Sample

एका लहान माणसाची मोठी ्ोष्ट आसार राज्ारध्े आशदवासी भटक्ा जरातीत जनर घते लले ा जादव रोलाई
प्ांग नावाचा हा एक कतम्बगार राणसू . 1963 ला जनरलले ा रोलाई जादव व्ाच्ा
16 वराम्पासूनच जगं ल कारगार महणनू कार करीत होता. गावाजवळून वाहणाऱ्ा
ब्रह्मपतु ्ा नदीला रहापरू आल्ाने तरे ्ील असखं ् साप रृत्रू खु ी पडले. ्ावर
उपा््ोजना महणनू त्ांनी प्रर्र बांबूची केवळ 20 रोपटी लावली. सन 1979 रध्े
साराशजक वनीकरण शवभागाने त्ाभागातील 200 हेकटरवर वनीकरणाचा प्रकलप
सुरू कले ा होता. ्ाची दखे भाल करणारे रोलाई हे सदु ्धा इतर जगं ल कारगारासं ोबत
होत.े ही ्ोजना र्ांबशवल्ानतं रसदु ध् ा रोलाईंचे का्म् अशवरत सुरू राशहले. झाडे
लावणे व त्ाची देखभाल करणे हे कार शनरतं र चालू ठेवण्ाचा पररणार महणजे ज्ा
पररसरात एकही वृक्ष न्वहता त्ा शठकाणी ्ा राणसाने सरु ारे 1360 एकरचे जगं ल
त्ार कले े.

आज आसाररध्े ‘जोरहाट’ ्ेर्ील कोकीलारखु ्रे ्े हे जगं ल रोलाईंच्ा 30 वरांचय ्ा अर्क प्र्तनातनू शनरामण्
झाले आहे. ्ा अतलु नी् कारशगरीबदद् ल त्ानं ा भारत सरकारकडून ‘पद्रश्री’ ्ा प्रशतष्ठेच्ा शकताबाने सनराशनत
करण्ात आले आह.े आज ्ा जंगलाला ‘रोलाई जंगल’ महणून ओळखले जात.े अनेक राणसे शरळनू अखखे जंगल नष्
करतात, पण एका माणसाने मात्र मनात आणले तर त्ाला अखखे ज्ं ल शनमाणवि करता ्ेत.े
प्ाविव रण संवधिनव आशण जवै शवशवधता (Environmental conservation and Bio-diversity)

प्ाव्म रणी् प्रदरू णाचा सवांतय घातक पररणार हा सजीवावं र होत आह.े तुरच्ा पररसरात ्ाची काही उदाहरणे तुमही
पाशहली आहते का? आपली सजीवसषृ ्ी ही शवशवधतने े नटलेली होती. त्ात अनके प्रकारचे वनसपती, प्राणी अक्सततवात
होत.े आज आपण पाहतो की आपल्ा रागील शपढाकं डून ऐकलले े शवशशष् असे प्राणी आशण वनसपती आपल्ाला
पाहा्ला शरळत नाहीत. ्ाला जबाबदार कोण?

शनसगा्रम ध्े आढळणाऱ्ा एकाच जातीच्ा सजीवारं धील आनवु शं शक ररक, सजीवाचं ्ा जातींचे अनके प्रकार
आशण शवशवध प्रकारच्ा पररसंसर्ा ्ा सवारंय ळु े त्ा भागातील शनसगामल् ा जी सजीवसृष्ीची सरृद्धी लाभते त्ाला
जैवशवशवधता महणतात. जवै शवशवधता ही तीन पातळ्ावं र शदसते.
आनवु ंशिक शवशवधता ः (Genetic Diversity)

एकाच जातीतील सजीवारं ध्े आढळणारी शवशवधता महणजे आनवु ंशशक शवशवधता हो्. उदा. प्रत्के रनषु ्
दुसऱ्ापेक्षा र्ोडासा वगे ळा असतो. पनु रुतपादन प्रशक्र्ते सहभागी होणाऱ्ा सजीवांरधील हे आनुवंशशक वैशवध् करी
झाले तर हळूहळू ती जातच नष् होण्ाचा धोका शनराणम् होतो.
प्रजातींची शवशवधता (Species Diversity)

शनसगार्म ध्े सजीवाचं ्ा असंख् प्रजाती आढळून ्ते ात ्ालाच प्रजातींची शवशवधता महणतात. प्रजाती शवशवधतरे ध्े
वनसपती, प्राणी व सूक्रजीव ्ांच्ा शवशवध प्रकारांचा सरावेश होतो.
पररससं ्ेची शवशवधता (Ecosytem Diversity)

प्रत्के प्रदेशात अनके पररससं र्ा असतात. एखाद्ा प्रदशे ातील प्राणी आशण वनसपती, त्ाचं ा अशधवास आशण
प्ावम् रणातील ररक ्ांच्ा सबं ंधातून पररससं र्ेची शनशरत्म ी होत.े प्रत्ेक पररसंसर्ेतील प्राणी, वनसपती, सूक्रजीव व
अजशै वक घटक वेगवेगळे असतात. अर्ा्मत नैसशगकम् व रानवशनशरमत् अशादखे ील दोन सवतंत् पररससं र्ा असतात.

सव्म सजीव सषृ ्ीच्ा कल्ाणासाठी रानवाची प्ा्मवरणाप्रती सकारातरक भशू रका असणे गरजेचे आह.े त्ारध्े
पुढील भूशरका रहत्वाच्ा आहते . सरं क्षक, संघटक, रागम्दश्मक, वकृ ्षशरत् ्ापैकी कोणती भूशरका तुमहालं ा करा्ला
आवडले व त्ाकररता तमु ही कोणते प्र्तन कराल त्ाचे वणमन् करा.

42

दवे राई (Sacred grove)
देवाच्ा नावाने राखलले े व पशवत् सरजले
जाणारे वन महणजे ‘दवे राई’. हे परंपरने े चालत आलेले
जंगल सरकारच्ा वनखात्ाने साभं ाळलले े नसून सराजाने
सांभाळलेले ‘अभ्ारण्’च हो्. देवाच्ा नावाने राखनू
ठवे लेले असल्ाने ्ा वनाला एक प्रकारचे सरं क्षण कवच
असत.े भारताच्ा कवे ळ पक्शचर घाटातच न्वहे तर सपं ूण्म
भारतात दाट जगं लाचे हे पुंजके आढळतात.
4.3 दवे राई
भारतात अशा 13000 पके ्षा अशधक देवरा्ा नोंदशवलेल्ा आहेत. रहाराष्र्ात अशा देवराई कोठे आहेत? अशा
शठकाणांची ्ादी करा व तेर्े शशक्षकांसोबत भटे द्ा.

खाली काही शचनह सकं ेत शदले आहेत. प्ा्मवरण संवधम्न सदं भा्तम त्ा
्ादी करा व चचावि करा. शचनहाचं ा अर््म शोधा व इतरानं ा सागं ा. अशा इतर शचनहाचं ी ्ादी करा.

तुमहांला राहीत जवै शवशवधतचे े संवधनवि कसे करता ्ईे ल?
असलले े शचनह 1. दशु र्ळम जातीच्ा सजीवांचे सरं क्षण करण.े
्ेर्े शचकटवा. 2. राष्ी्र ् उद्ाने व अभ्ारण्े ्ाचं ी शनशरम्ती करण.े
3. काही क्षते ्े ‘राखीव जवै शवभाग’ महणनू घोशरत करणे.
4. शवशशष् प्रजातीच्ा सवं ध्मनासाठी खास प्रकलप सरु ू करण.े
5. प्राणी व वनसपतींचे सवं धन्म करण.े
6. का्द्ाचं े पालन करण.े
7. पारंपररक ज्ानाची नोंद करून ठेवणे.

आताप्यतं ्ा प्रकरणारध्े आपण प्ाव्म रण संवधनम् आशण सरं क्षण संदभा्मतील का्दे शन्र का् आहते हे अभ्ासल.े
सराजारध्े सव्ंप्रेरणेने अनके लोक एकत् ्ेऊन दखे ील हे का््म करत आहते . राज्, राष्ी्र ् तसेच आंतरराष्ी्र ् सतरावर
अनके रोठ्ा ससं र्ा ्ारध्े का््म करत आहते .

सव्सं ेवी ससं ्ा आंतरराष्टी् ् सतरावरील प्ािववरणी् ससं ्ा
1. बॉमबे नचॅ रल शहसटरी सोसा्टी, रंबु ई. 1. शनसग्म आशण नैसशग्कम ससं ाधनांची आंतरराष््री् संवधन्म
2. सी पी आर एन्वहा्नम्रेंट ग्पु , न्ु चने ्नई.
3. गाधं ी पीस राऊडं ेशन एन्वहा्न्मरंटे सेल, शदल्ी. ससं र्ा (IUCN) रखु ्ाल्- गलडँ . (क्सवतझलयडं )
4. शचपको सटें र, तेहरी गढवाल. 2. इटं रग्वहनर्म टें ल पॅनेल ऑन क्ा्रटे चजंे (IPCC)
5. सटंे र रॉर एन्वहा्नरम् ेटं एज्कु शे न, अहरदाबाद.
6. केरळ शासत् साशहत् परररद, शत्वेदं ्र. रखु ्ाल् - शजशन्वहा
7. भारती् ॲग्ो इंडसटरी् ज राऊंडेशन, पुण.े 3. सं्कु ्त राष््सर ंघ प्ाम्वरण का््मक्रर (UNEP) रुख्ाल्
8. शवक्रर साराभाई कम्शु नटी सा्नस संटे र,
- नरै ोबी. (कशे न्ा)
अहरदाबाद. 4. वलडम् वाइलड लाइर रंड (WWF) - न््ू ॉक.फ्
5. बडम् लाईर इटं रनॅशनल - रखु ्ाल्, कशें ब्रज.
6. हररत हवारान शनधी - सोंगडो. (दशक्षण कोरर्ा)

‘ग्ीन पीस’ ही प्ामव् रणाशवर्ी का््मरत असणारी जगातील सवांयत रोठी ससं र्ा आहे. 26 देशांतील 25
लाखांहून अशधक ्व्क्ती शतच्ा सभासद आहेत. वरील संसर्ाच्ा काराशवर्ी राशहती शरळवा.

43

प्ा्मवरण संवधन्म करण्ासाठी शवशवध पातळ्ांवर प्र्तन केले जातात. ्ा
शवचार करा व सा्ं ा पातळ्ांनसु ार प्र्तन करणाऱ्ाची शवशशष् भशू रका ठरत.े खाली काही भशू रका

राडं ल्ा आहते . तमु हालं ा त्ापैकी कोणती भूशरका पार पाडा्ला आवडेल? का?

शटकवणे शन्तं ्रण शनशमतिव ी
उपलबध साधनसपं तती शटकवून 1. हानी रोखण.े 1. प्ा्वम रणारध्े हानी झालले ्ा
ठवे ण.े 2. हानी करणारी कृती र्ांबवण.े
3. रानशसकता बदलण.े घटकांचे पुनरुजजीवन करण.े
2. नवशनरा्मणासाठी प्र्तन करण.े

जतन प्ािववरणात माझी भशू मका प्रसार
1. जे उरले आहे त्ाचे जतन प्रशतबधं 1. शशक्षण
1. संभा्व् धोके रोखण.े 2. राग्दम शन्म
करणे. 2. नवीन कतृ ी का््कम ्रर आखणे. 3. जागतृ ी
2. हानी झालले ्ा गोष्ींची 3. प्ाव्म रणाला हानी पोहचवणारे घटक 4. अनकु रण
5. संघटन
पनु हा हानी होऊ न्े महणून 6. प्रत्क्ष सहभाग
उपा््ोजना राबवणे.
3. अज्ात क्षते ्े शटकवनू ठवे णे.

जवै शवशवधतचे ी संवदे नक्षम क्षते ्रे (Hotspots of the biodiversity)
जगातील जवै शवशवधतचे ्ा सवं ेदनक्षर अशा 34 सर्ळाचं ी नोंद केली गले ी आहे. ्ा क्षेत्ानं ी एके काळी पृथवीचा

15.7% एवढा भाग ्व्ापलेला होता. आज सुरारे 86 % संवदे नक्षर क्षते ्े आधीच नष् झाली आहेत. सध्ा रक्त 2.3%
पथृ वीच्ा पषृ ्ठभागावर सवं दे नक्षर क्षेत्ांचे अखडं अवशरे शशल्क आहते . ्ारध्े 1,50,000 वनसपतींच्ा प्रजाती
सराशवष् आहेत. ज्ा एकणू जागशतक सतरापकै ी 50 % आहते .

भारताचा शवचार करता 135 प्राणी प्रजातींपकै ी सरु ारे 85 प्रजाती ईशान् प्रदशे ातील जंगलात आढळून ्ते ात.
पक्शचर घाटात 1500 हून अशधक प्रदेशशनष्ठ वनसपतींच्ा प्रजातीही आढळनू ्ेतात. जगातील एकणू वनसपती प्रजातींपैकी
सुरारे 50000 वनसपती प्रजाती प्रदेशशनष्ठ आहते . जगातील ही जैवशवशवधतचे ी संवदे नक्षर क्षेत्े कोठे आहेत ्ाशवर्ी
अशधक राशहती शरळवा.

धोक्ात आलेली देिातील तीन वारसास्ळे
गजु रात, रहाराष्,र् गोवा, कनामट् क, ताशरळनाडू व केरळ ्ा पाच राज्ांत ्व्ाप्ी असलले ा पक्शचम घाट हा

खाण उद्ोग व नैसशगमक् वा्चू ्ा शोधासाठी सरु ू असलेल्ा कारारळु े धोक्ात आला आह.े तेर्ील आशश्ाई शसहं
व रानगवे ्ाचं े अशधवास धोक्ात ्ेत आहेत.

आसाररधील मानस अभ्ारण्ास धरणे व पाण्ाचा होत असलले ा बसे ुरार वापर ्ाचं ा रटका बसलेला
आहे. तेर्ील वाघ व एकशशगं ी गेडं ा ्ानं ा धोका उतपन्न झाला आहे.

पक्शचर बगं ालरधील सदंु रबन अभ्ारण् हे वाघासं ाठी राखीव आहे, पण धरण,े वकृ ्षतोड, अशतररक्त रासरे ारी
व त्ासाठी खोदलले े चर ्ारं ळु े तरे ्ील वाघ व प्ावम् रणासरोर रोठे आ्वहान उभे राशहले आहे.

44

्ोडे आठवा. भारतातील नारशरे झालेल्ा प्राण्ाचं ी व पक््ाचं ी नावे शरळवा व सवायनं ा सांगा.

धोक्ात आलेल्ा प्रजातींचे व्गीकरण 4.4 ला्न-टेलड वानर
1. संकटग्सत प्रजाती (Endangered species)

्ा प्रजातींची संख्ा अत्ंत करी उरलले ी असते, शकंवा त्ाचं ा अशधवास
इतका सकं ुशचत झालेला असतो, की शवशेर उपा््ोजना न कले ्ास नजीकच्ा
काळात ्ा प्रजाती नष् होऊ शकतात. उदाहरणार््म, ला्न-टले ड वानर, तणरोर.
2. दशु मळवि प्रजाती (Rare species)

्ा प्रजातींची संख्ा बरीच करी असत.े ्ा प्रजाती सर्ानशवशशष् असल्ाने
जलद गतीने नारशेर होऊ शकतात. उदाहरणार्म्, रेड पांडा, कसतरु ी रृग.
3. सवं ेदनिील प्रजाती (Vulnerable species)

्ा प्रजातींची संख्ा अत्तं करी झालले ी असते आशण सातत्ाने घटतच
राहत.े सातत्ाने घटणारी जीवसंख्ा हेच ्ा प्रजातींबाबत शचंतेचे कारण आह.े
उदाहरणार्,म् पट्ेरी वाघ, गीरचे शसहं .
4. अशनक्शचत प्रजाती (Indeterminate species)

्ा प्रजाती धोक्ात असल्ासारख्ा भासतात, रात् 4.5 रेड पाडं ा
त्ाचं ्ा वतम्नाच्ा काही सव्ींरुळे (उदाहरणार्,्म शदन शविषे
बजु रपे णा) अशा प्रजातींबाबत कोणतीही शवशशष् आशण 22 मे : जा्शतक जवै शवशवधता शदन
ठोस राशहती उपलबध नसत.े उदाहरणार््,म शेकरू खार. तुरच्ा पररसरात आढळणाऱ्ा शवशवध वनसपती
व प्राणी ्ाचं े सवकये ्षण करा. त्ांच्ा वशै शषट्ाचं ी नोंद
करा.

माहीत आहे का तमु हालं ा?

आंतरराष्ी्र ् शनसग्म संवध्नम सघं टना (IUCN) ही सघं टना शवशवध देशातं ील धोक्ात आलेल्ा वन्जीव
प्रजातींची ्ादी (Red list) त्ार करते. ्ा ्ादीरधील गलु ाबी पषृ ्ठे सकं टग्सत प्रजाती तर शहरवी पृष्ठे पवू थी संकटग्सत
असलेल्ा व आता धोक्ारधनू बाहेर पडलले ्ा प्रजातींची नावे दशश्म वतात.

हे नहे मी लक्षात ठवे ा. शवचार करा.
लक्षात ठवे ्ू ा...त्ाप्रमाणे वा््ू ा..... जागशतक वन्जीव शनधी
1. वृक्षनाश महणजे सवम्नाश. WWF ्ा सघं टनने े 2008 साली एक
2. राखाव्ा प्ा्वम रण, करू चला वनीकरण. अहवाल प्रकाशशत केला त्ानसु ार
3. वनश्री हीच धनश्री. गले ्ा 35 वरायंरध्े (1975-2005)
4. प्ामव् रण रक्षण, हेच रूल्शशक्षण. जगातील प्राण्ाचं ्ा सवम्साधारणपणे
5. कागदाची काटकसर महणजे वकृ ्षतोडीला आवर. 30% प्रजाती नष् झाल्ा आहेत.
6. प्ाम्वरण रक्षणाची धरा कास, तरच होईल रानवाचा शवकास. असेच जर सरु ू राशहले तर उद्ा का्
7. आरोग्ाची गुरुशकल्ी, शुद्ध हवा, शुदध् पाणी. होईल?

45

सवाध्ा्
1. खाली शदलेली अन्नसाखळी ्ोग् ्कमाने पनु हा
शलहा. अन्नसाखळी कोणत्ा पररसंस्ेतील आहे. उ. जादव रोलाई प्ांगच्ा गोष्ीतून आपणांस
त्ा पररसंस्चे े वणवनि शलहा. का् बोध शरळतो?
नाकतोडा - साप- भातशेती - गरुड - बेडूक
ऊ. जवै शवशवधतेची संवदे नक्षर क्षेत्े सागं ा.
2. ‘आपल्ा पवू जिव ांकडनू ही पृथवी आपल्ाला वारसा ए. प्राणी आशण वनसपतींच्ा असखं ् प्रजाती
हक्काने शमळालेली नसनू ती आपल्ा पुढच्ा
शपढीकडून उसनवार शमळाली आहे,’ ्ा शवधानाचा धोक्ात ्णे ्ाची कारणे का् आहते ? त्ानं ा
अ्िव सपष्ट करा. कसे वाचशवता ्ईल? .
7. खालील शचनहसंकेत का् सा्ं तात? त्ाआधारे
3. शटपा शलहा तमु ची भूशमका शलहा.

अ. प्ाव्म रण सवं धम्न
आ. शबशनोई शचपको आदं ोलन
इ. जैवशवशवधता
ई. देवराई
उ. आपतती आशण आपतती ्व्वसर्ापन उप्कम :
गंगा व ्रनु ा नदीच्ा जलप्रदरू णाची कारणे व
4 प्रदूषणावर मात करणे हे प्रभावी प्ाविव रणी् पररणार, तसेच हवा प्रदरू णाचे ताजरहालावर
व्वस्ापनाचे प्रभावी माध्म आहे हे कसे पटवनू झालले े पररणार ्ांवर सादरीकरण करा.
दाल ते शलहा.
5. प्ाववि रण सवं धनिव ासंदभातिव तमु ही कोणकोणते
उप्कम राबवाल? कसे?
6. खालील प्रशनांची उततरे शलहा.
अ. प्ा्वम रणावर पररणार करणारे घटक शलहा.
आ. प्ामव् रणारध्े रानवाचे सर्ान रहत्वाचे का
आहे ?
इ. जवै शवशवधतचे े प्रकार सांगून त्ाचं ी उदाहरणे
शलहा.
ई. जैवशवशवधतचे े सवं धम्न कसे करता ्ईे ल?

-: िप् जीवनासाठी :-
पृथवीवरील शवशवधता राझ्ा, राझ्ा कटु बंुछ ाच्ा आशण शतच्ातील सरसत रानवजातीच्ा अक्सततवासाठीच
आहे, ्ाची रला जाणीव आहे.आपली सरृद्ध शवशवधता जपण्ाची व शतच्ा संवधमन् ाच्ा जबाबदारीची रला जाणीव
आह.े पृथवीवरील वेगाने घटत जाणाऱ्ा वन्जीवाचं ्ा, वनसपतींच्ा व इतर प्राशणरात्ांच्ा सखं ्चे े रला भान आहे.
राझ्ा सभोवतालच्ा नैसशगकम् संसाधनाचं ा ्ोग् वापर आशण जवै शवशवधतचे ्ा ्व्वसर्ापनाची जबाबदारी री सवीकारत
आहे.
पथृ वीवरील सववि जीवाचं े जीवन सुखकर होण्ासाठी मी खालील तत्वे अं्ीकारण्ाची िप् घेतो.
नैसशगकम् ससं ाधनाचं ्ा सवं धम्न आशण शाशवत ्व्वसर्ापनासाठी री प्र्तनशील राहीन.
री सवत:ला अपशे क्षत वाटणारा बदल घडवून दाखवने .
पृथवीतलावरील सरसत जीवसषृ ्ी सुरशक्षत ठेवण्ासाठी री कटीबद्ध राहीन.
लोकानं ा संवध्नम ाचे रा्दे आशण लोकसहभागातून सवं धम्नासाठी आशण सहजीवनासाठी शशशक्षत करने .

46

5. हररत ऊजेजच्ा शदिेने

Ø ऊजजेचा वापर
Ø शवदतु ऊजािव शनशमिवती
Ø शवदतु शनशमितव ी प्रश्क्ा व प्ाववि रण

्ोडे आठवा. ्ादी करा व चचावि करा.

1. ऊजा्म (Energy) महणजे का्? दैनंशदनजीवनारध्ेआपणऊजेचय ावापरकरूनकोणकोणती
2. ऊजचेय े शवशवध प्रकार (Types) कोणते? कारे करतो, त्ांची ्ादी करा. ही कारे करण्ासाठी आपण
3. उजयेची शवशवध रूपे (Forms) कोणती? कोणकोणत्ा रूपात ऊजा्म वापरतो ्ाबाबत चचा्म करा.

ऊजावि आशण ऊजािव वापर (Energy and use of energy)
अन्न, वस्, शनवारा ्ाप्रराणचे आधशु नक संसकृतीरध्े ऊजा्म ही रानवाची प्रार्शरक गरज बनली आहे. आपल्ाला

शवशवध का्ा्सम ाठी ऊजयचे ी शवशवध रूपात आवश्कता भासत.े महणजे काही शठकाणी आपल्ाला ्ांशत्क-ऊजयेची
(Mechanical energy) गरज असत,े काही शठकाणी रासा्शनक-ऊजेचय ी (Chemical energy) गरज असते, काही
शठकाणी धवनी-ऊजचेय ी (Sound energy) गरज असत,े काही शठकाणी प्रकाश-ऊजचेय ी (Light energy) गरज असते
तर काही शठकाणी ऊषणता-ऊजयचे ी (Heat energy) गरज असते. ही शवशवध रुपातील ऊजा्म आपण कशी शरळवतो?

तक्ता त्ार करा. ऊजाम् प्रकार व त्ानसु ार असणारी साधने ्ांच्ा आधारे तक्ता त्ार करा.
ऊजाम् एका रूपातनू दुसऱ्ा रुपात रुपारं रत करता ्ते े हे आपल्ाला राशहती आह.े रानवाला आवश्क असणारी
शवशवध रूपातील ऊजाम् शरळवण्ासाठी शवशवध ऊजाम्स्ोत वापरले जातात. रागील इ्ततारं ध्े आपण ऊजा्,म ऊजा्सम ्ोत
व त्ासदं भा्तम ील शवशवध संकलपनांचा अभ्ास कले ा आहे . शवद्ुत-ऊजा्म शनशरमत् ीसाठी सध्ा कोणत्ा शनरशनराळ्ा
ऊजामस् ्ोतांचा वापर केला जातो, त्ासाठी कोणत्ा पद्धती वापरल्ा जातात, ्ा प्रत्ेक पद्धतीत कोणते शासत्ी् तत्व
वापरले जात,े हे ऊजास्म ्ोत वापरण्ाचे रा्दे का्, तोटे का्, हररत ऊजाम् महणजे का् ्ाशवर्ी आपण राशहती घवे ू्ा.

