Teknologjia me TIK 7

NlERIU DHE SHOQE•• RIA
NE•• TEKNOLOGll

4.1 Teknologjia e uShqimit dhe rindisia e saj

9fare dini per sigurimin e ushqimit? 9'eshte tekn%gjia e ushqimit?

Sigurimi i ushqimit ka qene dhe mbetet detyra kryesore e njeriut. Ne fil-
lim e gjente te gatshem ne natyre, ndersa hapin e pare ne perpunimin
e tij e beri njeriu primitiv. Perpunimi i ushqimit filloi duke mbjelle faren
e nje bime, me dore te tij, ne nje vrime qe e hapi ne toke. Me kalimin
e kohes, filloi te perdore edhe kafshet e egra, si dhe te zhvilloje mjete
primitive per te lehtesuar sigurimin e ushqimit.

Perpunimi i tokes Mbjellja e fares

Deri te prodhimi final nuk mund te arrihet pa nje sere hapash (op-
eracione) te perpunimit te lendes se pare. Zakonisht, te gjitha vep-
rimet kryhen me ndihmen e makinave te ndryshme. Operacionet per
perpunimin e ushqimit, varesisht nga organizimi i punes, mund te
jene te panderprera (te gjitha operacionet kryhen automatikisht) dhe
te shkeputura ndermjet vete (ne menyre te ndare kryhet mbushja e
aparatit, procesi kryesor i perpunimit, operacionet ndihmese: ftohja,
pastrimi etj.)

/

/

IVIIEll

Mielli i prodhuar
dhe i paketuar

Te qartesojme: Perfundimisht:

Nje produkt final mund te jete Procesi teknologjik i perfiti-
edhe lende e pare per produk- mit te produktit ushqimor
tet e tjera ushqimore. Pas per- paraqet operacionet neper te
punimit te panxharsheqerit, cilat kalon lenda e pare, gjate
si produkt i gatshem fitohet kohes se perpunimit te saj ne
sheqeri. Por, sheqeri si produkt gjysmeprodukt ose produkt
i gatshem, njekohesisht eshte te gatshem. Gjate proceseve
edhe lende e pare per indus- teknologjike, lendet e para
trine e konservave, per indus- mund te pesojne ndryshime
trine e produkteve joalkoolike mekanike dhe kimike.

dhe alkoolike etj.

.,
• PYETJE

1. Cilat ishin veglat primitive per prodhimin e ushqimit?
2. Me <;:fare veshtiresish u perball njeriu ne kete kohe?
3. Bisedoni me prinder dhe krijoni listen e veglave qe jane

perdorur ne te kaluaren per prodhimin e ushqimeve.
4. C;fare jane proceset teknologjike dhe <;:ka ndodh me lendet

e para gjate ketyre proceseve?

4.2 UShqimi i shindetshim

Te ushqehemi shendetshem, duke i njohur vlerat e tijt

Ne jeten e perditshme ushqehemi kryesisht me tri Iloje te prodhimeve:
drithera, peme (fruta) dhe perime. Gruri, thekra, tershera, misri, orizi dhe
disa te tjera, jane dritherat kryesore qe perfaqesohen me se shumti ne
perberjen e ushqimeve tona, prandaj duhet t~ i njohim mire vlerat e tyre
ushqyese. Ne vec;anti, buka e gatuar nga mielli i bardhe, i cili fitohet nga
perpunimi i grurit, eshte perberesi kryesor i ushqimit tone.
Permes te ushqyerit njeriu merr dhe perdor nga organizmi elementet
kryesore te ushqimit. Trupi i njeriut ka nevoje per elementet kryesore
ushqimore: karbohidratet, proteinat, yndyrat, vitaminat, mineralet, ujin
dhe fibrat.

Perpunimi dhe perdorimi i dritherave

Gruri - eshte bime njevjec;are, fruti i se ciles ~~~}j~~~~~~~~~r.]

sherben per pergatitjen e miellit, nepermjet nje ~:;~~~~~~~

procesi te thelle teknologjik. Fruti i grurit eshte i

pasur ne vec;anti me albumine. Kercelli i thare i ii~~~

grurit perdoret si ushqim per kafshe. Varesisht-

nga procesi teknologjik, mund te prodhohet

mielli i bardhe dhe mielli integral. Mielli i bard-

he perfitohet me nje proces teknologjik, pas te

cilit largohen shume perberes te shendetshem

ushqyes. Sipas te dhenave shkencore, mielli in-

tegral eshte dukshem me i shendetshem. Fig. 4.4. Gruri dhe mielli i bardhe.

Gjate procesit teknologjik te perfitimit te miellit
te bardhe nga gruri, pakesohen dukshem: albu-

minet, proteinat, vitaminat, kriperat minerale,

etj.

Thekra - per nga karakteristikat botanike te saj Fig. 4.5. Thekra
eshte me e ngjashme me grurin. Thekra dhe gruri d he bu ka e thek-
jane dy dritherat qe mund te perdoren per ush- res.
qim ne forme te natyrore te paster, pa perpunim
teknologjik. Edhe mielli i thekres perdoret per ga-
tim te bukes. Zakonisht perdoret i perzier me miell
grurl.

Tershera - perdoret ne forme te biskotave, qullit
supes se trashe nga tershera e zier. Tershera eshte
drithe i pasur me thartira yndyrore, kalcium dhe
minerale, kalium, hekur, mangan, albumine, vita-
mina 81, vitamina K dhe H, etj.

Fig. 4.6. Tershera
d he biskotat nga
tershera.

Fig. 4.7. Disa perime. Perpunimi dhe perdorimi i pemeve dhe perimeve
Fig. 4.8. Disa peme.
Numeroni disa perime dhe disa Iloje te pemeve.

Pemet dhe peri metjane produkte ushqimore me vlere
energjetike te vogel, por jane te domosdoshme per
jeten normale te njeriut. Ato permbajne sasi te madhe
te ujit dhe vitaminave, ndersa ne sasi me te vogel edhe
materie te tjera ushqyese. Karakterizohen me sasi te
vogla te kalorive dhe yndyrave. Pemet dhe peri met
duhen marre ne sasite qe jane te nevojshme per orga-
nizmin. Te ngrenit e sasive te pamjaftueshme ose mbi
mase e pemeve dhe perimeve, mund te reflektohetjo
mire ne shendet. Pemet dhe peri met, pervec; qe duhet
t'i marrim C;do dite, ate duhen marre ne te tri shujtat.
Nje pjese e tyre duhet marre te fresketa, ne forme te
sallatave ose si lengje.

Karakteristikat e perbashketa te perimeve jane:

viera energjetike e vogel,
permbajtja e madhe e ujit,
permbajtja e vogel e komponenteve
themelore ushqyes,
permbajtja e konsiderueshme e celulozes.

Karakteristikat e perbashketa te pemeve jane:

viera energjetike e vogel, perjashtimisht (bananet,
geshtenjat, arrat, lajthite, bademat) dhe pemet e
thata ( kumbullat, fiku, rrushi),

permbajtja e madhe e ujit,
permbajtja e konsiderueshme e hidrateve
te karbonit (glukoza, fruktoza)

permbajtja e vogel me albumine
te pasura me minerale dhe vitamina
permbajtja e konsiderueshme e celulozes (fije bi-
more).

Pemet konsumohen te fresketa dhe te perpunuara ne forma te
ndryshme. Pemet mund te perpunohen ne prodhime te ndryshme,
sic;jane: marmelata, rec;eli, kompostot, lengjet, pemetethara, etj. Seci-
Ii nga prodhimet e vec;anta kane procedure te caktuar te prodhimit.
Marmelata, rec;eli dhe kompostot, te pergatitura sipas recetes se gjy-
sheve tona, jane me te shijshme dhe me te shendetshme se sa ate
te pergatitura ne menyre industriale, te cilave shpeshhere u shtohen
perberes kimike, per rritjen e afatit te qendrimit.

Fig. 4.9. Disa prod h ime nga pemet.

. . . . . .- - - - - - - -. . Gjithashtu edhe perimet per-

punohen ne turshi, ajvar, ngrir-

je etj. Secili nga prodhimet e

vec;anta ka procedure te caktu-

ar te prodhimit. Edhe perimet e

pergatitura sipas recetave te gjy-

sheve tona jane me te shijshme

dhe me te shendetshme sesa

ate te pergatitura ne menyre in-

Fig. 4.10. Disa prodhime nga dustriale, te cilave shpeshhere u
perimet. shtohen perberes kimike, per rrit-
jen e afatit te qendrimit.

Plani per ushqim te shendetshem

Nje plan i shendetshem i ushqimit e zvogelon
rrezikun per semundjet e zemres dhe kushtet
e tjera shendetesore. Nje plan i shendetshem
i ushqimit perfshin: peri met, pemet, dritherat,
dhe produktet e qumeshtit pa yndyre ose me
yndyre te ulet. Gjithashtu, plani perfshin mish
pa dhjame, shpeze, peshk, fasule, veze dhe arra.
Mbajtja e shenimeve me ate qe ushqeheni
gjate dites, do tJu ndihmoje te qendroni ne
rrugen e duhur kur perpiqeni te humbni peshe
ose te mbani nje peshe te shendetshme dhe
aktivitetet e nevojshme ditore.

