sugih + arta
lagyaning lumaku + ing sugyarta sumbang + asih
lumakweng lumebu + ing sumbangsih sura + endra
lumebeng maha + raja surendra sura + ing
maharaja sureng

30

Tembung Tembung asal Tembung Tembung asal
garba maha + resi garba suta + endra
maharsi maha + meru sutendra taksih + alit
mahmeru malebu + ing taksyalit tanpa + kaucap
malebeng mungguh + ing tankocap tumenga + ing
mungging murba + ing tumengeng tumeka + ing
murbeng murwa + ing tumekeng tumuju + ing
murweng nara + indra tumujweng wira + utama
narendra nara + pati wirotama ya + iku
narpati narpa + endah yeku
narpendah

F. Tembung Plutan

Tembung plutan yaiku tembung kang wandane loro kang
dirangkep didadekake sawanda.
Tuladha

Tembung Asal Plutan Tembung Asal Plutan
abot bot perang prang
amrih mrih sarana srana
amung mung sari sri
awit wit serat srat
awor wor seru sru
alon lon suwara swara
maring mring suwarga swarga
marih mrih suwawi swawi
miyat myat suwiwi swiwi
para pra weruh wruh

G. Dasanama

Dasa nama yaiku tembung kang duweni teges akeh.
Tuladha:

31

Tembung Dasanama
abang abrit, mbranang, jingga, dhadhu, rekta
anak putra, atmaja, yoga, tanaya, suta, siwi, sunu
angin maruta, bayu, bajra, pawana, sindhung, riwut,
samirana, lesus, hawa, barat
alas wana, wanadri, wana-wasa, jenggala
arep arsa, apti, ayun
asu sona, srenggala
ati manah, driya, galih, kalbu, nala, panggilan, tyas,
wardaya, prana
awak badan, salira, angga, raga
bangke mayit, jisim, bathang, kunarpa, kuwandha, sawa,
wangke
bapak rama, yayah, sudarma, sudarmi, bapa
bledheg guntur, guruh, bajra, erawati, gelap, ngampar
bodho goblog, koplo, gebleg, mbalilu, dama, jugul, kum-
prung, mudha, pengung, pinging, punggung
bumi bawana, buwana, bantala, butula, basundra, basun-
dari, jagad, kisma, pratiwi, pratala, mandhala
buta danawa, ditya, diyu, raseksa, asura, danuja, yaksa,
wil, kelana
candra rembulan, sasi, purnama, wulan
dalan ratan, lurung, delanggung, enu, gili, hawan, lebuh,
marga, sopana
dewa hapsara, hapsari, bathara, bathari, dewata, jwata,
sura, hyang, widadara, widadari
dhewe ijen, piyambak, pribadi, priyangga
desa dhukuh, trukan, dhusun, dhekah
gajah liman, dwipangga, dirada, dipa, asti, hesthi
gaman senjata, bedhama

32

gawe Damel, ripta, karya, anggit
geni hagni, api, apyu, brama, dahana, pawaka
getih rah, ludira, rudira
gludug guntur, grah, gurnita, pater
gunung wukir, ardi, ancala, arga, giri, meru, parwata, alda-
ka, prabata
ibu biyung, wibi, rena, indhung, umi, puyengan, mbok
ijo ijem, royo-royo, wilis
ireng kresna, jlitheng, langking, cemeng, cemani
iwak mina, ulam, matswa
jaran turangga, undhakan, swa, asma, kapal, kuda
jeneng asma, aran, peparab, bebisik, sunambat, jejuluk,
wewangi, tetenger, kekasih, nama, name, rum-rum
kali lepen, benawi, jahnawi, narmada, bengawan
kanca mitra, rowing, rewang, kanthi, bala
kapal baita, prau, rakit, gethel, jung
kasmaran kesengsem, branta, brangti, gandrung, kayungyun,
kandhuman, kungrungan, mangunkung, leng-leng,
kaya wulangun
kebo kadya, lir, pendah, memba, pindha, yayah
keris maesa, mesa, mundhing, ndanu
kereta curiga, patrem, tatga, suduh, cundrik, dhuwung
pedhati, andhong, bendi, rata, dhokar, wimana,
kethek yana
wanara, palwaga, wre, kapi, rewanda, beruk, cen-
kraton guk, pragosa, munyuk, kenyung, yuris
kuning kedhaton, pura, datulaya, puri, kadhatun
lanang jenar, pita, kapuranta
kakung, priya