सा्ं ा पाहू ! 1. आपल्ा दनै दं ीन जीवनात शवद्तु ऊजा्म कठु -े कुठे वापरली जाते?
2. शवद्तु ऊजयचे ी शनशर्मती कशी होत?े

शवदतु ऊजावि शनशमतिव ी (Generation of Electrical energy)

बहुतके शवद्ुत-शनशरम्ती केंद्ात शवद्तु -ऊजाम् त्ार करण्ासाठी रा्कले ररॅ ेडे ्ा शासत्ज्ाने शोधलेल्ा शवद्ुत-
चबंु की् प्रवतनम् (Electro-magnetic induction) ्ा ततवाचा ऊप्ोग केला जातो. ्ा तत्वानुसार, शवद्तु वाहक
तारचे ्ा सभोवतालचे चुबं की् क्षेत् बदलले तर शवद्ुत वाहक तारेत शवभवातं र शनरा्णम होते.

शवद्ुत वाहक तारचे ्ा सभोवतालचे चंबु की् क्षते ् दोन प्रकारे बदलू शकते. शवद्ुत वाहक तार क्सर्र असेल व
चबुं क शररता असेल तर शवद्तु वाहक तारचे ्ा सभोवतालचे चबंु की् क्षेत् बदलते शकवं ा चंबु क क्सर्र असले व शवद्तु
वाहक तार शररती असेल तरीही शवद्तु वाहक तारेच्ा सभोवतालचे चुंबकी् क्षेत् बदलत.े महणजचे , अशा दोनही
प्रकारात शवद्ुत वाहक तारेत शवभवातं र शनरा्मण होऊ शकते (आकतृ ी 5.1). ्ा तत्वावर आधाररत शवद्ुत शनशरमत् ी
करणाऱ्ा ्ंत्ाला शवद्तु जशनत् (Electric generator) असे महणतात.

47

शवद्तु शनशरम्ती कदें ्ारध्े अशा प्रकारची रोठी जशनत्े वापरली जातात. जशनत्ातील चंबु काला शररवण्ासाठी टबाइ्म न
(Turbine : झोत्ंत्) वापरले जात.े टबाइम् नला पाती असतात. टबाइम् नरधील ्ा पात्ांवर द्व अर्वा वा्चू ा झोत
टाकल्ास त्ा झोतातील गशतज ऊजेयरुळे टबा्मइनची पाती शररू लागतात (आकतृ ी 5.2). हे टबाइम् न शवद्तु जशनत्ाला
जोडलले े असत.े ्ारुळे जशनत्ातील चुबं क शररू लागते व शवद्तु शनशर्तम ी होते (आकतृ ी 5.3)
नळीचे तोंड
चंुबकी् बलरषे ा तारेचे वेटोळे पाते उच्च व्े ाने
वहोलटमीटर
बाहेर पडणारी
वाफ
प्रवशतवित
शवभवातं र

्ोल 5.1 शवदतु -चंुबकी् प्रवतविन चाक
शफरणारा शनमावणि झालले ी अक्षी् दाडं ा
अक्षी्दाडं ा शवदुत ऊजािव
5.2 वाफेवर चालणारे टबावईि न (झोत्तं ्र)
शफरणारे शवद्ुत-ऊजाम् शनशरत्म ीची ही पद्धत पढु ील प्रवाह
शवदतु चुंबक आकृतीच्ा (5.4) च्ा आधारे रांडता ्ईे ल.
5.3 शवदतु जशनत्राची रचना महणजचे शवद्तु -चंबु की् प्रवत्मन ्ा तत्वावर
आधाररत शवद्तु शनशरत्म ी करण्ासाठी जशनत् लागत,े जशनत्
शररवण्ासाठी टबामइ् न लागते आशण टबा्मइन शररवण्ासाठी एक
ऊजा्मस्ोत लागतो. टबाइ्म न शररवण्ासाठी कुठल्ा प्रकारचा
ऊजा्सम ्ोत वापरला जातो त्ानसु ार शवद्तु शनशरमत् ी कदंे ्ाचे
वगे वगे ळे प्रकार आहेत. प्रत्ेक प्रकारात वापरल्ा जाणाऱ्ा
टबा्इम नचा आराखडाही (design) वेगवगे ळा असतो.

टबाविइन शफरशवण्ासाठी सु्ोग् उजा-वि स्ोत टबािवइन जशनत्र शवदतु ऊजािव

5.4 शवदुत ऊजािव शनशमवति ी : प्रवाह आकृती

औक्ष्णक-उजवेज र आधाररत शवदुत-उजावि शनशमवति ी केंद्र
्ारध्े वारेवर चालणारे टबाम्इन वापरले जाते. कोळशाचे जवलन करून शनराणम् झालेल्ा ऊषणता ऊजयेचा ऊप्ोग

बॉ्लररध्े पाणी तापवण्ासाठी कले ा जातो. ्ा पाण्ाचे रूपांतर उच्च तापरानाच्ा आशण ऊच्च दाबाच्ा वारेत होत.े
्ा वारेच्ा शक्तीने टबामइ् न शररते. त्ारुळे टबा्मइनला जोडलेले जशनत् शररून शवद्तु शनशरम्ती होते. ्ाच वारेचे रूपांतर
पनु ः पाण्ात करून ते बॉ्लरकडे पाठवले जात.े ही रचना खालील प्रवाह आकृतीत (5.5) दाखशवली आह.े

इंधन-कोळसा पाण्ापासनू वाफेच्ा वाफवे र चालणारे टबािईव न जशनत्र शवदुत
शनशमवति ीसाठी बॉ्लर ऊजावि

वाफेचे रूपातं र पनु हा पाण्ात करण्ासाठी ्तं ्रणा
5.5 औक्ष्णक-उजेजवर आधाररत शवदुत-उजािव शनशमितव ी : प्रवाह आकृती

48

शवद्तु शनशरम्ती करण्ासाठी ऊषणता-ऊजचये ा इर्े वापर होत असल्ाने अशा शवद्तु शनशरमत् ी कदें ्ाला औक्षणक
शवद्तु केदं ् असहे ी महणतात. औक्षणक शवद्तु शनशरम्ती कदंे ्ात कोळशातील रासा्शनक ऊजचेय े रूपांतर टप्ाटप्ाने
शवद्तु -ऊजयते होते. टप्ा-टप्ाने होणारे हे ऊजाम् रूपातं रण खालील आकृतीत (5.6) दाखशवले आहे.

कोळिातील रासा्शनक औक्ष्णक वाफेतील टबाइिव नमधील शवदुत ऊजािव
ऊजािव ऊजािव ्शतज ऊजावि ्शतज ऊजावि

5.6 औक्ष्णक शवदुत शनशमतवि ी कंदे ्रातील ऊजािव रूपातं रण

शवचार करा. 1. कोळशातील ऊजलेय ा रासा्शनक ऊजाम् का महटले असाव?े
2. टबाइ्म न शररशवण्ासाठी वारच का वापरतात?

मनोरा

बाष्प व उष्ण हवा

इधं न जवलनाने शनमाणवि झालेला धूर

जशनत्र

इधं न सघं नन करणारा भा् कशु ल्ं टॉवर
काहीसे ्रम पाणी
हवा पंप

बॉ्लर टबावइि न पपं ्ंड पाणी

5.7 औक्ष्णक शवदुत-शनशमतिव ी कंदे ्र आराखडा
एखादे औक्षणक शवद्ुत कदंे ् तमु ही पाशहले असले तर शतर्े तमु हालं ा दोन प्रकारचे रनोरे (Towers) शदसतील.
नेरके कसले रनोरे असतात हे? औक्षणक शवद्ुत शनशरत्म ी केदं ्ाची आकतृ ी पाशहल्ास ्ाची उततरे आपल्ाला शरळतील.
औक्षणक शवद्ुत शनशरमत् ी तंत्ाची रचना सरजनू घते ांना वापरलेल्ा आकतृ ीशी हा आराखडा ताडनू पाशहल्ास ्ा
कदंे ्ात बॉ्लर, टबाम्इन, जशनत् आशण संघनन ्तं ् ्ांची रचना लक्षात ्ईे ल.
बॉ्लररध्े इधं नाचे (इर्े कोळशाचे) जवलन झाल्ावर उतसशजत्म वा्ू उचं धुराड्ारारफत् हवते सोडला जातो.
तप् व ऊच्च दाबाच्ा वारेने टबाइ्म न शररवल्ानंतर त्ा वारेचे तापरान व दाब करी होतात. अशा वारेतील ऊषणता
काढनू घऊे न (महणजेच शतला र्डं करून) शतचे पनु हा पाण्ात रूपातं र कले े जात.े ्ा वारेतील ऊषणता काढनू घणे ्ाचे
कार, संघनन ्ंत् (Condenser) ्ा भागात कशु लगं टॉवर (Cooling tower) रधील पाण्ाद्ारे कले े जाते. कुशलंग
टॉवररधील पाणी सघं नन ्ंत्ातून शररवले जाते, त्ारुळे वारेतील ऊषणता कुशलगं टॉवररधील पाण्ाला शरळते व वार
र्डं होऊन शतचे पुनहा पाण्ात रूपातं र होते. ही ऊषणता रग बाषप व तप् हवेच्ा रुपात कुशलंग टॉवररार्फत बाहरे टाकली
जाते. औक्षणक-शवद्ुत शनशरत्म ी हा जरी शवद्ुत शनशरम्तीसाठी रोठ्ा प्रराणावर वापरला जाणारा राग्म असला तरी, अशा
प्रकारच्ा शवद्ुत शनशरतम् ीरळु े काही सरस्ाही शनरा्मण होतात.

जोड माशहती सपं ्रषे ण संगणकी् सादरीकरण, अशॅ नरशे न, क््वहडीओ, ्छा्ाशचत्े इत्ादींच्ा आधारे औक्षणक शवद्तु
ततं ्रज्ानाची ऊजाम् शनशरतम् ी कंदे ्ाच्ा का्ा्बम ाबत सादरीकरण करून इतरानं ा पाठवा व ्ू-ट्ूब वर अपलोड
करा.

49

समस्ा : माहीत आहे का तमु हांला?
1. कोळशाच्ा जवलनाने होणारे हवेचे
प्रदूरण: कोळशाच्ा जवलनाने काब्मन भारतातील काही प्ररुख औक्षणक उजाम् आधाररत शवद्तु
डा्ऑकसाइड आशण सलरर ऑकसाइड, शनशरमत् ी कंेद्े व त्ाचं ी रेगावटॅ रधील क्षरता पुढीलप्रराणे आहे.
ना्टोर् जन ऑकसाइडस ्ासं ारखे आरोग्ास शठकाण राज् शनशमतिव ी क्षमता(MW)
घातक वा्ू वातावरणात उतसशज्मत होतात. शवधं ्नगर रध् प्रदेश 4760
2. कोळशाच्ा जवलनाने उतसशजत्म वा्सू ह रनु द्ा गुजरात 4620
इंधनाचे सूक्र कणसदु ्धा वातावरणात सोडले रुनद्ा गजु रात 4000
जातात. ्ारळु े शवसनसंसर्चे े गंभीर शवकार तरनार ्छततीसगढ 3400
उद्भवू शकतात. चदं ्पूर रहाराष््र 3340

3. ्ारध्े वापरले जाणारे इंधन अर्ाम्त कोळसा ्ाचे भूगभात्म ील साठे र्मश् दत आहते . ्ारळु े भशवष्काळात शवद्ुत
शनशरमत् ीसाठी कोळशाच्ा उपलबधतेवर र्ा्मदा ्ेतीलच.
अण–ु ऊजेवज र आधाररत शवदतु -ऊजावि शनशमतिव ी कदंे ्र

अणु–ऊजवेय र आधाररत शवद्ुत-ऊजाम् शनशरत्म ी कंेद्ारध्हे ी, जशनत् शररशवण्ासाठी, वारेवर चालणारे टबाइ्म नच
वापरले जात.े रात्, इर्े ्रु ेशन्र अर्वा प्टु ोशन्र सारख्ा अणूचं ्ा अणुकदंे ्काच्ा शवखंडनातनू (Fission) शनरामण्
झालले ्ा ऊषणता ऊजयेचा ऊप्ोग पाण्ापासनू ऊच्च तापरानाची व दाबाची वार शनराणम् करण्ासाठी कले ा जातो. ्ा
वारचे ्ा शक्तीने टबामइ् न शररत.े त्ारळु े जशनत् शररून शवद्ुत शनशरत्म ी होते. अणु-शवद्ुत केंद्ातील रचना खालीलप्रराणे
(प्रवाह आकृती 5.8) दाखशवता ्ेईल.

अणु पाण्ापासनू वाफेच्ा वाफेवर चालणारे टबािवइन जशनत्र शवदुत ऊजावि
शवभजं नासाठी शनशमवितीसाठी ्ंत्रणा
अणभु ट्ी

इंधन: ्रु ेशनअम/प्टु ोशनअम वाफचे े रूपांतर पनु ः पाण्ात करण्ासाठी ्ंत्रणा 5. 8 अणु-शवदुत कंदे ्रातील रचना

महणजेच इर्े अणूतील ऊजचये े रूपांतर प्रर्र औक्षणक ऊजेयत, औक्षणक ऊजयचे े रूपातं र वारचे ्ा गतीज ऊजेयत,
वारेच्ा गशतज ऊजचये े रूपातं र टबाइम् नच्ा व जशनत्ाच्ा गशतज ऊजेतय आशण शेवटी जशनत्ाच्ा गशतज ऊजयेचे रूपातं र
शवद्तु ऊजतये होते. टप्ा-टप्ाने होणारे हे ऊजा्म रूपांतरही पढु ील आकतृ ीत (5.9) दाखशवले आहे.

अणतू ील ऊजािव औक्ष्णक ऊजावि वाफते ील ्शतज ऊजावि टबाइिव नमधील शवदतु ऊजािव
्शतज ऊजािव

सा्ं ा पाहू ! 5.9 अणु शवदुत शनशमतवि ी कदें ्रातील ऊजावि रूपातं रण
अणु शवखंडनाची प्रशक्र्ा कशी होत?े

्रु ेशन्र-235 ्ा अणूवर न्ुट्ॉर नचा रारा केला असता, त्ाचे रुपातं र ्रु ेशन्र-236 ्ा सरसर्ाशनकात होते.
्ुरशे न्र-236 अत्ंत अक्सर्र असल्ाने त्ाचे बरे र्र आशण शक्रपटॉन ्ांच्ात शवखंडन होवून तीन न्टु रॉ् न आशण
200 MeV इतकी उजाम् बाहेर पडते. ्ा अशभशक्र्ते शनराणम् झालेले तीन न्ुट्ॉर न अशाच प्रकारे अजून तीन अशधक
्रु ेशन्र-235 अणंूचे शवखंडन करून ऊजा्म रुक्त करतात. ्ाही प्रशक्र्ेत शनराण्म झालेले न्ुट्ॉर न इतर ्रु शे न्रच्ा अणचूं े
शवखंडन करतात.
50

अशा प्रकारे अणु शवखडं नाची ही साखळी प्रशक्र्ा चालू राहते. अणु उजाम् कदें ्ात ही साखळी प्रशक्र्ा शन्ंशत्त
पद्धतीने घडवनू आणनू , शनरामण् झालले ्ा उषणता उजेचय ्ा सहाय्ाने शवद्ुत शनशरतम् ी कले ी जाते.

इंटरनटे माझा शमत्र कदंे ्रकी् शवखडं न उजावि

भारतातील काही प्ररखु अणु शवद्तु शनशरम्ती
कदें ्े व त्ाचं ी शनशरतम् ी क्षरता शोधून शलहा.
न्ूटॉ् न िोषण उजावि

शठकाण राज् क्षमता (MW)
कुंडनकलु र ......... ..........
तारापरू ......... ..........
रावतभाटा ......... .......... उजावि
उजािव

कैगा ......... .......... 5.10 केंद्रकी् शवखडं न (िखंृ ला अशभश्क्ा)

वाफ शनशमवति ी ्ंत्र

पाण्ाची वाफ टबाइवि न

अणुभट्ी शन्ंत्रक काडं ्ा जशनत्र

पपं

पंप काहीसे ्रम पाणी कुशल्ं टॉवर
्ंड पाणी

संघनन ्ंत्र
5.11 अणु-ऊजजेवर आधाररत शवदतु -शनशमितव ी कदंे ्राचा आराखडा
अणु ऊजेवय र आधाररत शवद्ुत शनशरतम् ी केंद्ात कोळशासारखे खशनज इधं न वापरले जात नाही. त्ारळु े वा्ू
प्रदूरणासारख्ा सरस्ा उद्भवत नाहीत. शशवा् पुरेसे अणु-इंधन उपलबध असल्ास अणु-शवद्ुत ऊजा्म हा एक चागं ला
ऊजाम् स्ोत होऊ शकतो. परंतु, अणु-शवद्तु ऊजा्म शनरा्मण करण्ात काही सरस्ाही आहेत.
समस्ा :
1. अणु ऊजाम् शनशरमत् ी कंदे ्ात आक्णवक-इंधनाचे अण-ु शवखडं न झाल्ानतं र त्ार होणाऱ्ा पदार्ारंय धून सदु ्धा
धोकादा्क अशी आक्णवक-प्रारणे बाहरे पडतात. अशा पदार्ाचंय ी (आक्णवक-कचऱ्ाची) शवलहेवाट कशी
लावा्ची हा शासत्ज्ांपढु ील जटील प्रशन आह.े
2. अण-ु ऊजाम् शनशरम्ती कंदे ्ात अपघात घडल्ास त्ातून बाहरे पडणाऱ्ा आक्णवक-प्रारणांरुळे प्रचंड जीशवत हानी होऊ
शकत.े

तुलना करा.
कोळशावर आधाररत शवद्तु शनशरतम् ी कदें ् आशण अण-ु उजेवय र आधाररत शवद्ुत शनशर्मती कंेद् ्ाचं े आराखडे
पाहून, त्ाचं ्ा रचनते ील साम् व भदे ्ांशवर्ी चचा्म करा.

51

नैसश्किव वा्ू ऊजजेवर आधाररत शवदतु केंद्र
्ारध्े नैसशगक्म वा्चू ्ा जवलनाने शनरामण् होणाऱ्ा उच्च तापरान व दाबाच्ा वा्नु े शररणारे टबा्मइन वापरले जाते.

नैसशग्कम वा्ू ऊजयेवर आधाररत शवद्तु केदं ्ातील रचना खालीलप्रराणे (5.12) दाखशवता ्ेईल.

उच्च दाबाच्ा जवलन कपपा वा्ूवर चालणारे जशनत्र शवदतु उजावि
हवसे ाठी कॉमप्रेसर टबािइव न

नसै श्िवक वा्ू 5.12 नैसश्विक वा्ू ऊजेवज र आधाररत शवदतु केदं ्रातील रचना

नसै शग्कम वा्ू ऊजवेय र आधाररत शवद्तु सचं ारध्े रखु ्तः तीन भाग असतात. कॉमप्रसे रच्ा सहाय्ाने जवलन
कपप्ारध्े रध्े ऊच्च दाबाची हवा सोडली जात.े शतर्े नैसशग्मक वा्ू व हवा एकत् ्ेवून त्ाचे जवलन कले े जात.े ्ा
कपप्ातून आलेला अशत उच्च दाबाचा आशण तापरानाचा वा्ू टबा्मइनची पाती शररवतो. टबा्इम नला जोडलले े जशनत्
शररून शवद्ुत शनशरतम् ी होते. नैसशगकम् वा्ूवर आधाररत शवद्तु -शनशरम्ती कंेद्ात टपप्ा-टपप्ाने होणारे ऊजा्म रूपातं रण
आकतृ ी 5.13 रध्े दाखशवले आह.े

नसै शग्कम वा्रू धील नैसशगकम् वा्ू जवलनाने टबा्इम न रधील गशतज उजाम् शवदतु उजािव
रासा्शनक उजाम् शनरामण् झालेली गशतज ऊजा्म

5.13 नैसश्िकव वा्ूवर आधाररत शवदुत-शनशमतिव ी कदें ्रातील उजावि रूपांतरण
कोळशावर चालणाऱ्ा शवद्तु शनशरम्ती सचं ापेक्षा नसै शगम्क वा्वू र चालणाऱ्ा संचाची का्म्क्षरता अशधक
असत.े शशवा् नसै शगम्क वा्रू ध्े सलरर नसल्ाने त्ाच्ा जवलनातनू प्रदरू णही करी होत.े नैसशग्मक वा्ूवर आधाररत
शवद्ुत शनशर्तम ी कंदे ्ाचा आराखडा खालील आकतृ ीरध्े (5.14) दाखशवला आह.े

जवलनकक्ष बाहरे पडणारे शवचार करा.
उष्ण वा्ू कोणती शवद्तु शनशरत्म ी
प्रशक्र्ा प्ावम् रणसनेही
इधं न कॉमप्रसे र जशनत्र आहे व कोणती नाही?
हवा
्सॅ
टबाइिव न शवदुत ऊजािव

5.14 नैसश्वकि वा्वू र आधाररत शवदतु -शनशमतवि ी कंदे ्राचा आराखडा

भारतातील काही प्ररखु नसै शगक्म वा्ू
आधाररत शवद्ुत शनशरतम् ी कंेद्े व त्ांची शनशरमत् ी क्षरता
शठकाण राज् क्षमता (MW)
सररलकोटा आधं ्प्रदेश 2620 हे नहे मी लक्षात ठवे ा.
अजं नवेल रहाराष्र् 2220 आपल्ा दैनशं दन जीवनात ऊजचये ा वापर हा
बवाना शदल्ी 1500 अशनवा्म् असला तरी तो आवश्क तवे ढाच आशण
कोंडापल्ी आंध्प्रदशे 1466 काळजीपूवम्क करणे गरजेचे आहे.

52

शवदुत शनशमतिव ी प्रश्क्ा व प्ाववि रण
कोळसा, नैसशग्कम वा्ू ्ासं ारखी खशनज इधं ने शकंवा ्रु ेशन्र अर्वा प्ाविवरण सनहे ी ऊजकेज डऊे जअािव ्ातिव च
प्टु ोशन्र सारखी आक्णवक इंधने वापरून केलेली शवद्ुत शनशरतम् ी ही हररत-ऊजेचज ्ा शदिने े
प्ाम्वरण सनहे ी नाही. महणजचे , ्ा ऊजाम-् स्ोतांचा वापर करून शवद्ुत शवद्तु शनशरत्म ीसाठी इतरही
शनशरम्ती केल्ास, त्ा वापरारुळे प्ावम् रणावर दुषपररणार होऊ शकतात.
1. कोळसा, नसै शगमक् वा्ू ्ासं ारखी खशनज इधं नाच्ा जवलनातून काही अज्सारे धक्ाेहीवररागऊ्म लव्ापेखरलले ले ज्ाातासत,रसऊश्कजाािव
घटक वा्चूं ी आशण कणाचं ी शनशरमत् ी होवनू ते हवेत शरसळले जातात. ्ारुळे ऊद्भवत नाहीत. जल-साठ्ापासून
हवा प्रदशू रत होत,े हे आपण पाशहलेच आहे. इंधनाच्ा अपणू ्म जवलनातून शवद्ुत शनशरमत् ी, पवन ऊजयेपासून
काब्मन रोनोकसाइड त्ार होतो. ्ाचा आपल्ा आरोग्ावर दुषपररणार शवद्ुत शनशरमत् ी, सौर-ऊजयेपासून
होतो. इंधनाच्ा जवलनातनू शनराम्ण होणाऱ्ा काबमन् डा्ऑकसाइडचऊजे ािव शवद्तु शनशरम्ती, जैशवक-इंधनापासनू
वातावरणातील प्रराण वाढल्ाने प्ाम्वरणावर दुषपररणार होतात. जागशतक शवद्तु शनशर्तम ी अशा काही रागांनय ी
तापरान वाढ हे त्ाचचे उदाहरण आहे. पटे ्रोल, शडझले , कोळसा ्ाचं ्ा शवद्तु शनशर्तम ी होऊ शकत.े ्ारध्े
जवलनातून शनरामण् होणाऱ्ा ना्ट्ोर जन डा्ऑकसाइड रळु े आमल-वराम् वापर करण्ात ्ते असलले े ऊजा-्म
सारखे पररणार होतात. जीवाशर इधं ानाचं ्ा अपूण्म जवलनातून शनरा्मण होणारे स्ोत, महणजेच जल-साठा, वेगात
धुरातील कण (soot particles) हवचे े प्रदरू ण करतात. ्ारुळे दम्ासारखे वाहणारा वारा, सू्म् प्रकाश, जशै वक
शवसनससं र्ेचे शवकार होतात. इंधन हे कधीही न सपं णारे आहेत,
2. कोळसा, खशनज तले े (पटे रो् ल, शडझले इत्ादी) आशण नैसशग्कम वा्ू शाशवत आहेत. शशवा्, ्ारध्े वर
(LPG, CNG) ही सारी जीवाशर इंधने (खशनज इंधने) त्ार होण्ासाठी उल्खे लले ्ा प्ाव्म रणी् सरस्ा
लाखो वरये लागली आहेत. शशवा् भगू भा्तम ील त्ांचे साठहे ी र्ाश्म दत ही शनरा्मण होत नाहीत. महणनू अशा
आहेत. त्ारुळे भशवष्काळात हे साठे संपणारच आहते . असं महटलं जातं प्रकारानं ी शनशरमत् ऊजा्म शह प्ाम्वरण-
की ज्ा वेगाने आपण हे इधं नांचे साठे वापरात आहोत त्ा वेगाने कोळशाचे सनेही ऊजा्म महणता ्ईे ल. ्ालाच
जागशतक साठे ्ते ्ा 200 वरातयं तर नैसशगकम् वा्ंचू े साठे ्ते ्ा 200-300 आपण हररत-ऊजाम् असेही महणू
वरांयत संपू शकतात. शकतो. कोळसा, नैसशगम्क वा्ू, खशनज
3. अण-ु ऊजा्म वापरातील आक्णवक-कचऱ्ाच्ा शवलहवे ाटीची सरस्ा, तेल, अण-ु इधं न ्ांच्ा वापरातील
अपघातातून होणाऱ्ा सभं ा्व् हानीची शक्ता ्ासं ारख्ा धोक्ांचीही धोके ओळखनू आज जगात सव्तम ्
आपण वर चचाम् कले ी. प्ाव्म रण-सनहे ी अर्ा्तम हररत-ऊजचये ्ा
्ा सव्म बाबी लक्षात घेता खशनज इंधनापासनू आशण अणु- शदशने े वाटचाल चालू आह.े
ऊजेयपासनू शरळणारी शवद्ुत ऊजाम् प्ाम्वरण सनहे ी नाही असे महणता ्ेईल.

