Sample

{dkmZ Am{U V§ÌkmZ

B`ËVm Xhmdr

^mJ-2

िासन शनण्िव ्कमाकं : अ ्ास- /(प्र.्क. / ) एसडी- शदनांक . . अनव्े स्ापन करण्ात आलले ्ा
समनव् सशमतीच्ा शद. . . रोजीच्ा बैठकीमध्े हे पा पसु तक सन - ्ा िैक्षशणक वषाविपासून
शनधािवररत करण्ास मान्ता दणे ्ात आली आह.े

शवज्ान आशण ततं ्रज्ान

इ्तता दहावी
भा्-

महाराष्ट् राज् पा पसु तक शनशमतिव ी व अ ्ास्कम संिोधन मंडळ, पुणे.

आपल्ा सराटम्रोनवरील DIKSHA APP द्वारे पाठ्पसु तकाच्ा
पशहल्ा पृष्ठावरील . R. Code द्वारे शडशजटल पाठ्पुसतक व
प्रत्के पाठारध्े असलेल्ा . R. Code द्वारे त्ा पाठासंबशं धत
अध््न अध्ापनासाठी उप्कु ्त दृकश्रा्व् साशहत् उपलबध होईल.

A

प्र्मावृतती : 2018 © महाराष्ट् राज् पा पुसतक शनशमिवती व अ ्ास्कम संिोधन मंडळ, पुणे 411 004.
रहाराष््र राज् पाठ्पसु तक शनशरत्म ी व अभ्ासक्रर संशोधन रडं ळाकडे ्ा पुसतकाचे सव्म
हक्क राहतील. ्ा पसु तकातील कोणताही भाग सचं ालक, रहाराष्र् राज् पाठ्पसु तक शनशरतम् ी
व अभ्ासक्रर सशं ोधन रंडळ ्ाचं ्ा लखे ी परवानगीशशवा् उद्धतृ करता ्ेणार नाही.

िासत्र शवष् सशमती : िासत्र शवष् अ ्ास ्ट
डॉ. चदं ्रिखे र वसतं राव मरु ुमकर, अध्क्ष
डॉ. शदलीप सदाशशव जोग, सदस् डॉ. प्रभाकर नागनार् क्षीरसागर श्रीरती रशनरा राजदंे ् दहीवले कर
डॉ. सुररा शदलीप जोग, सदस्
डॉ. पुषपा खर,े सदस् डॉ. शवषणू वझे श्रीरती ज्ोती रडे शपलवार
डॉ. इक्मत्ाज एस. रलु ्ा, सदस्
डॉ. ज्दीप शवना्क साळी, सदस् डॉ. प्राची राहूल चौधरी श्रीरती शदप्ी चंदनशसंग शबशत
डॉ. अभ् जेर,े सदस्
डॉ. सलु भा शनशतन शवधात,े सदस् डॉ. शखे रोहमरद वाकीओद्दीन एच. श्रीरती पषु पलता गावडं े
श्रीरती रणृ ाशलनी दसे ाई, सदस्
श्री. गजानन शशवाजीराव स्ू वम् शं ी, सदस् डॉ. अज् शदगबं र रहाजन श्रीरती अशनता पाटील
श्री. सधु ीर ्ादवराव कांबळ,े सदस्
श्रीरती शदपाली धनजं ् भाल,े सदस् डॉ. गा्त्ी गोरखनार् चौकडे श्रीरती कांचन राजदंे ् सोरटे
श्री. राजीव अरुण पाटोळ,े सदस्-सशचव
श्री. प्रशातं पंडीतराव कोळसे श्री. राजशे वारनराव रोरन
मखु पृष्ठ व सजावट :
श्ी. शववेकानंद शिविकं र पाटील श्री. संदीप पोपटलाल चोरशड्ा श्री. नागशे शभरसवे क तेलगोटे

क.ु आिना अडवाणी श्री. सशचन अशोक बारटक्के श्री. शकं र शभकन राजपतू

अक्षरजळु णी : श्रीरती शवेता शदलीप ठाकरू श्री. रनोज रहांगडाळे
रुद्ा शवभाग, पाठ्पुसतक रडं ळ, पणु े.
श्री. रुपशे शदनकर ठाकूर श्री. हेरंत अच्ुत लागवणकर
सं्ोजक
श्ी. राजीव अरुण पाटोळे श्री. द्ाशंकर शवषणू वदै ् श्रीरती ज्ोती दारोदर करणे
शवशरे ाशधकारी, शासत् शवभाग
पाठ्पसु तक रडं ळ, पुणे. श्री. सुकरु ार श्रेशणक नवले श्री. शवशवास भावे

श्री. गजानन नागोरावजी रानकर

श्री. रोहमरद आशतक अबदुल शेख

श्रीरती अंजली लक्रीकातं खडके

का्द
70 जी.एस.एर. शक्ररवो्वह

मदु ्रणादिे

मदु ्रक

शनशमवति ी प्रकािक
श्ी. सक्च्चतानदं आफळे श्ी. शववके उततम ्ोसावी
रखु ् शनशर्तम ी अशधकारी
शन्तं ्क
श्ी. राजदंे ्र शवसपुते पाठ्पसु तक शनशरत्म ी रंडळ, प्रभादवे ी, रबुं ई-25.
शनशर्तम ी अशधकारी

B

C

D

प्रसतावना

शवद्ार्थी शरत्ांनो,

इ्तता दहावीच्ा वगामत् तमु हा सवाचंय े सवागत आहे. नवीन अभ्ासक्ररावर आधाररत हे शवज्ान आशण ततं ्ज्ानाचे
पाठ्पुसतक तरु च्ा हाती दते ाना आमहालं ा शवशरे आनदं होत आह.े प्रार्शरक सतरापासनू ते आताप्ंयत शवज्ानाचा
अभ्ास तमु ही शवशवध पाठ्पसु तकांतून केला आह.े ्ा पाठ्पसु तकातून तमु हांला शवज्ानातील रूलभूत संकलपना
आशण तंत्ज्ान ्ाचं ा अभ्ास एका वगे ळ्ा दृक्ष्कोनातनू व शवशवध शवज्ान शाखांच्ा राध्रातनू करता ्ईे ल.

‘शवज्ान आशण तंत्ज्ान भाग-२’ ्ा पाठ्पसु तकाचा रूळ हेतू हा आपल्ा दैनशं दन जीवनाशी शनगडीत असलेले
शवज्ान आशण तंत्ज्ान ‘सरजनू घ्ा व इतरांना सरजवा’ हा आहे. शवज्ानातील संकलपना, शसद्धातं व तत्वे सरजनू
घेत असताना त्ांची ्व्वहाराशी असणारी सागं ड सरजनू घ्ा. ्ा पाठ्पसु तकातनू अभ्ास करताना ‘र्ोडे आठवा’,
‘सागं ा पाहू’ ्ा कतृ ींचा उप्ोग उजळणीसाठी करा. ‘शनरीक्षण व चचाम् करा’,‘करून पहा’ अशा अनके कतृ ीतून तमु ही
शवज्ान शशकणार आहात. ्ा सव्म कृती तमु ही आवजम्नू करा. ‘जरा डोके चालवा’, ‘शोध घ्ा’, ‘शवचार करा’ अशा
कतृ ी तुरच्ा शवचारप्रशक्र्ले ा चालना देतील.

पाठ्पुसतकात अनेक प्र्ोगांचा सरावेश कले ेला आहे. हे प्र्ोग, त्ांची का््मवाही व त्ा दरम्ान आवश्क
असणारी शनरीक्षणे तुमही सवतः काळजीपूवमक् करा. तसेच आवश्क तेर्े तरु च्ा शशक्षकांची, पालकाचं ी व वगाम्तील
सहकाऱ्ाचं ी रदत घ्ा. तरु च्ा दनै शं दन जीवनातील अनके प्रसंगांरागे असणारे शवज्ान उलगडणारी वैशशषट्पूण्म
राशहती व त्ावर आधारीत असे शवकशसत झालले े तंत्ज्ान ्ा पाठ्पुसतकात कतृ ींच्ा राध्रातून सपष् करण्ात
आले आहे. आजच्ा ततं ्ज्ानाच्ा वेगवान ्गु ात संगणक, सराटरम् ोन हे तर तुरच्ा पररच्ाचेच आहेत.
पाठ्पसु तकातून अभ्ास करताना राशहती सपं ्रेरण ततं ्ज्ानाच्ा साधनांचा सु्ोग् वापर करा. जणे के रून तरु चे अध््न
सकु र होईल. पररणारकारक अध््नासाठी ‘ॲप’ च्ा राध्रातून क्ू-आर कोडद्ारे प्रत्के पाठासबं धं ी अशधक
राशहतीसाठी उप्कु ्त दृक-श्रा्व् साशहत् आपणास उपलबध होईल. त्ाचा अभ्ासासाठी शनक्शचत उप्ोग होईल.

कतृ ी व प्र्ोग करताना शवशवध उपकरण,े रसा्ने सदं भा्तम ील काळजी घ्ा व इतरांनाही ती दक्षता घ्ा्ला सांगा.
वनसपती, प्राणी ्ांच्ा सदं भा्तम असणाऱ्ा कृती, शनरीक्षणे करताना प्ाव्म रण सवं धमन् ाचाही प्र्तन करणे अपेशक्षत
आह.े त्ानं ा इजा पोहोचणार नाही ्ाची काळजी घेणे तर आवश्कच आहे.

हे पाठ्पसु तक वाचताना, अभ्ासताना आशण सरजनू घेताना तुमहालं ा त्ातील आवडलले ा भाग तसचे अभ्ास
करताना ्ेणाऱ्ा अडचणी, पडणारे प्रशन आमहाला जरूर कळवा.

तुमहांला तरु च्ा शैक्षशणक प्रगतीसाठी हाशदकम् शुभेच्छा.

पुणे (डॉ. सशु नल म्र)
शदनांक : राच्म २० , गढु ीपाडवा
सचं ालक
भारती् सौर शदनांक : २ रालगुन ९३९ रहाराष्र् राज् पाठ्पुसतक शनशरत्म ी व

E अभ्ासक्रर सशं ोधन रंडळ, पणु .े

शिक्षकासं ाठी

l इ्तता शतसरी ते पाचवीप्तयं पररसर अभ्ासाच्ा राध्रातनू दनै ंशदन जीवनातील सोपे शवज्ान आपण
शवद्ाथ्ांनय ा सांशगतले आहे तर सहावी ते आठवीच्ा पाठ्पसु तकातून शवज्ानाची तोंडओळख करून शदली आहे.
इ्तता नववी शवज्ान आशण तंत्ज्ान ्ा पाठ्पसु तकातून शवज्ान आशण ततं ्ज्ान ्ाचं ा सहसंबधं देण्ात आला आह.े

l दनै शं दन जीवनात घडणाऱ्ा घटनाशं वर्ी तक्शफ नष्ठ व शववेकबुद्धीने शवचार करता ्ावा हे खरे शवज्ान शशक्षणाचे उदश् दष्
आह.े

l इ्तता दहावीच्ा शवद्ाथ्ाचयं ा व्ोगट लक्षात घते ा सभोवतालच्ा घटनांबददलचे त्ाचं े कतु ुहूल त्ा घटनारं ागील
का््कम ारणभाव शोधण्ाची शोधवृतती आशण सवत: नते तृ व करण्ाची भावना ्ा सवायंचा अध््नासाठी स्ु ोग् वापर
करण्ाची सधं ी शवद्ाथ्ायंना दणे े आवश्क आहे.

l शवज्ान शशकण्ाच्ा प्रशक्र्ेतील शनरीक्षण, तक,फ् अनुरान, तुलना करणे आशण प्राप् राशहतीचे उप्ोजन करणे ्ांसाठी
प्र्ोगकौशल् आवश्क आहे महणनू प्र्ोगशाळते करा्चे प्र्ोग घेताना जाणीवपवू ्मक ही कौशल्े शवकशसत करण्ाचा
प्र्तन करा्ला हवा. शवद्ाथ्ांयकडनू ्ेणाऱ्ा सवम् शनरीक्षणाच्ा नोंदींचा क्सवकार करून अपशे क्षत शनषकरामप् ्यतं
पोहोचण्ास त्ानं ा रदत करावी.

l शवद्ाथ्ा्मच्ा शवज्ानशवर्क उच्च शशक्षणाची पा्ाभरणी महणजे राध्शरक सतरावरील दोन वरये असतात त्ारळु े त्ांची
शवज्ान शवर्ातील अशभरुची सरधृ द आशण संपन्न करण्ाची आपली जबाबदारी आह.े आश् आशण कौशल्ाबरोबर
वैज्ाशनक दृक्ष्कोन व सजनम् शीलता शवकशसत करण्ात तुमही सव्जम ण नहे रीप्रराणे अग्से र असालच.