33

langit awing-awang, akasa, jumantara, antarsiksa,
dirgantara, gegana, tawang, ngawiyat, widik-
lara widik, wiyati
lintang gerah, gering, agring, roga, sakit
macan taranggana, kartika, sasa, sudama, wintang
mangan sima, mong, sardhula
manuk kaga, kukila, peksi, paksi
mata mripat, netra, aksi, eksi, soca, paningal
seda, palastra, pralaya, lena, antaka, lalis, ngemasi,
mati lampus, layon, mancal donya, puput yuswa, tinggal
donya, murud, padhem
misuwur kondhang, kondhang kaonang-onang, kajaluk, kaja-
omah na pruya, kajala ndara, kajurwara, kaloka, kongas
padu kombus, kontab, kasub, kawarti, kawentar, kasusra
panah griya, wisma, greha, panti
pandhita crah, cingkrah, sulaya, kerengan, padudon, padon
jemparing, warastra, astra, bana, naraca, sara
pedhang wiku, maharsi, resi, muni, yogiswara, ajar, dwija,
peni dwijawara, mahyeksi, wipra, suyati, Begawan
perang klewang, sabet, candrasa
edi, endah, becik, apik, ngresepake, asri
paprangan yuda, bandayuda, pancakara, tandhing, jurit, laga,
pinter pupuh, rana, rananggana
palagan, pabaratan, payudan, pasetran
putih mumpuni, wasis, baut, limpat, guna, lebda, nimpu-
rambut na, widura, putus, wignya, widagda
ratu dwala, seta, pingul, pethak
rikma, rema, weni, keswa
narendra, nareswara, naradipa, naradipati, aji,
buminata, bumipala, dhatu, katong, pamasa, nata,
pareswara

34

rembulan candra, badra, basanta, lek, sasadara, sitaresmi,
sasi, sitengsu, wulan
rusak rabasa, brastha, punah, remuk, remak, rempu,
rurah, ruk, swuh
segara samodra, ernawa, jaladri, jalanidhi, tasik, seganten
sedhih susah, shuhkita, kingkin, sungkawa, margiyuh,
rimang, tikbra, turidha, wigena, rudah, rudatin,
senapati rudatos, ngenes, nggrantas, prihatin
seneng narawara, senapatya, manggalayuda, yudapati
bungah, haroana, sengsem, bagya, trustha, sukeng-
serik ndriya, sukeng tyas, sukarena, gambira
sirah runtik, gething, sengit, eru, rengi, ruhara
slamet mustaka, mudra, kumba, ulu, utamangga
srengenge rahayu, widada, basuki, wilujeng, yuwana, raharja
bagaskara, praptanggapati, baskara, bagaspati,
turu arka, aruna, diwangkara, pratangga, raditya, radite,
udan rawi, surya
ula tilem, nendra, guling, sare
utusan riris, jawah, warsa
wadon sarpa, sawer, taksaka, naga
duta, caraka, cundhaa
weruh estri, paswestri, wanita, wanodya, dayinta, dyah,
rini, retna, putri, kusuma, juwita, gini
wicara pirsa, uninga, sumerep, sumurup, anon, katon,
myat, udani, uninga, upiksa, wikan, wrin
widadari ucap, gunem, catur, uni, wicanten, guneman, rem-
wong bugan
hapsari, bathari, dewi, apsari
wulang manungsa, jalma, manus, menus, jana, nara, janma,
titah, pawongan
wuruk, ajar, wewarah, wejang

35

H. Sanepa

Sanepa yaiku tembung kang duweni teges kosok balen

Sanepa Tegese
abang dluwang putih / pucet banget
abot kapuk entheng banget
abot merang sagedhang entheng banget
agal glepung lumer banget
aji godhong garing ora ana ajine
amba godhong kelor ciyut banget
anteng kitiran polahe ora karuan
arang kranjang kerep banget
arang wulu kucing kerep (akeh) banget
arum jamban banger banget
atos debog empuk banget
banter keyong alon banget
bening leri buthek banget
banjo tampah bunder banget
brintik linggis lurus (kaku) banget
dhuwur kencur endhek banget
gedhe gurem cilik banget
jero tapak meri cethek banget
kandel kulit bawang tipis banget
kedhep tesmak njinggleng / mentheleng
kuning silit kwali ireng banget
kuru semangka lemu banget
landhep dhengkul kethul banget (bodho)
legi brutawali pait banget
lemes pikulan kaku banget
lonjong mimis (playune) banter banget
pait madu legi banget
peret beton lunyu banget
resik peceran kotor banget
rindhik asu digitik cepet banget
suwe banyu sinaring cepet banget
suwe mijet wohing ranti cepet banget

36

I. Tembung Yogyaswara

Tembung yogyaswara yaiku tembung loro kang tegese lanang
wadon.
Tuladha:

• apsara apsari
• bathara bathari
• dewa dewi
• gedhana gendhani
• gandarwa gandarwi
• mahasiswa mahasiswi
• pemudhpemudha
• putra-putri
• raseksa raseksi
• siswa siswi
• widadara widadari
• yaksa yaksi

J. Keratabasa

Keratabasa utawa jarwa dhosok yaiku negesi surasaning
tembung kapirid saka wancahan wandane, utawa nguthik-
uthik tembunge upaya mathuk.
Tuladha:

Keratabasa Asal tembung
anak karep apa-apa kudu ana lan enak
bapak baba pa-apa pepak (kawruhe lan pengala-
batur mane)
bocah embat-embating tutur
yen mangan kaya kebo, penggawene ora
kecacah

37

Keratabasa Asal tembung
brekat dideleh makbreng terus diangkat
cangkem yen ora dicancang ora mingkem
cangkir nyancang pikir
cengkir kencenging pikir
denawa ngeden hawa (ngumbar hawa nepsu)
desember gedhe-gedhene sumber
dongeng dipaido orang mengeng
garwa sigaraning nyawa
gedhang saged padhang, digeget bubar madhang
gerang segere wis arang
guru kena digugu lan ditiru
gusti bagusing ati
kaji tekade siji (ngantebi manembah mring Gusti)
kathok diangkat sithok-sithok
kodhok teka-teka dhodhok
kotang sikute diutang
krikil keri ing sikil
kuping kaku tur jepiping
kupluk kaku tur cempluk
kursi yen diungkurake banjur isi
ludruk gulune gelo-gelo, sikile gedrug-gedrug
maling jupuk amale wong sing ora eling
mantu diemna-eman meksa metu
maratuwa mara-mara ketemu tuwa
nopember ana sumber
oktober untub-untube sumber
pebruari yen mepe buru ati
prawan yen pepara (lelungan) kudu wayah awan
saru kasar lan keliru
sejarah sejane ngarah (yen dina riyaya)
sekuter sambi sedheku mlayu banter
sepuh sabdane ampuh
simah isine omah

38

Keratabasa Asal tembung
sinom isih nom
sirah isine rah
siti isine bulu bekti
sopir yen ngaso mampir (ing warung)
sruwal saru yen nganti uwal
sulap yen kesusu bakal ketilap
tandur nata karo mundur
tapa tatane kaya wong papa
tarub ditata supaya katon murub
tayub ditata supaya katon guyup
tebu antebe kalbu
tepas titip napas
tuwa untune wis rowa, ngenteni metune nyawa
wanita wani ditata
wedang dianggo gawe kadang
wedhus suwe ora tau adus
weteng ruwet tur peteng

K. Sengkalan

Sengkalan yaiku cathetan angkaning taun kang wujude
tetembungan utawa perlambang, utawa gambar sing ana
tegese.
Sengkalan:
a. Sengkalan lamba yaiku cathetan angkaning taun kang
wujude tetembungan.
b. Sengkalan memet yaiku cathetan angkaning taun

kang wujude perlambang utawa gambar.

39

Tuladha:

• 1400 = sirna (0) ilang (0) kertaning (4) bumi (1)
• 1825 = pusakaning (5) dwi (2) pujangga (8) nyawiji (1)
• 2010 = suwung (0) uripmu (1) tanpa (0) manembah (2)
• 2003 = geni (3) lunga (0) tanpa (0) swiwi (2)

Sengkalan lamba

Watak Teges
siji Rupa, wulan, candra, sasi, lèk, nabi, wudel, sasa, lin-
loro tang, dhara, weteng, bumi, lemah, buddha, luhung, ron,
godhong, mèdi [silit], buntut, dara, manuk, janma, wong,
telu awak, awan, bengi, temen, niyat, tunggal (sakabehing
papat tembung kang asipat/cacah siji)
lima Nétra, mripat, caksu, suluhan, nayana [ulat], sikara
[tangan], dwi, buja [ bau], paksa [uwang], drasthi [alis],
pasu, locana [rang-uranging mata] carana[athi-athi], karna
[kuping], karni [sungu, ambaning kuping], talingan [pan-
grunguning kuping] tlapukan netra, mata, tangan, elar,
swiwi, wulu, manembah, ngabekti, sikil, suku (sakabehing
tembung kang asipat loro/nelakake cacah loro)
Bahni, geni, pandhe, mpu, nyambut gawé, pawaka, nyre-
momong, panas, upet, dahana, paprangan, mimis, lintah,
welut, cacing, lunyu, jatha siyung, untu, lampu teplok,
weddha, serat pakem, panasing ati [jengkel, nesu, mun-
tap, muring, serik], obor, suluh, dian
Wedang, banyu panas, sagara, kali, sumur, padhasan,
wudlu, samodra, rawa, belik, sendhang, bun, udaka
[banyu kang ana pucuk gunung], jalanidhi, jaladri, ked-
hung, waudadi, pancuran, dèrèn klapa/ arèn, sindu [banyu
susu], pasisir, gisik, tasik, oyot, perang, keblat
Buta [wil, yaksa, drubiksa, siyung] pandhawa, getih, otot,
ati, keketeg, pramana, awas, waspada, waskitha, mangsa,
wisaya, indriya, bayu, panon, sara, landhep, angin, ngirit,
ganda, wangi, lesus, prahara, gana, wanadri, angin, angin,
warayang samirana [angin sumilir ngilangake kringet],
wisikan, pitutur, gulawenthah ajar, gulingan

40


Click to View FlipBook Version