जलशवदतु ऊजावि (Hydroelectric Energy)
वाहत्ा पाण्ातील गतीज उजाम् अर्वा साठशवलले ्ा पाण्ातील क्सर्शतज उजाम् हा उजयेचा एक पारपं ाररक स्ोत

आह.े जलशवद्ुत शनशर्तम ी कंेद्ात धरणात साठशवलेल्ा पाण्ातील क्सर्शतज उजेयचे रूपातं र गतीज उजयते केले जात.े
वाहते, गशतरान पाणी पाईपद्ारे धरणाच्ा पा्थ्ाशी असणाऱ्ा टबाम्इनप्तंय आणनू त्ातील गतीज उजचये ्ा आधारे
टबाइ्म न शररवले जात.े टबाइम् नला जोडलले े जशनत् शररून शवद्ुत शनशरतम् ी होते.जलशवद्ुत कदें ्ातील शवशवध टपपे खालील
आकतृ ीत (5.15) दाखशवले आहेत.

पाण्ाचा क्सर्शतज उजा्म असलले ा साठा पाण्ावर चालणारे टबाइ्म न जशनत् शवदतु उजावि

5.15 जलशवदतु कदंे ्रातील शवशवध टपपे

53

जलशवद्ुत कदंे ्ासाठी ऊजा-म् रूपातं रण दशम्शवणारी आकृती खालीलप्रराणे (5.16) काढता ्ईे ल.

पाण्ाचा क्सर्शतज उजा्म वाहत्ा पाण्ातील गशतज उजा्म टबामइ् नरधील शवदतु उजािव
असलेला साठा गतीज उजाम्

5.16 जलशवदतु कदंे ्रातील ऊजावि रूपातं र
जलशवद्ुत केंद्ाचा आराखडा खालील आकतृ ीत दाखशवला आहे. धरणाच्ा एकूण उचं ीच्ा जवळपास रध्भागापासून
(शबदं ू B) पाणी एका राशगमक् ेतनू टबा्मइन प्यतं पोहोचवले आह.े

A धरणाची शभंत पॉवर हाऊस
जशनत्र
B पाण्ाचा झडप
प्रवाह टबाइिव न
साठा

C

5.17 जलशवदतु शनशमतवि ी कंेद्र

जरा डोके चालवा. जलशवद्ुत केंद्ात कठु ल्ाही प्रकारचे इधं नाचे
जवलन होत नसल्ाने इधं न जवलनातून होणारे प्रदरू ण
1. शबदं ू B च्ा सदं भामत् शकती पाण्ाच्ा क्सर्शतज उजयेचे होत नाही. परंतु रोठ्ा धरणांरळु े होणारे लोकांचे
रुपातं र शवद्तु ऊजेयरध्े होईल? शवसर्ापन तसेच त्ारुळे पाण्ाखाली जाणारी जंगल,े
सुपीक जरीन, पाण्ातील सजीव-सषृ ्ीवर होणारा
2. टबा्मइनप्यंत पाणी नणे ारी राशगक्म ा शबंदू A ्ा शठकाणापासनू शवपरीत पररणार ्ारळु े जलशवद्ुत-केदं ्े ही प्ा्मवरण
सरु ु झाली तर शवद्ुत शनशर्मतीवर का् पररणार होईल? सनेही आहेत शकवं ा नाहीत हा नहे रीच वादाचा रदु ्दा
ठरला्. तमु हाला ्ाशवष्ी का् वाटते?
3. टबामइ् न प्ंयत पाणी नेणारी राशगम्का शबदं ू C ्ा शठकाणापासून
सरु ु झाली तर शवद्ुत शनशर्तम ीवर का् पररणार होईल?

जल-शवदतु शनशमवितीचे काही फा्दे : जल-शवदतु शनशमवितीसमोरील काही प्रशन :
1. जलशवद्तु केदं ्ात कठु ल्ाही प्रकारचे इधं नाचे 1. धरणात साठलेल्ा पाण्ारळु े पाठीरागची खपू रोठी

जवलन होत नसल्ाने इंधन जवलनातून होणारे प्रदरू ण जरीन पाण्ाखाली ्ेऊन काही गावे शवसर्ाशपत होऊ
होत नाही. शकतात. शवसर्ाशपत लोकाचं ्ा पनु वस्म नाचा प्रशन
2. धरणात पुरसे ा पाणीसाठा असल्ास पाशहजे ते्वहा शनरा्णम होतो. रोठ्ा प्रराणात सुपीक जरीन, जगं ले
वीजशनशरत्म ी करणे शक् आहे. पाण्ाखाली ्ऊे शकतात,
3. वीजशनशरम्ती करताना धरणातून पाणी जरी वापरले 2. वाहत्ा पाण्ाचा प्रवाह अडल्ारळु े पाण्ातील
गेले तरी पावसारुळे धरण पुनहा भरल्ास वीजशनशरत्म ी सजीव सषृ ्ी वर शवपरीत पररणार होवू शकतो.
अखंड होऊ शकते.

54

माहीत आहे का तुमहालं ा?

भारतातील काही प्ररुख जलशवद्तु शनशरतम् ी कदें ्े व
त्ाचं ी शनशर्मती क्षरता
शठकाण राज् क्षमता (MW)
टेहरी उततराखडं 2400 MW
को्ना रहाराष्र् 1960 MW
श्री शैलर आधं ् प्रदशे 1670 MW 5.18 को्ना धरण

नाथपा झाक्री शहराचल प्रदशे 1500 MW lake tapping महणजे का्? ते
का केले जात?े
िोध घ्ा

पवन ऊजवेज र (Wind Energy) आधाररत शवदुतशनशमविती
वाहत्ा हवेरध्े असलले ्ा गशतज ऊजेयचे ्ांशत्क ऊजतेय रूपांतर करून त्ाद्ारे पाणी उपसण,े दळण दळणे

्ासं ारख्ा कारांरध्े शतचा उप्ोग रार पूवथीपासून कले ा जात होता. ्ाच ऊजचेय ा वापर करून शवद्ुत ऊजचये ीही शनशरमत् ी
करता ्ते े. वाहत्ा वाऱ्ातील गशतज ऊजयचे े शवद्ुत ऊजयेत रूपांतर करणाऱ्ा ्ंत्ाला पवनचक्की (Wind Turbine)
महणतात. ्ारध्े असलले ्ा टबाइम् नच्ा पात्ांवर वाहती हवा आदळल्ावर ती पाती शररतात. टबा्इम नचा अक्ष, गती
वाढशवणाऱ्ा शगअर बॉकस (Gear box) रारतफ् जशनत्ाला जोडलेला असतो. शररणाऱ्ा पात्ांरुळे जशनत् शररते व
शवद्ुत ऊजा्म शनराणम् होते. पवन-ऊजयेपासून शवद्तु शनशर्मतीतले शवशवध टपपे खालीलप्रराणे (5.19) दाखशवता ्ते ील.
पवनचक्कीचा आराखडा पुढील आकतृ ीरध्े (5.20) दाखशवला आहे.

शवशशष् वगे ाने हवेवर शररणारे रोठी िाफट श्बअॉकरस जशनत्र
वाहणारा वारा पाती असलेले टबा्मइन

वारा

शवदुत उजािव जशनत् िाफट
पाती बअे रर्ं आधार मनोरा
5.19 पवन ऊजेजपासून शवदतु शनशमितव ीतले शवशवध टपपे
पवन-ऊजवये र आधाररत शवद्ुत-शनशर्मती कंेद्ात टपप्ा- 5.20 पवन चक्कीचा आराखडा

टपप्ाने होणारे ऊजा्म रुपातं रण खालील आकृतीत (5.21)
दाखशवले आह.े

वाहत्ा वाऱ्ातील गशतज ऊजाम् टबाइम् न रधील गशतज ऊजाम् शवद्ुत ऊजा्म

5.21 पवन ऊजेवज र आधाररत शवदतु शनशमतिव ी कंेद्रातील ऊजावि रुपांतर
अगदी 1 kW पेक्षा करी क्षरतपे ासून तर 7 MW (7000 kW) एवढा क्षरतचे े पवन-शनशरम्ती ्ंत् उपलबध
आहेत. ज्ा शठकाणी पवन-ऊजयेपासून शवद्तु ऊजा्म शनराणम् करा्ची आह,े शतर्े उपलबध असलेल्ा हवचे ्ा वगे ानसु ार
शवशशष् क्षरतेची ्तं ्े बसशवण्ात ्ते ात. एखाद्ा शठकाणी पवन ऊजपये ासून शवद्ुत शनशर्मतीसाठी आवश्क वेगाची हवा
उपलबध असेल का हे तरे ्ील अनेक भौगोशलक गोष्ींवर अवलंबनू असते.

55

सागर शकनारी हवेचा वगे जासत असल्ाने तो पररसर पवन-ऊजयपे ासनू शवद्ुत ऊजा्म शनशर्मती साठी ्ोग् असतो.
पवन ऊजा्म हा एक सवच्छ ऊजा्म स्ोत आहे. परतं ु पवनचक्कीच्ा साहाय्ाने शवद्तु शनशरमत् ीसाठी आवश्क असलेली
शवशशष् वगे ाची हवा सवम्त् उपलबध नसत.े त्ारळु े ्ाचा उप्ोग काहीसा र्ाशम् दत आह.े

पात्ाचं ी लांबी : 100 m माशहती शमळवा.
क्षरता: 6000 - 7000 kW भारतातील काही प्ररखु
पवन शवद्ुत शनशरतम् ी केंद्े
पात्ाचं ी लाबं ी : 50 m व त्ांची क्षरता ्ाबद्दल
क्षरता: 2000 kW राशहती शरळवा आशण
पात्ाचं ी लाबं ी : 1.5 m त्ाचं े शठकाण, राज् व
क्षरता: 2 kW शनशरतम् ी क्षरता (MW) ्ा
सवरुपात तक्ता त्ार करा.

घर्ुती पवन ऊजािव समदु ्रशकनारी असलले ी
प्रकलप पवनचक्की

5.22 शवशवध क्षमतचे ्ा पवनचकक्ा
सौर ऊजवेज र (Solar Energy) आधाररत शवदतु कदें ्र

सु्शम् करणात असलेल्ा प्रकाश ऊजचये ा वापर करून दोन प्रकारे शवद्ुत ऊजाम् शनराम्ण करता ्ेऊ शकत.े
1. आपण वर अभ्ास कले ेल्ा प्रत्के पद्धतीत कठु ल्ातरी ऊजा्म-स्ोताच्ा साहाय्ाने जशनत् शररवून शवद्ुत चबुं की्
प्रवतनम् ाच्ा तत्वाचा उप्ोग करून शवद्ुत ऊजेयची शनशरमत् ी कले ी जाते. परतं ु, स्ू म्शकरणात असलले ्ा ऊजचये ा वापर
करून जशनत् न वापरता सरळपणे शवद्तु ऊजाम् शनराण्म करता ्ेवू शकत.े शवद्तु चुबं की् प्रवतनम् ्ा तत्वाचा उप्ोग
न करताही शवद्ुत शनशरम्ती करता ्ेत.े सौर घटारध्े हे घडते . सौर शवद्तु घट (Solar cell) सू्मश् करणातं ील प्रकाश
ऊजेयचे सरळपणे शवद्तु -ऊजेतय रूपातं र करतात.
2. स्ू ्म-शकरणातील प्रकाश-ऊजचये े रुपातं र औक्षणक ऊजेतय करून त्ाद्ारे टबाम्इनच्ा सहाय्ाने जशनत् शररवनू शवद्तु
ऊजेचय ी शनशरतम् ी केली जाते.

सौर शवदुत घट (Solar photovoltaic cell)
सौर शवद्तु घट स्ू म-् शकरणातील प्रकाश ऊजचये े रूपातं र सरळपणे शवद्ुत ऊजेयत करतात. ्ा प्रशक्र्ेला ‘रोटो

्वहोलटाईक पररणार’ (Photovoltaic effect) असे महणतात. ्ा प्रकारच्ा ऊजा-्म रूपांतरातनू शरळणारी शवद्ुत-
शक्ती शह शदष् (DC) शक्तीच्ा रूपात उपलबध होत.े हे सौर शवद्ुत घट अध्मवाहक (semiconductor) ्ा शवशशष्
प्रकारच्ा पदार्ा्मपासून (ऊदा. शसशलकॉन) बनलले े असतात. शसशलकॉनच्ा 1 चौरस सटें ीरीटर क्षेत्रळाच्ा एका सौर
शवद्तु घटापासून जवळपास 30 mA एवढी शवद्ुतधारा तर 0.5 V एवढे शवभवातं र शरळते. शसशलकॉनच्ा एका सौर
घटाचे क्षेत्रळ 100 cm2 असल्ास एका सौर घटापासनू जवळपास 3 A (30 mA/cm2 X 100 cm2= 3000 mA
= 3 A) एवढी शवद्तु धारा व 0.5 V एवढे शवभवांतर शरळत.े लक्षात ठवे ा, सौर घटापासनू शरळणारे शवभवातं र त्ाच्ा
क्षते ्रळावर अवलंबून नसते.

रोटो ्वहोलटाईक पररणार शदष् शवद्तु ऊजाम्
सू््शम करणातील प्रकाश ऊजा्म

56

आकृती 5.23 रध्े दाखशवल्ाप्रराण,े दोन सौर घट 1 घट 2
घट एकसर पद्धतीने जोडल्ास त्ांच्ापासनू शरळणारे - +
शवभवातं र हे दोनही घटांच्ा शवभवातं राची बरे ीज असते.
परतं ु ्ा जोडणी पासनू शरळणारी शवद्तु धारा रात् एका V एकणू I = I1+ I2
घटापासून शरळणाऱ्ा शवद्ुतधारे एवढीच असते. महणजचे 5. 23 सौर घटांची एकसर जोडणी
एकसर पद्धतीने जोडल्ास शवद्ुतधारचे ी रात् बरे ीज
होत नाही, तसचे आकतृ ी 5.24 रध्े दाखशवल्ाप्रराणे, घट 1 I1
दोन सौर घट सरांतर पद्धतीने जोडल्ास त्ांच्ापासून -+
शरळणारी शवद्तु धारा ही दोनही घटापं ासनू शरळणाऱ्ा
शवद्तु धारांची बरे ीज असते. परंतु ्ा जोडणीपासून
शरळणारे शवभवातं र रात् एका घटापासून शरळणाऱ्ा
शवभवातं राएवढेच असते. महणजेच सरांतर पद्धतीने
जोडल्ास शवभवांतराची बेरीज होत नाही.

अशा प्रकारे अनके सौर शवद्तु घट एकसर आशण घट 2 I2
सरातं र पद्धतीने जोडून हवे तवे ढे शवभवातं र आशण हवी
तेवढी शवद्तु धारा असणारे सौर पनॅ ले (Solar panel)
बनवले जातात (पहा : आकतृ ी 5.25). उदाहरणार्म् -+
एखाद्ा सौर पनॅ ले रध्े प्रत्ेकी 100 cm2 क्षेत्रळाचे
V I = I1+ I2

36 सौर घट एकसर पद्धतीने जोडल्ाने एकणू शवभवातं र 5.24 सौर घटाचं ी समातं र जोडणी
18 V आशण शवद्तु धारा 3 A शरळते. असे अनेक पनॅ ेल
एकत् करून खूप रोठ्ा प्रराणावर शवद्तु ऊजाम् शनशर्मती
कले ी जाते. चांगल्ा सौर शवद्तु घटाची का््कम ्षरता
जवळपास 15 % एवढी असत.े महणजेच एखाद्ा सौर-
पनॅ ेलला स्ू मप् ्रकाशापासून 100 W/cm2 एवढी प्रकाश
शक्ती शरळत असेल तर त्ा पनॅ ेलपासनू शरळणारी शवद्तु
शक्ती 15 W एवढी असले .
असे अनके सौर- पॅनेल एकसर आशण सरांतर रीतीने 5.25 36 सौर घट एकशत्रत जोडून बनलले े सौर पॅनेल

जोडून पाशहजे तेवढी शवद्तु -धारा आशण शवभवातं र पॅनले -सौर ॲर-े अनेक क्सटं््ची
शरळवता ्ते .े आकतृ ी 5.26 रध्े दाखशवल्ाप्रराणे घटांची एकसर क्सट्ं्-अनके समातं र जोडणी
सौर-घट हा सौर शवद्तु कदें ्ातील रळू घटक. अनेक जोडणी पॅनेलची एकसर
सौर-घट एकत् ्ऊे न सौर- पॅनले बनत.े अनेक सौर- जोडणी
पॅनेल एकसर पद्धतीने जोडनू क्सट्ंगर (string) बनते आशण
सौरघट

अनेक क्सटरग्ं सरातं र पद्धतीने जोडून सौर-अरॅ े (solar
array) बनतात. ्ा प्रकारे सौर-घटांपासून हवी तेवढी
शवद्तु शक्ती उपलबध होत असल्ाने शजर्े अशतश् करी
शवद्तु शक्ती लागते अशा ्तं ्ापं ासून (उदाहरणार्,्म सौर-
घटांवर चालणारे गणन्ंत्) ते रगे ावॅट शक्तीच्ा सौर-
शवद्तु शनशरतम् ी केदं ्ारध्े सौर घटांचा उप्ोग केला जातो.
5.26 सौर घट ते सौर अॅरे

57

सौर घटापासनू शरळणारी शवद्तु शक्ती ही शदष् (DC) असल्ाने, जी शवद्तु ्ंत्े शदष् (DC) शवद्तु शक्तीवर
चालतात, जसे की Light Emitting Diode (LED) वर आधाररत शवजेचे शदवे, त्ा शठकाणी ही ऊजाम् सरळपणे
वापरता ्ेत.े परतं ु सौर घटापासून ऊजाम् रक्त सू््पम ्रकाश उपलबध असतांनाच त्ार होत असल्ान,े जर ही ऊजाम् इतर वेळी
वापरा्ची असेल तर शवद्तु घटारध्े (battery) ती साठवनू ठेवावी लागते.

परतं ु आपल्ा घरगुती तसेच औद्ोशगक वापरात असलेली बहुतके सौर-घट शवदतु घट
उपकरणे ही प्रत्ावतथी (AC) शवद्तु -शक्ती वर चालत असल्ान,े अशा
वळे ी सौर घटाद्ारे शनशरम्त (व batterty रध्े साठवलले ्ा) शवद्तु AC वर चालणारे इनवहटिरव
ऊजयचे े रूपातं र इन्वहटर्म (inverter) ्ा इलके ट्रॉशनक ्ंत्णदे ्ारे प्रत्ावतथी शवदतु उपकरण
(AC) शवद्ुत शक्तीरध्े करावे लागते (आकृती 5.27).

प्रकाि ऊजािव 5.27 सौर घटाविारे शनशमिवत शवदतु -ऊजािव
इनवहटवरि माफ्कत AC िक्तीत रूपांतररत करण.े
इनवहटिवर पॉवर ग्ीड अनके सौर- पॅनले एकत् जोडून हवी तवे ढी
आशण शवद्तु -ऊजा्म शनशरतम् ी करता ्ेते. खालील आकृतीत
ट्ानसफॉमरिव दाखशवल्ाप्रराणे अशा अनके पॅनले रारफत् शनराणम् झालेली
DC शक्ती इन्वहटरम् रारफत् AC शक्तीत रूपांतररत केली
सौर अॅरे जाते. टा्र नसरॉर्मर (transformer) च्ा साहाय्ाने, ही
5.28 सौर-शवदतु शनशमितव ी कंेद्राचा आराखडा शक्ती आवश्क तवे ढे शवभवातं र आशण शवद्तु धाराच्ा
रुपात शवद्ुत शवतरण जाळ्ारध्े शवतरीत कले ी जात.े
िोध घ्ा अशा सौर-शवद्तु शनशरतम् ी कंेद्ाचा आराखडा आकतृ ी
भारतातील काही प्ररखु सौरउजा्-म शवद्तु शनशरमत् ी 5.28 रध्े दाखशवला आहे.
केदं ्े व त्ाचं ी शनशरत्म ी क्षरता ्ांचा शोध घ्ा. ्ा प्रकारे ऊजाम् शनशरम्ती होताना कुठल्ाही प्रकारचे
इधं नाचे जवलन होत नसल्ाने कोणतहे ी प्रदरू ण न होता
शवद्ुत ऊजेयची शनशरत्म ी होत.े परतं ु, सू्म्प्रकाश रक्त
शदवसाच उपलबध असल्ाने सौर शवद्ुत घट रक्त
शदवसाच शवद्ुत शनशरतम् ी करू शकतात.

2. सौर औक्ष्णक (Solar Thermal) शवदुत कदंे ्र
कोळसा, अणु ऊजा्म ्ांद्ारे औक्षणक ऊजा्म शरळवून शवद्तु ऊजाम् शनरामण् करता ्ते े हे आपण पाशहले. अशीच

औक्षणक ऊजा्म सू््पम ्रकाशापासून शरळवनू ही शवद्ुत ऊजा्म शनराणम् करता ्ेते. सौर औक्षणक शवद्ुत कंदे ्ातील शवशवध टपपे
खालील आकृतीत दाखशवले आहेत.

सू्पम् ्रकाश एकशत्त एकशत्त झालेल्ा वारेवर श व द्ु त शवद्तु
करण्ासाठी परावतक्म सू्प्म ्रकाशातील चालणारे जशनत् ऊजाम्
उजाम् शोरण्ासाठी शोरक टबामइ् न

5.29 सौर औक्ष्णक शवदुत केंद्रातील शवशवध टपपे

58

आकतृ ी 5.30 रध्े दाखशवल्ाप्रराणे सू्म्शकरण परावशतम्त करणारे अनके परावतमक् वापरून स्ू ्मशकरण रनोऱ्ावरील
एका शोरकावर कंशे द्त केले जातात. ्ारळु े शतर्े उषणता ऊजा्म त्ार होत.े ्ा उषणतचे ्ा सहाय्ाने पाण्ाचे रूपातं र
वारेत करून टबाइम् न आशण टबाइम् नद्ारे जशनत् शररवले जाते व शवद्ुत ऊजाम् शनरा्णम कले ी जात.े

सौर ऊजावि वाफ पॉवर ग्ीड
सौर ऊजावि

िोषक उष्ण पाण्ाचा प्रवाह टबािवइन जशनत्र

वाफ पाणी संघनक

परावतिवक सौर परावतवकि पंप कुलीं् टॉवर

5.30 सौर औक्ष्णक शवदतु शनशमिवती कदें ्राचा आराखडा

माहीत आहे का तुमहालं ा? ज्ात शवदुत उजािव शनशमतवि ीसाठी वापरली जाणारे ऊजािव स्ोत

स्ोत जा्शतक प्रमाण (%) भारती् प्रमाण (%)
कोळसा 41 60
नसै शगम्क वा्ू 22 08
जलशवद्तु 16 14
अणु-ऊजा्म 11 2
पटे ो्र शल्र 4 0.3
नूतनीकरणक्षर स्ोत (पवन शवद्ुत, सौर शवद्तु इत्ादी) 6 15.7
एकूण 100 100

सवाध्ा्
1. खालील तकत्ातील शतनही सतंभातील नोंदीमधील
सबं ंध लक्षात घऊे न जोड्ा जुळवा. 2. औक्ष्णक शवदतु शनशमवति ीमध्े कोणते इंधन
वापरतात? ्ा शवदतु शनशमिवतीमळु े शनमािणव होणाऱ्ा
I II III समस्ा कोणत्ा?
कोळसा क्सर्शतज ऊजा्म पवन शवद्ुत कदें ्
3. औक्ष्णक शवदुत शनशमतवि ी केंद्राशिवा् इतर कोणत्ा
्ुरेशनअर गशतज ऊजाम् जलशवद्तु कदंे ् शवदुत कदंे ्रात उष्णता ऊजावि वापरली जाते? ही
उष्णता ऊजावि कोणकोणत्ा मा्ांना ी शमळवली
पाणीसाठा अणू ऊजाम् औक्षणक शवद्तु जात?े
कंदे ्
4. कोणत्ा शवदतु शनशमितव ी कंेद्रांत उजािव रूपांतरणाचे
वारा औक्षणक ऊजा्म अण-ू शवद्तु केंद् जासत टपपे आहत?े कोणत्ा शवदतु शनशमतिव ी
कदंे ्रातं ते कमीत कमी आहते ?