l शवद्ाथ्ानयं ा अध््नात रदत करताना ्ोडे आठवा ्ा कृतीचा वापर करून पाठाच्ा पवू ज्म ्ानाचा आढावा घेण्ात
्ावा तर रुलाचं े अनुभवाने शरळालले े ज्ान व त्ाचं ी अवांतर राशहती एकशत्त करून पाठांची प्रसतावना करण्ासाठी
पाठ्ांशांच्ा सरु ूवातीला सा्ं ा पाहू हा भाग वापरावा. हे सव्म करताना आपल्ाला सुचणारे शवशवध प्रशन, कतृ ी ्ांचाही
वापर जरूर करा. आश्ाबददल सपष्ीकरण दते ाना करून पहा तर हा अनभु व तमु ही करून द्ा्चा असल्ास करून
पाहू्ा ्ा दोन कतृ ींचा वापर पाठ्पसु तकात प्रारुख्ाने केला आहे. पाठ्ाशं व पवू ्जम ्ानाच्ा एकशत्त उप्ोजनासाठी
जरा डोके चालवा आह,े हे नेहमी लक्षात ठेवा ्ातून शवद्ाथ्ांनय ा काही रहत्वाच्ा सूचना शकवं ा रलू ्े शदली आहते .
िोध घ्ा, माशहती शमळवा, माहीत आहे का तमु हालं ा?, पररच् िासत्रज्ाचं ा ही सदरे पाठ्पुसतकाबाहरे ील राशहतीची
कलपना ्ेण्ासाठी, आणखी राशहती शरळवण्ासाठी सवतंत्पणे संदभ्म शोधनाची सव् लागावी ्ासाठी आहते .

l सदर पाठ्पुसतक हे केवळ वगा्तम वाचून, सरजावून शशकवण्ासाठी नाही, तर त्ानसु ार कृती करून शवद्ाथ्ानयं ी ज्ान
कसे शरळवावे हे राग्दम शनम् करण्ासाठी आह.े पाठ्पुसतकाचा हते ू सरल करण्ासाठी वगाम्त अनौपचारीक वातावरण
असाव.े जासतीत जासत शवद्ाथ्ांयना चचाम् प्र्ोग व कृतीत भाग घणे ्ास प्रोतसाहन द्ाव.े शवद्ाथ्ांनय ी कले ले े उपक्रर,
प्रकलप इत्ादीशवर्ी वगामत् अहवाल वाचन, सादरीकरण, शवज्ान शदवसासह शवशवध औशचत्पूण्म शदवस साजरा करणे
अशा का्म्क्रराचे आवजूमन् आ्ोजन करावे.

l पाठ्पसु तकारध्े शवज्ान आशण तंत्ज्ानाच्ा आश्ाबरोबर राशहती सपं ्रेरण ततं ्ज्ानाची जोड दणे ्ात आलेली आह.े
शवशवध वजै ्ाशनक संकलपनाचं ा अभ्ास करताना त्ांचा वापर करणे अशभप्रेत असून आपल्ा रागमद् शनम् ाखाली करवनू
घ्ावा.

मुखपृष्ठ व मलपषृ ्ठ : पाठ्पुसतकातील शवशवध कृती, प्र्ोग व सकं लपनांची शचत्े.

DISCLAIMER Note : All attempts have been made to contact copy righters (©) but we have not heard from them.
We will be pleased to acknowledge the copy right holder (s) in our next edition if we learn from them.

F

क्षमता शवधाने ः इ्तता दहावी

शवज्ान आशण तंत्रज्ान भा्- ्ा पा पुसतकाच्ा अध््नातनू शवदाथ्ामंा ध्े खालील क्षमता शवकशसत होणे अपशे क्षत आहे.
सजीव सषृ ्टी
* अनवु शं ासंदभाम्तील शासत्ी् राशहतीचे शवशलरे ण करून नवीन शनराण्म करता ्ेणाऱ्ा सकं ररत प्रजातीशवर्ी रते राडं ता ्ेण.े
* सजीवांची उतक्रांतीशवर्क राशहती जाणून घऊे न त्ा्ोगे सजीवाचं ी वशै शषट्े सपष् करता ्ेण.े
* वनसपती व प्राण्ांरधील प्रजननाची का्पम् ्रणाली सपष् करता ्ेणे.
* पेशी उप्कु ्तता व शवशवध वदै ्की् सशु वधाचं ्ा राशहतीचे सकं लन करून पेशी शवज्ानाचे रहत्व सरजावून दते ा ्णे े.
* शवशवध जवै घटकांच्ा शनशरतम् ीची प्रशक्र्ा सरजनू घेऊन प्र्ोगाचं ्ा आधारे त्ाची वजै ्ाशनक शसद्धता दाखवता ्ेण.े
* प्राण्ाचं ्ा शवशवधतशे वर्ी शवशवध साधनाचं ्ा राध्रातून शनरीक्षणाआधारे उप्कु ्त राशहतीचे सकं लन व शवशलरे ण करता ्णे े .
* सकं शलत राशहतीच्ा आधारे पररसरात आढळणाऱ्ा इतर प्राण्ांचे शासत्ी् वणनम् तसेच वगथीकरण करण.े
* सजीव शनरीक्षणाचा ्छदं जोपासून त्ाचं ्ा संवधमन् ासाठी जाणीवजागृती करता ्णे .े
* प्राण्ांवर आधाररत राशहतीपट त्ार करून त्ाचे सादरीकरण करणे.
* रानवी प्रजनन ससं र्ेशवर्ी जाणीवपवू कम् उप्कु ्त अशी राशहती जरा करून त्ाचे सराजधारणेवर होणारे पररणार सपष् करता ्णे .े
* सराजातील शवशवध गैरसरज तसचे अशनष् चालीररती दूर करण्ासाठी प्र्तन करता ्णे े.

नसै श्किव साधनसंपतती व आपतती व्वस्ापन
* प्ा्वम रण सवं ध्नम व त्ासंदभात्म असलेले शवशवध शन्र, का्दे ्ाचं ी राशहती घऊे न प्ामव् रण रक्षकाची भूशरका सपष् करता ्ेणे.
* प्ावम् रण रक्षकाच्ा भूशरकेतनू वैज्ाशनक जीवनशैली अशं गकारता ्णे े.
* प्ाव्म रण संवधमन् ाबाबत होत असलले ्ा दुलकम् ्षाकडे सराजाचे लक्ष वेधता ्णे े .
* प्ा्मवरण सवं धनम् ासंदभामत् शन्ोजन करून त्ाची अंरलबजावणी करता ्ेण.
* आपतती ्व्वसर्ापनासंदभाम्त आंतरराष्ी्र ् सारंजस्, रदत, सघं भावना लक्षात घऊे न सवत:ची भूशरका ठरवता ्ेण.े

आहार व पोषण
* जवै तंत्ज्ानाचे रा्दे व तोटे लक्षात घेऊन शवशवध प्र्ोगाचं ी,प्रकलपाचं ी आपल्ा पररसरात ्छोट्ा सवरूपात राडं णी करता ्णे .े
* शवशवध आलखे ांच्ा आधारे जवै ततं ्ज्ानाशवर्ी सवसम् ारान् शते करी व अन् घटकारं ध्े जागतृ ी करता ्ेण.े
* भारत तसचे जगातील शवशवध दशे ारध्े झालले ्ा जवै तंत्ज्ानातील प्रगतीचा तलु नातरक आढावा घेता ्ेणे.
* पररसंसर्ा सवं धम्नासदं भा्मतील शवशवध सरस्ा अडचणी ओळखता ्ेणे.
* पररससं र्ा संवधम्नासंदभा्मत राशहती संकशलत करून सपष् भशू रका घऊे न सराजप्रबोधन करता ्ेणे.
* साराशजक आरोग् धोक्ात आणणाऱ्ा शवशवध घटकाचं े व पररणाराचं े शवशलेरण करून शवचारपूवमक् सवत:ची भूशरका ठरवता ्णे े व

त्ानुसार जीवनशलै ीत बदल करता ्ेणे.
* साराशजक आरोग् शनकोप राहण्ाबाबत शासन तसेच सव्ंसेवी ससं र्ांच्ा भूशरकचे ा प्रसार करता ्ेणे .

ऊजािव
* ऊजाम् संकटाचे गंभीर पररणार लक्षात घेऊन त्ानुसार सवत:ची जीवनशलै ी ठरवनू इतरानं ा त्ाकडे प्रवतृ त करता ्ेण.े
* शवद्तु ऊजाम् शनशरमत् ीच्ा शवशवध प्रशक्र्ांरधील टपपे सपष् करता ्ेणे.
* शवद्तु शनशरत्म ी प्रशक्र्ा व प्ाव्म रण ्ाचं ्ा सहसंबधं ाचे शवशलेरण करता ्णे े.
* हररत ऊजयेचे रहत्व जाणून दनै शं दन जीवनात ऊजाम् बचतीचे राग्म अवलशं बतो.

माशहती संप्रेषण तंत्रज्ान
* राशहती संप्ररे ण तंत्ज्ानाचा दैनशं दन जीवनात वापर करता ्णे .े
* राशहतीजालाच्ा आधारे शवज्ान आशण तंत्ज्ानशवर्क राशहतीची देवाण-घेवाण करता ्ेणे.
* राशहती सपं ्ररे ण तंत्ज्ानाच्ा ्ोग् वापराबाबत जाणीव जागृती करणे.
* राशहतीजालाच्ा आधारे शवज्ान ततं ्ज्ान शवर्क शवशवध प्रकारची राशहती घेऊन त्ा आधारे अंदाज बाधं ता ्ेण.े
* राशहती संप्रेरण तंत्ज्ानाच्ा वापरातील धोके (सा्बर गनु हे) सरजून सुरक्षाशवर्क खबरदारी घते ा ्ेणे.
* राशहती सपं ्ररे ण ततं ्ज्ानातनू शवकशसत झालले ्ा शवशवध प्रणालींचा दनै शं दन जीवनात प्रभावी वापर करता ्ेण.े

G

अ.्क पाठाचे नाव अनु्कमशणका पृष्ठ ्क

1. आनुवंशिकता व उत्कातं ी ........................................................................... 1
2. सजीवातं ील जीवनप्रश्क्ा भा् -1 ................................................................12
3. सजीवांतील जीवनप्रश्क्ा भा् -2 ................................................................22
4. प्ाविव रणी् व्वस्ापन ............................................................................36
5. हररत ऊजचजे ्ा शदिने े ................................................................................47
6. प्राण्ाचं े व्गीकरण .................................................................................61
7. ओळख सकू ्मजीविासत्राची ........................................................................77
8. पिे ीशवज्ान व जैवतंत्रज्ान ..........................................................................88
9. सामाशजक आरोग् ............................................................................... 101
10. आपतती व्वस्ापन ............................................................................. 109

िकै ्षशणक शन्ोजन

शवज्ान आशण तंत्ज्ान ्ा शवर्ासाठी दोन सवतंत् पसु तके त्ार करण्ात आली आहेत. त्ापैकी शवज्ान
आशण तंत्ज्ान भाग-२ ्ा पाठ्पुसतकारध्े प्रारखु ्ाने जीवशासत्, प्ा्वम रण, सकू ्रजीवशासत्, जवै ततं ्ज्ान
्ाचं ्ाशी सबं शं धत असणाऱ्ा एकूण दहा प्रकरणाचं ा सरावशे करण्ात अालले ा आहे. शवज्ान आशण ततं ्ज्ान
्ाशवर्ाचा शवचार करताना एकाक्तरक दृष्ीकोनातनू अध्ापन करणे व शवज्ान आशण तंत्ज्ानातील सवम् घटकांचा
एकरके ाशं ी सहसबं धं जोडणे ्रे ्े अपेशक्षत आहे. शवज्ान आशण तंत्ज्ानारध्े सराशवष् असलेले शवशवध
शवर् रागील इ्ततरे ध्े आपण एकशत्तररत्ा अभ्ासले आहते . तांशत्क सलु भतेच्ा दृक्ष्कोनातनू शवज्ान
आशण ततं ्ज्ान भाग- व भाग-२ अशी सवततं ् पुसतके देण्ात ्ते आहेत. असे जरी असले तरी एकाक्तरक
दृक्ष्कोनातून अध्ापन होणे आवश्क आह.े

शवज्ान आशण ततं ्ज्ान भाग-२ ्ा पाठ्पुसतकारध्े देण्ात आलले ्ा एकूण दहा प्रकरणापं ैकी पशहली
पाच प्रकरणे प्रर्र सत्ासाठी तर उव्मररत पाच प्रकरणे क्द्ती् सत्ासाठी अध्ापन शन्ोजनात घणे े अपशे क्षत
आहे. सत्अखरे चाळीस गणु ाचं ी लखे ी परीक्षा व दहा गणु ांची प्रात्शक्षक परीक्षा घणे ्ात ्ावी. पाठ्पसु तकारध्े
प्रत्ेक पाठाच्ा शवे टी सवाध्ा् व उपक्रर दणे ्ात आलेले आहेत. रूल्रापनाचा शवचार करता भारा
शवर्ांच्ा कृतीपशत्कापं ्रराणे असणारे प्रशन प्राशतशनशधक सवरूपात सवाध्ा्ारं ध्े देण्ात आलले े आहेत.
त्ानुसार अशधकचे प्रशन त्ार करून त्ाचं ा वापर आपल्ाला करता ्ेईल. ्ा प्रशनांच्ा सहाय्ाने शवद्ाथ्ायचं े
रूल्रापन करण्ात ्ावे. ्ासबं धं ीची सशवसतर राशहती सवतंत्पणे रूल्रापन ्ोजनते ून देण्ात ्ेईल.