Ne C;do rast, per planet konkrete te ushqimit ditor, konsultoni nutricistin.

~
• PYETJE

1. Cilatjane elemente kryesore te materieve ushqyese?
2. Specifikoni perberesit kryesore te dritherave.
3. Cilatjane vetite ushqyese te pemeve dhe perimeve?
4. Pergatitni ditarin javor te ushqimeve qe keni konsumuar.

4.3 Tregtimi i prodhimeve ne Kosove me shtetet
perreth

Kosova ka nje ekonomi te re, e cila eshte zhvilluar krye-
sisht nga periudha e pasluftes dhe akoma bart paso-
jat e rrenimeve nga periudha e okupimit te vendit. Ne
keto kushte, ekonomia filloi gati nga zero dhe blinin
nga jashte gati te gjitha prodhimet e nevojshme per
jeten e qytetareve. Tregtimi i prodhimeve ne Kosove
zhvillohet me shume shtete te botes, por me vellim-
in me te madh realizohet me shtetet fqinje. Kosova
ofron kushte shume te mira per tregti dhe zhvillim
te biznesit. Ajo ka popullsi te re dhe te kualifikuar, re-
surse natyrore, kushte te volitshme klimatike, pozite
gjeografike me c;asje te lehte ne tregun e rajonit etj.

Importi i mallrave

Per shkak te zhvillimit te pamjaftueshem ekonomik,
Kosova importon mallra nga jashte shume me teper
se qe shet tek ate (eksporton). Ne Kosove importohen
automjete, makineri dhe pajisje, produktete duhanit,
te naftes, materiale ndertimi, produkte ushqimore etj.

Eksporti i mallrave

Eksportet e Kosoves karakterizohen me nje nivel te
ulet te konkurrences. Behet fjale kryesisht per mbe-
turinat e metaleve te ndryshme dhe prodhime indus-
triale si feronikeli, materialet e ndertimit, prodhimet e
drurit etj. Ne kohe te fundit eshte rritur numri i kom-
panive qe eksportojne prodhime vendore ne tregjet
ejashtme.

4.4 Teknologjia e transportit

Qe ne fazat e hershme te zhvillimit te shoqerise
njerezore ka lindur nevoja per te levizur dhe bar-
tur gjerat me te cilat ka jetuar njeriu. Keto nevoja, e
kane detyruar njeriun, te mendoje dhe te gjeje mjete
te pershtatshme te levizjes dhe bartjes, ne toke, uje,
dhe me vone edhe ne ajer. Keshtu, lindi kuptimi per
transportin i cili nenkupton te gjitha veprimet per
levizje te njerezve, kafsheve dhemallrave.paidemtu-
ar vetite perberese te tyre. Njeriu filloi te levize dhe te
barte gjerat neper terrene nayrore, ndersa me vone
filloi te perdore edhe kafshet per bartje te peshave
me te renda.

Nje e arritur e vec;ante ishte zbulimi i rrotes, e cila
solli perdorimin e karroces. Me vone filloi levizjen
edhe neper lumenj dhe liqene, duke perdor mjete te
thjeshta nga druri e me vone edhe barka te thjeshta.
Njeriu filloi ta rregulloje terrenin natyror dhe ta per-
shtase ate per levizje me te lehte. Ai i uli pjerrtesite
natyrore dhe ndertoi urat e para. Keshtu u krijuan
rruget dhe transporti filloi te zhvillohet me inten-
sitet te shtuar. Ne menyre te vazhdueshme u per-
sosen mjetet e transportit, te cilat ishin te bazuara ne
qerre me rrota. Nje shtytje te madhe ne zhvillimin e
teknologjise se transportit e solli makina qe filloi te
levizte me forcen e avullit (1690).

Edhe ne transportin ujor u persosen mjetet e lun-
drimit. Prej varkave me dimensione te vogla u kalua
ne varka te medha. Pas shekullit XV, fuqia e shteteve
matej me numrin e mjeteve lundruese dhe aftesine
e tyre per transport. Levizja me forcen e avullit u per-
dor edhe ne mjetet lundruese.

Perfundimisht, zhvillimi kryesor ne teknologjine e
transportit u arrit me zbulimin e makines me djegie
te brendshme, ne fund te shekullit XIX, nga gjermani
Benz.

Llojet e transporteve

Zhvillimet e shumta teknologjike mundesuan modernizimin e
mjeteve te transportit dhe ai u zhvillua ne disa drejtime. Sot njohim
Ilojet vijuese te transportit:
1. Transporti rrugor;
2. Transporti hekurudhor;
3. Transporti ajror;
4. Transporti ujor.

Fig. 4.16. Makina me avull.

Fig. 4.17. Llojet e transportit.

Transporti rrugor

Transporti rrugor paraqet Ilojin me te lire per levizjen e njerezve dhe

mallrave, ne krahasim me format e tjera. Paraqet nje forme transpor-

ti e cila mundeson kryerjen e sherbimeve deri ne pikat dere - dere.

Eshte shume i pershtatshem per transportin e te mirave materiale

me afat te shkurter te qendrueshmerise, per distanca te shkurta.

Ky Iloj transporti ka edhe te meta. Ne rastin e transportit ne distanca te
medha eshte joekonomik, sepse kapaciteti i bartjes eshte i vogel.

Transporti hekurudhor
Eshte shume i pershtatshem per transport ne distanca shume te gja-
ta dhe me i shpejte se ai rrugor. Ka perparesi ndaj formave te tjera te
transportit me rastin e bartjes se numrit te madh te njerezve ose sasive
te medha te mallrave. Gjithashtu, fare pak ndikohet nga kushtet atmos-
ferike, siC; eshte shiu, bora, mjegulla etj. E mete serioze e ketij transporti
eshte c;mimi i larte per distanca te vogla, si dhe ka orar dhe stacione
ndalimi te paracaktuara. Ne rast te aksidenteve, demet jane shume te
medha.

Transporti ajror

Paraqet Ilojin me te shpejte te transportit. Eshte shume i pershtatshem

per transportin e udhetarve dhe mallrave ne distanca te paarritshme

me format te tjera. Kontrolli dhe siguria te ky Iloj transporti eshte mak-

simal. Megjithate, eshte transport i shtrenjte dhe jo i pershtatshem per

ngarkesa te medha. Ndikohet shume nga kushtet atmosferike, si dhe

ne praasstuarlk.. sidenti pasojatjane shume te medha ne jetet e njerezve dhe
ne..

Transporti ujor
Konsiderohet qe eshte transport ekonomik per ngarkesa te medha dhe
distanca te largeta. Meqenese shfrytezon rruget natyrale, nuk ka nev-
oje per kurrfare mirembajtjeje. Paraqet Ilojin me te sigurt te transpor-
tit, marr parasysh numrin e aksidenteve. Tregtimi i mall rave ne planin
nderkombetar realizohet kryesisht nepermjet transportit ujor.
Ky Iloj transporti ndikohet shume nga kushtet atmosferike, si dhe in-
vestimet ne mjetet e transportit dhe mirembajtjen e tyre jane te
kushtueshme. Gjithashtu, konsidrohet transport i ngadalshem.

.,Punoni ne fletore pune detyrat praktike 4.1,4.2 dhe 4 ..3.
• PYETlE

1. Si qendron Kosova me eksportin e mall rave?
2. Hartoni nje liste konkrete me produktet qe eksportohen dhe ate

qe importohen.
3. Cilatjane Ilojet e transporteve?
4. Cili Iloj i transportit eshte me i zhvilluar ne Kosove?

Renditni sipas shtrirjes se tyre.

64

4.5 Ruajtja e mjedisit dhe aktivitetet praktike

Ruajtja e mjedisit eshte praktike e mbrojtjes se mje-

disit, ne nivel individual, te klases, shkolles, te orga-

nizatave ose qeverise, ne dobi te mjedisit natyror

dhe te njerezimit. Ruajtja e mjedisit nepermjet akti-

viteteve te ndryshme te njeriut eshte e nevojshme.

Ndotja paraqet hedhjen e materialit ndotes ne mje-

dis, fig. 4.18. Ajo shkaktohet kryesisht nga aktivitetet

e njeriut, por gjithashtu mund te jete edhe rezultat

i fatkeqesive natyrore. Ndotja ka ndikim demtues

ne <;:faredo organizmi te gjalle ne mjedis, duke bere

praktikisht te pamundur qendrueshmerine e jetes.

Ndotja e tokes paraqet ndotjen e siperfaqes naty-

rore te tokes nga aktivitetet industriale, komerciale, Fig. 4. 18. Ndotja e mjedisit
nga materiale te ndryshme.
shtepia ke d he bujqesore.

Toka ku ne jetojme dhe zhvillojme veprimtante
tona eshte mjaft e rendesishme qe te kujdesemi
per teo Pa te, ashtu si dhe pa ujin, nuk mund te kete
jete. Toka eshte e rrezikuar nga humbja e shtreses
se siperme qe perdoret prej njeriut per te zhvilluar
bujqesine dhe blegtorine.

Ajo mund te humbet nga dukuria e erozionit,
shpyllezimit, ndryshimit te madh te temperaturave
etj.