59

5. खालील िबदकोडे सोडवा. 11. िासत्री् कारणे शलहा.
1. औक्षणक ऊजा्म प्रकलपात वापरले जाणारे इधं न. अ. आक्णवक (अणू) ऊजाम् सत्ोत हा सवातम् शवसतृत
2. साठवलेल्ा पाण्ातील क्सर्शतज ऊजा्म हा ऊजाम् सत्ोत आहे.
ऊजेयचा स्ोत आहे. आ. शवद्ुतशनशरत्म ी प्रकारानं सु ार टबाइ्म नचा आराखडा
3. चदं ्पूर ्रे ्ील शवद्तु शनशर्तम ी केदं ्. ही वगे वगे ळा असतो.
4 नसै शगक्म वा्ूरधील ऊजा्म. इ. अणु-ऊजाम् कदें ्ात अणु-शवखंडन प्रशक्र्ा
5. पवन ऊजाम् महणजे शन्ंशत्त करणे अत्ावश्क असत.े
4 ई. जलशवद्ुत उजा,्म सौर ऊजाम् आशण पवन ऊजाम्
्ानं ा नतू नीकरणक्षर ऊजाम् महणतात.
1 उ. सौर रोटो्वहोलटाईक घटाचं ्ा साहाय्ाने mW
5 पासून MW प्ंयत उजामश् नशर्मती शक् आह.े

2 12. सौर औक्ष्णक शवदतु शनशमितव ीचे संकलपना शचत्र
त्ार करा.
3
13. जलशवदतु शनशमितव ीची केदं ्रे ही प्ाववि रण सनेही
6. फरक सपष्ट करा. आहते शकवं ा नाहीत ्ाशवष्ी तुमचे मत सपष्ट करा.
अ. पारपं ररक ऊजाम् स्ोत व अपारपं ररक ऊजा्म स्ोत
आ. औक्षणक शवद्तु शनशर्मती आशण सौर औक्षणक 14. नामशनदशजे ित आकतृ ी काढा.
शवद्ुत शनशरत्म ी. अ. सौर औक्षणक शवद्ुत केदं ्ासाठी ऊजा्म रूपांतरण
दशशम् वणारी.
7. हररत ऊजािव महणजे का्? कोणत्ा ऊजािव स्ोतासं आ. एका सौर पॅनले पासनू 18 V शवभवांतर आशण
हररत ऊजािव महणता ्ेईल का? का? हररत ऊजजेची 3 A शवद्तु धारा शरळते. 72 V शवभवातं र आशण 9
उदाहरणे दा. A शवद्ुतधारा शरळवण्ासाठी सौर पॅनेल वापरून
सौर अरॅ े कशा प्रकारे बनवता ्ईे ल ्ाची आकतृ ी
8. खालील शवधानाचे सपष्टीकरण शलहा. काढा. आकृतीत तुमही सौर पॅनले दशशम् वण्ासाठी
अ. जीवाशर ऊजाम् हे हररत ऊजेयचे उदाहरण आह.े शवद्ुत घटाचे शचनह वापरू शकता.
आ. ऊजाम् बचत ही काळाची गरज आहे.
15. शटपा शलहा.
9. खालील प्रशनाची उततरे शलहा. शवद्तु शनशरमत् ी आशण प्ावम् रण
अ अणु शवद्ुत शनशरम्ती कंदे ्ारध्े घडणारी अणु
शवखडं न शक्र्ा कशी पूणम् होत.े उप्कम ः
आ. सौर-पॅनेलची जोडणी वापरून आवश्क तेवढी अ. सौर कुकर, सौर बबं , सौर शदवा ्ांच्ाशवर्ीची
शवद्ुत शक्ती कशी शरळवता ्ते े ? राशहती जरा करा.
इ. सौर उजचेय े रा्दे आशण र्ाम्दा का् आहेत? आ. तुरच्ा जवळच्ा शवद्तु शनशरम्ती कदें ्ाला भेट
दऊे न राशहती शरळवा.
10. खालील शवदुत शनशमितव ी कदें ्रात टप्ाटप्ाने
होणारे उजावि रूपांतरण सपष्ट करा.
अ. औक्षणक शवद्ुत शनशरत्म ी कंदे ्
आ. अणु शवद्तु शनशरतम् ी कंदे ्
इ. सौर-औक्षणक शवद्ुत शनशरत्म ी कदंे ्
ई. जलशवद्तु शनशरत्म ी कंदे ्

60

6. प्राण्ांचे व्गीकरण

Ø प्राणी व्गीकरणाचा इशतहास
Ø प्राणी व्गीकरणाची नवीन पदती
Ø प्राणी सषृ ्टी

्ोडे आठवा. सजीवाचं े वगथीकरण करण्ासाठी कोणकोणत्ा शनकराचं ा वापर केला जातो?

रागील इ्ततारं ध्े तमु ही सजीवांच्ा वगथीकरणाची राशहती घेतली आहे. आपल्ा सभोवताली आढळणारे सजीव
महणजे प्रारुख्ाने वनसपती आशण प्राणी हे हो्. त्ांच्ा वगथीकरणाचे शवशवध शनकरही आपण अभ्ासले आहेत. त्ा
आधारे खालील ओघतक्ता पूणम् करा.
सजीव

सृष्ी : रोनेरा एकपेशी् सजीव बहुपेशी् सजीव
सृष्ी :

प्राणीवगथी्

वनसपतीवगथी् कवकवगथी्

6.1 सजीवांचे व्गीकरण

्ोडे आठवा. वनसपतींचे वगथीकरण कसे केले आहे?
रागील वरथी आपण वनसपतींचे वगथीकरण अभ्ासले. त्ाद्ारे आपल्ाला वनसपतींचे वशै वध् सरजले.
तुमही तरु च्ा सभोवती शवशवध प्राणी पाहत असाल. काही प्राणी खपू ्छोटे असतात तर काही खपू रोठे. काही
प्राणी जशरनीवर राहतात तर काही पाण्ात. काही प्राणी सरपटतात तर काही पाण्ात पोहतात शकंवा हवते उडतात. काही
प्राण्ाचं ्ा तवचवे र खवले असतात तर काहींच्ा तवचेवर शपसे शकंवा कसे असतात. अशा प्रकारे प्राण्ाचं ्ा बाबतीतही
प्रचडं वैशवध् शदसून ्ेते. नकु त्ाच कले ले ्ा अभ्ासानुसार पृथवीवर अदं ाजे 7 दशलक्ष प्रकारच्ा प्राण्ाचं ्ा प्रजाती
असा्व्ात असा अदं ाज वतम्वला गेला आहे. ्ातील प्रत्ेक प्रजातीचा अभ्ास करणे कवे ळ अशक् आह;े परतं ु जर
प्राण्ाचं े साम् आशण ररकावर आधाररत गट आशण उपगट त्ार कले े तर ्ा प्रचडं संख्ेने असलेल्ा प्राण्ाचं ा अभ्ास
करणे खपू सोपे होईल.

61

साम् आशण ररकावं र आधाररत प्राण्ाचं े गट आशण उपगट त्ार करणे महणजे प्राण्ांचे वगथीकरण करणे हो्.

प्राणी व्गीकरणाचा इशतहास (History of animal classification)

वगे वेगळ्ा अभ्ासकांनी वळे ोवेळी प्राण्ाचं े वगथीकरण व्गीकरणाचे फा्दे
करण्ाचा प्र्तन कले ा. ग्ीक ततववेतता अॅररसटॉटल ्ांनी 1. प्राण्ांचा अभ्ास करणे सो्ीसकर होत.े
सवायतं पशहल्ादं ा प्राण्ाचं े वगथीकरण केले होत.े त्ानं ी शरीराचे 2. एखाद्ा गटातील रोजक्ा प्राण्ांचा
आकाररान, त्ाचं ्ा सव्ी, अशधवास ्ासं ारख्ा रुदद् ्ांच्ा
आधारे वगथीकरण कले े होत.े शवज्ानातील प्रगतीनुरूप पढु े सदं भ्म अभ्ास कले ा तरी त्ा गटातील सगळ्ा
बदलत गेले व त्ानुसार वगथीकरणाचे रदु ्देसदु ्धा बदलले. प्राण्ाशं वर्ी राशहती शरळते.
अॅररसटॉटल ्ानं ी वापरलेल्ा वगथीकरणाच्ा पद्धतीला ‘कशृ त्र 3. प्राण्ाचं ्ा उतक्रांतीशवर्ी राशहती शरळत.े
पद्धत’ महणतात. त्ांच्ा ्व्शतररक्त र्ेओफ्से टस, क्प्नी, 4. प्राण्ांना ओळखणे सोपे होते आशण त्ात
जॉन रे, शलशन्स ्ांनीसदु ्धा वगथीकरणाच्ा कशृ त्र पद्धतीचा अचूकता ्ते े.
अवलंब केला होता. कालांतराने वगथीकरणाच्ा नैसशग्कम 5. प्राण्ाचं े इतर सजीवांशी असलेले नाते
पद्धतीचा अवलंब करण्ात आला. वगथीकरणाची नैसशगम्क सरजा्ला रदत होते.
पद्धतही सजीवांचे शरीररचनशे वर्ी गणु धर,म् त्ाचं ्ा पशे ी, 6. प्रत्ेक प्राण्ाचा अशधवास, शनसगामत् ील
गणु सूत्, जैवरासा्शनक गुणधरम् ्ांसारख्ा रदु द् ्ावं र आधाररत नरे के सर्ान सरजा्ला रदत होते.
होती. कालातं राने उतक्रांतीवादावर आधाररत असलेली वगथीकरण 7. प्राण्ांतील वेगवगे ळ्ा प्रकारच्ा
पद्धत अरलात आणली गेली. डॉबझंसकी आशण र्े र ्ांनी ्ा अनुकलू नाचं ी राशहती शरळत.े
पद्धतीचा अवलबं करून प्राण्ांचे वगथीकरण कले े. अलीकडच्ा
काळात काल्म वजु ्ानं ीसदु ्धा प्राण्ांचे वगथीकरण कले ेले आहे.

प्राणी व्गीकरणाची पारंपररक पदती (Traditional method of animal classification)

पारंपररक पद्धतीनसु ार प्राण्ांच्ा शरीरात आधार देण्ासाठी पृष्ठरजजू नावाचा अव्व आहे की नाही ्ा रुदद् ्ांवर
आधाररत प्राणी सषृ ्ीचे दोन शवभागांत वगथीकरण कले े जात.े असमपृष्ठरजजू प्राणी (Non-chordates)
आशण समपृष्ठरजजू प्राणी (Chordates)
अ. असमपषृ ्ठरजजू प्राणी : ्ा प्राण्ाचं ी वैशशषट्े खालीलप्रराणे असतात.
1. शरीरारध्े पृष्ठरजजू (Notochord) नावाचा आधारक नसतो.
2. ग्सनीरध्े कल्ाशवदरे नसतात.
3. चेतारजजू (Nerve cord) असले तर तो ्गु रागं ी (Paired), भरीव (Solid) आशण शरीराच्ा अधर बाजूस
(ventral side) असतो.
4. हृद् असले तर ते शरीराच्ा पृष्ठ बाजसू (Dorsal side) असत.े

असरपृष्ठरजजू प्राणी दहा संघांरध्े शवभागले आहते . हे दहा सघं (Phylum) महणज,े आशदजीवी (Protozoa),
रधं ्ी् (Porifera), शसलेटं रेटा/शनडारी्ा (Coelentarata/Cnidaria), चपट्ा कृरी (Platyhelminthes),
गोल .करृ ी (Aschelminthes), वल्ी (Annelida), संशधपाद (Arthropoda), रदृ कु ा् (Mollusca),
कटं कचरथी (Echinodermata) आशण अधस्म रपषृ ्ठरजजू (Hemichordata).

62

आ. समपृष्ठरजजू प्राणी : ्ा प्राण्ाचं ी वशै शषठ्े खालीलप्रराणे आहते .
1. शरीरारध्े पृष्ठरजजू (Notochord) नावाचा आधारक असतो.
2. शवसनासाठी कल्ाशवदरे (Gill slits )शकवं ा रुपरसु े असतात.
3. चेतारजजू एकच, पोकळ आशण शरीराच्ा पषृ ्ठ बाजूस असतो.
4. हृद् शरीराच्ा अधर बाजसू असत.े
सना्ू
पषृ ्ठरजजू चेतारजजू

पृष्ठरजजू ही शरीराला आधार देणारी
लांब दोऱ्ासारखी संरचना प्राण्ांच्ा
शरीरात पषृ ्ठ बाजसू असते.

पुच्छपर ्ुदद्वार तोंड
कल्ाशवदरे

माहीत आहे का तमु हालं ा? 6.2 समपृष्ठरजजू प्राणी वैशिष्ट्ये

सवम् सरपषृ ्ठरजजू प्राण्ांचा सरावेश एकाच संघात कले ेला आहे आशण त्ा संघाचे नावसुद्धा सरपषृ ्ठरजजू
प्राणीसघं असेच ठवे ले आह.े सरपषृ ्ठरजजू प्राणीसघं ाची शवभागणी तीन उपसघं ातं कले ेली आह.े ते तीन उपसंघ
महणजे ्ुरोकॅाडटये ा (Urochordata), सरे लॅ ोकॅाडटये ा (Cephalochordata) आशण ्वहशटमब् ्रटे ा (Vertebrata).
्वहशटम्ब्रेटा ्ा उपसंघाचे सहा वगातंय वगथीकरण केले आह.े ते सहा वगम् ्ाप्रराणे चक्ररखु ी (Class: Cyclostomata),
रतस् (Class: Pisces), उभ्चर (Class: Amphibia), सरीसृप (Class: Reptilia), पक्षी (Class: Aves)
आशण ससतन (Class: Mammalia).

उपसृष्ी 1. आशदजीव 6. वल्ी
असरपृष्ठरजजू 2. रंध्ी् 7. संधीपाद
8. रदृ का्
प्राणी सषृ ्ी संघ 3. शसलेटं राटा 9. कंटकचरथी
10. अधसम् रपषृ ्ठरजजू
4. चपटे करृ ी
उपसृष्ी संघ 5. गोल करृ ी 1. चक्ररुखी
सरपृष्ठरजजू सरपृष्ठरजजू 2. रतस्
1. ्रु ोकाडॅ यटे ा 3. उभ्चर
व्वि 4. सरीसृप
2. सरे लॅ ोकाडॅ ेयटा
6.3 प्राणीसृष्टीचे प्रचशलत व्गीकरण उपसघं 3. ्वहशटम्ब्रटे ा 5. पक्षी
6. ससतन

ही आतताप्तंय प्रचशलत असलले ी प्राण्ाचं ी वगथीकरण पद्धत होती. परतं ु सध्ा एका नवीनच वगथीकरणाचा अवलबं
कले ा जात आह.े ्ा नवीन वगथीकरणाच्ा पद्धतीचा आपण र्ोडक्ात आढावा घऊे ्ा.

सध्ा रॉबट्म क््वहटाकरच्ा पचं सषृ ्टी पदतीनुसार रक्त सव्म बहुपेशी् प्राण्ांचा सरावेश ‘प्राणीसषृ ्ी’ (Kingdom-
Animalia) रध्े केला आहे. ्ा पद्धतीरध्े प्राण्ांचे वगथीकरण करताना शरीराचे रचनातरक सघं टन (Body
organization), शरीराची सरशरती (Body symmetry), दहे गहु ा (Body cavity), जननसतर (Germinal
layers), खडं ीभवन (Segmentation) ्ा आशण ्ांसारख्ा काही रदु द् ्ाचं ा आधार घते लेला आह.े

63

प्राणी व्गीकरणाची नवीन पदती : वापरलले े आधारभूत मदु ्दे
अ. रचनातमक सघं टन (Grades of organization)

प्राण्ाचं े शरीर पशे ींपासून त्ार झालले े आह.े प्राण्ाचं ्ा बहुपेशी् शरीरात अनके पेशी का्र्म त असतात, तर
एकपेशी् प्राण्ांचे शरीर एकाच पशे ीपासून त्ार झाल्ाने सवम् का्ेय त्ाच पशे ीच्ा रदतीने चालतात. एकपशे ी् प्राण्ांच्ा
शरीराचे सघं टन ‘जीवद्रव्-सतर’ (Protoplasmic grade) ्ा प्रकारचे असते.

बहुपशे ी् प्राण्ांरध्े जर अनके पशे ी अशमबा परॅ ामेशिअम
असूनही ऊती त्ार झालले ्ा नसतील तर
अशा प्राण्ाचे शरीर ‘पिे ीसतर’ (Cellular
grade organization) संघटन दाखवते.
उदा. रधं ्ी् संघातील प्राणी.

काही प्राण्ाचं ्ा शरीरात पेशी एकत् 6.4 जीवद्रव् सतर सघं टनातील काही प्राणी
्ेऊन ऊती त्ार होतात व त्ा ऊतींच्ा पाणी बाहरे जाण्ाचा मा्वि (ऑसक्लु ा)
रदतीने शारीररक शक्र्ा पार पाडल्ा जातात. कशं टका
अशा प्रकारात ‘पेिी-ऊती सतर सघं टन’ अशमबोसाइट
(Cell - tissue grade organization) ऑक्सट्म
असत.े उदा. नीडारर्ा सघं ातील प्राणी. अजशै वक भा्

चपट्ा करृ ींरध्े ‘ऊती-अव्व सा्कॉन
सतर संघटन’ (Tissue-organ grade
organization) असत.े ्ारध्े काही ऊती 6.5 पिे ीसतर सघं टन कॉलर पिे ी
एकत् ्ऊे न ठराशवक अव्व त्ार झालले े
असतात परंतु पूणम् अव्व ससं र्ा त्ार
झालेल्ा नसतात.

घटं ा अन्नशलका प्नेरीआ
नशलका जननंग््ं ी ज्हु ठारवाहीनी अधररजतजंशतू्रका
सना्ूचं े कडे
िंुडक आतडे मुख
नते ्रशबंदू
मखु बाहू
्ुक्च्छका

मखु

जले ीशफि

6.6 पिे ी- ऊती सघं टनातील काही प्राणी 6.7 ऊती- अव्व सतर संघटन

64

खाली रानवी शरीररचना दशम्वली आह.े शतच्ातील नारशनदेशय न करा. रानवी शरीरात
शनरीक्षण करा. शतच्ातील कोणकोणते अव्व आहेत?

आताप्यतं आपण अभ्ासलेल्ा रचनातरक संघटनांच्ा चार
प्रकारातं नू उरलेल्ा सवम् प्राण्ारं ध्े ‘अव्व ससं ्ा सतर सघं टन’
(Organ-system grade organization) असते ज्ारध्े
शवशशष् का्ांसय ाठी अनके अव्व एकरके ानं ा जोडून अव्व ससं र्ा
त्ार झालले ी असत.े उदाहरणार्म्, रानव, बडे ूक, खके डा इत्ादी.

आ. िारीररक समशमती (Body Symmetry)
रानवी शरीराचे आशण अशरबाचे शचत् घ्ा. शचत्ातील
शरीराच्ा शवशशष् अक्षातनू कालपशनक ्छदे घणे ्ाचा प्र्तन करा
जणे ेकरून तमु हाला दोन सरान भाग शरळतील.
का् आढळून आले?
6.8 अव्व ससं ्ा सतर सघं टन

प्राण्ाचं ्ा शरीराच्ा शवशशष् अक्षातनू कालपशनक ्छदे घेतला असता त्ा शरीराचे दोन सरान भाग होतात की नाही
्ा गणु धरा्मवर आधाररत प्राण्ांच्ा शरीराचे शवशवध प्रकार आहते .
असमशमत िरीर (Asymmetrical body) : अशा प्रकारच्ा शरीराबाबत असा कोणताही अक्ष नसतो की ज्ातून ्छदे
घते ल्ास शरीर दोन सरान भागातं शवभागले जाऊ शकते. उदा. अशरबा, पॅरारेशश्र, काही प्रकारचे सपजं .
अरर् समशमती (Radial Symmetry): ्ा प्रकारात शरीराच्ा बरोबर रध् अक्षातून जाणाऱ्ा कोणत्ाही प्रतलातून
(Plane) ्छेद घेतल्ास दोन सरान भाग पडतात. उदा. तारारासा. ्ा प्राण्ाच्ा शरीराबाबत रध् अक्षातून जाणाऱ्ा
पाच वगे वगे ळी प्रतले आहेत. त्ारळु े पाच वेगवेगळ्ा पद्धतीने ्छेद घेतल्ास दोन सरान भाग शरळू शकतात.
दश् वपाशववि समशमती (Bilateral symmetry) : ्ा प्रकारात शरीराचा एकच अक्ष असा असतो की रक्त त्ा अक्षातूनच
कालपशनक ्छेद घते ल्ास दोन सरान भाग होतात. उदा. कीटक, रासे, बडे ूक, पक्षी, रानव इत्ादी.

असमशमत िरीर अरर् समशमती दश् वपाशववि समशमती

6.9 िारीररक समशमतीचे प्रकार

इ. आदसतर/जननसतर(Germinal layers) : दश् वसतरी् व शत्रसतरी् (Diploblastic and triploblastic)

बहुपशे ी् प्राण्ाबं ाबत त्ांच्ा भ्ूणावसर्ेतील वाढीच्ा अंतजवनि सतर
सुरुवातीच्ा काळात पेशींचे आद्सतर त्ार होतात व त्ा
आद्सतरापं ासनू च त्ा प्राण्ाच्ा शरीरातील शवशवध ऊती त्ार मतृ /अजैशवक सतर बशहजविनसतर मध्सतर
होतात. काही प्राण्ांरध्े रक्त दोनच आद्सतर [बशहज्नम सतर 6.10 दश् वसतरी् व शत्रसतरी्
(Ectoderm) आशण अतं ज्मनसतर (Endoderm)] त्ार होतात.
(उदा. सव्म शनडारर्ा / शसलेंटरेटा) तर बहुताशं सवम् प्राण्ांरध्े तीन
आद्सतर महणजे वरील दोनही. सोबत रध्सतर (Mesoderm)
त्ार होतात.
65

ई. दहे ्हु ा (Body Cavity) दहे ्हु ा बशहजवनि सतर

शरीर आशण आतील अव्व ्ांदरम्ान असलेल्ा पोकळीस
देहगहु ा महणतात. बहुपेशी् प्राण्ांच्ा भ्णू ावसर्ेतील वाढीच्ा
काळात रध्सतरापासनू (Mesoderm) शकंवा आतड्ापासनू
दहे गुहा त्ार होते. अशा प्रकारची देहगुहा वल्ीप्राणी संघ व अंतजविनसतर मध्सतर

त्ानतं रच्ा सव्म सघं ांतील प्राण्ांच्ा शरीरात असते. अशा देह्हु ा असणारे प्राणी
प्राण्ांना सत् दहे गहु ा असणारे प्राणी (Eucoelomate)
महणतात. रधं ्ी् प्राणी, शनडारर्ा (शसलटें रटे ा सघं ) चपट्ा बशहजनिव सतर

कृरींचा संघ ्ा सघं ातील प्राण्ांच्ा शरीरात देहगहु ा नसत.े अशा फसवी दहे ्ुहा मध्सतर
प्राण्ांना देहगुहाहीन (Acoelomate) महणतात. गोल करृ ींच्ा
शरीरात देहगहु ा असते पण ती वर नरदू केलले ्ा पद्धतीने त्ार
झालेली नसते महणून त्ानं ा खोटी / रसवी दहे गुहा असणारे अतं जनिव सतर
प्राणी (Pseudocoelomate) असे महणतात.
फसवी देह्ुहा असणारे प्राणी

उ. खडं ीभवन (Body Segmentation) बशहजनिव सतर
जर प्राण्ाचे शरीर ्छोट्ा-्छोट्ा सरान भागांत मध्सतर

शवभागलेले असेल तर अशा शरीराला खडं ीभवीत शरीर
(Segmented body) महणतात आशण प्रत्के ्छोट्ा भागाला
खडं (Segment) महणतात. उदा. वल्ी प्राणीसंघातील अंतजविनसतर
गांडूळ. देह्हु ा नसणारे प्राणी

6.11 दहे ्हु वे रून प्राण्ाचं े प्रकार

सृष्टी िरीर सघं टन िरीर समशमती दहे ्हु ा प्राणीसघं

प्राणीसृष्ी पशे ीसतर शरीर असरशरत शरीर देहगुहाहीन शरीर रंध्ी्
पशे ीशभक्ततका संघटन अरर् सरशरत
नसलले े ऊती/अव्व/ शरीर दहे गहु ाहीन शरीर शनडारी्ा
बहुपशे ी् अव्व संसर्ा क्द्पाशवम् सरशरत दहे गहु ाहीन शरीर
प्राणी सतर शरीर शरीर रसवी देहगुहा चपटे कृरी
सघं टन असलले े शरीर गोल करृ ी
खरी दहे गहु ा
प्राणी सृष्टी (kingdom -Animalia) असलेले शरीर वल्ी
सशं धपाद
वरील सव्म आधारभतू रदु द् ्ांचा वापर करून प्राण्ाचं े आधुशनक रृदुका्
वगथीकरण कले ले े आहे. कटं कचरथी
अधस्म रपषृ ्ठरजजू
66
सरपृष्ठरजजू

रंध्ी् प्राणीसंघ (Phylum-Porifera)
1. हे सवायतं साध्ा प्रकारची शरीररचना असलले े प्राणी असून त्ानं ा
‘सपंज’ महणतात. त्ांच्ा शरीरावर असखं ् श्छद्े असतात. त्ा श्छद्ांना
‘ऑसटी्ा’ आशण ‘ऑसकुला’ महणतात.
2. हे जलवासी प्राणी असून त्ातं ील बहुतके सरदु ्ात तर काही गोड्ा पाण्ात
आढळतात.
3. बहुतके सवम् प्राण्ांचे शरीर असरशरत असते सपॉशं जला

4. ्ा प्राण्ाचं ्ा शरीरारध्े वैशशषट्पणू ्म अशा कॉलर पशे ी असतात.त्ाचं ्ा ऑसक्ुलम कॉलर पिे ी
रदतीने हे प्राणी शरीरारध्े पाण्ाला प्रवाशहत करतात.