H

1. आनवु शं िकता व उत्कातं ी

Ø आनुवशं िकता व आनवु ंशिक बदल Ø   प्रशतलेखन, भाषातं रण व स्ानांतरण
Ø उत्कांती        Ø   उत्कातं ी परु ावे
Ø डाशविवनचा नसै श्किव शनवडीचा शसदातं Ø   लॅमाकव्क ाद
Ø जाशतउद्भव Ø   मानवी उत्कातं ी

्ोडे आठवा. 1. सजीवाचं ्ा पेशीकंेद्ातील आनुवंशशक गणु धर्म वाहून नणे ारा घटक कोणता?
2. आपल्ा राताशपत्ाचं ी शारीररक आशण रानशसक लक्षणे संततीरध्े संक्रशरत होण्ाच्ा
प्रशक्र्ेस का् महणतात?
3. डी.एन.ए.चा रेणू कोणत्ा घटकापं ासून बनलेला असतो?

आनवु ंशिकता व अानवु शं िक बदल (Heredity and hereditary changes)
एका शपढीतील जैशवक लक्षणे जनकु ादं व् ारे पढु च्ा शपढीत सकं ्रशरत होण्ाची प्रशक्र्ा महणजे अानवु ंशशकता हे तुमहांला

ठाऊक आहे. आधुशनक अानुवंशशकीचा प्रारभं ग्ेगर जोहान रडें ले ्ांनी कले ा. त्ांनी 1886 च्ा सुरारास बराच कालावधी
संशोधन करून आनवु शं शकतेबद्दलचे शनषकरम् शोधून काढले. 1901 साली ह्गु ो द ऱ्वहीस ्ाचं ्ा उतपररवतम्न शसदध् ांताने
अचानक घडणाऱ्ा बदलारागील का्मक् ारणभाव सरजला. ्ातूनच 1902 साली वालटर-सटन ्ाने नाकतोड्ाच्ा
पेशीरध्े गणु सूत्े जोड्ांच्ा सवरूपात पाशहली, तोप्यंत हे कोणालाही राहीत न्वहते. जनकु ांचे वहन गुणसूत्ांरारत्फ होते
हे शसद्ध झाल्ारळु े आनुवंशशक सारग्ी ओळखण्ाच्ा शदशने े संशोधन सुरू झाले. ्ातूनच 1944 साली ओसवालड
एवरी, रॅकशलन रकॅ कार्थी आशण कॉशलन रकॅ ्ॉइड ्ा त््ींनी काही शवराणू वगळता सवम् सजीवांरध्े डी.एन.ए. हीच
आनवु शं शक सारग्ी असते हे शसद्ध कले .े

1961 साली फ्ानसरधील फ्करँ ाॅइस जके ब आशण जॅक रोनॉड ्ा अानवु शं वजै ्ाशनकानं ी जीवाणचूं ्ा पेशीत डी.एन.ए.
द्ारे होणाऱ्ा प्रशर्न सशं लेरणाच्ा प्रशक्र्ेची प्रशतकतृ ी त्ार कले ी. त्ारुळे डी.एन.ए. रणे रंू ध्े दडलेले जनुकी् सकं ेत
उलगडण्ास रदत झाली. त्ातनू च जनकु अशभ्ांशत्कीच्ा दृष्ीने अराट क्षरता असलेले पनु ःसं्ोजी डी.एन.ए. तंत्
शवकशसत झाले.

आनुवशं शक शवकतृ ींचे शनदान करण्ासाठी, प्रशतबधं करण्ासाठी, उपचार करण्ासाठी तसचे प्राणी संकर व वनसपती
संकर करण्ासाठी अाशण सूक्रजीवाचं ा जेर्े वापर होतो अशा औद्ोशगक प्रशक्र्ांसाठी आज आनुवंशशकीचा उप्ोग
कले ा जातो.

सा्ं ा पाहू ! 1. डी.एन.ए. व आर.एन.ए.च्ा प्रकाराचं ्ा आकतृ ्ा काढा व राशहती सागं ा.
2. आनुवशं शक शवकतृ ी महणजे का् हे सांगनू काही आनुवंशशक शवकृतींची नावे सागं ा.

प्रशतलेखन, भाषांतरण व स्ानांतरण (Transcription, Translation and Translocation)
डी.एन.ए. रध्े असलेली जनकु े आर.एन.ए. च्ा रदतीने पेशींच्ा कारकाजारध्े भाग घते ात तसचे शरीराच्ा

रचना व का्ेय ्ावं र शन्तं ्ण ठेवतात. जनकु ांरध्े प्रशर्नाचं ्ा शनशरम्तीशवर्क राशहती साठवलेली असते व ्ोग् प्रशर्नाचं ी
वेळोवेळी होणारी शनशर्मती शरीराकररता आवश्क असते. ्ा प्रशर्नाचं ी शनशरत्म ी DNA रुळे RNA च्ा राध्रातून होते.
्ालाच सटंे लर् डोगरा असे महटले आह.े DNA वरील जनुकाचं ्ा साखळीनुसार m-RNA ची शनशरतम् ी होत.े ही होत
असताना DNA च्ा दोन धाग्ापं ैकी एकाचा वापर ्ा कारी होतो. त्ार होणाऱ्ा m-RNA रेणतू ील आशण तो त्ार
करण्ासाठी वापरलेला DNA चा धागा ्ा दोनहींतील न्ुक्क्ओटाइडस् चा क्रर एकरके ानं ा परू क असतो. त्ाचबरोबर
DNA तील र्ा्शरनऐवजी m-RNA रध्े ्रु ॅशसल असतो. RNA त्ार करण्ाच्ा ्ा प्रशक्र्ले ाच प्रशतलेखन
(Transcription) असे महणतात.

1

RNA पॉशलमरजे RNA न्कु ्लिसओटा्डर पशे ीकदें ्कात त्ार झालेला m-RNA

पशे ीद््व्ात ्ते ो. तो ्ेताना DNA वरील सांकेशतक सदं ेश
घऊे न ्ते ो. ्ा सदं ेशारध्े अशरनो आमलाकं ररता सकं ेत
असतात. प्रत्के अशरनो आमलांकररता असलले ा संकेत
(Code) तीन न्कु ्ीओटाइडच्ा सचं ाच्ा सवरूपात
असतो. त्ालाच ‘शटपर् ्ेट कोडॉन’ असे महणतात.
भारती् वंशाच्ा डॉ. हरगोशवदं खरु ाना ्ांनी सव्म
प्रशतलेखन 20 अशरनो आमलाकं ररता असलेले कोडॉन शोधण्ाच्ा

1.1 प्रशतलेखन कारात रहत्वाची भशू रका पार पाडली. ्ासाठी त्ानं ा
1968 रध्े इतर दोन शासत्ज्ांबरोबर नोबेल पुरसकार
शरळाला. प्रत्ेक m-RNA हा हजारो कोडॉनचा
कंदे ्रक बनलले ा असतो. त्ावरील संदेशानसु ार प्रशर्ने त्ार
करण्ासाठी लागणारी अशरनो आमले परु वण्ाचे कार
t-RNA करतो. त्ाकररता m-RNA वर जसा कोडॉन
असतो त्ाला पूरक क्रर असलेला अँटीकोडॉन t-RNA
tRNA mRNA वर असतो. ्ा शक्र्ले ा भारातं रण (translation) असे
ला्शसन महणतात. t-RNA ने आणलेल्ा अशरनो आमलाचं ी
रा्बोझोम
पेपटाईड बधं ाने शृंखला त्ार करण्ाचे कार r-RNA
करतो. ्ा दरम्ान रा्बोझोर m-RNA च्ा एका
टोकाकडून दुसऱ्ा टोकाकडे एक एक शटपर् ्टे कोडॉनच्ा
mRNA प्रारंशभक कोडॉन अंतराने सरकत जातो, ्ा शक्र्ेस सर्ानांतरण

1.2 भाषांतरण व स्ानातं रण (Translocation) असे महणतात. प्रशर्नांच्ा अशा
अनेक शखंृ लांच्ा एकत् ्णे ्ानेच गंुतागतंु ीची प्रशर्ने
त्ार होतात. हीच प्रशर्ने सजीवाचं ्ा शरीरातील शवशवध
मळू ्कम का्ेय पार पाडतात आशण त्ाचं ्ा सवरूपाचे शन्ंत्ण

करतात.
सजीवांरधील जनकु ांरुळचे ते त्ांच्ासारखे सजीव
शनराम्ण करतात व ्ातीलच काही जनुके जशीच्ा तशी
प्रशतस्ापन पुढच्ा शपढीरध्े सकं ्रशरत कले ी जातात, त्ारळु े

आईवशडलांचे काही गुणधरम् त्ांच्ा अपत्ात ्ते ात.
परंतु काही वळे ा ्ा जनुकांरध्े अचानक बदल होतो.
जनकु ांतील एखादे न्ुक्ीओटाइड अचानक आपली
जागा बदलत.े ्ारुळे जो लहानसा बदल घडून ्ेतो तो
बदल महणजचे ‘उतपररवतिनव ’ (Mutation) हो्.
1.3 उतपररवतविन

उतपररवत्मन कधी शकरकोळ तर कधी लक्षणी् असते. उदा. उतपररवत्नम ारुळे शसकल सले ॲशनशर्ासारख्ा जनकु ी्
शवकृतीही शनरा्मण होतात. ही सातत्ाने चालणारी अखंड प्रशक्र्ा आहे व ती डाशवम्नच्ा नैसशग्मक शनवडीच्ा शसद्धांताचे
सरर््मन करत.े

2

1. आपल्ा पचनसंसर्ते ील आंत्पुच्छ ्ा अव्वाचे कार का् आह?े
्ोडे आठवा. 2. आपल्ाला अक्कलदाढचे ा अन्न चावनू खाण्ासाठी खरचं उप्ोग होतो का?

3. डा्नासोरसारखे रहाका् प्राणी नारशेर का झाले?
उत्कांती (Evolution) 4. प्राणी व पक्षी ्ाचं ्ा अनके प्रजाती नष् का होत आहेत?

उतक्रांती महणजे सजीवांरध्े अत्ंत सावकाश होणारा क्रशरक बदल हो्. ही प्रशक्र्ा अत्तं सावकाश व जीवाचं ा
शवकास साधणारी असते. अंतराळातील ग्ह-ताऱ्ांपासून पृथवीवर असलले ्ा जीवसषृ ्ीतील बदलापं ्यंतच्ा अनके
टपप्ांचा शवचार उतक्रांतीच्ा अभ्ासारध्े करणे आवश्क ठरते.

नैसशगमक् शनवडीला प्रशतसाद महणून सजीवाचं ्ा एखाद्ा वगाम्च्ा वैशशषट्पूण्म लक्षणारं ध्े अनके शपढांप्यंत बदल
घडण्ाच्ा ज्ा प्रशक्र्ेरुळे अखेर न्व्ा जीवजाती शनराम्ण होतात ती प्रशक्र्ा महणजे उतक्रांती.

सुरारे साडेतीन अबज वरायपं वू थी पृथवीवर कोणत्ाच
प्रकारचे जीवन अक्सततवात न्वहते. सुरुवातीला अत्ंत
साधी साधी रूलद््व्े असावीत आशण त्ापासनू सशें द्् व इंटरनटे माझा शमत्र
असशें द्् प्रकारची साधी साधी स्ं गु े त्ार झाली असावीत. इटं रनटे च्ा रदतीने ग्हताऱ्ाचं ्ा शनशरत्म ी सदं भात्म ील
त्ापासनू हळहू ळू गुतं ागतंु ीची सशें द्् सं्ुगे जशी की प्रशर्ने प्रचडं शवसरोट (Big-bang) शसद्धांताबाबत
आशण कंेद्कामले त्ार झाली असावीत. अशा शनरशनराळ्ा अशधक राशहती शरळवनू तुरच्ा वगा्तम सादर करा.