Per te parandaluar ndotjen e tokes duhen menax-
huar mbeturinat ne menyre te duhur duke prakti-
kuar metodat e caktuara bujqesore.

Ndotja e ujit paraqet hedhjen e materialeve kim-
ike, fizike dhe biologjike ne lumenj, liqene apo dete.
Keto materiale shkaterrojne cilesine e te ushqyerit
dhe jeteses se gjallesave ne ate ujera.

Menyra me e mire per parandalimin e ndotjes se ujit
eshte qe te mos hedhim mbeturina dhe materiale
te tjera te demshme ne burimet tona te furnizimit
me uJe.

Ajri mund te ndotet nga grumbullimi i substancave
te rrezikshme ne atmosfere te cila rrezikojne shen-

detin e njerezve dhejetesen e gjallesave te tjera. Zh-
villimi i industrise, perdorimi i automjeteve ben qe
ajri qe e thithim te jete i ndotur, vec;anerisht ne zo-
nat urbane ku ka perqendrim me te madh te pop-
ullsise, fig. 4.19. Ajri i ndotur ndikon ne shfaqjen e
semundjeve te ndryshme.

Menyra mee mire per parandalimin e ndotjesse ajrit
eshte te ecim ne kembe ose te ngasim bic;ikleten,
ndersa automjetet t'i ngasim me pak. Kjo do te
parandalonte ndotjen e ajrit nga mbetjet e lendeve
djegese.

Fig. 4.19. Ndotja e ajrit nga Perte pasur nje mjedis te shendetshem duhen sen-
tymtaret e ndryshem. sibilizuar te gjithe dhe duhen ndermarre masa per

te mbrojtur mjedisin.

Disa nga idete se si mund te kontribuojme ne ruajt-
jen e mjedisitjane:

Qytetaret mund te ecin ne vend te perdorimit te
automjetit;
Kursimi i energjise elektrike duke fikur dritat ne
hapesirat qe nuk i shfrytezojme;
Perdorimi i qeseve te letres ose te teksilit ne vend
te qeseve te plastikes;
Mbjellja e pemeve ne kopsht qe te kemi ajer me
te paster;
Hedhja e mbeturinave vetem ne vendet e caktu-
ara per mbeturina;
Ruajta dhe kujdesi i flores dhe faunes ne mjedi-
sin ku jetojme.

4.6 Krijimi i publikimeve pir vetidijisimin e ruajtjes si
mjedisit

Duke perdorur programin per perpunim te tekstit pergatitni poster per
thirrje sensibilizuese per ruajtjen e mjedisit.
Disa nga veprimet qe nxenesit mund te ndermarrin jane:

Mendo sot qe te kesh nje te ardhme me te mire!
Mjedisi eshte gjysma e jetes sone.
Ajri i paster per jete te shendetshme dhe te gjate!
Nje Ilambe me pak - me shume energji!
Te shpenzosh me pak leter do te thote te kesh me shume pyje dhe
oksigjen!
Mbillni nje peme per nje bote me te gjelber!
Respekto ndarjen e mbeturinave sipas shportave te shenuara!

4.7 Planifikimi dhe realizimi i aktiviteteve me komunite-
tin pir teknologji

Teknologjia e avancuar po transformon pothuajse C;do aspekt te jetes
sone, ndryshime qe ndodhin me nje ritem qe eshte e veshtire per t'u
ndjekur. Gjithkush - punetore, studente, qytetare - duhet te fitojne aftesi
te reja dhe te nevojshme per te bere perdorimin e plote te teknologjive
te avancuara. Jo vetem qe ka nevoje per aftesi digjitale, por kjo duhet
pothuajse ne te gjitha punet. Gjithkush ka nevoje per te pakten disa af-
tesi themelore digjitale ne menyren sijetojme, mesojme, komunikojme
dhe marrim pjese ne shoqeri.
Zhvillimi i teknologjise digjitale eshte pra me rendesi per te siguruar
qe te rinjte te mund te marrin pjese ne shoqeri online, duke perdorur
mediet digjitale per te permbushur detyren e tyre qytetare, dhe se ata
mund te perfitojne plotesisht nga potenciali i fuqizimit te teknologjise.
Per te promovuar vendosjen dhe funksionimin e perdorimit dhe ndik-
imit te teknologjise ne shoqeri, organizoni nje program artistik edukativ
i cili do te perfshinte:

Ekpozite arti me objekte dhe dizajne te bera nga materialet ricikluese,
si dhe postere me tema mjedisore;
Video-filma te krijuar nga vete nxenesit ku theksohet perdorimi dhe
ndikimi i teknologjive te reja ne shoqeri;
Demonstrim te sistemeve te riciklimit per materialet ricikluese te im-
plementuara nga klasa;
Drame te shkurter, me role te ndryshme lidhur me ndikimin e te-
knologjise ne mjedis dhe shoqeri nga vete nxenesit.

STRUKTURA, MEKANIZMAT, FORCAT DHE ENERGllA

5.1 Ndarja e stru ktu rave
5.1.1 Strukturat e ngurta (masive)
5.1.2 Strukturat kornize
5.1.3 Strukturat guaske
5.1.4 Strukturat e kombinuara
5.2 Forca e materialeve gjate perdorimit
5.3 Krijimi i levave, makinave te thjeshta
5.3.1 Makinat e thjeshta
5.3.2 Klasifikimi i levave
5.3.3 Makinat e thjeshta
- rrjedhime te leves

5.3.3.1 C;ikriku
5.3.3.2 Makina e thjeshte baze,
rrafshi i pjerret dhe makinat qe rrjedhin prej tij
5.3.3.3 Pyka
5.3.3.4 Vi d ha
5.4 Transmetuesit mekanike
5.5 Pajisjet hidraulike dhe pneumatike
5.5.1 Puna e sistemit te thjeshte hidraulik
5.5.2 Puna e sistemit te thjeshte pneumatik
5.6 Perdorimi i burimeve te thjeshta te energjise elektrike
5.6.1 Klasifikimi i burimeve te energjise elektrike
5.6.2 Elementet e qarkut elektrik
5.6.3 Puna e motorit
5.6.4 Rryma alternative dhe e vazhduar
5.6.5 Analiza e punes se c;elesave
5.7 Pajisjet elektrike dhe elektronike qe perdoren ne jeten e perditshme

STRUKTURA,

MEKANIZMAT, FORCAT

DHE ENERGllA

Strukturat jane objekte qe kane madhesi dhe forme te cak-
tuar, qe sherbejne per qellime dhe funksione te caktuara.
Strukturat ndertohen per te bartur forcat qe veprojne mbi to.
Mekanizmi perdor ose krijon levizje dhe perbehet nga nje ose
disa makina te thjeshta (p.sh., leva, rrotulla, vidha) qe kryejne
nje funksion te vec;ante.
Strukturat dhe mekanizmat mund te kombinohen ne nje
sistem, i cili eshte nje grup i pjeseve te lidhura, veprimi i te
cilave kontrollohet ne menyra te vec;anta - per shembull,
sistemi i frenave ne nje bic;iklete apo makine, sistemi elektrik
ne nje shtepi etj.

5.1 Ndarja e strukturave

Strukturat mund te jene natyrale (qe nuk jane punuar nga
njeriu) siC; jane: pishat, vezet, rrjeta e marimanges etj., dhe te
punuara nga njeriu siC; jane: automobili, aeroplani, shtepia,
urat, karriget etj.
Te gjitha strukturat kane se paku nje funksion kryesor, qe
eshte detyra apo qellimi qe ate jane ndertuar per te kryer.
Urat sherbejne per nje funksion (Iidhin dy zona te ndara nga
nje lume ose hendek), ndersa shtepite sherbejne per njefunk-
sion tjeter (duke i mbajtur njerezit ne nje ambient te ngrohte
dhe te rehatshem).
Strukturat gjithashtu mund te klasifikohen ne baze te formes
qe mund te jete: e ngurte, kornize ose guaske. Strukturat me
komplekse jane kombinimet e ketyre tri formave. Secila prej
ketyre formave mund te perballoje ngarkesa te ndryshme.
Dizajnuesit duhet t'i marrin parasysh ngarkesat qe strukturat
do t'i perballojne, para se te mund te vendosin se cilat forma
duhen perdorur.

69

5.1.1 Strukturat e ngurta (masive)

Diga e betonit, shtylla telefonike prej druri dhe statuja prej mermerijane
te gjitha struktura te forta. Sruktura e ngurte eshte e qendrueshme,
duke perdorur materiale te forta ndertimi per te perballuar ngarke-
sat. Strukturat e medha, zakonisht jane te forta dhe kane nje mase te
mad he. Diga ne fig. 5.1 eshte bere prej betoni qe eshte shume e trashe
ne pjesen e poshtme, ku forcat e ngarkeses se ujit jane te medha. Nje
strukture e tille e bere mire mund te sherbeje per nje kohe shume te
gjate.

Fig.S.l. Diga ne hidrocentralin e Fierzes, Shqiperi.