5. हे प्राणी आधात्ीशी संलग् असल्ाने त्ाचं ्ात प्रचलन होत नाही. महणनू
त्ानं ा ‘सर्ानबद्ध प्राणी’ (Sedentary animals) महणतात.
6. ह्ाचं ्ा सपजं ासारख्ा शरीरास कंशटकाचं ा/शशु ककाचं ा (Spicules)
शकवं ा सपाँशजनच्ा ततं चू ा आधार असतो. कशं टका कॅक्लश्र काबबोनेट
शकंवा शसलीकाच्ा बनलेल्ा असतात.
7. ह्ाचं ्ा शरीरात घते ल्ा गेलले ्ा पाण्ातील लहान सजीव व पोरकद््व्ांचे
ऑसटी्ा

ते भक्षण करतात. ‘ऑसटी्ा’ नावाच्ा श्छद्ादं ्ारे पाणी शरीरात घेतले
जाते आशण ‘ऑसक्ुला’ नावाच्ा श्छद्ादं ्ारे बाहरे सोडले जात.े
8. त्ांचे प्रजनन रकु लु ा्न ्ा अलंशै गक पद्धतीने शकंवा/आशण लशंै गक
पद्धतीने होत.े ्ाचबरोबर त्ानं ा रोठ्ा प्रराणात पुनरुद्भवन क्षरता सा्कॉन सपजं
असते
6.12 रंध्ी् प्राणीसघं ातील प्राणी

उदाहरणे : सा्कॉन, ्सू पॉशं ज्ा (आघं ोळीचा सपंज), हा्ालोशनरा, ्ुप्के टले ्ा, इत्ादी.

शसलंेटराटा / शनडारी्ा प्राणीसघं
(Phylum - Coelenterata/Cnidaria)
1. ह्ा प्राण्ांच्ा शरीराचा आकार दडं ाकतृ ी शकंवा ्छत्ीच्ा मखु िडंु क

आकारासारखा असतो. दडं ाकतृ ी शरीर असले तर वृषण िरीर
‘बहुशुंडक’ (Polyp) आशण ्छत्ीच्ा आकाराचे शरीर
असेल तर ‘्छशत्क’ (Medusa) महणतात. अंडाि्
2. हे बहुतके सरुद्ात आढळतात. काही रोजके प्राणी गोड्ा जलव्ाल
पाण्ात आढळतात. नवजात मुकलू
कोरल
3. ्ांचे शरीर अरर् सरशरत आशण द्शवसतरी असत.े िुंडक
4. ्ांच्ा रुखाभोवती दशं पशे ी्कु ्त शंडु के (Tentacles) शस अशॅ नमोन

असतात. शुडं काचं ा उप्ोग भक्ष पकडण्ासाठी होतो
तर दंशपेशी (Cnidoblast) भक्षाच्ा शरीरात शवराचे
अतं ःक्षेपण करतात. त्ाचं ा सरं क्षणासाठीही उप्ोग होतो.
उदाहरणे : जल्व्ाल (Hydra), सी-ॲशनरोन (सरद्रलू ),
पोतगम्ु ीज-रॅन-ऑर-वॉर (रा्सशे ल्ा),
जेलीशरश (ऑरेशल्ा), प्रवाळ (Corals), इत्ादी.
6.13 शसलटें राटा / शनडारी्ा प्राणीसघं ातील प्राणी
67

माहीत आहे का तुमहांला?

आघं ोळीचा सपंज : हा साधारणपणे गोलाकार प्राणी आह.े ्ाचे शरीर प्रारखु ्ाने
सपाशँ जन नावाच्ा प्रशर्नांच्ा ततं ूचं े बनलेले असल्ाने त्ास जल-धारण-क्षरता
असते. पूवथीच्ा काळी अघं ोळीसाठी ्ाचा वापर करत असत. तसेच लोड-तक्के
बनशवण्ासाठी तो वापरत असत. का्ा्मल्ात शतशकटे शचकटशवताना ती ओली
करण्ासाठी शकवं ा कागद आशण चलनी नोटा रोजताना ्ाचा वापर करीत होत.े

चपट्या कमृ ींचा संघ (Phylum - Platyhelminthes) मुख मखु चषू क
1. ्ांचे शरीर सडपातळ आशण पानासारखे शकवं ा पट्ीसारखे जननरधं ् अधरचषू क

चपटे असते. महणून ्ानं ा ‘चपटके ृरी’ महणतात.
2. बहुतेक प्राणी अतं :परजीवी (endoparasite) असतात. पानासारखे िरीर
परतं ु काही र्ोडे सवतंत् राहणारे असनू ते पाण्ात आढळतात.
3. ्ाचं े शरीर देहगहु ाहीन असून क्द्पाशवम् सरशरत असते. शलवहरफल्ुक

4. हे प्राणी शत्सतरी असतात. त्ाचं े शरीर बशहजम्नसतर, उतस्गी श्छद्र
रध्जनसतर आशण अतं :सतर अशा तीन जननसतरापं ासून
बनलले े असते.
5. हे प्राणी उभ्शलगं ी (Hermaphrodite) असतात,
महणजचे एकाच प्राण्ाच्ा शरीरात नर आशण रादी ्ा दोनही प्नॅ ेरर्ा

प्रजननसंसर्ा असतात. पटटकमृ ी
उदाहरणे : प्नॅ रे र्ा, शल्वहरफल्ुक, पटटकृरी , इत्ादी. 6.14 चपट्या कृमींच्ा सघं ातील प्राणी

ऐकावे ते नवलच
सरुद्ारध्े प्रवाळ खडक असतात. हे खडक महणजे नीडारी्ा संघातील

प्राण्ांची रोठी वसाहत असते. ्ाच खडकापं ासनू ‘पोवळे’ ्ा प्रकारचे रतन आशण
आ्ुवशेय दक औरधांरध्े वापरले जाणारे प्रवाळ-भसर त्ार कले े जात.े

्ोलकमृ ी प्राणीसंघ (Phylum- Aschelminthes) मखु मादी जतं
1. ह्ा प्राण्ांचे शरीर लाबं ट, बारीक धाग्ासारखे शकवं ा जनन श्छद्र उतस्गी श्छद्र

दडं गोलाकार असते, महणून त्ांना ‘गोलकरृ ी’ महणतात. मुख
2. हे प्राणी सवतंत् राहणारे शकंवा अतं :परजीवी असतात. सवतंत्
नर जतं
राहणारे प्राणी हे जलवासी शकंवा भूचर असू शकतात.
3. ्ा प्राण्ाचं े शरीर शत्सतरी् असते आशण त्ांच्ा शरीरात उतस्गी श्छद्र

आभासी देहगहु ा असते. िेपटू िपे ूट
4. ्ा करृ ींचे शरीर अखंशडत असनू त्ाभोवती भक्कर उपचर्म 6.15 ्ोल कृमींच्ा सघं ातील प्राणी

असत.े
5. हे प्राणी एकशलंगी असतात.

उदाहरणे : पोटातील जतं (Ascaris), हततीपा् रोगाचा जंत
(Filaria worm), डोळ्ातील जंत (Loa loa), इत्ादी.

68

इंटरनेट माझा शमत्र माशहती शमळवा.

1. रानवारध्े टपे वरम्चा संसग्,म गवत खाणाऱ्ा शळे ी-रढंे ी ्ा प्राण्ांरध्े शल्वहरफ्ुकचा ससं ग्म कसा होतो
आशण तो होऊ न्े महणनू का् काळजी घ्ावी?
2. पोटातील जंत, हततीपा् रोगाचा जतं , वनसपतींना ससं ग्म करणारे जंत ्ा गोलकरृ ींचा संसग्म कसा होतो, तो होऊ

न्े महणनू का् काळजी घ्ावी आशण ससं गम् झालाच तर का् उपा् करावेत?

वल्ी प्राणीसंघ (Phylum - Annelida)
1. हे प्राणी लांबट, दडं ाकृती असून त्ाचं ्ात का्खडं -खडं ीभवन (Metameric Segmentation) आढळते, महणनू

त्ानं ा ‘खडं ीभतू कृरी’ (Segmented Worms) महणतात.
2. बहुतेक प्राणी सवतंत् राहणारे असतात, परंतु काही बाह्परजीवी (Ectoparasites). सवततं ् राहणारे प्राणी सरदु ्ी्,

गोड्ा पाण्ात आहते आढळणारे शकवं ा भूचर असू शकतात.
3. हे प्राणी शत्सतरी, द्शवपाशवम् सरशरत आशण सत्-देहगुहा ्कु ्त आहते .
4. ह्ांचे प्रचलन होण्ासाठी दृढरोर (Setae) शकंवा परापाद (Parapodia) शकवं ा चूरक (Suckers) ्ांसारखे

अव्व असतात.
5. ह्ांच्ा सवांयगाभोवती शवशशष् उपचरम् (Cuticle) असते.
6. हे प्राणी उभ्शलंगी शकंवा एकशलगं ी असतात.

उदाहरणे : गांडूळ (Earthworm), जळू (Leech), नेरीस (Nereis) इत्ादी.

्दु विार खडं ्ुदविार मुख िंडु क
प्रमखे ला मुख

पाशवविपाद
्ाडं ूळ नरे ीस

मखु जळू ्ुदविार

6.16 वल्ी प्राणीसघं ातील काही प्राणी

माशहती शमळवा 1. गांडूळाला ‘शते कऱ्ांचा शरत्’ का महणतात?
2. जळू ्ा प्राण्ाचा आ्वु ेयदारध्े कसा उप्ोग करतात ?

संशधपाद प्राणीसंघ (Phylum- Arthropoda)
1. ्ा प्राण्ानं ा ्छोट्ा - ्छोट्ा तकु ड्ांनी जोडनू त्ार झालले ी उपागं े असतात. महणनू ्ानं ा संशधपाद प्राणी महणतात.
2. पथृ वीवर ्ा सघं ातील प्राण्ांची सखं ्ा सवायतं जासत आहे. महणनू संशधपाद प्राणीसंघ हा प्राण्ारं धील सवांयत रोठा

आशण जीवन-सघं रात्म सवम् प्रकारे ्शसवी झालले ा असा सघं आह.े
3. हे प्राणी खोल रहासागर तसचे सवांयत उचं पवतम् शशखर अशा सव्म प्रकारच्ा अशधवासातं आढळतात.
4. ्ा प्राण्ांचे शरीर शत्सतरी, सत् दहे गुहा्कु ्त आशण क्द्पाशव्म सरशरत असून ते खडं ीभूतही असते.
5. ्ांच्ा शरीराभोवती का्शटन्कु ्त बाह्कंकाल (Exoskeleton) असते.
6. हे प्राणी एकशलगं ी असतात.

उदाहरणे : खेकडा, कोळी, शवंचू, पैसा, गोर, झरु ळ, रुलपाखरू, रधराशी, इत्ादी.
69

पैसा पखं वक्ष
डोके
िोध घ्ा

का्टीन (Chitin) का् आहे?

सपृिा

फुलपाखरू उदर
शवंचू पाद् झुरळ
शवचार करा.
6.17 सशं धपाद प्राणीसंघातील काही प्राणी

1. सशं धपाद संघातील कीटकांपासून रानवाला होणारे रा्दे आशण तोटे का् आहते ?
2. ्ा सघं ातील प्राण्ांपकै ी सवांतय करी आशण सवाम्त जासत आ्ुष्रान असलेले प्राणी कोणते?
3. अन्नासाठी रक्त ्ाच सघं ातील कीटक हे प्राणी रानवाबरोबर र्ेट सघं रम् करतात असे का महटले जात?े

मृदकु ा् प्राणीसंघ (Phylum- Mollusca)
1. ्ा प्राण्ाचं े शरीर रऊ, बळु बळु ीत असते महणून ्ांना रदृ ुका्
प्राणी महणतात. नशलका

2. हा प्राण्ांरधील दसु रा सवातयं रोठा असा संघ आह.े डोळा

3. हे प्राणी जलचर शकवं ा भचू र असतात. जलचर रदृ कु ा् प्राणी हे
बहुतके सरदु ्ात राहणारे असतात, परंतु काही गोड्ा पाण्ातही
आढळतात. िंडु के

4. ्ाचं े शरीर शत्सतरी, दहे गहु ा्ुक्त, अखशं डत आशण रदृ ू असते. ऑकटोपस चषू क
गोगलगा्ीसारखे प्राणी वगळता सवांचय े शरीर क्द्पाशवम्
सरशरती दाखवते. ्ाचं े शरीर डोके, पा् आशण आंतरागं संहती
(Visceral mass) अशा तीन भागांत शवभागलेले असत.े
5. आंतरांग संहती ‘प्रावार’ (Mantle) ्ा पटली-संरचनने े
आच्छादलेली असनू हे प्रावार कठीण, ककॅ ्लश्र-काबबोनटे
्कु ्त सरं क्षक कवच (Shell) ससं त्ाशवत करत.े कवच हे
शरीराभोवती शकंवा शरीरारध्े असते तर काहींरध्े ते नसत.े
6. हे प्राणी एकशलंगी असतात. शिपं ला ्ो्ल्ा्

उदाहरणे : कालव, क्द्पूट/ शशंपला (Bivalve), गोगलगा्, 6.18 मदृ कु ा् प्राणीसंघातील काही प्राणी
ऑकटोपस इत्ादी.

ऐकावे ते नवलच! पुसतक माझे शमत्र
1. ऑकटोपस हा असरपृष्ठरजजू प्राण्ारं ध्े सवायंत हुशार ऑ्सटर (Oyster)) ्ा शशंपल्ापासनू रोती
कसे शरळवतात ्ाची राशहती इंटरनटे च्ा साहाय्ाने
प्राणी आह.े तो सवतःचा रंग बदलू शकतो. शकवं ा वाचनाल्ातून पुसतक शरळवनू त्ातनू घ्ा.
2. ऑकटोपस हा पोहणे, सरपटण,े चालणे ्ा तीनही

प्रकारे हालचाल करू शकतो.

70

कंटकचमगी प्राणीसघं (Phylum- Echinodermata)
1. ्ा प्राण्ाचं ्ा तवचवे र ककॅ ्लश्र काबबोनटे चे काटे असतात महणून ्ांना कटं कचरथी प्राणी महणतात.
2. हे सवम् प्राणी रक्त सरुद्ातच आढळतात. ्ांचे शरीर शत्सतरी आशण देहगुहा्कु ्त असून प्रौढावसर्ेत पंच-अरर्

सरशरती आढळते; परंतु त्ांच्ा अळीअवसर्रे ध्े क्द्पाशवम् सरशरती असत.े
3. हे प्राणी नशलकापाद (Tube-feet) ्ांच्ा साहाय्ाने प्रचलन करतात. नशलकापादांचा उप्ोग अन्न पकडण्ासाठी

सदु ्धा होतो. काही प्राणी सर्ानबद्ध (Sedentary) असतात.
4. ह्ांचे कंकाल ककॅ ्लश्र्कु ्त कंटकींचे (Spines) शकंवा पक्ट्काचं े (Ossicles/ plates) बनलेले असते.
5. ्ा प्राण्ारं ध्े पुनरुद्भवन / पनु शन्शम र्मती ही क्षरता खपू चांगली असते.
6. हे प्राणी बहुतेक एकशलगं ी असतात.

उदाहरणे : तारा रासा (Star Fish), सी-अशचनम् , शब्रटलसटार, सी- ककंुबर, इत्ादी.

तारा मासा समदु ्रकाकडी (सी-ककबंु र) सी-अशचनवि
6.19 कटं कचमगी प्राणीसंघातील काही प्राणी

माहीत आहे का तुमहालं ा? तारारासा शवशशष् पररक्सर्तीत सवतःच्ा शरीराचा भाग तोडून वगे ळा करू
शकतो व त्ा भागाची पुनशनमश् रत्म ी करू शकतो.

अधसवि मपषृ ्ठरजजू प्राणीसघं (Phylum- Hemichordata) िुंड
1. ्ा प्राण्ाचं े शरीर तीन प्ररुख भागांरध्े शवभागलले े असते. ्ळपट्ी

ते असे शुंड (Proboscis), गळपट्ी (Collar)आशण सॅकोगलॉसस बलॅ नॅ ोगलॉसस
प्रकांड (Trunk). प्रकाडं
2. रक्त शुडं रे ध्चे पषृ ्ठरजजू असतो महणून ्ानं ा
अधमस् रपषृ ्ठरजजू प्राणी महणतात. 6.20 अधसिव मपृष्ठरजजू प्राणीसंघातील प्राणी
3. ह्ा प्राण्ानं ा साधारणपणे ‘ॲकॉन्मकृरी’ महणतात.
4. हे सागरशनवासी प्राणी असनू वाळतू शबळे करून राहतात.
5. शवसनासाठी ह्ांना एक ते अनके कल्ाशवदरे
(Pharyngeal gill slits) असतात.
6. हे प्राणी एकशलंगी असतात शकवं ा उभ्शलंगी असू शकतात.
उदाहरणे : बॅलनॅ ोगलॉसस, सकॅ ोगलॉसस.

उतक्रांतीच्ा दृक्ष्कोनातून बॅलॅनोगलॉसस ्ा प्राण्ाला असरपृष्ठरजजू प्राणी आशण सरपृष्ठरजजू प्राणी ्ारं धील दवु ा
(Connecting link) महणतात. हा प्राणी वरील दोनही प्रकारच्ा प्राण्ाचं े र्ोडे-र्ोडे गुणधरम् दाखवतो.

71

समपषृ ्ठरजजू प्राणीसघं (Phylum- Chordata)
्ा प्राण्ांच्ा शरीरात आधार देणारा पषृ ्ठरजजू असतो. सवम् सरपृष्ठरजजू प्राणी ्ा एकाच संघात सराशवष् केलेले

आहते . सरपृष्ठरजजू प्राणीसघं ाचे तीन उपसंघांरध्े वगथीकरण कले े आहे. सरपषृ ्ठरजजू प्राणीसघं ाची रहत्वाची लक्षणे
खालीलप्रराणे असतात
1. शवकासाच्ा अवसर्ापं ैकी कोणत्ा ना कोणत्ा अवसर्ते शरीरारध्े पृष्ठरजजू असतो.
2. शवकासाच्ा कोणत्ा ना कोणत्ा अवसर्ते ग्सनी-कल्ाशवदरे (Pharyngeal gill slits) असतात.
3. चते ारजजू (Spinal cord) एकच असनू पषृ ्ठ बाजसू आशण नळीसारखा पोकळ असतो.
4. हृद् अधर बाजूस असते.

अ. उपसघं - (पुच्छसमपषृ ्ठरजजू प्राणी/कंचुक्ुक्त बाह्यकवची प्राणी) (Urochordata)

1. हे प्राणी सागरशनवासी आहेत. लिोम रधं ् अशलदं रधं ्
2. ह्ाचं े शरीर कंचु कू ्ा चरस्म ाम् आवरणाने बाह्य कवच
अ्ं
आच्छादलले े असत.े
3. ्ांच्ा अळ्ा सवतंत्पणे पोहणाऱ्ा असतात पाद

आशण त्ाचं ्ा रक्त शेपटीच्ाच भागात पषृ ्ठरजजू डोशलओलम हडमिव ाशन्ा
असतो. महणून ्ानं ा पचु ्छसरपृष्ठरजजू प्राणी
महणतात. 6.21 ्रु ोकॉडािटव ा उपसघं ातील प्राणी
4. सागरतळाशी क्सर्रावल्ावर अळ्ांचे रूपातं रण
सर्ानबद्ध प्रौढारं ध्े होते.
5. हे प्राणी सारान्पणे उभ्शलगं ी असतात.
उदाहरण : हडर्म ाशन्ा, डोशलओलर,
ऑइकोपल्ुरा, इत्ादी.

पषृ ्ठरजजू सना्आु शदखंड ब. उपसघं - िीषविसमपृष्ठरजजू प्राणी)
(Cephalochordata)
मजजातंतू 1. हे लहान राशाच्ा आकारासारखे सागर

कल्े ्कतृ आतडे ्दु दव् ार शनवासी प्राणी आहते .
जननग्ं्ी 2. ह्ाचं ा पषृ ्ठरजजूसंबधं शरीराच्ा लांबी-

6.22 सेफलॅ ोकॉडािटव ा उपसघं ातील प्राणी : ॲक्मफऑकसस इतका असतो.
3. ग्सनी रोठी असनू शतला कल्ाशवदारे

असतात.
4. हे प्राणी एकशलगं ी असतात.

उदाहरण: ॲक्मरऑकसस.

क. उपसघं - पृष्ठवंिी् प्राणी (Vertebrata/Craniata)
1. ह्ा प्राण्ांरध्े पषृ ्ठरजजू नाहीसा होऊन त्ाच्ा जागी पाठीचा कणा असतो.
2. ्ांचे शीर (Head) पूण्पम णे शवकशसत झालले े असत.े
3. रंेदू कवटीत सरं शक्षत असतो.
4. अंत:कंकाल (Endoskeleton) काक्सर्र् (Cartilagenous) शकवं ा अक्सर्र् (Bony) असते.
5. काही पषृ ्ठवंशी् प्राणी जबडेशवरशहत (Agnatha) असतात तर काहींना जबडे असतात (Gnathostomata).

72

उपसंघ पषृ ्ठविं ी् प्राणी हा सहा व्ाांत शवभा्लले ा आहे ते सहा व्िव खालीलप्रमाणे
अ. च्कमखु ी प्राणीव्िव (Class- Cyclostomata)
1. ह्ा प्राण्ांना जबडशे वरहीत असे चरू ीरखु असते. डोळा
2. तवचा रदृ ू असून खवलेशवरशहत असते. चूषीमुख
3. ्कु ्गरत उपागं े नसतात. िरीर कलारंध्

4. अतं :ककं ाल काक्सर्र् असत.े
5. हे प्राणी बहुतके बाह्परजीवी असतात.
उदाहरणे : पेट्रोरा्झॉन, शरकझीन इत्ादी.

6.23 च्कमुखी प्राणीव्वि : पेटो् मा्झॉन

आ. मतस् प्राणीव्वि (Class- Pisces)
1. हे प्राणी शीतरक्ती आशण सरुद्ाच्ा पाण्ात शकंवा गोड्ा पाण्ात आढळणारे जलचर प्राणी आहेत.
2. पाण्ाचा प्रशतरोध करीत करी होण्ासाठी ह्ांचे शरीर दोनही टोकानं ा शनरळु ते असते.