प्रकारच्ा संेशद्् आशण असशंे द्् पदार्ायंच्ा शरश्रणातनू
रळू सवरूपाच्ा प्राचीन पशे ी त्ार झाल्ा असा्व्ात. इशतहासात डोकावतना ..
आजबू ाजूच्ा रसा्नांचे भक्षण करून त्ाचं ी सखं ्ा वाढू जीवसषृ ्ीच्ा शनशरत्म ीबद्दल अनेक धर्वम ेतते व
लागली असेल. पेशींरध्े र्ोडेरार ररक असतील आशण तत्ववेत््ानं ी आपापली बाजू शलहून ठेवली आह.े
नसै शग्कम शनवडीच्ा तत्वानुसार काहींची चागं ली वाढ भारती्, शचनी, रोरन, ग्ीक अशा सवचम् ससं कतृ ींरध्े
झाली असले तर जे सजीव सभोवतालच्ा पररक्सर्तीशी सृष्ीच्ा शनशर्मतीबद्दल गहन शवचार झालेला
जळु वनू घऊे शकले नाहीत त्ांचा नाश झाला असावा. शदसतो. ग्ह, तारे, पंचरहाभूते, सजीव सृष्ी
इत्ादींबदद् ल शवशवध प्रकारची राशहती त्ा त्ा
आजशरतीला पृथवीतलावर वनसपती व प्राण्ाचं ्ा ससं कतृ ीने का्व्, कर्ा वा ग्ंर्रूपाने नोंदवलले ी
काटे ्ावधी प्रजाती आहते , त्ांच्ात आकार, जशटलता शदसत.े
्ाचं ी शवशवधता आहते . प्राण्ारं ध्े सूक्र एकपेशी् उत्कांतीचा शसद्धांत (Theory of evolution)
अशरबा, परॅ ोरशश्रपासून ते रहाका् देवरासा आशण
रानव असा त्ांचा शवसतार अाढळतो. वनसपतींरध्े ्ा शसद्धांतानुसार पशहला सजीव पदार्म् (जीवद््व्)
एकपेशी् क्ोरले ापासनू शवसतीण्म वडाच्ा झाडाप्तंय पृथवीवर सरुद्ात शनरामण् झाला. काळाच्ा ओघात हजारो
अनके शवध वनसपतींच्ा जाती पृथवीवर आढळतात. वरायनं ंतर ्ापासनू एकपशे ी् सजीवाची शनशरत्म ी झाली. ्ा
पथृ वीवरील सव्म शठकाणी शवरवु वतृ तापासून दोनहीं ध्ुवापं ्ंतय एकपशे ी् सजीवात क्रराक्रराने बदल घडून आले व
सजीवांचे अक्सततव आढळत.े हवा, पाणी, जरीन, खडक त्ापासनू अशधक रोठे व अशधक जशटल सजीव शवकशसत
अशा सव्म शठकाणी सजीव आहते . अशतप्राचीन काळापासनू झाल.े हे सवम् बदल हळूहळू आशण क्रराक्रराने होत राशहल.े
रानवाला ्ा पृथवीवर जीवनाचा उगर कसा झाला व त्ात ्ा शवकासाचा कालपट जवळजवळ ३०० कोटी वरायंचा
एवढी शवशवधता कोठून आली असावी ्ाबाबत उतसकु ता आह.े सजीवातील बदल व शवकास हा सव्म्व्ापी, सव्म
आह.े सजीवांचा उगर व शवकास ्ाशवर्ीच्ा शवशवध अगं ांनी होत गेला व ्ातूनच अनके प्रकारचे सजीव
उपपतती आजवर राडं ल्ा गले ्ा, ्ापैकी ‘सजीवाचं ी अक्सततवात आले. ्ारुळेच ्ा सवम् प्रशक्र्ले ा क्ररशवकास
अर्वा उतक्रातं ी महटले जाते जी संघटनातरक उतक्रांती
उतक्रातं ी’ अर्वा ‘सजीवाचं ा क्ररशवकास’ हा शसदध् ांत आह.े शभन्न रचना व का्ये असलले ्ा पवू ज्म ांपासून वनसपती
सव्रम ान् आह.े व प्राण्ाचं ा प्रागशतक शवकास महणजे उतक्रातं ी हो्.

3

उत्कांतीचे पुरावे (Evidences of evolution )
वरील शसदध् ांताचा एकशत्त शवचार केल्ास आपण असे महणू शकतो, की उतक्रांती ही सातत्ाने होत राहणाऱ्ा

बदलाचं ी अखडं प्रशक्र्ा आह.े पण ते शसदध् करण्ासाठी पुरा्व्ाची गरज आह.े वरील शसदध् ातं ाच्ा पषु ट्र््म अनेक
परु ावहे ी उपलबध आहते . हे पुरावे पढु ीलप्रराणे-
बाह्यरूपी् पुरावे (Morphological evidences)

करून पहा कतृ ी ः पुढील शचत्ांचे शनरीक्षण करून वनसपतींच्ा शचत्ात व प्राण्ाचं ्ा शचत्ात कोणती
साम् आढळतात ्ाची नोंद करा.

प्राण्ाचं ्ा तोंडाची रचना, डोळ्ाचं े 1.4 बाह्यरूशपकी् परु ावे
सर्ान, नाकपडु ्ा तसेच कानांची रचना,
अगं ावरील दाट केस इत्ादी सरान वैशशषट्े
प्राण्ातं आढळतात, तर पानाचा आकार,
शशराशवन्ास, पण्दम ेठ, पानाची रचना
इत्ादी सरान वशै शषट्े वनसपतींत
आढळतात. ्ावरून हे सशू चत होते, की
वरील गटात साम्सर्ळे आहते . ्ारळु ेच
त्ाचं ा उगर सरान आहे व ते एकाच
पवू ज्म ापासून उतक्रांत झाले असावेत हे शसद्ध
होत.े

मानवाचा हात माजं रीचा पा् वटवाघळाचा चमपिव र देवमािाचा पर िरीरिासत्री् परु ावे
(Anatomical evidences)
1.5 अक्स्म् रचना
शेजारील शचत्ाचं े काळजीपवू कम् शनरीक्षण
कले ्ास रानवी हात, राजं रीचा पा्, वटवाघळाचा
पखं व देवराशाचा पर ्ांत वरवर पाहता कोणतहे ी
साम् नाही, तसेच प्रत्के ाचा त्ा त्ा प्राण्ात
असलले ा उप्ोगही वगे ळा आहे. त्ारुळे त्ाचं ्ा
रचनते ही शभन्नता आह;े परंतु प्रत्ेकाच्ा
अव्वातील हाडांच्ा रचनेत व हाडाचं ्ा जोडणीत
रात् साम् शदसून ्ेत.े हे साम् त्ाचं े पवू जम् सरान
असावेत ्ाकडे शनदशये करते.

सा्ं ा पाहू ! 1. सजीवांच्ा शरीरातील शवशवध अव्व कोणते आहते ?
2. शरीरातील प्रत्के अव्व त्ास उप्ोगी पडतो का?

जोड माशहती संप्रषे ण तंत्रज्ानाची :
भू िासत्री् काल्णना मापनाबद्दलची माशहती शमळवा व व्ाितव सादर करा.

4

3. अविेषा्ं े (Vestigial organs)
सजीवारं धील ऱहास पावलले ्ा शकवं ा अपूण्म वाढ झालले ्ा शनरुप्ोगी इंशद््ांना अर्वा अंगानं ा ‘अवशेरागं महणतात.
बदलणाऱ्ा शकवं ा शभन्न प्ामव् रणात जगण्ासाठी सजीवात अचानक नवी ऊती, अंगे शकंवा इशं द््े उतपन्न होऊ शकत
नाहीत तर अक्सततवात असलले ्ाच इशं द््ात क्रराक्रराने बदल घडून ्ते ात. बहुतांशी, एका शवशशष् पररक्सर्तीत शरीरातील
एखादी रचना उप्ुक्त असत;े परंतु शभन्न पररक्सर्तींत ती शनरुप्ोगी शकंवा हाशनकारक ठरते. अशा पररक्सर्तीत नसै शगमक्
शनवडीच्ा प्रशक्र्ने े अशी इंशद््े नाहीशी होण्ाच्ा रागालम् ा लागतात. एखादे शनरुप्ोगी इंशद्् नाहीसे होण्ासाठी हजारो
वरये लागतात.
्ा नाहीशा होत जाणाऱ्ा इशं द््ांच्ा वेगवगे ळ्ा अवसर्ा शनरशनराळ्ा प्राण्ाचं ्ा लहान आतडे

शरीरात शदसतात. एखाद्ा सजीवातील असा अव्व त्ा सजीवात जरी काही का््म
करत नसला तरी दसु ऱ्ा सजीवात रात् तो अव्व का्म् करत असतो, महणजेच दुसऱ्ा
सजीवासाठी ते अवशरे ांग नसते. रानवाला शनरुप्ोगी असणारे आतं ्पचु ्छ हे रवरं ्
करणाऱ्ा प्राण्ांसाठी एक उप्ुक्त का्क्म ्षर अव्व आह.े ्ाचप्रराणे रानवाला
शनरुप्ोगी असणारे कानांचे सना्ू राकडारं ध्े रात् कान हलवण्ाकररता उप्कु ्त मोठे आतडे
अाहते . राकडहाड, अक्कलदाढा, अंगावरील कसे इत्ादी अवशेरांगे रानवाच्ा आतं ्रपचु ्छ

शरीरात शदसून ्ते ात.

कानाचे
सना्ू

अक्कलदाढा
माकडहाड

1.6 अविेषा्ं े

शनरीक्षण करा व चचािव करा. खालील शचत्ांचे शनरीक्षण करा.

जोडमाशहती सपं ्रषे ण
तंत्रज्ानाची

शवशवध प्राण्ांरधील
काही अवशेरांगे शोधून
ती दुसऱ्ा प्राण्ांत कशी
उप्कु ्त आहते हे शोधा.
्ाबाबतची राशहती
तुरच्ा वगा्मत सादर करा
व इतरानं ा पाठवा.
1.7 काही जीवाशम
4. परु ाजीव शवष्क परु ावे (जीवाशम शवज्ान) (Palaeontological evidences)
तुमहालं ा असा प्रशन पडेल की काही कोट्वधी वरायंपूवथी कोणते जीव अक्सततवात होते हे आता कसे सांगता ्ईे ल?
्ाचे रहस् पृथवीच्ा उदरात दडलले े आहे. पूर, भकू ंप, जवालारुखी इत्ादींसारख्ा आपततीरुळे रोठ्ा प्रराणावर सजीव
गाडले जातात. ्ा जीवांचे अवशेर व ठसे जशरनीखाली सरु शक्षत राहतात. ्ांनाच जीवाशर (Fossil) महणतात. जीवाशराचं ा
अभ्ास हे उतक्रातं ीच्ा अभ्ासाचे एक रहत्वाचे अंग आह.े
5

ज्े वहा प्राणी अर्वा वनसपती रृत पावतात त्े वहा त्ाचं े काबन्म ग्हण करणे र्ाबं ते व त्ा क्षणापासनू त्ांच्ा शरीरातील
C-14 चा ऱहास ही एकच प्रशक्र्ा सतत चालू राहते. C-12 हा शकरणोतसारी नसल्ाने रतृ वनसपती शकवं ा प्राणी
्ांच्ातील C-14 आशण C-12 ्ाचं े गुणोततर क्सर्र न राहता सतत बदलत असते. एखादी वनसपती शकवं ा प्राणी रृत
झाल्ानतं रचा काळ, त्ांच्ातील C-14 ची सशक्र्ता व C-14 व C-12 शी गुणोततर काढनू कालरापन करता ्ेते.
्ालाच काबिवनी व्मापन (Carbon dating ) असे महणतात. ्ाचा उप्ोग पुरातन अवशरे शासत् व रानववंशशासत्ारध्े
रानवी अवशेर अर्वा जीवाशर व हसतशलक्खते ्ाचं ा काल ठरशवण्ासाठी होतो. अशा प्रकारच्ा ततं ्ाद्ारे जीवाशरांची
कालशनक्शचती केली की त्ांना कालरापनानुसार एका कोष्कात बसवनू त्ा काळी असलेल्ा सजीवाबं द्दल राशहती
शरळवणे सोपे जाते. ्ानसु ार अपृष्ठवंशी् प्राण्ापं ासनू हळूहळू पृष्ठवंशी् प्राण्ांचा उद्भव झालले ा शदसतो.

पक्षी, ससतन नूतनजीव पररच् िासत्रज्ांचा
सरीसपृ महाकलप काबम्नी व्रापन पद्धत ही
मध्जीव
सरीसपृ , महाकलप नसै शगक्म काबनम् 14 (C14) च्ा
उभ्चर, शकरणोतसगथी क्ष्ावर आधारलेली
मतस् , परु ाजीव असनू शवलाड्म शलबी ्ानं ी 1954
अपषृ ्ठवंिी् महाकलप रध्े शवकशसत कले ी.

्ासाठीच शलबी ्ानं ा 1960
चे रसा्नशासत्ातील नोबेल
पाररतोशरक दणे ्ात आल.े ्ा
पद्धतीने काढलेली शवशवध
पदार्ाचंय ी व्े ‘रशे डओ काबन्म ’
नावाच्ा शोधपशत्केत प्रशसद्ध
करण्ात ्ते ात.

1.8 भूसतर रचना व जीवाशम
5. जोडणारे दुवे (Connecting links)

शनरीक्षण करा व चचािव करा.
खालील शचत्ांचे शनरीक्षण करून शदसनू आलेल्ा वैशशषट्ांची चचाम् करा. अशा प्रकारच्ा इतर काही प्राण्ाचं ी राशहती
तुरच्ा शशक्षकांकडनू शरळवा. इंटरनटे च्ा राध्रातून शचत्े शकवं ा क््वहडीओंचा सगं ्ह करा.

डकशबल प्ॅशटपस लं्फीि परे ीपॅटस
1.9 काही वैशिष्ट्यपूणिव प्राणी

6

काही वनसपती व प्राणी ्ाचं ्ात काही शारीररक लक्षणे अशी असतात की त्ावरून त्ांचा दुसऱ्ा दोन शभन्न गटाशं ी
सबं धं जोडता ्ते ो महणून त्ानं ा जोडणारे दवु े असे महणतात. उदा. पेरीपटॅ स ्ा प्राण्ारध्े वल्ी प्राण्ापं ्रराणे खंडीभतू
अंग, पातळ उपचरम् व पाशवप्म ादासारखे अव्व शदसून ्ते ात तसचे ्ा प्राण्ांरध्े संशधपाद प्राण्ापं ्रराणे शवासनशलका व
खुली रक्ताशभसरण ससं र्ा आढळत.े ्ावरून पेरीपॅटस हा ॲनेशलडा व सशं धपाद प्राणी ्ा दोघांना जोडणारा दुवा आहे,
तसचे डकशबल प्शॅ टपस हा प्राणी सरीसपृ प्राण्ापं ्रराणे अंडी घालतो; परंतु दगु धग्ंर्ी व शरीरावरील केस ्ारं ळु े ससतन
प्राण्ाशं ी नाते सागं तो. लगं रीश हा जरी रतस् असला तरी रपु रसु ाद्ारे शवसन करतो. ्ा उदाहरणावरून ससतन प्राणी हे
सरीसपृ प्राण्ांपासून तर उभ्चर हे रतस्ापं ासून उतक्रांत झाले असावेत असे लक्षात ्ेत.े

शनरीक्षण करा व चचािव करा. I
आकृती 1.10 रधील काही
प्राण्ाचं ्ा भ्णू वाढीच्ा अवसर्ांचे
काळजीपूवकम् शनरीक्षण करा.