5.1.2 Strukturat kornizi

Strukturat kornize perdorin nje rrjete, ose skelet, te materialeve qe
mbeshtesin njera-tjetren. Skeleti i trupit tuaj eshte nje strukture kornize
(fig. 5.2). Shembuj te tjere jane rrjeta e portierit, rrjeti i marimanges, vin<;:i,
ndertesa prej trareve te drurit ose <;:elikut dhe rrjeti i trareve prej <;:eliku
qe mbajne nje ure (fig. 5.3). Strukturat e kornizes mund te jene shume
te forta nese pjeset e tyre mbeshtesin njera-tjetren dhe ndihmojne t'i
rezistojne forcave.

5.1.3 Strukturat guaski

Struktura guaske eshte nje strukture me nje forme te zbrazet, te lakuar.
Sqepi i shpendit, kutia per kepuce, vezet dhe helmeta e bi<;:ikletes (fig.
5.4) jane te gjitha struktura guaske. Strukturat guaske mund te jene
shume te lehta, por megjithate perballojne shume force dhe jane te
ngurta (fig. 5.5).

Fig. 5.4. Helmeta e bi<;:ikletes. Fig. 5.5. Shtepia e operes, Sidnej, Australi.

5.1.4 5trukturat e kombinuara

Skeleti i njeriut eshte nje kornize e eshtrave qe mban muskujt, tetivat
dhe ligamentet. Kafka eshte e lakuar, e nderlikuar dhe e zbrazet si nje
strukture guaske. Femuri, i vendosur ne kofshe, mund te konsiderohet
nje strukture e ngurte. Trupi i njeriut eshte nje strukture e kombinuar
qe permban perberes te ndryshem te ngurte, kornize dhe guaske.
Shumica e strukturave jane struktura te kombinuara. Shtepite dhe
shume ndertesa te tjera, kane nje themel te forte. Ato gjithashtu kane
nje kornize prej druri ose metali qe bart nje guaske prej tullave, betonit,
drurit ose metalit (fig. 5.6). Strukturat e tjera te kombinuara perfshijne
veturen (sistemi i varjes, karroca prej metali etj., fig. 5.7) disa ura (skelet
e ngurta dhe skelet e kornizes se <;:elikut) etj.

Fig. 5.6. Biblioteka Kombetare Fig. 5.7. Makina e tipit Golf.
ne Prishtine, Kosove.

.,
• PYETlE

C;ka eshte struktura? Permendni tre shembuj te strukturave.
Pse njerezit e marrin parasysh formen e struktures gjate procesit te
dizajnimit?
Pershkruani formen dhe funksionin kryesorte ketyre stru ktu rave: rike-
ta e pingpongut, c;adra, shenja STOP.

Pergjigju ne pyetjet e parashtruara lidhur me ndarjen e struk-

turave (FIetore pune).

5.2 Forca e materialeve gjati pirdorimit

Forca paraqet terheqjen ose shtypjen qe tenton ta zhvendose ose
ndryshoje formen. Njesia matese per forcen eshte Njutoni (N). Nje
Njuton paraqet madhesine e forces qe nevojitet per te bartur masen
prej 100 g. Forcat mund te jene statike ose dinamike.
Ekzistojne gjashte tipe kryesore te forcave qe veprojne ne menyra te
ndryshme mbi struktura, sic;jane: urat, karriget, ndertesat ose c;fare-
do strukture:

1. Forea ne terheqje;
2. Forea ne shtypje;
3. Forea ne perkulje;
4. Forea ne prerje;

5. Forea eentrifugale;

6. Forea ne perdredhje.

Forca ne terheqje eshte ajo force te tenton ta
terheqe apo ta zgjase materialin apo struk-
turen.
Forca ne shtypje eshte forca qe vepron jashte
materialit, por tenton qe ta shtype ate.
Forca ne perkulje eshte forca e cila e perkul
ose e lakon materialin.
Forca ne prerje sherben qe te preje objektin
ne dy pjese.
Forca ne perdredhje eshte forca qe tenton ta
perdredhe materialin ose objektin.
Forca centrifugale sherben per te rrotulluar
objektin.

Pergjigju ne pyetjet e parashtruara lidhur

me lIojin e forces (Fletore pune).

5.3 Krijimi i levave, makinave ti thjeshta

Zhvillimi i teknologjise lidhet ngushte me krijimin e makinave, me-
kanizmave dhe pajisjeve. Dime qe makinat, pajisjet dhe veglat jane
mjete te punes qe shfrytezojne energji, e cila duhet te komandohet.
Sot ekzistojne kuptime te ndryshme per fjalen makine ose mekanizem,
porse ne forme te pergjithesuar duhet kuptuar nje pajisje e krijuar nga
njeriu per te shfrytezuar ligjet e natyres me qellim qe te lehtesoje punen
e tij fizike dhe mendore, te rrise rendimentin e punes, duke zevendesu-
ar plotesisht ose pjeserisht punen e njeriut gjate kryerjes se nje procesi
te caktuar. Makinat perbehen nga nje teresi pjesesh ose elementesh te
lidhura, te cilat nderveprojne me njera - tjetren, per te realizuar qellimin
e perbashket: komandimin efuqise mekanike, perte kryer punen perte
cilen jane ndertuar.

5.3.1 Makinat e thjeshta

Makinat e thjeshta jane vegla ose pajisje qe na ndihmojne ta kryejme
nje pune me lehteduke perdorurforcen neto. Ekzistojneshume menyra
se si makinat e thjeshta na ndihmojne neve. Ato neve na mundesojne
qe me force te vogel (ne hyrje) te perftojme force te madhe (ne dalje).
Raporti i forces ne dalje ndaj forces ne hyrje paraqet perfitimin mekanik
(punen e dobishme) te nje makine te thjeshte.
Makinat e thjeshta ndahen ne dy grupe baze: ne leva dhe rrafsh te pjer-
ret. Nga leva rrjedhin rrotullat (makarate), c;ikriku, ndersa nga rrafshi i
pjerret pyka dhe vidha (fig. 5.8).

LEVA

RROTULLA (MAKARAlA)

~IKRIKU VIDHA

Fig. 5.8. Ndarja e makinave te thjeshta.

5.3.2 Klasifikimi i levave

Leva eshte nje makine e thjeshte, qe per- Ng.ukesa
behet prej ne trupi te forte qe rrotullohet
rreth nje pike mbeshtetese ose boshti Fig. 5.9. Leva e Ilojit te pare
nen veprimin e forces. Dallojme tri Iloje
levash.

Leva e lIojit te pare eshte nese pi ka

mbeshtetese gjendet ne mes te forces
aktive dhe forces rezistuese (ngarkeses)
(fig. 5.9).

Nga fig. 5.9 shihet se ngarkesa eshte me e mad- Pika mbeshtetese
he afer pikes mbeshtetese se forces aktive. Dre-
jtimi i forces aktive dhe i ngarkeses eshte i ndry- Fig. 5.10. Leva e Ilojit te
shem. Shembull zbatimi kemi ngritjen e gurit dyte.
me shufer te drejte.

Te leva e lIojit te dyte ngarkesa eshte ne mes

forces aktive dhe pikes mbeshtetese (fig. 5.10).
Shembull zbatimi eshte karroca perte bartur ma-
teriale te ndryshme, ku shihet se forca rezistuese
(ngarkesa) eshte me afer rrotesse dorezavete kar-
roces (forces aktive). Drejtimi i forces rezistuese
eshte i njejte me drejtimin e forces aktive.

Te leva e lIojit te trete forca aktive zbatohet Forca aktive

ndermjet forces rezistuese (ngarkeses) dhe pikes
mbeshtetese (fig. 5.11). Ketu, drejtimi i zhven-
dosjes se forces aktive dhe ngarkeses eshte i nje-
jte. Shembull zbatimi kemi ngritjen e peshes me
krahun e njeriut.

Pika mbeshtetese Ngarkesa

Fig. 5.11. Leva e Ilojit te trete.

.,
• PYETJE DHE DISKUTIME

1. C;'lloj leve jane makinat e thjeshta te figurave te meposhtme
(fig. 5.12)?

Fig. 5.12. Veglat shtepiake.

Ngarkesa

a) c;:elesi i shishes Pika Forca aktive Pika mbeshtetese
mbeshtetese
c) gersheret
b) pinceta

<;) lopata d) <;ekani

~ DETYRA

1. Ne figuren 5.13 eshte dhene nje shembull i

zbatimit te leves se Ilojit te pare. Te Ilogaritet

forca F2, ne menyre qe te arrihet drejtpeshim
ndermjet ketyre dy personave. Te njohura jane

forca Fl = 600 N, si dhe distancat d = 1 m, d =
1 2

2m.

~ DETYRA

2. Per te ngritur me krahe nje arke me mase 15
kg, duhet perdorur nje force muskulore prej 150
N. Pse nevojitet nje force me e vogel ne karroce
(fig. 5.14)?

Fig . 5.13. Leva e Ilojit te pare
(Iuhatesja).

~ DETYRA Fig . 5.14. Leva e Ilojit te dyte
(karroca) .
3. Nese provojme qe te ngnslm nje karrige me
krahe te mbledhur, ate do ta bejme me lehtesi,
ndersa nese i mbajme krahet e hapur, nuk do te
mund ta ngrisim (fig. 5.15). Perse ndodh kjo?

Krijoni leven, makinat e thjeshta nepermjet Fig . 5.15. Leva e Ilojit te
trete (krahu i dores).
materialeve qe gjenden ne klase (Fletore pune).