3. ह्ांना पोहण्ासाठी ्ुक्गरत आशण
अ्ुक्गरत पर असतात. पचु ्छ पराचा
उप्ोग पोहत असताना शदशा पाशवविरेखा पृष्ठपर

बदलण्ासाठी होतो. डोळा पुच्छपर
4. ह्ांचे बाह्कंकाल खवल्ांच्ा

सवरूपात असते तर अंत:कंकाल
काक्सर्र् शकवं ा अक्सर्र् असते.
5. शवसन कलल्ाद्ारे होते. मुख श्ेणीपर अधरपर
कल्ाशवदरे
उदाहरणे : Rohu (रोहू), पापलटे ,
सरुद् घोडा, शाक्,फ इलके ्कटर्क-रे, वक्षपर
क्सटंग-रे, इत्ादी.
इ. उभ्चर प्राणीव्वि (Class- Amphibia) 6.24 मतस् प्राणीव्िव : सकॉशलओडॉन

डोळे नाकपुडी
धड कणिपव टल

1. हे प्राणी त्ांच्ा शडबं -अवसर्रे ध्े रक्त पाण्ात राहतात मऊ तवचा
आशण जली् शवसन करतात तर प्रौढावसर्ेरध्े ते पाण्ात
आशण जशरनीवरही राहू शकतात आशण जली् व वा्-ू
शवसन करतात महणनू ्ांना उभ्चर प्राणी महणतात. पुढील पा्

2. उपागं ाचं ्ा दोन जोड्ा असतात आशण अगं ुलींना नखे बडे कू मा्ील पा्
नसतात. टोड खडबडीत
तवचा
3. बाह्कंकाल नसते आशण तवचा बहुतके रृदू असून
शवसनासाठी नेहरी ओलसर ठेवली जात.े

4. बाह्कणम् नसतो पण कणमप् टल असत.े
5. रान नसते. डोळे बटबटीत असून त्ानं ा पापण्ा असतात.
उदाहरणे : बडे ूक, टोड, सॅलॅरडँ र, इत्ादी.
6.25 उभ्चर प्राणीव्िव : बडे कू आशण टोड

73

ई. सरीसपृ प्राणीव्वि (Class- Reptilia)
1. प्राणी-उतक्रांती क्ररानसु ार पणू प्म णे भूचर होऊन सरपटणारे पशहले
प्राणी. िेपूट खवले्ुक्त तवचा डोळा

2. हे प्राणी शीतरक्ती (Poikilothermic) असतात.
3. शरीर उचलले जात नाही महणनू ते जशरनीवर सरपटताना शदसतात.
4. ्ांची तवचा कोरडी असून खवले्ुक्त असते.
5. शीर आशण धड ्ाचं ्ारध्े रान असते.
6. बाह्कणम् नसतो.
7. अगं लु ींना नखे असतात. पा्

उदाहरणे : कासव, पाल, साप, सरडा, सुसर इत्ादी. 6.26 सरीसृप प्राणीव्िव : पाल
उ. पक्षीव्वि (Class- Aves)
1. हे कशरे ुसतभं ्ुक्त प्राणी पणू ्मपणे खचे र जीवनासाठी अनकु शू लत
झालेले आहते . डोके
2. हे प्राणी उषणरक्ती आहते . ते त्ांच्ा शरीराचे तापरान क्सर्र राखू
शकतात. डोळा
चोच मान

3. हवते उडताना हवचे ा प्रशतरोध करी करण्ासाठी ह्ांचे शरीर
दोनही टोकानं ा शनरुळते असते.
4. अग्उपांगे (Forelimbs) पंखारं ध्े पररवशततम् झालले ी असतात.
अंगुली खवल्ांनी आच्छाशदत असनू त्ांना नखे असतात.
5. बाह्कंकाल शपसांच्ा सवरूपात असत.े
6. शीर आशण धड ्ांच्ारध्े रान असत.े नखे्ुक्त पा्

7. जबड्ाचं े रूपातं र चोचीत झालले े असते.
उदाहरणे : रोर, पोपट, कबतु र, बदक, पगें वीन इत्ादी.
ऊ. ससतन प्राणीव्िव (Class- Mammalia)
1. दधू सत्वणाऱ्ा ग्ंर्ी असणे हा ससतनी प्राण्ांचा शवशशष् गणु धर्म 6.27 पक्षीव्वि : कबतु र

आह.े
2. हे प्राणी उषणरक्ती (Homeothermic) असतात.
3. डोके, रान, धड व शपे टू हे शरीराचे भाग असतात. डोळे

4. अंगलु ींना नख,े नखर, खूर इत्ादी असतात.
5. बाह्कंकाल कसे ांच्ा शकंवा लोकरीच्ा (Fur) सवरूपात
असते. िरीर चमिवपर

उदाहरणे : रानव, कागं ारू, डॉलरीन, वटवाघूळ इत्ादी. मा्ील पा्

जरा डोके चालवा. 6.28 ससतन प्राणीव्िव : वटवाघुळ

1. ससु र, रगर ्ांसारखे प्राणी पाण्ात आशण जशरनीवरही राहतात. रग ते उभ्चर आहते की सरीसृप?
2. दवे रासा, वालरस हे पाण्ात (सरदु ्ात) राहणारे प्राणी रतस्वगा्मत सराशवष् असतील की ससतनवगाम्त?

74

जोड माशहती संप्रषे ण ततं ्रज्ानाची हे नहे मी लक्षात ठेवा.
इंटरनटे वरून प्राण्ाचं े क््वहशडओ सगं ्शहत करा व त्ा आपल्ा सभोवती अनेकशवध प्रकारचे प्राणी
आढळनू ्ते ात. प्राण्ांच्ा वगथीकरणाचा अभ्ास
आधारे वगथीकरणाचे सादरीकरण त्ार करा. करताना, त्ांची शनरीक्षणे करताना त्ानं ा कोणत्ाही
प्रकारची इजा होणार नाही ्ाची आपण खबरदारी
पुसतक माझे शमत्र घते ली पाशहजे.
The Animal Kingdom ः Libbie Hyman
हे व अशा प्रकारची जीवसषृ ्ीवर आधाररत शवशवध पुसतके
वाचा.

सवाध्ा्

1. ओळखा पाहू, मी कोण? 6. िासत्री् कारणे दा.
अ. री क्द्सतरी् प्राणी असून रला देहगुहा नाही. अ. कासव जशरनीवर आशण पाण्ातही राहते,
री कोणत्ा संघातील प्राणी आहे? तरीही त्ाचा उभ्चर ्ा वगार्म ध्े सरावशे
आ. राझे शरीर अरर् सरशरती दाखवत.े राझ्ा करता ्ेत नाही.
शरीरात (जलसंवहनी) जलाशभसरण संसर्ा आ. जेलीशरश ्ा प्राण्ाबरोबर संपकफ् आल्ास
आह.े री रासा नसतानाही रला रासा आपल्ा शरीराचा दाह होतो.
संबोधतात. राझे नाव का्? इ. सव्म पृष्ठवशं ी् प्राणी सरपृष्ठरजजू आहते , पण
इ. री तरु च्ा लहान आतड्ारध्े राहतो. राझ्ा सव्म सरपृष्ठरजजू प्राणी पषृ ्ठवंशी् नाहीत.
धाग्ासारख्ा शरीरारध्े आभासी दहे गुहा ई. बलॅ नॅ ोगलॉससला असरपृष्ठरजजू आशण
आहे. राझा सरावशे कोणत्ा सघं ात कराल? सरपषृ ्ठरजजू प्राणी ्ांरधील दुवा महणतात.
ई. री बहुपेशी् प्राणी असनू सदु ्धा राझ्ा शरीरात उ. सरीसृप प्राण्ांच्ा शरीराचे तापरान अक्सर्र
ऊती नाहीत. राझ्ा प्राणीसंघाचे नाव सागं ा. असते.
7. ्ोग् प्ा्वि शनवडा व त्ाशवष्ी सपष्टीकरण शलहा.
2. प्रत्के ाची लक्षणे व्गीकरणाच्ा आधारे शलहा. अ. रंध्ी् प्राण्ांच्ा (सपाँजेस) शरीरात कोणत्ा
रोहू रासा, नाकतोडा, हतती, पंगे वीन, ससु र, टोड, वैशशषट्पूणम् पशे ी असतात?
उडणारा सरडा, हुक वर्म, जेलीशरश, गोर 1. कॉलर पशे ी 2. शनडोबलासट
3. अतं जनम् सतर पशे ी 4. बशहज्मनसतर पशे ी
3. प्राणी व्गीकरणाच्ा पदती किा बदलत ्ेल्ा आ. खालीलपकै ी कोणत्ा प्राण्ाचे शरीर
आहेत ? क्द्सरशरती दाखवते?
1. तारारासा 2. जले ीशरश
4. रचनातमक सघं टन व समशमती ्ामं ध्े नमे का का् 3. गांडळू 4. सपाजँ
फरक आह?े उदाहरणासं हीत सपष्ट करा. इ. खालीलपकै ी कोणता प्राणी आपल्ा शरीराच्ा
तुटलले ्ा भागाची पनु शनशरम्ती करू शकतो?
5. ्ोडक्ात उततरे दा. 1. झरु ळ 2. बडे कू
अ. शाक्चफ े ‘वगा्पम ्तयं ’ शासत्ी् वगथीकरण शलहा. 3. शचरणी 4. तारारासा
आ. कंटकचरथी संघाचे चार गुणधर्म शलहा.
इ. रलु पाखरू व वटवाघूळ ्ांतील ररकाचे चार
रुद्दे सपष् करा.
ई. झरु ळ कोणत्ा सघं ातील प्राणी आह?े उततर
सकारण सपष् करा.

75

ई. वटवाघळाचा सरावशे कोणत्ा वगा्मत होतो? 11. आकृतीस ्ोग् नावे दा.
1. उभ्चर 2. सरीसृप उप्कम :
3. पक्षी 4. ससतन
तरु च्ा सभोवताली कोणकोणते प्राणी आढळतात
8. खालील तक्ता पणू वि करा. ्ाचे प्रत्के सप्ाहातील एक ठराशवक शदवस असे
सहा रशहन्ापं ्यतं शनरीक्षण करून तारीखवार नोंदी
देह्हु ा जननसतर संघ करा. शनरीक्षणाचा कालावधी सपं ल्ानतं र तमु ही
कले ले ्ा नोंदीचे ऋतुरानानसु ार शवशलेरण करा. नोंद
नसते --- रधं ्ी् प्राणीसघं कले ेल्ा प्राण्ांचे शशक्षकांच्ा रदतीने शासत्ी्
वगथीकरण करा.
नसते शत्सतर ---
आभासी --- गोलकृरींचा सघं

असते --- सशं धपाद प्राणीसघं

9. तक्ता पूणवि करा.

प्रकार वशै िष्ट्ये उदाहरणे
चक्ररुखी कलल्ाद्ारे शवसन

उभ्चर

देवरासा

शीतरक्ती

10. आकतृ ी काढनू ्ोग् नावे दा व व्गीकरण शलहा.
हा्डार् , जेलीशरश, प्ॅनरे ी्ा, गोलकृरी,
रलु पाखरू, गाडं ळू , ऑकटोपस, तारारासा,
शाक,्फ बेडूक, पाल, कबतु र.

्छा्ाशचत्र सौजन् : श्ी.सुरिे इसावे
76

7. ओळख सकू ्मजीविासत्राची

Ø उप्ोशजत सकू ्मजीविासत्र
Ø औदोश्क सूक्मजीविासत्र
Ø उतपादने

्ोडे आठवा. 1. कोणकोणते सूक्रजीव आपल्ाला उप्ोगी पडतात?
2. सकू ्रजीवाचं ा वापर करून कोणकोणते पदार््म बनवले जातात?

उप्ोशजत सकू ्मजीविासत्र (Applied microbiology)
काही आशदकदें ्की व दृश्केंद्की सकू ्रजीवांशी संबंशधत शवकर,े प्रशर्न,े उप्ोशजत अनवु शं शासत्, रणे वी् जैवततं ्ज्ान

्ाचं ा अभ्ास ज्ा शाखेत केला जातो, त्ा शाखेला उप्ोशजत सकू ्रजीवशासत् महणतात.
ह्ा अभ्ासाचा वापर सराजासाठी कले ा जातो व सूक्रजीवांच्ा रदतीने अनन, औरधे ्ासं ारखी उतपादने रोठ्ा

प्रराणावर घेतली जातात.
औदोश्क सकू ्मजीविासत्र (Industrial microbiology)

सूक्रजीवाचं ्ा ्व्ावसाश्क वापराशी संबशं धत शासत् असून ्ारं ध्े आशर्क्म , साराशजक व प्ामव् रणदृषट्ा
रहततवाच्ा प्रशक्र्ा व उतपादने ्ाचं ा सरावशे आहे. ्ासाठी उप्कु त ठरणाऱ्ा सकू ्रजशै वक प्रशक्र्ा रोठ्ा प्रराणावर
घडवनू आणल्ा जातात.
औदोश्क सूक्मजीविासत्राचे प्रमखु पलै ू
अ. शकणवन प्रशक्र्ा वापरून शवशवध उतपादने घणे े. उदा. पाव, चीज, वाईन, रसा्नासं ाठी लागणारा कचचा राल, शवकरे,

अननघटक, औरधे इत्ादी.
ब. कचरा ्व्वसर्ापन व प्रदूरण शन्तं ्णासाठी सकू ्रजीवांचा वापर

्ोडे आठवा. दधु ाचे दही बनवताना घरी आपण शकणवन प्रशक्र्ा वापरतो. ह्ा प्रशक्र्से ाठी कोणते
जीवाणू रदत करतात?

उतपादने (Products)
अ. दगु धजन् उतपादने (Dairy Products)

परु ातन काळापासनू दधू शटकशवण्ासाठी त्ाचे शवशवध पदार्ांतय रुपातं र केले जात अस.े जस,े चीज, लोणी, क्रीर,
केशरर (शेळीच्ा दधु ापासनू बनवलेला दह्ासारखा पदार्)्म , ्ोगट्म (शवरजण वापरून कले ले े दही) इत्ादी. हे पदार्म्
बनताना दुधातील पाण्ाचे प्रराण, आमलता ्ातं बदल होतात व पोत, सवाद, सगु ंध ्ातं वाढ होते.

आता ह्ा प्रशक्र्ा रोठ्ा प्रराणावर व अशधक कशु लतेने घडवून आणल्ा जातात. बहुताशं दगु धजन् उतपादनांसाठी
दधु ात असलेल्ा जीवाणूंचाच वापर कले ा जातो, रकत चीज उतपादनात ततं कु वके वापरली जातात. ्ोगट,्म लोणी, क्रीर
वगरै ंसे ाठी रलू भतू प्रशक्र्ा सरान आहे. सव्मप्रर्र दधु ाचे पाशचरीकरण करून त्ातील इतर सूक्रजीव नषट कले े जातात.
नंतर लकॅ टोबॅशसला् जीवाणंचू ्ा साहाय्ाने दुधाचे शकणवन कले े जात.े ्ा प्रशक्र्ेत दुधातील लकॅ टोज शक्रफ चे े रूपांतर
लॅक्कटक आमलात होते व लकॅ ्कटक आमलारळु े दुधातील प्रशर्नाचं े कलर्न (coagulation) होऊन, त्ाचबरोबर सवाद व
सगु ंध असलेली स्ं ुगे बनतात. उदा. डा् असॅ ेशटलला लोण्ाचा सवाद असतो.

77

आ. ्ो्टिव उतपादन
लकॅ टोबेशसला् जीवाणूचं ्ा रदतीने (शवरजण वापरून) त्ार झालले ्ा दह्ाला ्ोगटम् महणतात. त्ाचं े औद्ोशगक
उतपादन करतानं ा प्रशर्नाचं े प्रराण ्ोग् राखण्ासाठी दधु ात प्रशर्नासं ाठी दुधाची पावडर शरसळली जात.े दधू तापवून
कोरट करून त्ात सट्रेपटोकॉकस र्रामश् रलीस व लकॅ टोबॅशसलस डले ब्रकु ी ्ा जीवाणचूं े 1:1 प्रराणातील शरश्रण शरसळले
जात.े सटेरप् टोकॉकसरुळे लकॅ ्कटक आमल त्ार होऊन प्रशर्नांचे जले (gel) बनते व दह्ाला घट्पणा ्ते ो.
लॅकटोबशॅ सलसरुळे असॅ ेटालडीहाईड सारखी सं्गु े बनतात व दह्ाला शवशशषट सवाद शरळतो. ्ोगट्मरध्े आताशा
रळाचं े रस इत्ादी शरसळून शवशवध सवाद शनरा्मण केले जातात. उदा. सट्रॉबेरी ्ोगट,म् बनाना ्ोगट.म् ्ोगट्चम े पाशचरीकरण
करून ते जासत शटकवता ्ते े व त्ातील प्रोबा्ोटीक गणु धर्म वाढतात.

इ. लोणी (Butter)
्ाचे सवीट क्रीर व कलचडम् असे दोन प्रकार रोठ्ा प्रराणावर शरळवले
जातात. त्ापं ैकी कलचड्म प्रकाराच्ा उतपादनांत सकू ्रजीवाचं ा सहभाग असतो.
ई. चीज शनशमविती (Cheese production)
जगभर रोठ्ा प्रराणात उपलबध असलेल्ा गाईच्ा दुधाचा वापर करून
चीज बनवले जात.े सवप्म ्रर्र दुधाचे रासा्शनक व सकू ्रजैशवक परीक्षण होते. दुधात
लॅकटोबॅशसलस लॅक्कटस, लकॅ टोबशॅ सलस शक्ररॉररस व सटप्ेर टोकॉकस र्रबोशरशलस हे
सकू ्रजीव व रंग शरसळले जातात. ्ारुळे दुधाला आबं टपणा ्ते ो. ्ानंतर दह्ातील
पाणी (whey) काढून टाकण्ासाठी ते आणखी घट् होणे आवश्क असते.
ह्ासाठी जनावराचं ्ा अननरागाम्तून शरळशवलले ा रेनेट शवकर पूवथीपासून
वापरात ्ते अस,े पण हलली कवकांपासून शरळशवलेला प्रोटीएज (Protease) हा
शवकर उप्ोगात आणनू शाकाहारी चीज बनते.
दह्ातनू पाणी (whey) वेगळे काढले जाते (ज्ाचे इतर काही उप्ोग
आहेत). घट् दह्ाचे तकु डे कापण,े धणु े, रगडणे इत्ादीनतं र रीठ घालणे व त्ात
आवश्क ते सूक्रजीव, रगं , सवाद शरसळून चीज त्ार होण्ाच्ा प्रशक्र्ले ा
सुरुवात केली जाते. नंतर दाबून चीजचे तुकडे केले जातात व ते पररपकवतसे ाठी
साठवून ठेवले जातात.
7.1 चीज व बटर

शवचार करा. 1. शपझझा, बग्रम , सनॅ डशवच व इतर पाक्शचरात् खाद्ात चीजचे वेगवेगळे प्रकार कोणते?
2. त्ारध्े का् ररक असेल?

माहीत आहे का तमु हालं ा?
दुगधजन् पदार्ांयच्ा औद्ोशगक उतपादनांत अशतश् सवच्छता राखावी लागते व शनजयंतुकीकरण करावे लागत,े
कारण जीवाणूनं ा शवराणंूपासून धोका असतो. महणनू जीवाणूंच्ा शवराणूरोधक प्रजाती शवकशसत करण्ात आल्ा
आहते . औद्ोशगक सकू ्रजीवशासत्ात अलीकडे सकू ्रजीवांच्ा उतपररवशततम् प्रजातींचा (Mutated strains of
microbes) वापर वाढला आह.े उतपादनासं ाठी आवश्क असणारचे बदल घडवनू आणतील व अनावश्क प्रशक्र्ा
/ पदार््म टाळले जातील अशा प्रजाती कशृ त्ररीत्ा शवकशसत कले ्ा जातात.
कॉटेज, क्रीर, रोझरले ा हे चीजचे प्रकार रऊ अाहेत व हे अगदी ताजे, नुकते बनलले े चीज असते. 3 ते 12 रशहने
ठवे नू र्ोडे कडक चडे ार चीज बनते, तर 12 ते 18 रशहने रुरलेले, एकदर कडक चीज महणजे पारयेसान चीज हो्.

78

सा्ं ा पाहू ! प्रोबा्ोटीकस खाद् कशासाठी प्रशसद्ध आहे ?

प्रोबा्ोशटकस (Probiotics)
हे पदार्म्ही दुगधजन्च आहते , पण त्ारं ध्े शक्र्ाशील जीवाणू असतात. उदाहरणार्,म् लॅकटोबॅशसलस
अशॅ सडोशरलस, लॅकटोबॅशसलस कसे ी, बा्शरडोबकॅ टेररअर बा्शरडर इत्ादी. हे जीवाणू रानवी आतड्ातील
सूक्रजीवांचा सरतोल राखतात महणजे पचनप्रशक्र्ेला रदत करणाऱ्ा सूक्रजीवांची वाढ करतात तर उपद्वी सूक्रजीवानं ा
(उदा. कलॉक्सटडर् ीअर) नषट करतात. प्रोबा्ोशटकस उतपादने ्ोगट,म् कशे रर, सोअर क्रुट (कोबीचे लोणच)े , डाकफ् चॉकोलेट,
शरसो सपू , लोणची, तेल,े कॉनम् शसरप, कशृ त्र सवीटनसम् (गोडी आणणारे पदार््म), सूक्रशवै ाले (क्सपरूशलना, कलोरले ला व
नीलहररत शैवालाचं ा सरावेश असलेले सरुद्ी खाद्) अशा शवशवध रूपातं उपलबध आहते .

अलीकडच्ा काळात प्रोबा्ोशटकसना एवढे रहततव का प्रापत झाले आह?े
्ाचे कारण महणजे ही उतपादने आपल्ा अननरागाम्त उप्ुकत सकू ्रजीवाचं ्ा
वसाहती करून इतर सकू ्रजीव व त्ांच्ा च्ापच् शक्र्ांवर शन्तं ्ण ठेवतात,
प्रशतक्षरता वाढवतात, च्ापच् शक्र्ेत शनरा्णम झालले ्ा घातक पदार्ाचंय े
दषु पररणार करी करतात. प्रशतजशै वकांरुळे अननरागाम्तील उप्कु त सकू ्रजीवही
अका्मक् ्षर होतात, त्ांना पनु हा सशक्र् करण्ाचे कार प्रोबा्ोटीकस करतात.
अशतसाराच्ा उपचारासाठी तसचे कोंबड्ावं रील उपचारांसाठी हलली
प्रोबा्ोटीकसचा वापर होतो.
7.2 प्रोबा्ोशटकस

्ीसट (शकणव) चे शनरीक्षण करण्ासाठी रागच्ा इ्ततते तमु ही ड्रा्
जरा डोके चालवा. ्ीसटपासून द्ावण बनवले होते. ्व्ावसाश्क तत्वांवर त्ाचा उप्ोग करून

कोणता पदार््म बनवतात?
पाव (Bread)

धान्ाचं ्ा शपठांपासून पावांचे शवशवध प्रकार बनवले जातात. शपठारध्े बेकस्म ्ीसट - सॅकरोरा्शसस सेरेक््वहसी
(Saccharomyces cerevisiae), पाणी, रीठ व इतर आवश्क पदार्म् शरसळून त्ाचा गोळा केला जातो. ्ीसटरुळे
शपठातील कबबोदकांचे शकणवन होऊन शक्रफ ेचे रूपांतर काबम्नडा्ॉकसाईड (CO2) व इर्ॅनॉलरध्े होत.े CO2 रुळे पीठ
रगु ते व भाजल्ानंतर पाव जाळीदार होतो.

्व्ावसाश्क बके री उद्ोगात सकं शु चत (Compressed) ्ीसटचा वापर होतो. तर घरगतु ी वापरासाठी ते कोरड्ा,
दाणेदार सवरूपात उपलबध असत.े ्व्ावसाश्क उप्ोगासाठी बनवलले ्ा ्ीसटरध्े ऊजाम,् कबबोदक,े रदे , प्रशर्ने, शवशवध
जीवनसततवे व खशनजे असे उप्ुकत घटक असतात. त्ारुळे ्ीसट वापरून बनशवलेली पाव व इतर उतपादने पौक्ष्क
ठरतात. हलली लोकशप्र् झालले ्ा चा्नीज खाद्पदार्ातंय वापरले जाणारे क््वहनेगर, सो्ासॉस व रोनोसोशडअर गलुटारटे
(अशजनोरोटो) हे तीन घटक सकू ्रजैशवक शकणवनाने शरळवतात.