6. भ्ूणशवज्ानशवष्क पुरावे II
(Embryological evidences)
बाजूच्ा शचत्ातील शवशवध
पृष्ठवंशी् प्राण्ातं ील भ्ूणवाढीच्ा
वगे वगे ळ्ा टपप्ाचं ा तलु नातरक
अभ्ास केल्ास असे आढळते, की
प्रारंशभक अवसर्ते ्ा भ्णू ारं ध्े खपू च III

साम् शदसते व शवकासाच्ा पढु ील
टपप्ांरध्े ते करी होत जाते. प्रारशं भक
अवसर्ते ील साम् ्ा सवम् प्राण्ाचं े मासा सलॅ ेमडँ र कासव कोंबडी डुक्कर ्ा् ससा मनषु ््
पूव्मज एकच असावेत असा पुरावा देते. 1.10 शवशवध अवस्ातं ील भ्णू

डाशविवनचा नसै श्कवि शनवडीचा शसदध् ांत (Darwin’s theory of natural selection)
चालसम् डाशव्नम ने शवशवध प्रदेशांतील वनसपती व प्राण्ांचे असंख् नरुने गोळा कले े व त्ांच्ा शनरीक्षणावरून डाशवमन् ने

पुढे ‘सक्षर ते जगतील’ असे सागं णारा नैसशगमक् शनवडीचा शसद्धातं प्रशसद्धीस शदला. डाशवन्म ्ाने त्ासाठी ‘ओरीजीन
ऑफ सपसे ीज’ (Origin of species) हे पुसतकही प्रशसद्ध कले े. ्ाचे सपष्ीकरण देताना डाशव्नम महणतो, सव्म जीव प्रचंड
सखं ्ने े पुनरुतपादन करतात. हे सव्म जीव एकरके ांशी सपधा्म करतात जी अक्षरशः जीवघणे ी असत.े ्ा सपधेतय जो जीव
शजंकण्ासाठी आवश्क गणु धरम् दाखवतो, तोच तगून राहतो. पण ्ा ्व्शतररक्त नसै शगम्क शनवडही रहत्वाची ठरते कारण
शनसगा्तम स्ु ोग् जीवच जगतात, बाकीचे ररतात. जगलेले जीव पनु रुतपादन करू शकतात व आपल्ा वेगळ्ा
वैशशषट्ांसकट नवीन प्रजाती त्ार करतात. डाशव्मनचा नसै शगकम् शनवडीचा हा शसदध् ातं (Theory of Natural selection)
बऱ्ाच काळाप्यतं सवमर् ान् राशहला आहे पण नतं र त्ातही काही बाबींबद्दल आक्षेप घेतले गेले आहते . त्ातं ील
रहत्वाचे महणज,े
1. नैसशगकम् शनवड ही एकरेव गोष् उतक्रांतीला कारणीभतू नाही.
2. उप्ोगी व शनरुप्ोगी बदलांचे सपष्ीकरण डाशवनम् ने शदले नाही.
3. सावकाश होणारे बदल व एकदर होणारे बदल ्ांचा उल्खे केलेला नाही.

असे असले तरी डाशवन्म ने उतक्रातं ीबाबत केलेले का््म हे एक रलै ाचा दगड ठरल.े
7

पररच् िासत्रज्ाचं ा
चालसिव रॉबटवि डाशवनिव (1809-1882) ्ा इंक्गलश जीवशासत्ज्ाने उतक्रातं ीचा

शसदध् ातं राडं ला. त्ानं ी दाखवनू शदले की, सजीवांच्ा सवम् जाती सरान पूवम्जापं ासनू
क्रराक्रराने व हजारो वराचयं ्ा कालखडं ानंतर शवकशसत झाल्ा आहते . ्ा शवकासास
नैसशगकम् शनवडीचे तत्व कारणीभतू ठरले असे त्ानं ी प्रशतपादन कले .े

लॅमाक्कवाद (Lamarckism)
उतक्रातं ी होत असताना सजीवाचं ्ा शरीररचनते बदल होतात व ्ा बदलारं ागे त्ा जीवाने केलेला प्र्तन वा केलेला

आळस कारणीभतू असतो असा शसदध् ातं जीन बापटीसट लरॅ ाकफ् ्ानं ी राडं ला. ्ाला त्ानं ी इशं द््ांचा वापर व न वापरांचा
शसद्धांत (Use or disuse of organs) असे महटल.े

त्ाहीपुढे जाऊन त्ांनी असे महटले की शपढान्शपढा शजरार आपली पररच् िासत्रज्ांचा
रान ताणत झाडावं रची पाने खात असल्ारळु े लांब रानेचे झाल,े तसचे जीन बापटीसट लॅमाकक् (1744-1829)
लोहाराचे खादं े घणाचे घाव घालून बळकट झाल.े शहारगृ , इरू , इत्ादी
पक््ांचे पखं न वापरल्ारुळे करकवु त झाल.े हंस, बदकाचे पा् पाण्ात
राहून पोहण्ा्ोग् झाले अर्वा सापाने शबळात जाण्ा्ोग् शरीररचना
करताना आपले पा् गरावल.े ही सव्म उदाहरणे ‘शरळवलेली वशै शषट्’े
(Acquired characters) अशा सवरूपाची असून ती एका शपढीकडनू
दसु ऱ्ा शपढीकडे सकं ्रशरत होतात. हाच तो ‘शरळवलले ्ा बदलाचं ्ा
सकं ्ररणाचा शसदध् ातं ’ (Theory of inheritance of acquired
characters) शकंवा लरॅ ाकवफ् ाद हो्.

1.11 शजराफ उतक्रातं ीरागे त्ा त्ा जीवाचे
शवशशष् सवरूपातील प्र्तनांरुळे शरीरागं ांचा शवकास अर्वा प्र्तन न प्र्तन कारणीभूत असतात असा
केल्ाने होणारा ऱहास रान् झाला, पण त्ाचे शपढी दर शपढी सकं ्ररण अरान् शवचार लरॅ ाक्फ ्ांनी रांडला. ्ा फ्चंे
झाले. कारण सवतःरध्े घडवून आणलेले बदल न्व्ा शपढीकडे शदले जात शनसगमश् ासत्ज्ाने असे सचु वले की,
नाहीत हे अनके वेळा पडताळनू पाहण्ात आले व लॅराक्फचे महणणे चकु ीचे प्रत्के प्राणी अर्वा वनसपती
असल्ाचे शदसनू आल.े अापल्ा आ्ुष्ादरम्ान बदलत
सजीवाच्ा जीवनकाळात जे गुण त्ाने संपाशदत कले ले े असतात ते असते व शतच्ा पढु च्ा शपढीकडे हे
संततीकडे सकं ्रशरत करता ्ेतात ्ालाच सपं ाशदत गणु ाचं ा अनुवशं असे बदल पोहोचवले जातात आशण
महणतात. पुढील प्रत्ेक शपढीरध्ेही असे बदल
घडतात.
8
इटं रनेट माझा शमत्र
इटं रनेटच्ा साहाय्ाने जगातील
वानरांच्ा शवशवध प्रजातींची
्छा्ाशचत्े व राशहती शरळवा.

जाशतउद्भव (Speciation)
प्राणी व वनसपती ्ांच्ातील शवशवध जातींचा उद्भव हा उतक्रातं ीचाच पररणार आहे. नसै शगकम् रलनाद्ारे रलनक्षर

सतं ती शनरा्णम करू शकणाऱ्ा सजीवांच्ा गटास ‘जाती’ (Species) असे महणतात. प्रत्ेक जाती, शवशशष् भौगोशलक
क्सर्तीत वाढत.े त्ाचा आहार, शवहार, रलनक्षरता, सरागरकाळ इत्ादी शभन्न असतो. त्ारुळेच जातीची वशै शषट्े
शटकून राहतात. पण एका जातीपासून दसु री नवीन जात शनराण्म होण्ास जनकु ी् बदल कारणीभूत असतो. तसचे भौगोशलक
वा पनु रुतपादनी् बदल कारणीभतू असतो. तसेच सजीवांचे भौगोशलक वा पुनरुतपादनी् अलगीकरण झाल्ासही कालातं राने
जाशतबदल/जाशतउद्भव (Speciation) होतो.
मानवी उत्कांती (Human Evolution)

उतक्रातं ीरळु े अत्ंत साध्ा एकपेशी् सजीवांपासनू आज ज्ात असलले ्ा जवै वैशवध्ाची जडणघडण झालले ी
शदसत.े ्ातील रानववशं ाची सुरुवात र्ोडक्ात पढु ील शचत्ाप्रराणे दते ा ्ेईल. सुरारे सात कोटी वरांयपवू थी अखेरचे
डा्नोसोर नाहीसे झाले. ते्वहा राकडासारखे प्राणी त्ांच्ाहूनही प्राचीन अशा र्ोड्ारार आजच्ा आधुशनक लेम्रु प्रराणे
शदसणाऱ्ा प्राण्ापं ासनू शवकशसत झाले असावते . 4 कोटी वरायंपवू थी आशफ्केतील ्ा राकडांसारख्ा प्राण्ाचं ्ा शपे ट्ा
नाहीशा झाल्ा. त्ांच्ा रदें चू ा आकार रोठा होऊन त्ांचा शवकास झाला, हाताच्ा पंजात सधु ारणा झाली आशण ते
एपसारखे प्राणी झाले. कालातं राने हे सुरुवातीचे एपसारखे (एप - कशप) प्राणी दशक्षण आशण आग््े आशश्ात पोचले
आशण अखेर शगबन आशण ओरँग उटानरध्े त्ाचं े रूपातं र झाले.

उरलेले हे एपसारखे प्राणी आशफ्केतच राशहले आशण सुरारे 2 कोटी 50 लाख वरांपय ूवथी त्ातून पढु े शचपं ाझं ी व गोररला
उद्ास आल.े सुरारे 2 कोटी वरांपय ूवथीच्ा एपच्ा काही जातींची प्रगती वगे ळ्ा शदशने े झाल्ाचे शदसते. अन्न ग्हण
करण्ासाठी आशण इतर कारासाठी त्ानं ा हाताचं ा अशधक वापर करावा लागे.

1.12 मानव वंिाचा प्रवास
कोरड्ा होत जाणाऱ्ा हवारानारुळे जे्वहा जगं ले नाहीशी होऊ लागली त्े वहा हे एप झाडावरून वासत्व्ासाठी
खाली आल.े त्ांच्ा कररेच्ा हाडाचं ा शवकास अशा तऱहने े झाला की ते गवताळ प्रदेशात ताठ उभे राहू लागल.े ते्वहा
त्ांचे हात क्े वहाही वापरण्ासाठी रोकळे झाले. हे हाताचं ा वापर करणारे, ताठ उभे राहणार,े पशहले रानवसदृश प्राणी
सरु ारे 2 कोटी वरांयपवू थी अक्सततवात आल.े
रानवसदृष् प्राण्ाची आपल्ाकडे सवायंत पशहली नोंद आहे ती आशफ्कते ील ‘राराशपशर्कस’ ्ा एपची. पुढे हा एप
आकाराने रोठा झाला व अशधक हुशार झाला आशण सरु ारे 40 लाख वरापंय ूवथी दशक्षण आशफ्कते ील एपचा शवकास झाला.

9
लेम्ुरसारखे प्राचीन प्राणी
7,00,00000 वर ंाय ूपवथी

इशजप्ोशपशर्कस
4,00,00000वर ंया ूपवथी

ड्रा्ोशपशर्कस
2,50,00000 वर यांपूवथी

राराशपशर्कस
1,00,00000 वर यांपूवथी

ऑसटॅ्रलोशपशर्कस
40,00000 वर ंाय ूपवथी
कुशल रानव
20,00000 वर यां ूपवथी
ताठ चालणारा रानव
15,00,000वर ंाय ूपवथी

शनॲनडरर्ॉल
1,50,000वर यां ूपवथी

क्रो रान् ंा रानव
50,000 वर ंाय ूपवथी

सरु ारे 20 लाख वरांपय वू थी ्ा रानवसदृश्
प्राण्ांची रचना रानव (Homo) ्ा प्रजातीचे
सदस् असण्ाइतपत आपल्ाजवळची
असल्ासारखी शदसू लागली, अशा तऱहने े
कुशल रानव त्ार झाला. सुरारे 15 लाख
वरापंय वू थी ताठ चालणाऱ्ा रानवाचा शवकास
झाला. त्ाचा आशश्ा खंडात चीन आशण
इंडोनेशश्ाप्यतं वावर असावा.