5.3.3 Makinat e thjeshta - rrjedhime te leves

Rrotulla e paJevizshme eshte nje makine e thjeshte, e formuar nga nje disk

qe rrotullohet rreth nje aksi te fiksuar ne pjesen e siperme. Disku ka ne rre-
thine nje kanal, ku rreshqet lehtesisht nje litar (fig. 5.16).

Tek rrotulla e palevizshme nuk kemi perfitim mekanik pasi forca aktive (100
N) eshte e barabarte ngarkesen (100 N), porvetem ndryshon drejtimin (100 N).
Kjo punon sipas parimit te leves se Ilojit te pare.
Punetori me lehte mund te ngrise ngarkesen, nese zbaton forcen aktive te
drejtuar nga poshte sesa nga lart, meqe vete pesha e trupit te punetorit ndih-
mon ngritjen e ngarkeses.

Rrotulla e Jevizshme ne kete pajisje, litari qe mban rrotullen e levizshme kalon

ne nje rrotull te palevizshme (fig. 5.17). Ne kete rast, forca aktive (50 N) eshte
e barabarte me gjysmen e ngarkeses qe bartet (100 N). Mirepo, zhvendosja e
forces aktive eshte dy here me e madhe se zhvendosja e ngarkeses.

SON SON

Fig. 5.17. Makaraja e
levizshme.

.,

• PYETJE DHE DISKUTIME
1. Pse sherbejne rrotulla e levizshme dhe e palevizshme ne nje nje makine
te thjeshte?
2. Ku qendron leverdia e perdorimit te rrotulles se levizshme? Po e rrotulles
se pa levizsh me?

5.3.3.1 ~ikriku

Makina e thjeshte e ketij Iloji eshte e perbere prej nje boshti me rreze
r ne te cilin eshte i mbeshtjelle litari, njeri skaj i te cilit eshte i per-
forcuar per rrotullen me rreze R, kurse ne tjetrin varet ngarkesa (fig.
5.18). Forca aktive vepron ne rrotull qe eshte pingule ne bosht, per sh-
kak te se ciles shkaktohet rrotullimi i cilindrit e me kete edhe mbesht-
jellja e litarit dhe ngritja e ngarkeses.

boshti

Fig . 5.18. <:;ikriku .

5.3.3.2 Makina e thjeshti bazi, rrafshi i pjerrit dhe makinat
qi rrjedhin prej tij

Rrafshi i pjerret eshte C;do rrafsh i cili me rrafshin horizontal mbyll ndonje
kend. Ai sherben per ngritjen ose zbritjen e ngarkeses me force aktive me te
vogel (fig. 5.19).

Ne qofte se, forca aktive F eshte paralele me rrafshin e pjerret, atehere kemi:
F = G*(H/L)
Prej kendej shohim se forca aktive F eshte per aq me e vogel sa me e vogel te
jete lartesia H dhe sa me e madhe te jete gjatesia e rrafshit te pjerret L.

5.3.3.3 Pyka

Pyka eshte nje trup ne forme te prizmit trifaqesor me prerje terthore te nje ose
dy trekendeshave kenddrejte. Prandaj, dallojme dy Iloje pykash: te njefishta
dhe te dyfishta (fig. 5.20).
Pyka eshte nje rrafsh i pjerret ose dy rrafshe te pjerreta qe lid hen ndermjet
vete me bazat e tyre.
Pykat sherbejne per shtrengimin e dy pjeseve, bashkimin e detaleve, si vegel
prerese, c;a rese etj.

rrafshi i pjerrte

.,
• PYETJE DHE DISKUTIME
1. A eshte i leverdishem rrafshi i pjerret ne qofte se L < H?

5.3.3.4 Vidha

# , cilindri
rrafshi i

kapaku

Fig. 5.21. Vidha dhe perdorimi i saj.

Vidha eshte nje rrafsh i pjerret i mbeshtjelle rreth nje cilindri ose koni
(fig. 5.21).
Nese ne anen e brendshme te cilindrit te zbrazet c;elet lugu me prerje
terthore te njejte, fitohet dadoja. Vidha hyn ne dado (fig. 5.22 a , b) dhe
del prej saj sipas kahut te rrotullimit dhe helika e vidhes rreshqet lugut
te dados (fig. 5.23). Diametri i vidhes dhe i dados (D) duhet te jene te
barabarte.

~ti~)))})))}»})))J.))))); :(1)

a) b)
Fig. 5.22. Vidha dhe dadoja.

5.4 Transmetuesit mekaniki

Transmetuesit mekanike jane pjese te sistemeve makinerike qe sher-
bejne per te bartur fuqine nga makina levizese (motori) deri te makina
punuese ose vegla e punes. Gjate kesaj bartjeje behet ndryshimi i para-
metrave te fuqise dhe shpejtesive kendore. Transmetuesit mekanike
ndahen ne kater grupe kryesore (fig. 5.24).

TRANSMETUESIT ME FRIKSION TRANSMETUESIT ME RRIPA

TRANSMETUESIT ME RROTA TIE TRANSMETUESIT ME ZINXHIRIE
DHIEMBIEZUARA

Fig. 5.24. Llojet e transmetuesve mekanike.

Te transmetuesit me friksion (fig. 5.25) dhe me rripa (fig. 5.26), fuqia bar-
tet me ferkim, kurse te ata me rrota te dhembezuara dhe me zinxhire
fuqia bartet me dhembe (fig. 5.27).

Fig. 5.25. Transmetuesi me friksion Fig. 5.26. Transmetuesi
me rripa.

Fig. 5.27. Transmetuesi me zinxhire. Fig. 5.28. Zbatimi i dhem-
bezoreve te motori.

Transmetuesit me rrota te dhembezuara (me dhembezore) paraqes-
in grupin me te madh te transmetuesve mekanike. Ata kane gjetur
perdorim te gjere, duke filluar nga oret, instrumentet matese, deri
te makinat me dimensione te ndryshme (fig. 5.28). Format dhe kon-

.,struksionet e transmetuesve me dhembezore dhe pjeseve te tyre

jane te ndryshme.
• PYETJE DHE DISKUTIME

1. Tregoni dallimet ndermjet transmetuesve me rrota te dhem-
bezuara dhe transmetuesve me friksion.

Forma e rrotave te dhembezuara va ret nga pozita e boshteve ne mes
vete.
Ne baze te pozites se boshteve, dhembezoret ndahen ne: cilindrike
(boshte paralele), konike (boshte te kryqezuara) dhe hiperboloidale
(boshte te kithura) (fig. 5.29).

CILINDRIKIE KONIKIE HIPREBOLOIDALIE
(BOSHTE PARALELE) (BOSHTE TIE KRYZIEZUARA) (BOSHTE TIE KITHURA)

Fig. 5.29. Ndarja e dhembezoreve sipas pozites se boshteve.

C;ifti i dhembezoreve perbehet prej dy rrotave te dhembezuara,
dhembet e te cilave me kontaktim te njepasnjeshem ne mes vete
me ingranim, e bejne bartjen e levizjes nga njeri bosht ne tjetrin. Te
C;ifti i dhembezoreve kemi dhembezorin udhezues 1 dhe te udhezuar
2 (fig. 5.30).

Fig . 5.30. <:;ifti i dhembezoreve cilindrike.

Raporti i transmisionit paraqitet si heres ndermjet numrit te dhem-
beve te dhembezorit te udhezuar dhe atij udhezues ose me heresin
ndermjet numrit te rrotullimeve te dhembezorit udhezues dhe atij
te ud hezua r, pra:

5.5 Pajisjet hidraulike dhe pneumatike

Krahas pajisjeve mekanike, elektrike, edhe pajisjet hidraulike dhe pneu-
matike kane gjetur perdorim te madh ne praktike. Detyre e pajisjeve
hidraulike eshte qe energjine mekanike ta shnderrojne ne energji hi-
draulike, me te cilen kryhet nje pune. Pajisjet hidraulike kane perpare-
si perdorimi sepse kane dimensione te vogla ne krahasim me fuqine
e tyre, jane me te sigurta dhe kane afat sherbimi me te gjate. Ndersa
mangesite jane se fluidi punues varet nga temperaturat e jashtme si
dhe mirembajtja e pastertise se fluidit. Pajisjet hidraulike sot kane gje-
tur perdorim te makinat e ndryshme ne ndertimtari, bujqesi, aviacion,
xehtari etj.
Pjeset perberese te pajisjeve hidraulike jane: pompa, shperndaresit dhe
valvolat, hidromotori dhe hidrocilindri, tubat, filtrat, ftohesit, ngrohesit,
rezervuari dhe akumulatori.
Fluidet jane pjese perberese te pajisjeve hidraulike qe dallohen nga
trupat e ngurte sepse lidhja ndermjet molekulave eshte me e dobet.
Per shkak te levizjes se lehte dhe peshes vetjake, fluidet marrin formen
e enes ne te cilen gjenden. Fluidet shume pak ngjeshen, prandaj ne
shumicen e rasteve ne praktike merren si te pangjeshur. Viskoziteti ose
ferkimi i brendshem eshte rezistenca e levizjes se fluidit per shkak te
ferkimit ndermjet pjeseve te fluidit dhe te ferkimit ndermjet pjeseve te
fluidit dhe mureve te enes.
Ne fig. 5.31 eshte paraqitur veprimi i forces se jashtme Fl , e cila vepron
ne fluidin e mbyllur ne ene.