क्वहन्े र (Vinegar) उतपादन
जगातील अनेक प्रदेशारं ध्े खाद्पदार्ांयना आंबटपणा आणण्ासाठी तसचे लोणची, सॉस,
कचे प, चटण्ा हे पदार्म् शटकवण्ासाठी क््वहनगे रचा वापर होतो. रासा्शनक दृषट्ा क््वहनेगर महणजे 4%
असॅ ेशटक आमल (CH3COOH).
रळांचे रस, रपे ल शसरप, साखर कारखान्ातील ऊसाची रळी, रळु ातं ील सटाच्म अशा काबमन् ी
पदार्ांचय े सॅकरोरा्शसस सरे ेक््वहसी ह्ा कवकाच्ा साहाय्ाने शकणवन करून इर्नॅ ॉल हे अलकोहोल
शरळवले जात.े 7.3 क्वहने्र

79

इर्नॅ ॉलरध्े अॅशसटोबकॅ टर प्रजाती व गलुकॉनोबकॅ टर ह्ा जीवाणूचं े शरश्रण शरसळनू 7.4 अॅसपरशजलस ओरा्झी
त्ाचे सूक्रजैशवक अपघटन केले जाते. ्ारळु े अॅसेशटक आमल व इतर उपउतपादने
शरळतात. शरश्रणाचे शवरलन करून त्ातनू असॅ शे टक आमल वगे ळे केले जाते. पोटॅशशअर
ररे ोसा्नाईड वापरून असॅ शे टक आमलाचे शवरजं न करतात. त्ानतं र पाशचरीकरण होत.े
शवे टी अत्लप प्रराणात SO2 वा्ू शरसळून क््वहनगे र त्ार होते.

गहू शकंवा तांदळाचे पीठ व सो्ाबीन ्ांच्ा शरश्रणाचे असॅ परशजलस ओरा्झी
(Aspergillus oryzae) ्ा कवकाच्ा साहाय्ाने शकणवन करून सो्ा सॉस
बनवतात
पे्शनशमविती (Production of beverages)

अ. ्क फळ सहभा्ी सूक्मजीव सूक्मजीवाचे का्िव प्े ाचे नाव

1 कॅशर्ा अरॅशबका लकॅ टोबॅसीलस ब्रुईस रळातनू शब्ा वगे ळ्ा करणे कॉरी

2 शर्ओब्रोरा ककॅ ो कॅनडीडा, हॅनसेन्ुला, शपशच्ा, रळातून शब्ा वेगळ्ा करणे कोको
सॅकरोरा्शसस

3 द्ाक्षे सकॅ रोरा्शसस सेरेक््वहसी रसाचे शकणवन करणे वाईन

4 सररचंद सकॅ रोरा्शसस सरे के ््वहसी रसाचे शकणवन करणे शसडार

सॅकरोमा्शसस सरे के ्वहसी कॉफीचे फळ आशण शब्ा कोको शब्ा
7.5 पे्शनशमवितीसाठीचे काही घटक

सा्ं ा पाहू ! 1. रानवी पचनसंसर्ते स्वणारे शवकर कोणते कार करतात ?
2. अशा काही शवकराचं ी नावे सांगा.

सकू ्मजशै वक शवकरे (Microbial Enzymes) : रसा्न उद्ोगातं आता रासा्शनक उतप्ररे कांऐवजी सकू ्रजीवांच्ा
साहाय्ाने शरळवलले ी शवकरे वापरली जातात. तापरान, pH व दाब ्ाचं ी पातळी करी असतानाही ही शवकरे का्म्
करतात, त्ारुळे ऊजाम् बचत होते व रहागड्ा क्षरणरोधक उपकरणांची गरज भासत नाही. शवकरे शवशशषट शक्र्ाच
घडवून आणतात, अनावश्क उपउतपाशदते बनत नाहीत व शदु ्धीकरणाचा खच्म करी होतो.

सूक्रजशै वक शवकरांच्ा अशभशक्र्ांरध्े टाकाऊ पदार्ांचय े उतसजनम् , त्ांचे शवघटन टाळले जाते, तसचे शवकरांचा
पुनवाप्म रही करता ्ेतो. महणून अशी शवकरे प्ामव् रणसनेही ठरतात. ऑक्कसडोररडकटेजीस (Oxidoreductases),
ट्रानसररेजीस (Transferases), हा्डो्र लेजीस (Hydrolases), लाएजसे (Lyases), आ्सोररेजीस
(Isomerases), ला्गेजीस (Ligases) ही सकू ्रजैशवक शवकराचं ी काही उदाहरणे आहेत.

शडटजयंटसरध्े शवकरे शरसळल्ाने रळ काढण्ाची प्रशक्र्ा करी तापरानालाही घडून ्ेत.े रक्ातील सटाचव्म र
बॅशसलस व सट्रेपटोरा्शसस पासून शरळवलले ्ा शवकराची शक्र्ा घडवून गलुकोज व फ्ुकटोज शसरप (त्ार सरबताचे
राध्र) बनवतात. चीज, वनसपतींचे अकफ्, वसत्ोद्ोग, चारड,े कागद, अशा अनेक उद्ोगातं सूक्रजशै वक शवकरे
वापरली जातात.

80

जरा डोके चालवा. शीतप्े ,े आइसक्रीमस, कके , सरबते हे खाद्पदार््म शवशवध रंग व सवादारं ध्े
शरळतात. हे रगं , चवी व सुगधं खरोखर रळापं ासूनच शरळवलेले असतात का?

िोध घ्ा शीतपे्े, सरबताच्ा बाटल्ा, आइशसक्ररचे वेषटन इत्ादींवर ्छापलले ी घटकद््व्े व
त्ाचं े प्रराण वाचा. त्ांपकै ी नैसशगम्क व कृशत्र घटकद््व्े कोणती ते ठरवा.

व्ावसाश्क उतपादनांत वापरण्ात ्णे ारी सदंे ्री् आमले व त्ासाठी उप्ुकत सकू ्मजीव

सत्रोत सकू ्मजीव सेंद्री् आमल उप्ो्
ऊस शकवं ा बीट ्ाचं ी ब्रे्वहीबकॅ टरे रअर L- गलटु ाशरक आमल
रळी, अरोशनआ क्षार कोरीनेबॅकटरे रअर रोनोसोशडअर गलुटारेट
ऊसाची रळी व क्षार असॅ परशजलस ना्गर सा्ट्रीक आमल (अशजनोरोटो) उतपादन
गलकु ोज व कॉनम् सटीप असॅ परशजलस ना्गर गलकु ॉशनक आमल पे्,े गोळ्ा, चॉकलटे उतपादन.
शलकर
रळी व कॉनम् सटीप शलकर लॅकटोबशॅ सलस डले ब्रुकी लॅक्कटक आमल कॅक्लशअर व लोह करतरता भरून
काढणाऱ्ा क्षारांचे उतपादन.
रळी व कॉनम् सटीप शलकर अॅसपरशजलस ररे र्स इटाकॉशनक आमल ना्टरो् जनचा सत्ोत
अॅसपरशजलस इटॅकॉशन्स जीवनसततवाचे उतपादन
कागद, वसत्, पलकॅ ्सटक उद्ोग.
शडंक उतपादन.

तरु च्ा आवडीच्ा आइसक्रीर, पशु डंग, चॉकलटे स, शरलकशेक,
चॉकलटे पे्े, इनसटंट सूपस ्ांना दाटपणा आणणारा झॅनर्नॅ शडंक हा का्
असतो? सटाचम् व रळीचे झनॅ र्ोरोनास प्रजातींकडनू शकणवन घडवून हा
शडकं बनवतात. गरर व र्डं पाण्ात शवरघळण,े उचच घनता ्ा
वैशशषट्ांरुळे त्ाचे अनके उप्ोग आहेत. रंग, खत, तणनाशक,े वसत्ाचं े
रगं , टूर्पसे ट, उचच प्रतीचा कागद बनशवण्ासाठी त्ाचा वापर होतो.

7.6 अॅसपरशजलस ना््रसकू ्मजशै वक श्क्ेने शमळवलले े पदा्वि व त्ांचे का्िव

सूक्मजैशवक श्क्ने े शमळवलले े पदा्िव का्िव

सा्ट्ीर क आमल, रॅशलक आमल, लकॅ ्कटक आमल आमलता देणे

गलटु ाशरक आमल, ला्शसन,शट्रपटोरनॅ प्रशर्न बाधं णी करणे

ना्शसन, नॅटारा्शसन सूक्रजीव प्रशतबधं क

अॅसकॉशबकम् आमल (Vitamin C), B12, B2 अनॅ टीऑकसीडंट व जीवनसततवे

बीटा कॅरोटीन, ला्कोशपन, झॅनर्ीनस, ल्शु टनस खाद् रंग

पॉलीसकॅ राईडस, गला्को शलशपडस इरक्लसरा्सम्

्वहॅशनशलन, इर्ाईल ब्ुशटरेट (रळांचा सवाद), इसने स (खाण्ा्ोग् सुगंधी द््व्)े
पेपरशरटं सवाद, शवशवध रलु े व रळाचं े सुगंध

झा्लीटॉल (Xylitol),अॅसपरटेर गोडी देणे (उषरांक करी असतो, रधरु ेही रुगणानं ा उप्कु त)

81

्ोडे आठवा. 1. प्रशतजैशवके महणजे का् ?
2. त्ांचे सेवन करतांना कोणती खबरदारी घ्ावी ?

प्रशतजशै वके (Antibiotics)
शवशवध प्रकारच्ा जीवाणू व कवकांपासून शरळवलले ्ा प्रशतजशै वकारं ुळे रानव व इतर प्राण्ांचे अनेक रोग आटोक्ात

आले आहते . पशे नशसशलन, शसरलॅ ोसपोररनस, रोनोबकॅ टमस, बॅशसट्शॅर सन, एररथ्ोरा्शसन, जने टारा्शसन, शनओरा्शसन,
सटपरे् टोरा्शसन, टरेट् र्ासा्क्क्नस, ्वहॅनकोरा्शसन, इत्ादी प्रशतजैशवके शवशवध प्रजातींच्ा ग्रॅ पॉझीटी्वह व ग्ॅर शनगटे ी्वह
जीवाणूशं वरुधद वापरली जातात. क्ष्रोगाशवरुधद रररारा्शसन प्रभावी ठरते.

सां्ा पाहू ! 1. बा्ोगॅस स्ं ंत्ात कोणकोणते पदार्म् कजु वले जातात ?
2. त्ातनू कोणकोणते उप्कु त पदार््म शरळतात? त्ापैकी इधं न कोणते?
3. कुजवण्ाची शक्र्ा कोणारार्तफ घडते?

सकू ्मजीव व इंधने
1. रोठ्ा प्रराणावर शनरामण् होणाऱ्ा नागरी, शते की, औद्ोशगक कचऱ्ाचे
सकू ्रजशै वक शवनॉकसी-अपघटन करून शरर्ने वा्ू हे इधं न शरळते.
2. सॅकरोरा्शसस शकणव जे्वहा ऊसाच्ा रळीचे शकणवन करते त्े वहा शरळणारे
इर्ॅनॉल हे अलकोहोल एक सवच्छ (धूररशहत इंधन) आहे.
3. 'हा्ड्ोर जन वा्ू' हे भशवष्ातील इंधन रानले जात.े पाण्ाचे जशै वक प्रकाश-
अपघटन (Bio-photolysis of water) ह्ा प्रशक्र्ेत जीवाणू प्रकाशी्
क्षपण (Photo reduction) करतात व हा्ड्ोर जन वा्ू रुकत होतो. 7.7 सॅकरोमा्शसस शकणव

इंधनाप्रराणेच शवशवध औद्ोशगक रसा्ने सूक्रजशै वक प्रशक्र्ानं ी बनशवली जातात. उदाहरणार्म् रसा्न उद्ोगातं
कचचा राल महणनू उप्ुकत ठरणारी शवशवध अलकोहोलस, अशॅ सटोन, काब्मनी आमल,े रदे घटक, पॉलीसकॅ राईडस.
पलॅक्सटक व खाद्पदार््म उतपादनाचं ा कचचा राल महणनू ्ापं ैकी काही उप्ोगी आहते .

शनरीक्षण करा. जवै वसतुमान सौर ऊजािव + CO2
सले ्ूलोजचे कापणी
आकतृ ी 7.7 चे शनरीक्षण करा. साखरेत
जैव इधं नासंदभा्तम चचा्म करा. रूपांतर मळणी
जैव इंधन ः नवीकरण ्ोग् ऊजाम् सेल्लू ोज
स्ोतांरध्े जैवइंधन हे रहत्वाचे िक्करा जवै इधं ने CO2
साधन आह.े ही इधं ने घनरूप (दगडी
कोळसा, शेण, शपकांचे अवशेर), शकणवनाने CO2
द्वरूप (वनसपती तले ,े अलकोहोल), द्रवरूप CO2
वा्रु ूप (गोबरगॅस, कोलगॅस) अशा जैवइंधन CO2
सवरूपात उपलबध होतात. ही इधं ने शनशमवति ी
रबु लक प्रराणात व सहज उपलबध 7.8 जैवइधं न शनशमिवती
होऊ शकतात. भशवष्काळात
भरवशाची अशी ही इधं ने आहते .

82

सूक्मजशै वक प्रदूषण शन्ंत्रण (Microbial pollution control)
वाढत्ा लोकसखं ्बे रोबर घनकचरा, साडं पाणी, शवशवध प्रदरू के हे घटकही वाढत जातात. त्ांच्ाबरोबर पसरणारी

रोगराई व होणारा प्ावम् रणाचा ऱहास ह्ा जागशतक सरस्ा आहते . शवशरे तः लोकसखं ्ेची उचच घनता असणाऱ्ा
भारतासारख्ा देशाची शहरे ह्ा सरस्ानं ी ग्सत आहते . सरस्ांचे ्ोग् वळे ी व ्ोग् प्रराणात शनराकरण न झाल्ास सवम्
सजीवाचं ्ा पुढच्ा शपढाचं े जीवन अवघड ठरले . सकू ्रजीवाचं ी प्ाव्म रणी् भूशरका आता पाहू्ा.

बा्ोगसॅ सं्त्, कमपोसट शनशरमत् ी ्ादं ्ारे घनकचऱ्ाची शवलहेवाट लावतानं ा सूक्रजीवाचं ी रदत घते ली जाते, हे तर
तमु हालं ा राशहतच आह.े रग रोठ्ा प्रराणावर, काही टनारं ध्े दररोज जरा होणाऱ्ा नागरी कचऱ्ाची ्ोग् पद्धतीने
शवलहवे ाट कशी लावत असतील ?

1. प्रत्ेक घरात ओला व सुका कचरा वगे वगे ळा ठवे ा असे का सांशगतले जाते ?
जरा शवचार करा. 2. वगथीकरण कले ले ्ा कचऱ्ाचे पढु े का् होते ?

3. सकु ्ा कचऱ्ाची शवलहवे ाट लावण्ाची सवायतं ्ोग् पद्धत सागं ा.

कचरा मी्ने वा्ू मातीचे अिदु द्रवावर भमू ीभरण स्ळे (Landfilling)
आवरण प्रश्क्ा शहरांत जरा होणारा

भजू ल शवघटनशील कचरा ्ा पद्धतीसाठी
पातळीवर वापरला जातो. नागरी वसतीपासनू
देखरेख लाबं , रोकळ्ा जागेत खड्े करून
ठवे ण्ासाठी त्ातं पलकॅ ्सटकचे असतर घातले जाते
शवहीर कचऱ्ातील अशदु ्ध शकंवा शवरारी
अिुद द्रवाचे सकं लन द्व शझरपून रातीचे प्रदूरण होऊ न्े
7.9 आधुशनक भूमीभरण स्ळ ्ासाठी ही काळजी घेतली जाते.

दाबून गोळा कले ले ा कचरा (Compressed Waste) त्ार कले ेल्ा खड्डात टाकला जातो, त्ावर राती /
लाकडाचा भसु ा / शहरवा कचरा (पालापाचोळा इ.) / शवशशषट जवै रसा्ने ्ाचं ा र्र पसरतात. काही शठकाणी त्ात
बा्ोररअॅकटसम् शरसळले जातात. कचरा व राती (शकंवा र्रासाठी वापरलेले शवशेर पदार््म) ्ातं ील सूक्रजीव कचऱ्ाचे
शवघटन करतात. खड्ा पणू म् भरल्ानतं र राती शलंपनू बदं कले ा जातो, काही आठवड्ानं ी त्ा शठकाणी उतकृषट खत
शरळते. खत काढल्ानंतर ररकारे झालले े भूरीभरण सर्ळ पुनहा वापरता ्ते े.

शनरीक्षण करा. ग्ारपंचा्त, नगरपाशलका, शवशरे तः रहानगरपाशलका, कचरा उचलणाऱ्ा
गाड्ाचं े शनरीक्षण करा. अलीकडे, त्ा गाड्ांरध्ेच कचरा दाबून त्ाचे आकाररान
करी करण्ाची सो् असत.े ही कतृ ी करण्ाचे रा्दे सांगा.

सांडपाणी व्वस्ापन (Sewage Management)
गावांरध्े प्रत्ेक घरातील सांडपाणी लगतच्ा जशरनीत शकवं ा बा्ोगॅस सं्ंत्ात सोडले जात.े पण रोठ्ा शहरांत

जरा होणारे साडं पाणी प्रशक्र्ा केंद्ात नेऊन त्ावर सूक्रजैशवक प्रशक्र्ा करा्व्ा लागतात.
साडं पाण्ातील कोणत्ाही सं्ुगांचे शवघटन करणार,े त्ाचप्रराणे कॉलरा, हगवण, टा्रॉईडच्ा जीवाणनंू ा नषट

करणारे सूक्रजीव त्ात शरसळले जातात. ते सांडपाण्ातील काबमन् ी पदार्ांयचे शवघटन करून शरर्ने , CO2 रुकत करतात.
शरनॉल ऑकसीडा्झींग जीवाणू हे सांडपाण्ातील रानवशनशर्तम (Xenobiotic) रसा्नांचे शवघटन करतात.

83

्ा प्रशक्र्ेत तळाला जाणारा गाळ माशहती शमळवा.
(Sludge) हा खत महणून पनु हा वापरता ्ते ो. 1. कचऱ्ाचे सकू ्रजैशवक शवघटन नीट होण्ासाठी त्ा
अशा सकू ्रजशै वक प्रशक्र्ा झाल्ानंतर बाहेर कचऱ्ात कोणकोणत्ा गोषटी नसा्व्ात ?
पडणारे पाणी हे प्ाम्वरणदृषट्ा शनधबोक असते. 2. तरु च्ा घरी शकंवा इरारतीत शनराणम् होणाऱ्ा
साडं पाण्ाने प्रदशू रत झालेल्ा प्ाव्म रणाचे जैव साडं पाण्ाची ्व्वसर्ा कशी केली आह?े
उपचार करण्ासाठी सकू ्रजीवाचं ा वापर होतो.

सवच्छ ततं ्रज्ान (Clean Technology) :
रानवाने ततं ्ज्ानात प्रचडं वेगाने प्रगती केली आह.े पण त्ाचबरोबर प्ामव् रणाच्ा प्रदरू णाचे प्रराणही त्ाच वेगाने

वाढते आहे. सकू ्रजीवांचा वापर करून वा्ू, भू व जल प्रदरू ण ्ावं र शन्ंत्ण कसे ठवे तात ते पाहू्ा.
रानवशनशरमत् रसा्नांचा नाश करण्ाची क्षरता सूक्रजीवातं नैसशग्मकररत्ाच आढळत.े ्ा क्षरतचे ा वापर करून

हा्ड्रोकाबमन् स व इतर रसा्नाचं े रूपातं रण कले े जाते.

1. काही सूक्रजीव इंधनारं धून गंधक काढनू टाकतात.
2. हलक्ा प्रतीच्ा धातकु ांरधनू ताबं ,े लोह, ्रु शे नअर व जसत असे धातू
प्ाव्म रणात शझरपतात. र्ा्ोबशॅ सलस व सलरोलोबस जीवाणंूच्ा साहाय्ाने ्ा
धातचूं े शझरपण्ापूवथीच स्ं ुगातं रूपांतर केले जाते.

सा्ं ा पाहू ! 7.10 अलकॅशनवहोरॅकस बॉरक्मु के ्नसस
सरुद्शकनाऱ्ांवर तले कट पाणी व हजारो रृत रासे आल्ाच्ा बातम्ा 7.11 स्डु ोमोनास
तमु ही वाचल्ा शकंवा पाशहल्ा असतील. असे का होते ? 7.12 अॅशसडोबशॅ सलस
सरुद्ात शवशवध कारणानं ी पटे र्ोशलअर तले ाची गळती होते. हे तले
जलचरासं ाठी घातक, शवरारी ठरू शकत.े पाण्ावर आलले ा तेलाचा तवगं
्ाशं त्क पद्धतीने दूर करणे सोपे नाही. पण अलकॅशन्वहोरकॅ स बॉरक्रु के ्नसस व
स्डु ोरोनास जीवाणूरं ध्े शपररशडनस व इतर रसा्ने नषट करण्ाची क्षरता आहे.
त्ारुळे तले ाचे तवंग नषट करा्ला ्ा जीवाणचंू ्ा सरहू ाचा वापर केला जातो.
त्ांना हा्डो्र काब्नम ोकलाक्सटक बकॅ टेररआ (HCB) महणतात. HCB हे
हा्डर्ोकाबन्म चे अपघटन करून त्ातील काब्नम चा ऑक्कसजनशी स्ं ोग घडवून
आणतात. ्ा अशभशक्र्ेत CO2 व पाणी त्ार होत.े
पलकॅ ्सटकच्ा बाटल्ा PET (Polyethelene terephthalate
Polyster) ्ा रासा्शनक पदार्ामप् ासून बनलले ्ा असतात. अलीकडच्ा
काळात नागरी कचऱ्ाचा रार रोठा भाग ह्ा पलकॅ ्सटकने ्व्ापलेला आहे.
आ्डोनले ा साकीएक्नसस, क््वहशब्रओ प्रजाती PET चे शवघटन करतात असे
आढळलेले आह.े तसचे कचऱ्ातील रबराचे शवघटन करण्ाची क्षरता
अॅकटीनोरा्सशे टस, सटप्रे टोरा्शसस, नॉकामड् थी्ा, अकॅ ्कटनोपलेनस ह्ा
कवकाचं ्ा प्रजातींरध्े आढळते.

84

खाणीतून बाहरे पडणारे पदार्म् व आमल पजन्म ् ्ारध्े सलफ्रु रक आमल
असते, त्ारळु े पतु ळे, पूल व इरारतींरधील धातूचं े क्षरण होते, हे तमु हालं ा राशहतीच
आह.े अशॅ सडोबशॅ सलस रेरोऑक्कसडनस व अॅशसडीशरली्र प्रजाती ्ा जीवाणसंू ाठी
सलफ्ुररक आमल हा ऊजा्मस्ोत आहे. महणून आमलपजनम् ्ारळु े होणारे भू-प्रदूरण
हे जीवाणू आटोक्ात आणतात.

इंटरनेट माझा शमत्र शवशवध उप्कु ्त सकू ्रजीवांची ्छा्ाशचत्े शरळवा. 7.13 शजओबॅकटर
त्ांच्ा राशहतीचा वगामत् तक्ता करून लावा.

अणऊु जाम् प्रकलपातनू प्ा्वम रणात सोडल्ा जाणाऱ्ा उतसगात्म व शवद्तु शवलपे न प्रशक्र्ेच्ा टाकाऊ पदार्ातंय
्ुरशे नअरचे जलशवद्ा्व् क्षार असतात. शजओबॅकटर हे जीवाणू ्ा ्ुरशे नअर क्षाराचं े अशवद्ा्व् क्षारातं रूपातं र करून
जशरनीतील पाण्ाच्ा साठ्ांत शरसळणे रोखतात.
सूक्मजीव व िते ी

सां्ा पाहू ! शशबं ावगथी् वनसपतींच्ा रळु ांवरील गाठींरध्े व रातीरध्े असणारे जीवाणू कसे
उप्कु त ठरतात?

सकू ्मजशै वक सरं ोप (Microbial Inoculants)
शकणवन प्रशक्र्ेने काही सकू ्रजीव्कु त संरोप बनशवले जातात. पेरणीआधी शब्ाण्ांतून ्ा पोरक संरोपाची रवारणी
केली जाते, तर काही संरोप वनसपतींरध्े सोडले जातात. संरोपातील सकू ्रजीव त्ा वनसपतींना पोरक द््व्ाचं ा पुरवठा
करून वाढीस रदत करतात, वनसपतीजन् अननाचा दजाम् वाढवतात. सेंद्ी् शते ी करताना कशृ त्र ना्टोर् शजनेज,
अझॅटोबॅकटर्ुकत द््व्े वापरली जातात.