1.13 मानवी मदें ूमध्े होत ्ेलेला शवकास

जवळ जवळ एक लाख वरायपं ्ंतय ताठ चालणाऱ्ा राणसाचा रेदं ू रोठा 1.14 शनॲनडर्ॉल मानव
होण्ाच्ा शदशेने त्ाची प्रगती होतच राशहली आशण त्ाला अग्ीच्ा
वापराचा शोध लागला. सरु ारे 50 हजार वरांपय ूवथीच्ा रानवाचा रंदे ू पुरेसा
शवकशसत झालले ा होता आशण बुक्द्धरान रानव (होरो-सॅशप्न) ्ा वगामच् ा
सदस् रानण्ा्ोग् झाला होता.

‘शनॲनडरर्ॉल रानव’ हे ‘बकु ्द्धरान रानव’ ्ा वगातम् ील पशहले
उदाहरण रानता ्ईे ल. सुरारे 50 हजार वरापंय वू थी क्रो रॅग्न रानव अक्सततवात
आला आशण त्ानंतर रात् ही प्रगती पवू थीपेक्षा खपू च झपाट्ाने होत राशहली.

सरु ारे 10,000 वरापंय ूवथी ‘बकु ्द्धरान रानव’ शते ी करू लागला. जनावराचं े कळप बाळगू लागला, त्ाने वसाहती
वसवल्ा. रग संसकतृ ीचा शवकास झाला. सरु ारे 5000 वरायंपूवथी शलशहण्ाच्ा कलचे ा शोध लागला आशण इशतहासाची
सुरुवात झाली. सुरारे 400 वरांयपूवथी आजच्ा आधशु नक शासत्ांचा उद् झाला आशण 200 वरापंय ूवथी औद्ोशगकीकरणाची
सुरुवात झाली. आता आपण इर्प्यंत आलो आहोत, तरीही अजून रानववशं ाच्ा रुळांच्ा तपशशलाचं ा शोध घते च
आहोत.

सवाध्ा्

1. खालील आकृती पूणवि करा. 2. पढु ील शवधाने वाचनू त्ाचं ्ा सम्विना्वि ्ोग्
बाह्रूशपकी् उदाहरणासशहत उततरे तमु च्ा िबदातं शलहा.
अ. रानवाच्ा उतक्रांतीस सुरारे 7 कोटी वरापंय वू थी
उत्कातं ी सरु ुवात झाली.
परु ावे आ. सजीवाचं े भौगोशलक व पनु रुतपादनी्
अव्वातील हाडाचं ्ा अलगीकरण झाल्ास कालातं राने जाशतभदे /
रचनेतील साम् जाशतउदभ् व होतो.
इ. जीवाशराचं ा अभ्ास हे उतक्रांतीच्ा
अभ्ासाचे एक रहत्वाचे अंग आह.े
ई. पषृ ्ठवशं ी् प्राण्ारं ध्े भ्णू शवज्ानशवर्क
पुरावे शदसून ्ते ात.

10

3. कसं ात शदलले ्ा प्ा्िव ापैकी ्ोग् प्ा्िव शनवडून 6. अविेषां्े महणजे का् हे सां्नू मानवी िरीरातील
शवधान पुनहा शलहा. काही अविषे ा्ं ाची नावे शलहा व तीच अविेषा्ं े
(जनुक, उतपररवतनम् , सर्ानांतरण, प्रशतलखे न, इतर कोणत्ा प्राण्ांसाठी किी उप्ुक्त आहते हे
क्ररशवकास, आतं ्पचु ्छ) शलहा.
अ. अचानक घडणाऱ्ा बदलांरागील का््मकारण
भाव ह्ुगो द ऱ्वहीस ्ाचं ्ा .............. 7. पढु ील प्रशनाचं ी उततरे शलहा.
शसद्धांतारुळे लक्षात आला. अ. उतक्रांतीस आनवु ंशशक बदल कसे कारणीभूत
आ. प्रशर्नांची शनशर्तम ी ............रारफत् घडून ठरतात?
्ेते हे जॉज्म शबडल व एडवड्म टटे र ्ांनी आ. गुतं ागंतु ीची प्रशर्ने शनरा्णम होण्ाची प्रशक्र्ा
दाखवून शदले. सपष् करा.
इ. DNA धाग्ावरील राशहती RNA धाग्ावर इ. उतक्रातं ीचा शसद्धांत सागं नू त्ासाठी कोणते
पाठवण्ाची प्रशक्र्ा महणजे ...... महणतात. परु ावे आहेत?
ई. उतक्रातं ी महणजचे ............ हो्. ई. उतक्रातं ीरध्े शरीरशासत्ी् पुरा्व्ाचं े रहत्व
उ. रानवी शरीरात अाढळणारे........... हे सोदाहरण शवशद करा.
उतक्रातं ीचा अवशेरागं ातरक परु ावा हो्. उ. जीवाशर महणजे का् हे सागं ून उतक्रांतीसाठी
पुरावे महणनू जीवाशर कसे गशृ हत धरतात हे
4. प्राप्त माशहतीच्ा आधारे पररच्छेद शलहा. उदाहरणासह सपष् करा.
अ. लॅराकवफ् ाद ऊ. सध्ाचा रानव कसा उतक्रांत होत गले ा
आ. डाशव्मनचा नसै शगम्क शनवडीचा शसदध् ांत ्ाबाबत राशहती शलहा.
इ. भ्णू शवज्ान
ई. उतक्रांती उप्कम ः
ऊ. जोडणारे दुवे 1. शवशवध सगं णकी् सॉफटवअे रचा वापर करून
त्ाद्ारे रानवी उतक्रांतीचे सादरीकरण त्ार
5. आनुवशं िकता महणजे का् हे सा्ं नू आनवु ंशिक करा व वगाम्त त्ावर गटचचाम् करा.
बदल कसे घडतात हे सपष्ट करा. 2. डॉ. सरु शे चंद् नाडकणथी शलक्खत ‘पृथवीवर
राणूस उपराच’ हे पसु तक वाचा आशण त्ावरून
रानवी उतक्रातं ीशवर्क रांडलेल्ा शवचाराचं ी
चचाम् करा.

11

2. सजीवातं ील जीवनप्रश्क्ा भा्-1

Ø सजीव आशण जीवनप्रश्क्ा Ø  सजीव व ऊजावशि नशमतिव ी
Ø काही अन्नघटक व शमळणारी ऊजािव Ø पिे ी शवभाजन - एक जीवनप्रश्क्ा

्ोडे आठवा. 1. अन्नपदार्म् व त्ातं ील पोरकतत्वे शरीरासाठी कशी उप्ुक्त ठरतात?
2. संतुशलत आहाराचे शरीरासाठी का् रहत्व आहे?
3. सना्ू शरीरात कोणकोणते का्म् पार पाडतात?

4. पाचकरसाचे पचनसंसर्ेरध्े का् रहत्व आहे?
5. रानवी शरीरात त्ार होणारे टाकाऊ पदार्म् शरीराबाहरे टाकण्ासाठी कोणती संसर्ा का्रम् त असते?
6. ऊजाम् शनशरतम् ी प्रशक्र्ेत रक्ताशभसरण ससं र्ा कशी का््म करते?
7. रानवी शरीरातं गम्त चालणारे का््म कसे शन्शं त्त होते? शकती प्रकार?े
सजीव आशण जीवनप्रश्क्ा (Living organism and life processes)

रानवी शरीरात अनेक प्रकारच्ा संसर्ा अशवरतपणे का्म् करत असतात. पचनसंसर्ा, शवसनससं र्ा, रक्ताशभसरण
संसर्ा, उतसजमन् ससं र्ा, शन्ंत्ण ससं र्ा ्ासोबतच शरीराचे अतं ग्मत तसेच बाह् अव्व आपले का््म सवतंत्पणे परंतु
सवाचयं ्ा सरनव्ातनू करत असतात. ही सवम् ्तं ्णा प्रत्के सजीवारं ध्े करी-अशधक प्रराणात सरान पद्धतीने का्र्म त
असत.े ्ासाठी ्ानं ा अखंडपणे ऊजचये ्ा स्ोताची आवश्कता असत.े कबबोदके, क्सनगध पदार््म आशण प्रशर्ने हे अन्नपदार्म्
्ा ऊजयचे े रुख् स्ोत असून प्रत्ेक पेशीरध्े असलेल्ा तंतकु शणकाचं ्ा रदतीने ही ऊजाम् शरळशवली जाते. ऊजाश्म नशर्मतीस
रक्त अन्नघटकच लागतात असे नाही तर त्ासाठी ऑक्कसजनची पण आवश्कता भासत.े हे सवम् घटक पररवहन
संसर्दे ्ारे पेशींप्तयं पोहोचतात. शन्तं ्ण संसर्चे हे ी सव्म प्रशक्र्वे र शन्ंत्ण असतचे . महणजचे ऊजाश्म नशरतम् ीसाठी प्रत्ेक
जीवनप्रशक्र्ा आपल्ा परीने हातभार लावत असत.े ्ा सवम् प्रशक्र्ाचं ्ा का्ाम्साठीही ऊजचेय ी गरज भासतेच.

आपण आशण इतर प्राणी रळे आशण भाजीपाला सवे न करतो. वनसपती सवत:चे पोरण सवत: करतात ्ासाठी ते
अन्नशनशरत्म ी करतात. काही अन्न ते सवत: वापरतात तर उव्मरीत अन्न रळे, पाने, खोड ,रळू ्ांरध्े साठवनू ठवे तात.
्ा सवम् वनसपतीजन् पदार्ायचं े आपण सेवन करतो आशण त्ापं ासनू शवशवध पोरकद््व्े महणजेच कबबोदके, प्रशर्ने, क्सनगध
पदार््,म जीवनसत्व,े खशनजे शरळवतो. ्ासाठी आपण कोणते अन्नपदार््म खातो?

दधू , रळे, गूळ, साखर, भाजीपाला, गहू, रका, नाचणी, जवारी, बाजरी, तांदळू ्ांसारखी धान्,े रध, बटाट,े
रताळी, शरठाई, ्ारं धनू आपल्ाला कबबोदके शरळतात. कबबोदकारं धनू आपल्ाला 4 Kcal/gm एवढी उजा्म शरळत.े
ही ऊजाम् नरे की कशी शरळवली जाते ्ाचा अभ्ास आपण करू्ा.

जरा डोके चालवा. अनके खळे ारं ध्े खेळाडू खेळ खळे ताना काही वेळा रध्ातं र घऊे न काही
पदार्ाचयं े सवे न करतात. असे पदार््म खळे ाडू का घते असावते ?

्ोडे आठवा. शवसन महणजे का्? शवसनाची शक्र्ा कशी घडते?
12

सजीव व ऊजावि शनशमतिव ी
(Living organism and Energy production)

शनरीक्षण करा.
शेजारील आकतृ ीचे शनरीक्षण करून नावे द्ा.

सजीवारं ध्े शवसन हे शरीरसतर आशण 2.1 मानवी शवसनससं ्ा
पशे ीसतर अशा दोन सतरावं र होत.े शरीरसतरावर
होणाऱ्ा शवसनात ऑक्कसजन आशण काबमन्
डा्ऑकसाइड ्ा वा्चंू ी शरीर आशण सभोवतालचे
वातावरण ्ांरध्े देवाणघवे ाण होते. तर
पशे ीसतरावर होणाऱ्ा शवसनात अन्नपदार्ाचंय े
ऑक्कसजनच्ा रदतीने अर्वा त्ाच्ाशवना
ऑक्कसडीकरण केले जाते.

सा्ं ा पाहू !

1. गलुकोजच्ा एका रणे ूरध्े C, H आशण O चे अनकु ्ररे शकती अणू असतात?
2. हे सव्म अणू एकरेकानं ा कोणत्ा रासा्शनक बधं ाने जोडलले े असतात?
3. रसा्नशासत्ाच्ा दृषटीकोनातून एखाद्ा रणे चू े ऑक्कसडीकरण होते महणजे नरे के का् होते?

आपण जे अन्नपदार्म् खातो त्ातील प्रारखु ्ाने कबबोदकाचं ा उप्ोग रखु ्तवे दररोज आवश्क असणारी ऊजाम्
शरळवण्ासाठी कले ा जातो. ही ऊजाम् ATP च्ा सवरूपात शरळवली जाते. त्ासाठी पशे ींरध्े गलुकोज ्ा कबबोदकाचे
टपप्ाटपप्ाने ऑक्कसडीकरण केले जात.े ्ालाच ‘पेशीसतरावरील शवसन’ महणतात. सजीवांरध्े पेशीसतरावर होणारे
शवसन दोन प्रकारचे असत.े ते दोन प्रकार महणजे ऑक्कसशवसन (ऑक्कसजन भाग घेतो) आशण शवनॉकसीशवसन (ऑक्कसजन
भाग घेत नाही). ऑक्कसशवसनारध्े तीन टपप्ारं ध्े गलुकोजचे ऑक्कसडीकरण होत.े

1. गलुकोज-शवघटन (Glycolysis)
पेशीद््व्ात घडणाऱ्ा ्ा प्रशक्र्रे ध्े गलुकोजच्ा एका रेणचू े टपप्ाटपप्ाने शवघटन होऊन पा्रुशवक आमल,

ATP, NADH2 आशण पाणी ्ाचं े प्रत्के ी दोन दोन रणे ू त्ार होतात.
्ा प्रशक्र्ेत त्ार झालेले पा्रुशवक आमलाचे रेणू असटे ील-को-एनझाईर-A ्ा रेणंरू ध्े रूपातं ररत केले जातात.