F.

Siperfaqja A.

Fig. 5.31. Pamja e pergjithshme dhe
skematike e nje leve hidraulike.

Veprimi iforcessejashtmeshkakton paraqitjen eforcavete brendshme,
perkatesisht presionin Pl' i cili i kundervihet forcave te jashtme dhe ve-
pron ne te gjitha anet. Presioni te pistoni hyres eshte i barabarte me:

Pasi presioni ne fluid eshte i barabarte ne te gjitha drejtimet, ku pre-
sioni ne pistonin dales me siperfaqe me te madhe dhe force dalese me
i madhe do te jete i barabarte me:

Atehere, me krahasimin e ketyre madhesive del se Pl= P2 = p, andaj:

Me zhvendosjen e pistonit hyres per madhesine hl qe pershkruan vel-

limin V = Ahl' njekohesisht do te zhvendoset edhe pistoni dales qe per-
1

shkruan vellimin:

Pasi vellimet V dhe V2 jane te barabarta, atehere zhvendosjet e plS-
1

tonave rrine ne perpjesetim te zhdrejte:

Valvola rregulluese sherben per rregullimin e presionit ne pajisjen hi-
draulike.

5.5.1 Puna e sistemit ti thjeshti hidraulik

Ne skemen funksionale eshte paraqitur perberja dhe menyra e punes
se pajisjes hidraulike qe perdoret ne makina (fig. 5.32). Komponentet
hidraulike jane te lidhur me tuba. Te gjithe komponentet paraqiten me
simbole sipas standardeve te caktuara. Pjeset perberese te kesaj pajis-
jeje jane: 1- pompa, 2- rezervuari, 3 - cilindri punues, 4 - pistoni, 5 - pis-
toneta, 6 - shperndaresi, 7 -tubi ne thithje, 8 -tubi ne shtytje, 9 -leva, 10
- filtri, 11-valvola, A dhe B - pozitat e cilindrit punues, dhe T - tubi kthyes
ne rezervua r.
Te kjo pajisje hidraulike pompa (1) thith fluidin punues nga rezervuari
(2) dhe e shtyn neper tubin shtytes deri te shperndaresi (6) dhe cilindri
punues (3). Drejtimin e levizjes se pistonit (4) dhe pistonetes (5) te cil-
indrit punues (3) e percakton shperndaresi (6) permes aktivizimit me
leven (9).

3,

5.5.2 Puna e sistemit ti thjeshti pneumatik

Pajisjet pneumatike bejne shnderrimin e energjise mekanike ne energ-
ji pneumatike, e pastaj me energji pneumatike bejne pune te caktu-
ar. Pajisja pneumatike perbehet nga kompresori, grupi per pergatitje
te ajrit, komponentet per rregullim, elementet lidhese dhe ate ekze-
kutuese. Nepermjet elementeve lidhese, rregulluese dhe pjeseve te
tjera, energjia pneumatike arrin deri te pjeset ekzekutuese - motoret
pneumatike, ku perseri shnderrohet ne energji mekanike, me te cilen
kryhet nje pune e caktuar. Pajisjet pneumatike shfrytezojne kryesisht
ajrin si fluid pune, i cili eshte pa para dhe ka mjaft ne natyre, dhe i cili
nen presion lehte transportohet permes tubave. Edhe pajisjet pneuma-
tike kane gjetur perdorim te gjere ne makina te ndryshme.
Ne fig. 5.38 eshte paraqitur vegla per shtypje ose stampim. Pjeset e pa-
jisjes pneumatike jane shperndaresit e ndryshem pneumatike dhe cil-
indri. Me cilindrin pneumatik rregullohet nga dy pozicione, ne menyre
qe pistoni te zhvendoset ne pozicionin "+" kur pistoneta zgjatet, dhe
nga pozicioni tjeter kur pistoni zhvendoset ne pozicionin "_", atehere pi-
stoneta terh iqet.

.,
• PYETJE DHE DETYRA

1. Krahasoni pajisjet hidraulike me pajisjet me-
kanike.
2. Ne <;:ka bazohen pajisjet hidraulike?
3. Cili eshte parimi i punes se pajisjes hidraulike?
4. C;ka shfrytezon pajisja pneumatike per fluid
pune?

Kryeni aktivitete praktike duke paraqitur punen e sistemit te thjeshte

hidraulik dhe pneumatik (Fletore pune).

5.6 Pirdorimi i burimeve ti thjeshta ti energjisi elektrike

Burimet e energjise elektrike quhen pajisjet qe mundesojne rrjedhjen e rry-
mes elektrike drejt konsumatoreve. Keto ndahen ne burimet e tensionit alter-
nativ dhe burimet e tensionit te vazhduar. Burimi me i zakonshem i tensionit
alternativ sigurisht eshte instalimi elektrik ne apartament. Energjia elektrike
qe ne perdorim ne shtepite tona prodhohet ne centralet elektrike, dhe pastaj
transmetohet me linja elektrike deri ne qytetin apo fshatin tone. Me tej kjo
me linjat elektrike shperndahet deri ne shtepite tona ku ne e shfrytezojme.
Te konsumatoret e vegjel elektrike, pajisjet elektronike, ne automobila elek-
trike rrymen elektrike e mundesojne baterite, akumulatoret, celulat diellore,
dhe dinamote bic;ikleta. Gjithashtu, ne ne laborator perdorim burimet meten-
sion te vogel dhe te parrezikshem sic;jane baterite me tensione te ndryshme.
Baterite jane burimet elektrike me te thjeshta te energjise elektrike. Baterite
i perdorim per pajisjet elektrike qe barten, si p.sh. te Ilambat e dores, oret,
transistoret, kalkulatoret, lodrat dhe ngjashem. Bateria perbehet prej nje apo
me shume elementeve (celulave). Celula eshte nje ene e vogel metalike, ne te
cilen ka materie perkatese te cilat reagojne ne mes vete, dhe keshtu formo-
het tensioni elektrik. Me kohe keto materie do te shnderrohen, dhe keshtu
bateria do te jete e paperdorshme, pra bateria do te zbrazet.

AA AAA

Fig. 5.34. Baterite.

Tensioni mundeson kalimin e rrymes elektrike neper perc;ues. Tensionin e
matim me volt (V), pra volti eshte njesia e tension it. Baterite kane tension te
vogel. Vlerat me te shpeshta te tensionit te baterive jane 1,5 V; 4,5 V ,6 V, 9 V
dhe 12 V.

Per qarkun elektrik te cilin e formojme me bateri, eshte me rendesi se rryma
elektrike rrjedh vetem ne nje kahe, prej polit pozitiv (+) kah poli negativ (-).
Ndersa, brenda ne bateri rryma rrjedh nga poli negativ (-) kah poli pozitiv (+).

Kete rryme e quajme rryme e vazhduar. Rryma elektrike e vazhduar me se

shpeshti prodhohet nga akumulatoret (ku behet shnderrimi i energjise ki-
mike ne energji elektrike), celulat diellore (ku behet shnderrimi i energjise
se diellit ne energji elektrike), gjeneratoret per rryme te vazhduar (ku behet
shnderrimi i energjise mekanike ne energji elektrike) etj.

Burimet ndryshojne nga njeri-tjetri sipas tensionit elektrik. Tensioni zakonisht
eshte i shenuar ne burim te energjise elektrike. Ne figuren 5.40 jane treguar
tensionet e disa burimeve. Shihet qarte se tensioni eshte shumefishi i numrit
1.5.

Bateria buton Sateria cHinder Bat@ria @rrafshet Akumulatori Dinamo Celula di@lIor@
1.S V 4.5 V 12 V I.SV
3 V ose 1.5 V 6V

Fig. 5.35. Llojet e ndryshme te burimeve elektrike.

Tensioni deri ne 24 V quhet tensioni i ulet dhe nuk eshte i rrezikshem per
trupin e njeriut. Burimet me keto tensione quhen burime te tensionit te ulet.
Nga 25 V deri ne 1000 V eshte tension i ulet dhe keto tensione mund te jene
te rrezikshem per jeten e njeriut. Ky eshte tensioni i cili eshte ne instalimet

.,elektrike neper banesat dhe shtepite tona. Tensionet me te larta se 1000 V

perdoren per transmetimin e energjise elektrike me linjat elektrike.

• PYETJE DHE DISKUTIME
1. Te mblidhen shenimet per burimet e tensionit elektrik
dhe te shenohen ne tabele!