रासा्शनक खतांरुळे होणारे भू-प्रदरू ण ्ा हे नेहमी लक्षात ठेवा.
द््व्ारं ुळे रोखले जात.े शेती उद्ोगातील रासा्शनक कचरा भरण्ास हलली वापरात
कीडनाशके व कीटकनाशके ्ारं धनू आलेले जैवशवघटनशील
फ्ुराशसटाराईडसारखी रासा्शनक द््व्े रातीत (Biodegradable) पलकॅ ्सटक
शरसळतात. ती इतर वनसपती व गरु ासं ाठी घातक महणजे पॉलीलॅकटीक अशॅ सड असत.े
ठरतात, रानवासाठी तवचारोगकारक ठरतात. ही आवश्कतने सु ारच अशा साशहत्ाचा
रातीतील कीटकनाशके सकू ्रजीवांरारफ्त नषट करता वापर करा, प्ा्मवरण वाचवा.
्ेतात.
जवै कीटकनािके (Bio insecticides) 7.14 वनसपतीचे पान खाणारी अळी

जीवाणू व कवक ्ापं ासनू शरळवलेली व
शपकावं रील कीड, कीटक, रोगजंतंूचा नाश करणारी
द््व्,े जीवाणंूपासनू शरळवलेली टॉक्कझनस जैवतंत्ज्ानाने
र्ेट वनसपतींरध्चे अतं भम्तू कले ी जातात. कीटकासं ाठी
ही शवरारी असल्ाने कीटक त्ा वनसपतींना खात
नाहीत. जीवाणूंप्रराणेच कवके व शवराणंचू ्ा काही
प्रजातींचा वापर जैव कीटकनाशके महणून होतो. शकणवन
प्रशक्र्ते शरळणारे उप-उतपादन सपा्नोसॅड हे जवै
कीटकनाशक आहे.

85

सवाध्ा्

1. शदलले ्ा प्ा्वि ापं ैकी ्ोग् प्ा्िव शनवडनू 4. पढु ील संकलपना शचत्र पणू वि करा.
वाक्े पनु हा शलहा व त्ांचे सपष्टीकरण शलहा.
सवच्छता
(गलुकॉशनक आमल, क्र्न, अशरनो आमल, अॅसटे ीक

आमल, क्ॉसट्रीडीअर, लकॅ टोबशॅ सला्) प्रशक्र्ेनंतर शरळणारे
अ. लकॅ ्कटक आमलारळु े दुधातील प्रशर्नांचे सांडपाणी

....... होण्ाची शक्र्ा घडत.े
आ. प्रोबा्ोटीकस खाद्ांरुळे आतड्ातील ....
सारख्ा उपद्वी जीवाणूचं ा नाश होतो.
इ. रासा्शनकदृषट्ा क््वहनेगर महणजे ......हो्.
ई. कॅक्लशअर व लोहाची करतरता भरून काढणारे 5. िासत्री् कारणे शलहा.
क्षार ........ आमलापासनू बनवतात. अ. औद्ोशगक सकू ्रजीवशासत्ात उतपररवशतमत्
2. ्ोग् जोड्ा जळु वा. प्रजातींचा वापर वाढला आह.े
‘अ’ ्ट ‘ब’ ्ट आ. शडटजयंटसरध्े सकू ्रजैशवक प्रशक्र्ने े शरळवलले े
अ. झा्लीटॉल 1. रंग शवकर शरसळतात.
आ. सा्ट्ीर क आमल 2. गोडी दणे े इ. रसा्न उद्ोगात रासा्शनक उतप्रेरकांऐवजी
इ. ला्कोशपन 3. सूक्रजीव प्रशतबंधक सकू ्रजैशवक शवकरे वापरली जातात.
ई. ना्शसन
4. प्रशर्न बाधं णी इरक्लसरा्र 6. उप्ो्ाचं ्ा अनुष्ं ाने पढु ील सकं लपना शचत्र पूणिव
करा.
5. आमलता देणे

3. खालील प्रशनाचं ी उततरे शलहा.
अ. सूक्रजशै वक प्रशक्र्ांनी कोणकोणती इंधने
शरळवता ्ेतात? ह्ा इंधनाचं ा वापर
वाढवणे का गरजेचे आहे? झॅनर्ॅन शडकं

आ. सरुद् शकंवा नदीच्ा तेलाचे तवंग कसे नष्
केले जातात?
इ. आमल पजमन् ्ारळु े प्रदूशरत झालेली राती पुनहा
सुशपक कशी केली जात?े
ई. संदे ्ी् शेतीरध्े जवै शकटकनाशकांचे रहत्व 7. प्ाविव रणी् व्वस्ापनासंदभातवि पुढील संकलपना
शचत्र पूणिव करा.
सपष् करा.
उ. प्रोबा्ोटीकस उतपादने लोकशप्र् होण्ाची
कारणे कोणती आहते ? तले गळती

ऊ. बके सम् ्ीसट वापरून बनवलले ी पाव व इतर
उतपादने पौक्ष्क कशी ठरतात?
ए. घरातील कचऱ्ाचे शवघटन ्व्वक्सर्त सूक्रजीव

होण्ासाठी कोणती खबरदारी घेणे आवश्क
आहे?
ऐ. प्कॅ ्सटक शपश्व्ा वापरण्ावर बदं ी घालणे का
गरजचे े आहे?
86

8. खालील प्रशनाचं ी उततरे शलहा. उप्कम :
अ. कपं ोसट खत शनशरतम् ीत सकू ्रजीवांची भूशरका 1. घरगतु ी पातळीवर शनू ् कचरा (Zero
का् आहे? -garbage) प्रणाली अरलात आणण्ाचे
आ. पटे रो् ल व शडझले रध्े इर्ॅनॉल शरसळण्ाचे रागम् शोधा.
रा्दे का् आहते ? 2. रातीरधील रासा्शनक कीटकनाशके नष्
इ. इधं ने शरळवण्ासाठी कोणत्ा वनसपतींची करणारे सकू ्रजीव कोणते आहेत.
लागवड करतात ? 3. रासा्शनक शकटकनाशके का वापरू न्ेत.
ई. जवै वसतुरानापासून (Biomass) कोणकोणती ्ाबाबत अशधक राशहती शरळवा.
इंधने शरळवतात?
उ. पाव जाळीदार कसा बनतो?

87

8. पिे ीशवज्ान व जवै तंत्रज्ान

Ø   पेिीशवज्ान Ø   मातपृ िे ी/मूलपिे ी
Ø   जैवततं ्रज्ान व त्ाचे व्ावहाररक उप्ो् Ø   कषृ ी शवकासातील महत्वाचे टपपे

्ोडे आठवा. 1. पशे ी महणजे का् ?
2. ऊती महणजे का् ? ऊतीचे का्म् कोणते?
3. ऊतीसंदभामत् रागील इ्ततारं ध्े तमु ही कोणत्ा तंत्ज्ानाची राशहती अभ्ासली आह?े
4. ऊती संवधमन् ातील शवशवध प्रशक्र्ा कोणत्ा आहते ?

रागील इ्ततते आपण ऊती सवं धम्नाने वनसपतीची शनशरम्ती कशी कले ी जाते ्ाचा अभ्ास केला. त्ासाठी
वनसपतींतील रूलपेशी वापरल्ा जातात. अशाच रलू पशे ी प्राण्ारं ध्े असतात का?

शनरीक्षण करा. खालील आकतृ ीला नावे द्ा, ररकाम्ा जागी असणारे शवशवध टपपे सपष् करा.

पेिी शवज्ान (Cytology)
्ापवू थी आपण पशे ींचे प्रकार, पेशीची रचना आशण
पशे ीतील अगं के ्ाचं ा अभ्ास केला आह.े ्ालाच
पेशीशवज्ान महणतात. पेशीशवज्ान ही जीवशासत्ाची एक
शाखा आहे. ्ात पेशींचा वरील रदु द् ्ां्व्शतररक्त पशे ी
शवभाजन तसचे पेशीशवर्क इतर सवच्म रदु द् ्ाचं ा
अभ्ास केला जातो.
पशे ीशवज्ानारुळे रानवी आरोग्क्षेत्ात खपू क्रातं ी-
कारी बदल होत आहते . भारतारध्े पुणे आशण बंेगलरू ु
्ेर्े खास पेशींवर संशोधन करण्ासाठी संशोधनससं र्ा
उभारल्ा आहेत. पुणे ्ेर्े राष्ी्र ् पशे ी सशं ोधन ससं र्ा
(http://www.nccs.res.in) आशण बगें ळूरू ्रे ्े
‘इनसटरे ’ (https://instem.res.in) ्ा ससं र्ा खपू 8.1 आकतृ ी

रोलाचे सशं ोधन करत आहते .

वर नरूद केलेल्ा दोनही संकेतसर्ळांना भेट देऊन त्ा ससं र्ांरध्े चालू असलले ्ा सशं ोधनाशवर्ी तरु च्ा शशक्ष-
काचं ्ा रदतीने राशहती घ्ा.
मूलपेिी (Stem Cells) :
बहुपेशी् सजीवाचं ्ा शरीरात असलेल्ा ्ा शवशशष् अशा पेशी आहेत. ्ा पेशी बहुपशे ी् सजीवाच्ा शरीरातील
इतर सव्म प्रकारच्ा पशे ींना जनर दते ात. तसेच आपल्ाला जखर झाल्ास ती भरून काढण्ात (बरी करण्ात) ्ा पेशींचा
रहत्वपणू म् वाटा असतो.
रागील इ्ततते आपण वनसपतींतील रूलपशे ींचा अभ्ास कले ा होता. आता आपण प्राण्ांच्ा आशण शवशरे करून
रानवाच्ा शरीरातील रूलपेशींचा अभ्ास करू्ा.
सत्ी्ुगरक व पुं्ुगरक ्ाचं े शरलन झाल्ानतं र जे ्गु रनज बनते त्ापासनू पुढील सजीव बनतो. वाढीच्ा अगदी
सरु ूवातीच्ा काळात तो सजीव ‘पेशींचा एक गोळा’ असतो. त्ातील सव्म पशे ी जवळपास एकसारख्ाच असतात. ्ा
पेशींना रलू पशे ी महणतात.
88

पढु े ्ाच पेशी शरीरातील कोणत्ाही पेशींची, वगे वेगळ्ा ऊतींची शनशर्तम ी करतात व शवशवध कारे करू लागतात.
्ालाच रलू पशे ींचे शवभेदन महणतात. पण एकदा ऊती त्ार झाल्ा की त्ातील पेशी रार तर सवतःसारख्ा इतर पशे ी
त्ार करू शकतात. शरीरातील सवम् भागात ही क्सर्ती असते. पण काही शठकाणी ्ा रलू पशे ी बऱ्ाच काळाप्तयं राहतात.

आईच्ा गभा्मश्ात गभम् ज्ा नाळेने जोडलेला असतो त्ा नाळरे ध्े रूलपेशी असतात. भ्ूणाच्ा ‘कोरकपुटी’
(Blastocyst) अवसर्ेतही रूलपशे ी असतात. पणू म् वाढ झालले ्ा सजीवांच्ा शरीरात रक्त अक्सर्रजजा (Red bone
marrow), रदे ऊती (Adipose tissue) व रक्त ्ात रूलपेशीं असतात. ्ा रूलपेशींचा वापर करून वगे वगे ळ्ा ऊती
त्ार करणे तसेच एखाद्ा अव्वाचा ऱहास पावलले ा भाग पुनहा शनराणम् करणे आता शक् झाले आह.े

मलू पिे ींचे जतन
रलू पशे ींचे जतन करण्ाकरीता नाळेतील रक्त, रक्त-अक्सर्रजजा अर्वा कोरकपुटीतील भ्ूणपेशी ्ांचे नरुने

काळजीपवू ्मक गोळा करून त्ांना जतं ूशवरहीत अशा ्छोट्ा ्छोट्ा कुप्ारं ध्े ठवे ले जात.े ह्ा कपु ्ा-135 0C पासनू
-190 0C इतक्ा करी तापरानात द्वरूप ना्टर्ोजनरध्े ठवे ल्ा जातात.

जरा डोके चालवा. वनसपतींरध्े जसे ‘कलर’ करतात तसे रानवारध्े अव्व प्रत्ारोपण शक् आहे का?
मलू पेिी सिं ोधन (Stem cell research)

क्ोशनंगनतं र जवै ततं ्ज्ानातील पढु ील क्रातं ीकारी घटना महणजे रूलपशे ी संशोधन हो्. सपं णू ्म वैद्कशासत्ात
रलू गारी पररवत्नम घडवनू आणण्ाची क्षरता ्ा ततं ्ज्ानात आह.े

स्ोताच्ा आधारावर मलू पेिींचे दोन प्रमुख प्रकार आहेत ते महणजे भ्णू ी् मूलपेिी आशण व्सक मलू पेिी.
भ्णू ी् मूलपेिी (Embryonic stem cells)

रलनानतं र रशलत अडं ्ाच्ा शवभाजनाला सरु ूवात होते व त्ाचे रूपातं र भ्ूणात होत.े ्ा भ्णू पशे ींचे पुनहा शवभाजन
आशण शवभेदन होते व गभधम् ारणेनतं र 14 ्व्ा शदवसापासनू पेशीच्ा शवशरे ीकरणाला सुरूवात होते. ्ा शवशरे ीकरणारुळे
अक्सर्पेशी, ्कृतपेशी, चते ापशे ी इ. शनरशनराळ्ा अव्वाचं ्ा पेशी त्ार होतात. असे शवशेरीकरण सुरु होण्ाच्ा आधी
्ा भ्णू पशे ींना रलू पशे ी असे महणतात. रानवी शरीरातील 220 प्रकारच्ा पेशी ्ा एकाच प्रकारच्ा पेशींपासून महणजेच
भ्णू ातील रलू पशे ींपासनू जनर घेतात. महणजेच रूल पेशी ्ा अशवभशे दत, प्रार्शरक सवरूपाच्ा आशण सवतःची पुनरावृतती
करण्ाची क्षरता असलेल्ा असतात व सव्म रानवी पशे ींच्ा पालकपेशी असतात. रूलपेशींच्ा अगं ी असलेल्ा ्ा
गणु धरा्मला ‘बहुशवधता’ (Pluripotency) असे महणतात. 14 ्व्ा शदवसापासनू पशे ींच्ा शवशेरीकरणाला सुरुवात
होण्ाआधी महणजे 5-7 ्व्ा शदवशी जर ्ा रूल पशे ी काढनू घऊे न त्ांना प्र्ोगशाळेत वाढवले व त्ानं ा शवशशष्
जैवरासा्शनक संकेत शदले तर त्ा सकं ेतानुसार त्ांचे रूपातं र इक्च्छत पेशींरध्े, त्ापासून ऊतींरध्े व नंतर त्ा
अव्वारं ध्े होऊ शकते असे शदसून आले आहे.
व्सक/ प्रौढ मूलपिे ी (Adult stem cells): व्सक / शवकशसत ्व्क्तीच्ा शरीरातनू ही रूलपेशी शरळवता ्ते ात.
व्सकांच्ा शरीरातून रलू पशे ी शरळवण्ाचे तीन प्ररखु स्ोत आहते . अक्सर्रजजा, रेद ऊती आशण रक्त तसचे जनरानतं र
लगचे च नाळरे धील (placenta) रक्तातूनही रलू पेशी शरळवता ्ेतात.
मूलपेिींचे उप्ो् ः
1. पुनरुजजीवन उपचार (Regenerative therapy)

अ. सेल र्रे पी - रधुरहे , हृद्शवकाराचा झटका, अलझा्ररचा आजार, कपं वात (पशकन्फ सनचा आजार)
इत्ादीरळु े शनकारी झालले ्ा ऊती बदलण्ासाठी रूलपशे ींचा वापर कले ा जातो.

ब. ॲशनशर्ा, ल्ूकेशर्ा, र्ॅलॅसशे र्ा इत्ादी रोगांरध्े लागणाऱ्ा रक्तपेशी बनशवण्ासाठी.
2. अव्व रोपण (Organ transplantation) - ्कृत, शकडनी ्ासारखे अव्व शनकारी झाल्ास रलू पशे ींपासनू ते
अव्व बनवून त्ांचे रोपण करता ्ेते.

89

खाली काही आकृत्ा शदल्ा आहते त्ांच्ा आधारे रलू पेशी व अव्व रोपण ्ाबं ाबत
शनरीक्षण करा. वगामत् चचा्म करा.
अव्व प्रत्ारोपण (Organ transplantation)
रानवी शरीरातील अव्व वाढते व्ोरान,
चेतापिे ी मलू पेिी अपघात, रोग, आजार, इत्ादी कारणांरळु े एकतर

शनकारी होतात शकंवा त्ाचं ी का््कम ्षरता करी होत.े
अशा पररक्सर्तीत संबशं धत ्व्क्तीचे जीवन असह्
मंेदू हाड/अस्ी होते त्ाच्ा जीवास धोकाही शनराण्म होतो. अशा

पररक्सर्तीत जर त्ा ्व्क्तीस आवश्क असलले ा
्कतृ अव्व शरळाला तर त्ाचे जीवन ससु ह् होत,े त्ाचे
आतडी हृद् प्राण वाचू शकतात.
अव्व प्रत्ारोपणासाठी अव्वदाता उपलबध
होणे खूप गरजेचे असते. प्रत्ेक ्व्क्तीला शकडनीची
एक जोडी असत.े एका शकडनीच्ा रदतीने शरीरात
8.2 मूलपेिी व अव्व

सवतःच्ा उतसजमन् ाचे कार चालू शकत असल्ाने दुसरी शकडनी
प्रशतकतृ ी दान करता ्ेत.े तसेच शरीराच्ा काही भागावरील
मलू पिे ी बनवू िकतात तवचासदु ्धा दान करता ्ते .े अव्व प्रत्ारोपणावळे ी
दाता व गरजवतं ्ांचा रक्तगट, रोग, ्व्ाधी, व्,
इत्ादी अनके बाबी लक्षात घ्ा्व्ा लागतात.
इतर अव्व रात् शजवंत असताना दान करता
्ते नाहीत. ्कृत, हृद्, नते ् ्ासं ारख्ा अव्वाचं े
दान ररणोततरच करता ्ते .े ्ातनू च ररणोततर दहे दान
आशण अव्वदान ्ासं ारख्ा संकलपना पुढे आल्ा
पिे ींच्ा इतर प्रकारांत आहते .
रूपातं ररत होऊ िकतात. अव्वदान व दहे दान

8.3 मलू पेिी उपचार रानवाच्ा रृत्ुनंतर परंपरने ुसार शवावर
अतं ्ससं कार करून त्ाची शंवलहवे ाट लावली जात.े
शवं ज्ानाच्ा प्रगतीरळु े असे लक्षात आले की काही शवशशष् पररक्सर्तीत रतृ शरीरातील बरचे अव्व रतृ ्ुनंतर काही
कालावधीप्तयं चागं ले असू शकतात. अशा अव्वांचा दुसऱ्ा गरजवतं रानवास उप्ोग करता ्ते ो असे लक्षात आल्ाने
दहे दान आशणं अव्वदान ्ा सकं लपना पढु े आल्ा. आपल्ा रतृ ्ूपशचात आपल्ा शरीराचा उप्ोग इतर गरजवंत
्व्क्तींना ्वहावा व त्ारुळे त्ाचं े जीवन ससु ह् ्वहाव,े त्ाला जीवनदान शरळावे असा उदातत हेतू अव्व व शरीरदान
्ा संकलपनेत आहे. ्ाशवर्ी आपल्ा देशात चागं ली जागरूकता शनराम्ण होऊन ्व्क्ती दहे दान करू लागल्ा आहेत.
अव्वदान व दहे दान ्ारळु े अनके ्व्क्तींचे प्राण वाचण्ास रदत होते. अंध ्व्क्तींना दृष्ी प्राप् होत.े ्कृत,
शकडन्ा, हृद्, हृद्ाच्ा झडपा, तवचा अशा अनके अव्वांचे दान करून गरजवतं ्व्क्तींचे जीवन ससु ह् करता ्ते े.
तसचे देहदान केल्ाने वदै ्की् अभ्ासारध्े संशोधन करण्ासाठी शरीर उपलबध होत.े देहदानाशवर्ी सराजारध्े
जागतृ ी वाढवण्ासाठी अनेक सरकारी आशण साराशजक ससं र्ा का्म् करत आहते .

इटं रनेट माझा शमत्र http://www.who.int/transplantation/organ/en/ आशण www.
organindia.org/approaching-the-transplant/ ्ा संकेतसर्ळानं ा भटे
देऊन दहे दान आशण अव्वदान तसेच ‘ब्रेनडेड’ ्ाशवर्ी अशधक राशहती जाणून घ्ा.

90

हे नहे मी लक्षात ठेवा. डोळे हृद्
अव्वदान व प्रत्ारोपण ्ांवर का्द्ाचा फुपफसु सवादुशपंड
अकं शु असावा व कोणीही ्व्क्ती रसवली जाऊ
न्े महणून Transplantation human
organs Act 1994 व नंतर 2009, 2011,
2014 रध्े केलेल्ा सधु ारणादं ्ारे का्द्ाचे
संरक्षण शदले आहे.

्ोडे आठवा. ्कतृ मूत्रशपंड
1. जवै ततं ्ज्ान महणजे का्? हाडे तवचा
2. जवै तंत्ज्ानाचा उप्ोग कोणकोणत्ा क्षेत्ातं झाला

आहे?
3. जवै ततं ्ज्ानाचा शेती आशण त्ा अनुरगं ाने इतर

घटकावं र का् पररणार झाला आह?े

जैवतंत्रज्ान (Biotechnology) 8.4 दान करण्ा्ोग् अव्व

रानवी रा्द्ाच्ा दृष्ीने सजीवांरध्े कशृ त्ररीत्ा जनुकी् बदल व सकं र घडवनू सुधारणा करण्ाला जवै ततं ्ज्ान
असे महणतात हे आपण रागील इ्ततते पाशहल.े जवै तंत्ज्ानारध्े पशे ीशासत्, सूक्रजीवशासत्, जवै रसा्नशासत्,
रैणवी्जीवशासत् आशण जनकु ी् अशभ्ांशत्की ्ा शवज्ानाच्ा शवशवध शाखांचा सरावशे होतो. रखु ्तवके रून शते ी व
औरधशनशर्मतीरध्े जैवतंत्ज्ानारळु े बरीच प्रगती झाली आह.े शते ीरधून वाढीव उतपन्न ्ावे ्ासाठी नवनवीन प्र्ोग कले े
जात आहेत. औरधशासत्ात प्रशतजैशवक,े जीवनसत्वे आशण इनसुशलन सारख्ा सपं ्ररे काचं ्ा उतपादनासाठी प्र्ोग ्शसवी
झाले आहेत. ऊती संवधम्नाच्ा राध्रातनू शपकांच्ा शवशवध उच्च प्रतीच्ा प्रजाती शवकशसत झालले ्ा आहेत.
जवै ततं ्रज्ानामध्े प्रामुख्ाने पढु ील बाबींचा समावेि होतो.
1. सकू ्रजीवांच्ा शवशवध क्षरताचं ा वापर करण.े उदाहरणार्,्म दुधाचे दही होणे, रळीपासून रद्शनशरमत् ी करणे इत्ादी.
2. पेशींच्ा उतपादनक्षरतेचा वापर करून घेण.े उदाहरणार्,्म शवशशष् पेशीद्ारे प्रशतजशै वक,े लसी ्ांची शनशरतम् ी इत्ादी.
3. डी.एन.ए , प्रशर्ने ्ासं ारख्ा जवै रणे ंचू ा रानवी रा्द्ासाठी उप्ोग करणे.
4. जनुकी् बदल (Genetic manipulation) घडवून आणून ह्व्ा त्ा गुणधराचयं ्ा वनसपती, प्राणी तसचे शवशवध
पदार्ायचं ी शनशर्मती करणे. उदाहरणार्,्म जीवाणरंू ध्े जनकु ी् बदल घडवनू आणनू त्ानं ा रानवी वाढीची सपं ्रेरके
(Hormones) शनराण्म करण्ास भाग पाडणे.
5. गरै जनकु ी् जैवतंत्ज्ानारध्े (Non-gene biotechnology) संपूण्म पशे ी शकवं ा ऊतीचा उप्ोग कले ा जातो.
उदाहरणार््म उतीसंवधम्न, संकररत शब्ाण्ाचं ी शनशरतम् ी इत्ादी.
जवै तंत्रज्ानाचे फा्दे
1. पथृ वीवरील शते जशरनीला क्षते ्र्ामद् ा असल्ारुळे प्रशत हेकटरी जासत उतपादन घणे े शक् झाले आहे.
2. रोगप्रशतकारक वाण त्ार झाल्ारुळे रोगशन्तं ्णावर होणारा खचम् करी होत आहे.
3. लवकर रळधारणा होणाऱ्ा जाती त्ार झाल्ारुळे वरा्मकाठी जासत उतपादन घेणे शक् होत आहे.
4. बदलते तापरान, पाण्ाचे प्रराण, जशरनीचा कस अशा बदलत्ा प्ाव्म रणातही तग धरणाऱ्ा वाणांची शनशरमत् ी शक्
झाली आह.े
91