्ा प्रशक्र्ेवेळी काबम्न डा्ऑकसाइडचे दोन रणे ू आशण NADH2 चे दोन रेणू त्ार होतात.
2. टा् ्काबबोकझीलीक आमल च्क (Kreb's cycle)

असॅ टे ील-को-एनझाईर-A चे रणे ू तंतकू शणकेरध्े जातात. तरे ्े त्ावर ‘टरा् ्काबबोकझीलीक आमल चक्र’ (क्रेब
चक्र) ही चक्री् अशभशक्र्ा राबवली जात.े ्ा अशभशक्र्दे ्ारे अॅसेटील-को-एनझाईर-A च्ा रेणूतील अॅसटे ीलचे
पूण्पम णे ऑक्कसडीकरण कले े जाते आशण त्ाद्ारे CO2, H2O, NADH2 , FADH2 आशण ATP चे रेणू शरळतात.

13

3. इलेकट्ॉन वहन साखळी अशभश्क्ा
(ETC Reaction)
इलेकटॉर् न वहन पा्रुशवक आमल मेदामले
साखळी
अशभशक्र्ासुद्धा ततं ुकशणकरे ध्े राबवली
जाते. वरील सव्म प्रशक्र्ाचं ्ा वळे ी त्ार
झालेल्ा NADH2 च्ा प्रत्ेक रेणपू ासून
तीन आशण FADH2 च्ा प्रत्के रणे ूपासून बाहरे ील आवरण आतील आवरण ततं कु शणकेतील
दोन ATP चे रणे ू शरळतात. ्ा प्रशक्र्ेरध्े द्रव्
ATP च्ा रेणंू्व्शतररक्त पाण्ाचहे ी रणे ू
त्ार होतात.
अशा पद्धतीने ऑक्कसशवसनारध्े
गलुकोजचे पूणम् ऑक्कसडीकरण (शवघटन) 2.2 ततं कु शणका व ट्ा्काबबोकझीलीक आमल च्क

होते आशण ऊजबेय रोबरच CO2 आशण ATP : अॅडीनोसीन टार् ् रॉसरटे हा एक ऊजयने े सपं कृ ्त
H2O चे रेणू त्ार होतात. असा रेणू असनू त्ात रॉसरेटचे तीन रेणू एकरेकानं ा ज्ा

हे नेहमी लक्षात ठेवा. बंधानं ी जोडलले े असतात त्ा बंधांरध्े ऊजाम् साठवलले ी
असते. ्ा रणे ूचं ा पशे ींरध्े आवश्कतेनुसार साठा करून
ठेवलले ा असतो.
NADH2 - शनकोशटनामाईड ॲडने ाईन रासा्शनकदृषट्ा ATP हा अॅडीनोशसन
डा्न्ुक्लिओटाईड
रा्बोन्कु ्क्ओसाइडपासून त्ार झालले ा टर्ा्रॉसरेटचा
FADH2 - फ्शॅ वन ॲडने ाईन रेणू असून ्ात अॅडशे नन हा नत््ुक्त रणे ू , रा्बोझ
डा्न्ुक्लिओटाईड (C5H10O5) ही पंेटोज शकफर् ा व तीन रॉसरेटचे रणे ू
असतात. ऊजचये ्ा आवश्कतने ुसार ATP रधील
हे प्रत्के पशे ीत त्ार होणारे व

पेशीशवसनात रददत करणारे दोन सहशवकर रॉसरेटच्ा रणे ूरधील बंध तोडून ऊजाम् शरळवली जाते

आहते . महणून ATP ला ऊजयेचे चलन (Currency) असे महटले
जाते.

अडॅ ेनाइन ATP अॅडने ाइन ADP
जासत ऊजचेज े फॉसफेट बंध असशंे द्र् फॉसफेट

रा्बोज रा्बोज मकु ्त झालेली

2.3 ATP ऊजेचज े चलन ऊजावि

उपासरार, उपोरण ्ासं ारख्ा अपवादातरक पररक्सर्तीरध्े शरीरात जर कबबोदकांचा साठा करी असले तर उजाम्
शरळवण्ासाठी शरीरातील क्सनगध पदार्म् आशण प्रशर्नांचा वापर कले ा जातो. क्सनगध पदार्ायंबाबत त्ाचं े रूपातं र रदे ामलांरध्े
कले े जाते, तर प्रशर्नाचं े रूपातं र अशरनो आमलांरध्े कले े जात.े रेदामले आशण अशरनो आमले अॅसटे ील-को-एनझाइर-A
रध्े रूपांतररत केली जातात आशण असॅ ेटील-को-एनझाइर-A च्ा रणे चू े ‘क्रेब चक्र’ अशभशक्र्ेद्ारे तंतुकशणकरे ध्े
पूणतम् ः ऑक्कसडीकरण केले जाऊन ऊजा्म शरळवली जाते.

14

पररच् िासत्रज्ांचा

गलकु ोज-शवघटन (गला्कोला्सीसच्ा) ्ा प्रशक्र्ेचा शोध गुसता्वह एमबडने ,
ओट्ो रे्रहॉर आशण जेकब पानासम् ्ा तीन शासत्ज्ांनी आशण त्ांच्ा इतर सहकाऱ्ानं ी
शरळनू लावला. ्ासाठी त्ानं ी सना्ूवं र प्र्ोग केल.े महणून गला्कोला्शसस प्रशक्र्ले ा
‘एमबडने - रे्रहॉर- पानामस् पार्-वे’ (EMP Pathway) असहे ी महणतात.
‘टर्ा्काबबोकझीलीक आमल चक्र’ ही चक्री् अशभशक्र्ा सर हेनझ क्रबे ्ांनी शोधली.
महणून ्ा चक्री् अशभशक्र्ेला ‘क्रबे चक्र’ असेही संबोधले जात.े त्ांना ्ा शोधासाठी
1953 चा नोबेल परु सकार शरळाला.
सर हने झ ्केब (1900-1981)

कबबोदके, क्सनगध पदा्वि आशण प्रश्ने ्ांचे शवशवध सजीवांमध्े/ पिे ींमध्े होणारे शवनॉकसीशवसन
ऑक्कसशवसन करून ऊजािव शमळवण्ाची प्रश्क्ा
कबबोदके
क्सनगध पदा्िव कबबोदके प्रश्ने

गलुकोज शवघटन पा्रुशवक गलुकोज शवघटन पा्रुशवक
(Glycolysis) आमल (Glycolysis) आमल
शकणवन
मेदामल अशमनो आमल
अलकोहोल
शकणव पा्रूशवक शकणवन
आमल
पा्रुशवक आमल
अॅसेटील-को-एनझाईम-A शकणवन लॅक्कटक आमल
शवशवध पदा्वि सना्,ू
्केब च्क उदा.क्वहने्र, तांबड्ा
CO2+ H2O + ऊजािव जीवनसत्व , इ. रक्तपेिी
शवशवध सूक्मजीव

शवनॉकसीशवसन करणाऱ्ा सूक्मजीवांची ऊजाशवि नशमितव ी : काही सजीव ऑक्कसजनच्ा साक्न्नध्ात राहू शकत नाही. उदा.
अनके जीवाण.ू अशा सजीवांना ऊजाम् शरळवण्ासाठी शवनॉकसीशवसनाचा अवलबं करावा लागतो.

शवनॉकसीशवसनाचे गलकु ोज-शवघटन (गला्कोला्सीस) आशण शकणवन (रररेटं शे न) हे दोन टपपे असतात. ्ात
गलुकोजचे अपूणम् शवघटन होऊन करी ऊजाम् शरळत.े

्ा प्रशक्र्ते गलुकोज-शवघटनातनू त्ार झालले े पा्रुशवक आमल काही शवकराचं ्ा रदतीने इतर काबन्म ी आमलारं ध्े
शकंवा अलकोहोल (C2H5OH) रध्े रूपांतररत केले जाते. ्ालाच शकणवन (Fermentation) महणतात.

काही उच्चसतरी् वनसपती, प्राणी आशण ऑक्कसजनच्ा साक्न्नध्ात राहू शकणारे सकू ्रजीवसुद्धा त्ाचं ्ा सभोवती
ऑक्कसजन वा्ूची पातळी करी झाल्ास ऑक्कसशवसनाऐवजी शवनॉकसीशवसनाचा अवलबं करतात.

उदा. शबजाकं रु णाच्ा वळे ी जरीन पाण्ाखाली बडु ाली असल्ास बीजे शवनॉकसीशवसन करतात. तसेच आपण
्व्ा्ार करताना आपल्ा रांसपशे ी (सना्ू) शवनॉकसीशवसन करतात. त्ारळु े आपल्ा शरीरात करी ऊजा्म त्ार होऊन
लकॅ ्कटक आमल साठते आशण आपल्ाला र्कल्ासारखे वाटते.

15

सा्ं ा पाहू ! 1. पशे ीसतरावरील शवसनाच्ा कोणत्ा प्रकारात गलुकोजचे पूणम् ऑक्कसडीकरण होत?े
2. गलकु ोजच्ा पूणम् ऑक्कसडीकरणासाठी कोणत्ा पशे ीअंगकाची आवश्कता असते?

शवशवध अन्नघटकापं ासनू शमळणारी ऊजािव (Energy from different food components)

आपण गरजपे के ्षा जासत खाल्ेले कबबोदक पदार््म शरीरात ्कृत आशण सना्ंरू ध्े गला्कोजेनच्ा सवरूपात साठवले
जात.े प्रशर्ने कशापासून शरळतात? ती कशापासनू बनलले ी असतात?

अशरनो आमलाचे अनके रेणू एकरेकांना जोडनू त्ार झालेल्ा रहारेणूला ‘प्रशर्न’ महणतात. प्राशणज पदार्ायंपासून
शरळणाऱ्ा प्रशर्नांना ‘रसटम् क्ास प्रशर्ने’ महणतात. प्रशर्नांपासनू सदु ्धा प्रती ग्रॅ 4 KCal एवढी ऊजा्म शरळते. प्रशर्नांचे
पचन झाल्ानतं र अशरनो आमले त्ार होतात. ही अशरनो आमले शरीरात शोरली जातात आशण रक्ताद्ारे प्रत्ेक अव्व
व पेशीप्यंत पोहोचवली जातात. वेगवेगळे अव्व व पेशी त्ा अशरनो आमलांपासून त्ांना अर्वा शरीराला आवश्क
असलेली प्रशर्ने त्ार करतात. त्ाची उदाहरणे पढु ील आकतृ ीरध्े शदलेली आहते .

रक्त : तवचा : रले ेशनन हाडे : ऑससीन हे नेहमी लक्षात ठेवा.
शहरोगलोबीन, रंगद््व्,करे टॅ ीन पेिी: प्रद््व् गरजेपके ्षा जासत सेवन केलले ्ा
प्रशतशपंडे पटलातील प्रशर्न,े प्रशर्नापं ासनू शरळालेली अशरनो आमले
प्रश्नांच्ा शवशवध शवकर.े शरीरात साठवनू ठवे ली जात नाहीत. त्ांचे
सना्ू : अकॅ टीन पचनानतं र त्ार शवघटन करून त्ातनू त्ार झालले ा अरोशन्ा
व रा्ोशसन ही झालले ी अशमनो शरीराबाहरे टाकून शदला जातो. गरज असेल
लवचीक प्रशर्ने तर प्रशर्नाचं े रूपांतर दुसऱ्ा उप्ोगी
आमले पदार्ा्मरध्े जसे की गलकु ोनीओजेनशे सस
प्रशक्र्ेद्ारे गलकु ोजरध्े केले जाते.
शप्शु षका ग््ं ी : सवादशु पंड : वनसपती सवतःला लागणारी अशरनो
शवशवध संप्रेरके इनशुशलन, आमले खशनजांपासून न्व्ानचे त्ार करतात व
ट्रीपसीन त्ापं ासून शवशवध प्रशर्ने त्ार करतात.
वनसपतीपशे ींच्ा हरीतलवकांरध्े असलेले
2.4 प्रश्ने रुशबसको (RUBISCO) नावाचे शवकर महणजे
शनसगा्मत सवांयत जासत प्रराणात आढळणारे
्ोडे आठवा. क्सनगध पदार््म कशापासून शरळतात? प्रशर्न हो्.

रदे ामले आशण अलकोहोलचे रेणू शवशशष् रासा्शनक बंधाने जोडनू त्ार झालले ्ा पदार्ांनय ा क्सनगध पदार्म् महणतात.
आपण सेवन कले ेले क्सनगध पदार्ाचंय े पचन होते महणजे त्ांचे रूपांतर रदे ामल आशण अलकोहोलरध्े केले जाते. रदे ामले
शोरनू घते ली जातात आशण शरीरात सवतम् ् पोहोचवली जातात. वगे वगे ळ्ा पेशी त्ांपासनू त्ानं ा आवश्क असलेले
पदार््म त्ार करतात. उदा. पशे ींचे प्रद््व्पटल त्ार करण्ासाठी रॉसरोशलपीड (Phospholipid) नावाचे रेणू आवश्क
असतात. ते रदे ामलांपासनू त्ार कले े जातात. ्ा ्व्शतररक्त प्रोजसे टरे ोन, इसटर्ोजने , टसे टोसटेरोन, आलडोसटेरोन ्ासं ारखी
सपं ्ररे के, चते ापशे ीच्ा अक्षततं ूभोवती असलले े आवरण त्ार करण्ासाठी रदे ामलाचं ा वापर कले ा जातो.