Emri i burimit Tensioni Burim i Burim i
minimal vazhduar vazhduar
Bateria per ore elektrike
7.5V +-

5.6.1 Klasifikimi i burimeve ti energjisi
elektrike

Per prodhimin e energjise elektrike na nevojiten
burimet primare te energjise te cilat jane: theng-
jilli, nafta, gazi natyror, materiet bertha more, uji,
era, dielli, biomasa etj. Burimet primare te energ-
jise ndahen ne burimet e riperteritshme dhe ate
te pariperteritshme. Ne burimet e riperteritshme
bejne pjese: energjia e ujit, eres, diellit, biomasa
etj. Ne burimet te pariperteritshme bejne pjese:
thengjilli, nafta, gazi natyror, materiet berthamore.
Burimet e pariperteritshme do te shpenzohen ne
nderkohe.
Energjia elektrike per perdorim te gjere ne fabrika,
amviseri, transport si dhe ne raste te tjera prodho-
het ne centralet elektrike. Ne centra let elektrike
rrymen elektrike e prodhon gjeneratori i cili rro-
tullohet. Ne boshtin e gjeneratorit eshte e lidhur
turbina, e ngjashme me nje rrote te madhe uji.
Nese turbina dhe keshtu gjeneratori rrotullohet
nga energjia e ujit, ne po flasim per hidrocentralin,
ndersa nese turbina dhe keshtu gjeneratori rrot-
ullohet nga avull, i cili i godet lopatat nen shtypje
te larte, atehere ne po flasim per termocentalin.
Hidrocentralet per punen e tyre shfrytezojne en-
ergjine e ujit, i cili eshte nje burim i lire i energjise
dhe nuk e ndot mjedisin. Termocentralet duhet te
te ngrohin sasi te medha te ujit per te prodhuar
avullin e kerkuar. Uji mund te nxehet me gaz, qy-
myr ose me nafte. Keto jane burime energjie rela-
tivisht te shtrenjta.

Gjeneratoret ne centralet elektrike japin tension
disa mije volt. Per te shmangur humbjet e medha
gjate transmetimit ne distanca te largeta, me
transformator tensioni kthehet ne disa dhjetera
mijera volt, dhe pastaj me linja te tensionit te larte
dergohet ne qytete me te medha, ku me transfor-
matore shperndares tensioni zvogelohet ne 230
Vi cili pastaj transmetohet deri ne banesat tona.

Menyra e gjenerimit te energjise elektrike me lende djegese si<;: eshte thengjil-
Ii, apo nafta e ndotin mjedisin. Rezervat e thengjillitjane te kufizuara dhe pas
nje kohe do te harxhohen. Kjo eshte arsyeja pse shkencetaret kane kohe qe
po perpiqen te gjenerojne energji elektrike ne menyra me pak te demshme
per mjedisin.
Prodhimi i energjise elektrike ne centralet elektrike shpesh lidhet me ndikime
te medha ne natyre dhe ne mjedis. Ndertimi i digave, kanaleve rrjedhese dhe
liqeneve te akumulimit do te thote ndryshime te medha dhe te qendrueshme
ne mjedisin njerezor. Efektetjane te dukshme si ne peizazhin e ndryshuar dhe
ne nivelin e ndryshuar te ujerave nentokesore, por ate gjithashtu ndikojne ne
karakteristikat e rrjedhes se ujit dhe hapesiren e jeteses perreth lumit. Termo-
centra let te cilat perdorin qymyrin si lende djegese Termocentrali Kosova B
dhe Kosova A), leshojne sasi te medha te perzierjeve te demshme ne mjedis
te squfurit, plumbit, karbonit dhe substancave te tjera. Oxhaket e larte ne ter-
mocentrale me pajisje te pastrimit te instaluara nuk mund te heqin te gjitha
substancat toksike ne tym. Prandaj, pasojat nga kjo ndotje jane afatgjata per
mjedisin.
Centra let bertha more nuk e ndotin mjedisin, por ate paraqesin rrezik per
ndotjen e mjedisit me substanca radioaktive.
Per te zvogeluar ndikimet negative ne mjedis, perdoren burimet e tjera si
p.sh. energjia kinetike e eres, energjia e ujit, energjia e diellit, uji i nxehte nga
nentoka, batica dhe zbatica e ujit te detit, biomasa qe formohet me rastin e
kalbjes se materieve organike. Keto burime te energjise jane te perseritshme.
Cilesi e perbashket e burimeve te riperteritshme eshte se nuk ndotin mjedis-
in ose nuk shfrytezojne materiet, te cilat ne te vertete jane te rrezikshme. Per
kete po behen perpjekje qe me burime te riperteritshme te zevendesohen sa
me shume centralet te cilat perdorin thengjillin ose materiet nukleare, dhe
keshtu te zvogelojne ndotjen e mjedisit.

Centralet me ere
Kushtet per ndertimin e nje centrali te eres eshte rajoni me ere te shpejtesise
se caktuar dhe kjo ere te jete e qendrueshme. Kur plotesohen keto kushte,
zakonisht vendosen shume turbina me ere ne nje hapesire. Era perfaqeson
nje nga burimet me te pastra dhe me te qendrueshme te energjise qe na
jep natyra falas (nuk eshte e nevojshme ta blini, si qymyrin, naften, gazin ose
lenden radioaktive).

Celulat diellore
Celulat diellore jane nje burim i tensionit te vazhduar. Ne celulat diellore en-
ergjia e rrezeve te diellit shnderrohet drejtperdrejt ne energji elektrike. Oper-
imi i tyre eshte i kufizuar ne ditet me diell dhe kur drita eshte e madhe. Celulat
diellore nUkjane ne gjendje te gjenerojne energji elektrike perfunksionimin e
pajisjeve gjate nates ose gjate motit te keq. Kjo eshte arsyeja pse ne zakonisht
i shtojme edhe baterite te cilat do mbushen ne mot me diell, por gjate nates
ose ne mot te keq, ata do te japin energji elektrike per pajisjet elektrike. Edhe
ne Kosove jane ndertuar shume centrale me celula diellore, te cilat gjenero-
jne energji elektrike.

Hidrocentrale te vogla rrjedhese

Keto hidrocentrale vendosen ne perroskat e stuhishme dhe lumenj te veg-
jel qe kane nje rrjedhje te vazhdueshme. Nese terreni na lejon, ate mund te
vendosen disa sosh radhazi, njera pas tjetres. Per nga struktura e tyre jane te
ngjashme me hidrocentralet e medha, por ate jane me me fuqi te vogel.

5.6.2 Elementet e qarkut elektrik

Qarku elektrik. Perc;uesit dhe izolatoret
Per te dhene drite Ilamba e dores ajo duhet te lidhet me bateri. Nje per<;:ues
duhet te shkoje nga njeri skaj i baterise ne cilindo skaj te po<;:it. Ndersa skaji
tjeter i po<;:it me per<;:ues duhet te lidhet per skajin tjeter te baterise. Ne kete
rast pershkruhet rruga e cila ka formen e qarkut. Keshtu formohet qarku elek-
trik. Qarku elektrik duhet te perbehet nga burimi i elektroneve dhe rruga qe
elektronet te rrjedhin nga burimi dhe te kthehen ne kete burim.

Fig. 5.41. Qarku elektrik.

Gjithashtu edhe te gjitha pajisjet elektrike jane te lidhur me burimin neperm-
jet dytelave-perc;uesve. Llambadari i tavolines formon qarkun elektrik permes
<;:elesit, njejte si te Ilamba e dores.
Pajisjet elektrike i ky<;:im ne rrjetin elektrik permes pajisjes per ky<;:je - prizes.
Ne prize prane dy pikave per lidhje kemi edhe nyjat e tokes. Keto dy nyjajane
te lidhura per shiritin metalik, i cili eshte i futur ne toke. Keshtu, keto nyja met-
alike jane te tokezuara.

eto~s

Fig. 5.42. Priza elektrike.

Per punen e nxehesit te hekurosesi, mjaftojne dy per<;:ues per ky<;:jen e qarkut
elektrik. Shtepiza e hekurosesit, eshte e lidhur me per<;:uesin e trete, me ng-
jyre te verdhe-gjelber, i cili permes nyjave te prizes lidhet me token. Nese hek-
urosesi prishet, dhe nese vjen deri te prekja ne mes te per<;:uesit dhe shtepizes
se hekurosesit, atehere rryma elektrike do te rrjedhe neper per<;:uesin e trete
deri ne toke, dhe jo neper trupin tone. Njekohesisht <;:elesi mbrojtes do te
shky<;:et ose siguresa do te shkrihet dhe keshtu do te nderpritet qarku elektrik,
dhe do te menjanohet rreziku.
Disa materiale kane ve<;:ori qe te per<;:ojne rrymen elektrike. Keto materiale
me se shpeshti jane meta let. Nese ne qarkun elektrik ne vend te nje per<;:ue-
si do te vendoset nje pjese nga materiali plastik, qelqi, ose goma, Ilamba
nuk do te ndri<;:oje. Materialet te cilat e per<;:ojne rrymen elektrike i quajme
perc;ues, ndersa materialet te cilat nuk e per<;:ojne rrymen elektrike quhen
izolatore. Per shkak te joper<;:ueshmerise se tyre elektrike, izolatoret perdoren
per prodhimin e prizave, <;:elesave, izolimin e per<;:uesve ne kabllo etj. Mjetet
e perdorura nga ana e elektricisteve duhen gjithashtu, te kene mbajteset te
izoluara mire.

Pen;uesit dhe izolatoret me te zakonshem

perc;uesit izolatoret
ari goma
argjendi bakeliti

alumini materialet plastike
c;eliku

Ne qarkun elektrik per nderprerjen e te ndric;uarit te poc;it vendoset c;elesi.
Me c;eles behet kyc;ja dhe nderprerja e qarkut elektrik ose vendoset rrjedhja
dhe nderprerja e rrymes elektrike. Keshtu, me c;eles rregullojme rrjedhjen e
rrymen elektrike neper qark.
Per tregimin e qarqeve elektrike perdoren simbolet elektroteknike. Paraqitja
grafike e qarqeve elektrike behet permes skemave elektrike. Simbolet dhe
skemat si mjete per komunikim ne elektroteknike jane te rendesishme pasi
ate jane aprovuar nga profesionistet ne bote. Disa nga simbolet qe perdoren
per vizatimin e qarqeve elektrike jane dhene ne Figuren 5.43.

-- Per<;uesi y Priza me tokezim
Bateria y
~+I-- Po<;a elektrike Priza pa tokezim
0 <;elesi njepolar -0-
<;elesi alternativ Burimi i tensionit
~¢-- -e- te vazhduar
Burimi i tensionit
~ ® alternativ

c-- Motori

Ne qarkun elektrik per fikjen e poc;it elektrik vendoset c;elesi. Me c;eles behet
kyc;ja apo ndezja e poc;it si dhe shkyc;ja e qarkut elektrik apo fikja e poc;it. Me
c;eles behet kyc;ja apo vendoset rrjedhja e rrymes elektrike dhe nderprerja e
qarkut elektrik apo nderprerja e rrymes elektrike. Keshtu, me c;eles rregullo-
jme rrjedhjen e rrymen elektrike neper qark.
Ne Figuren 5.44 eshte treguar pamja e jashtme dhe e brendshme e c;elesit.

Fig . 5.44. Pamja ejashtme dhe e brendshme e <;:elesit.

C;elesi njepolesh kyc; qarkun elektrik duke shtypur elementin e kon-
taktit (apo kontaktin). Per instalimet elektrike ne banese, ne perdorim
c;elesin njepolesh i cili perbehet prej nje Ilozi qe leviz lart-poshte. Keta
c;elesa perdoren per ndezjen e Ilambave apo shpenzuesve te tjere.

C;elesat alternativ perdoren per ndric;imin e hapesirave te medha
(siC; jane korridoret e shkollave), te cilet mundesojne ndezjen e Ilam-
bave ne njeren ane te korridorit dhe fikjen ne anen tjeter dhe anas-
jelltas. C;elesat alternativ sigurisht se nuk perdoren vetem per ndric;im
te korridoreve dhe shkalleve. Keta c;elesa perdoren te motoc;ikletat ku
mund te ndizen dritat e shkurta dhe te gjata.

Fig. 5.45. <:;elesi alternativ.

5.6.3 Puna e motorit

Ne shume pajisje dhe makina, pjeset e tyre levizin ose drejt ose rrotullohen.
Keto levizje me se shpeshti behen me ndihmen e motorit. Me fjalen motor, ne
pa qellim mendojme per motorin e nje makine automobili apo motoc;iklete.
Ka nje sere motoresh qe dallohen sipas konstruksionit, menyres se operim-
it dhe Ilojit te energjise me te cilen ngiten. Para se te njihej nafta si lende
djegese jane perdorur motoret me uje dhe me ere (rrota te ndryshme te ujit,
mullinjte e eres). Per nje kohe te gjate, eshte perdor motori me avull, i cili
per shkak se ka efic;ience te ulet eshte zevendesuar me motore me djegie te
brendshme ( motoret me benzine, motoret me nafte), e qe sot i perdorim per
ngasjen e mjeteve te transportit dhe makinerive te punes. Per shkak se kane
ndotje shume te ulet, me se shumti perdoren motoret qe i ve ne levizje energ-
jia elektrike. Keta i quajme elektromotore.

Elektromotoretjane makina elektrike te cilat bejne shnderrimin e

energjise elektrike ne energji mekanike.

Fig. 5.46. Elektromotori.

Sot ne motoret elektrike i kemi gjithkund rreth nesh, i ngasin lokomotivat,
pajisjet shtepiake, makinat ne fabrika, ashensoret ne ndertesat, ata gjithashtu
mund te gjenden ne kompjutere etj. Elektromotoret kane peshe me te vogel
se motoret e tjere, jane me ekonomike, me te qete ne pune, vihen lehte ne
levizje, nUkjane ndotes te mjedisit dhejane me te sakte. Keshtu humbjet e en-
ergjise jane me te vogla dhe keto makina kane shkalle te larte te shfrytezimit.

Sipas madhesise dhe fuqise se tyre ata i pershtaten seciles pajisje dhe apara-
ti. Fuqia e elektromotorit shenohet ne tabelen (pllaken) e perforcuar ne
shtepizen e seciles pajisje elektrike. Kjo fuqi jepet ne vat (W).

Elektromotori ve ne levizje
makinen per shpim

Elektromotoret sipas Ilojit te rrymes te cilen e shfrytezojne i ndajme ne elek-

tromotore te rrymes se vazhduar dhe elektromotore te rrymes alternative.

Nese pajisja furnizohet nga bateria, per kete pajisje nevojitet elektromotori
me rryme te vazhduar. Per rrotullimin e aparateve (mikserit, thareses etj) do
te perdoret elektromotori me rryme alternative.

5.6.4 Rryma alternative dhe e vazhduar

Shpenzuesit e ndryshem te energjise elektrike qe ne i perdorim ne jeten e
perditshme per punen e tyre shpenzojne rrymen alternative. Energjia elek-
trike e rrymes alternative merret ne prizat elektrike te cilat i kemi te instaluara
ne shtepite tona. Energjia elektrike qe ne e perdorim prodhohet ne centralet
elektrike.
Rryma elektrike alternative prodhohet ne gjeneratoret e rrymes alternative
ne centra let elektrike. Ne gjenerator behet shnderrimi i energjise mekanike,
potencialit te ujit dhe te eres ne energji elektrike.

Gjeneratorin ne central eve ne levizje turbina e cila mund te jete me avull, uje
ose ere. Ne termocentral avulli per ngasjen e turbines me avull fitohet me dj-
egien e thengjillit naftes, gazit natyror etj. Ne hidrocentral, per venie ne levizje
te turbines, perdoret renia e ujit nga lartesi ose potenciali i ujit.
Gjithashtu, si burim i thjeshte i energjise elektrike eshte edhe dinamo. Din-
amo eshte pjese e domosdoshme e bic;ikletes. Nese deshirojme qe Ilamba
e bic;ikletes te na ndric;oje rrugen, atehere mbeshtesim rroten e dinamos ne
gomen e rrotes se bic;ikletes. Rrotullimi i rrotes se bic;ikletes transmetohet ne
rroten e dinamos. Ne te rrotullohet magneti i cili ne skajet perc;uese formon
tension. Nese bic;ikleten e ngasim shpejt, atehere edhe magneti i dinamos
rrotullohet shpejt, dhe Ilamba do te ndric;on me shume.
Te qarku elektrik ne bic;iklete eshte karakteristike se rryma se pari rrjedh ne
nje kah e pastaj ne kahun e kundert. Rrymes te ciles gjithnje i ndryshohet
kahu, e quajme rryme alternative.
Per eksperimente ne laboratore shkollore perdorim si burim tensioni bater-
ite. Rryma elektrike te cilen e japin baterite eshte e rryme e vazhduar. Rryma
elektrike eshte me intensitet konstant dhe rrjedh vetem ne nje kahe, prej polit

pozitiv (+) kah poli negativ (-). Kete rryme e quajme rryme e vazhduar. Rry-

ma elektrike e vazhduar me se shpeshti prodhohet nga baterite. Pervec; nga
baterite rryma e vazhduar mund te fitohet edhe ne gjeneratoret e rrymes se
vazhduar, ne te cilet behet shnderrimi i energjise mekanike ne energji elek-
trike.

5.6.5 Analiza e punis si ~elisave

Funksionimi i pajisjeve dhe makinave te caktuara qe drejtohen nga motori
elektrik kontrollohet duke i lidhur dy c;elesa ne qark. Per shembull, makina per
prerjen e letres ne shtypshkronje. Kur punoni me nje makine prerese, ekzis-
ton rreziku qe punonjesi, kur vendos letren nen thike ndersa me doren tjeter
gabimisht ndez makinen dhe keshtu mund te rrezikohet. Prodhuesit e mak-
inerive te tilla dhe te ngjashme e kane zgjidhur problemin ashtu qe qarku
elektrik me dy c;elesa, te cilat jane mjaft larg, keshtu qe punetori nuk mund
t'i kyc;e ata me nje dore. Punetori duhet te heqe te dy duart nga siperfaqja
e makines, dhe me duar te ndryshme te kyc;e tastet dhe pastaj makina do te
kryeje operacionin e deshiruar.

C;elesat e lidhur ne seri

Le te ndertojme qarkun, ne te cilin ne rend me elektromotorin dhe bater-
ine do te lid hen dy c;elesa. C;elesat jane te lidhur njeri pas tjetrit siC; tregohet
ne Figuren 5.47. C;elesat duhet te jene te hapur. Qarku i lidhjes ne seri te dy
c;elesave, burimit dhe elektromotorit eshte treguar ne figure. Do te analizohet
funksionimi i ketij qarku dhe do te shenojme ne tabele gjendjen qe e konsta-
tojme.