क्सनगध पदार्ायंपासनू आपल्ाला प्रशत ग्रॅ 9 KCal इतकी ऊजा्म शरळत.े रोजच्ा गरजपे के ्षा जासत सवे न केलेले
क्सनगध पदार्म् शरीरात ‘चरबी्कु ्त सं्ोजी ऊतींरध्े’ साठवनू ठवे ले जातात.

16

शवचार करा. 1. अनेकदा तुरचे तोंड ्ेत.े त्ावळे ी तमु ही शतखट पदार्म् खाऊ शकत नाही.
2. काही जणांना बाल्ावसर्ा शकवं ा तारुण्ावसर्ेरध्ेच रात्ीचे शदसण्ास त्ास होतो.

जीवनसत्वे महणजे वैशवध्पूणम् रासा्शनक पदार्ांचय ा असा गट आहे की ज्ातील प्रत्ेक पदार्ाम्ची शरीरातील
शवशवध का्ये सरु ळीतपणे पार पाडण्ासाठी आवश्कता असत.े जीवनसत्वाचं े रुख् सहा प्रकार आहेत. उदा. A, B, C,
D, E, आशण K. ्ापं ैकी A, D, E, आशण K रेद (क्सनगध) शवद्ा्व् आहेत आशण B व C जल शवद्ा्व् आहेत. आपण
पशहले आहे की, गलुकोज-शवघटन आशण क्रबे -चक्र ्ा प्रशक्र्ारं ध्े FADH2 आशण NADH2 त्ार होते. ते त्ार
करण्ासाठी अनुक्ररे रा्बोफ्शे वन (जीवनसत्व B2) शनकोटीनाराइड (जीवनसत्व B5) ्ाचं ा उप्ोग होतो.

जरा डोके चालवा. 1. बऱ्ाचदा आपल्ा तोंडात / घशात कोरड पडत.े
2. अशतप्रराणात जलु ाब झाल्ास वरचवे र रीठ-साखर-पाणी प्ा्ला देतात.
3. उनहाळ्ारध्े आशण जासत श्रर कले ्ावर आपल्ाला घार ्ते ो.

आपल्ा शरीरात साधारणतः 65 ते 70% पाणी असत.े इंटरनटे माझा शमत्र
प्रत्के पेशीरध्े पशे ीच्ा वजनाच्ा 70% पाणीच असते.
रक्तारध्ेसुद्धा रक्तद््व्ाच्ा 90% पाणीच असत.े शरीरारध्े माशहती शमळवा
र्ोडजे री पाणी करी झाले तर पेशींचे आशण प्ा््म ाने शरीराचचे 1. राताधं ळेपणा, रडु दूस, बरे ीबरे ी, न्ुरीटीस,
कारकाज शबघडत.े महणून पाणीसुद्धा एक अत्ावश्क पोरकद््व्
आह.े पेलाग्ा, रक्तक्ष्, सक्वहथी ्ा रोगाचं ी
लक्षणे का् आहेत?
वरील सवम् पोरकद््व्ांबरोबर ततं रु ् पदार्म्सुद्धा अत्तं 2. सहशवकरे महणजे का्?
रहत्वाचे पोरकद््व् आहते . खरते र ततं रु ् पदार््म आपण पचवू 3. FAD, FMN, NAD, NADP ्ा
शकत नाही. पण त्ांची इतर पदार्ायचं ्ा पचनशक्र्ेरध्े आशण न नावाचं े शवसततृ सवरूप शोधा.
पचलले े अन्न बाहेर टाकण्ाच्ा शक्र्ेरध्े खपू रदत होत.े 4. रोज प्रत्के क््वहटाशरनची शकती प्रराणात
पालभे ाज्ा, रळ,े धान्े ्ापं ासनू आपल्ाला तंतरु ् पदार््म गरज असते?
शरळतात.

पेिीशवभाजन : एक आवश्क जीवनप्रश्क्ा (Cell division: an essential life process)

सा्ं ा पाहू ! 1. आपल्ाला जखर होते त्ा शठकाणच्ा ऊतींतील पशे ींचे का् होते?
2. झालले ी जखर बरी होताना तरे ्े पेशी न्व्ाने त्ार होतात का?

3. आपण रलु े तोडतो त्ावळे ी वनसपतींना जखरा होतात का? त्ा जखरा कशा भरून ्ते ात?
4. कोणत्ाही सजीवाची वाढ कशी होते? त्ाच्ा शरीरात पशे ींची सखं ्ा वाढते का? वाढत असेल तर ती कशी?
5. एका सजीवापासनू त्ाच प्रजातीचा दसु रा सजीव कसा शनराणम् होतो?

पेशीशवभाजन हा पशे ीच्ा आशण सजीवांच्ा अनेक गुणधरायपं ैकी एक अशतश् रहत्वाचा गणु धर्म आहे. ्ा
गुणधरा्मरुळेच एका सजीवापासून नवीन सजीव शनरामण् होऊ शकतो, बहुपशे ी् सजीवाच्ा शरीराची वाढ होऊ शकते,
शरीराची झालले ी झीज भरून काढता ्ेऊ शकते.

पेशशशवभाजनाचे रुख्तवे दोन प्रकार आहेत. सूत्ी शवभाजन (Mitosis) आशण अधग्म णु सूत्ी शवभाजन (Meiosis).
सतू ्ीशवभाजन शरीरातील काश्क पशे ी आशण रूल पशे ीरध्े घडनू ्ेत,े तर अध्मगुणसूत्ी शवभाजन जनन पशे ी अवलबं तात.
पेशशशवभाजनाचा अभ्ास करण्ापूवथी आपल्ाला पेशीची रचना राहीत असणे गरजेचे आहे जी आपण ्ापवू थीच अभ्ासली
आहे. प्रत्के केदं ्की पेशीरध्े एक कदें ्क असत.े त्ा्व्शतरीक्त इतर पशे ी अंगकहे ी असतात. ्ा राशहतीच्ा आधारे
आता आपण दोनही प्रकारच्ा पशे शशवभाजनाचा अभ्ास करू्ा.

17

कोणत्ाही प्रकारच्ा पेशशशवभाजनापवू थी पेशी शतच्ा केदं ्कारध्े असलेल्ा गुणसतू ्ाचं ी सखं ्ा क्द्गुशणत (दुपपट)
करते. महणजेच, जर गुणसूत्ांची सखं ्ा 2n असेल तर ती 4n कले ी जाते.

्ोडे आठवा. गणु सूत्ाचा आकार कसा असतो? त्ाच्ा भागाचं ी नावे आकतृ ी 3.5 रध्े शलहा.

2n अवसर्ेरध्े प्रत्के प्रकारच्ा गणु सूत्ाची एक-एक जोडी 2.5 ्णु सूत्र
असते तर n अवसर्रे ध्े रात् प्रत्ेक प्रकारचे एक-एकच गुणसतू ् असते
आशण त्ाचा आकार शजे ारील आकृतीप्रराणे असतो.
सतू ्री पेिीशवभाजन (Mitosis) : का्पशे ी आशण रलू पेशी ्ा सतू ्ी
शवभाजनाने शवभाशजत होतात. सूत्ी शवभाजन रुख् दोन टपप्ांरध्े पणू म्
होते. ते दोन टपपे महणजे प्रकलशवभाजन /केंद्काचे शवभाजन
(Karyokinesis) आशण परीकलशवभाजन/ जीवद््व्ाचे शवभाजन
(Cytokinesis). प्रकलशवभाजन चार पा्ऱ्ांरध्े पणू ्म होते.

अ. पूवािवव स्ा (Prophase) : प्रकल शवभाजनाच्ा पवू ावम् सर्रे ध्े ्ुणसूत्रे ्णु द्रव्
रलू तः अत्तं नाजकू धाग्ासारखे असलेल्ा प्रत्ेक गुणसतू ्ाचे
वलीभवन (Folding / Condensation) होते. त्ारुळे ते आखूड व 4n
जाड होऊन त्ाचं ्ा अध्मगुणसूत् जोडीसशहत (Sister chromatids)
दृश् ्वहा्ला सुरुवात होते. तारा कंेद् (centriole) क्द्गुशणत होते व मध्ावस्ा
प्रत्ेक तारा केदं ् पेशीच्ा शवरुद्ध ध्वु ानं ा जाते. कंदे ्ाकावरण (nuclear
membrane) आशण कशंे द्का (nucleolus) नाहीसे ्वहा्ला सरु ुवात पवू ाववि स्ा
होते.
ब. मध्ावस्ा (Metaphase) : रध्ावसर्ेरध्े केदं ्ाकावरण पूण्पम णे पशचावस्ा
नाहीसे होते. सवम् गणु सूत्ाचं े घनीकरण पणू ्म होऊन प्रत्के गणु सूत् त्ाच्ा
अध्मगणु सूत् जोडीसशहत (Sister chromatids) सपष्पणे शदसतात. 2n 2n
सवम् गुणसूत्े पेशीच्ा शवरवु वतृ ती् प्रतलाला (रध् प्रतलाला) सरांतर
अवसर्ेत संरशचत (Arrange) होतात. दोनही तारा कदें ् आशण प्रत्ेक अंत्ावस्ा
गणु सतू ्ाचा गणु सतू ्शबदं ू (Centromere) ्ादरम्ान शवशशष् अशा
लवशचक प्रशर्नांचे धागे (Spindle fibres/तुकफ्तंतू ) त्ार होतात.
क. पशचावस्ा (Anaphase) : पशचावसर्ेरध्े त्ा धाग्ांच्ा
रदतीने गणु सूत्शबंदचूं े शवभाजन होऊन प्रत्ेक गणु सतू ्ाची अध्मगणु सतू ्
जोडी वेगळी होऊन शवरुद्ध शदशले ा ओढली जाते. वेगळ्ा झालेल्ा
अधम्गणु सतू ्ांना जन्गुणसूत्े (Daughter chromosomes)
महणतात. ्ावळे ी ही ओढली जाणारी गुणसूत्े केळीच्ा घडासारखी
शदसतात. अशा तऱहने े गुणसतू ्ांचे दोन-दोन सचं पशे ीच्ा दोन टोकांना
पोहोचवले जातात.

2n 2n

2.6 सूत्री पेिीशवभाजन

18

ड. अतं ्ावस्ा (Telophase): अंत्ावसर्ेरध्े पेशीच्ा दोनही टोकांना पोहोचलेली गणु सूत्े आता उलगडतात
(Unfolding/ Decondensation). त्ारळु े ती पनु हा नाजूक धाग्ासारखी पातळ होऊन शदसेनाशी होतात. दोनही
टोकांना पोहोचलले ्ा गणु सूत्ाचं ्ा सचं ांभोवती केदं ्कावरण त्ार होते. अशा तऱहने े आता एका पेशीरध्े दोन जन्कदें ्के
(Daughter nuclei) त्ार होतात. जन्कदंे ्कारं ध्े केशं द्कासदु ्धा शदसू लागतात. तुक्फतंतू पणू ्मपणे नाहीसे होतात.

अशा तऱहने े प्रकालशवभाजन (Karyokinesis) पूण्म होते आशण नतं र 2.7 परीकलशवभाजन
परीकलशवभाजन (Cytokinesis) सुरू होते.

परीकलशवभाजनाने पशे ीद््व्ाचे शवभाजन होऊन दोन नवीन पेशी त्ार
होतात ज्ानं ा जन्पेशी (Daughter cells) महणतात. ्ा प्रशक्र्ेत पशे ीच्ा
शवरुववतृ ती् प्रतलाला सरांतर एक खाच त्ार होऊन ती हळूहळू खोलवर
जाते आशण दोन न्व्ा पशे ी त्ार होतात. वनसपती पेशींरध्े रात् खाच त्ार
न होता पशे ीद््व्ाच्ा बरोबर रध्भागी एक पेशीपटल (Cell plate) त्ार
होऊन परीकलशवभाजन होत.े

सूत्ी शवभाजन शरीराच्ा वाढीसाठी आवश्क आहे. शरीराची झालेली झीज भरून काढण्ासाठी, जखरा बऱ्ा
करण्ासाठी, सव्म प्रकारच्ा रक्तपशे ी त्ार करण्ासाठी, इत्ादी कारणांसाठी सतू ्ी शवभाजन आवश्क असत.े
अधविसतू ्री शवभाजन (Meiosis)

1 23

4 5 पूवाविवस्ा I (1-5) मध्ावस्ा I पशचावस्ा I अतं ्ावस्ा I

2.8 अधविसतू ्री शवभाजन- भा्-I

अध्मसतू ्ी शवभाजन दोन टपप्ांरध्े पूण्म होत.े ते दोन टपपे महणजे अधम्सतू ्ी शवभाजन भाग– I आशण भाग- II.
भाग-I रध्े सजाती् गणु ासतू ्ारं ध्े जनकु ी् शवचरण /जनकु ी् पनु ःसं्ोग (Genetic recombination) होते आशण
नतं र ती सजाती् गणु सूत्े (अधगम् ुणसतू ् जोडी न्वह)े दोन सचं ारं ध्े शवभागली जाऊन दोन एकगुणी पेशी त्ार होतात.

पूवाविव स्ा II मध्ावस्ा II पशचावस्ा II अंत्ावस्ा II
2.9 अधविसतू ्री शवभाजन- भा्-II

19

अध्सम तू ्ी शवभाजनाचा भाग-II हा सतू ्ी शवभाजनासारखाच असतो. ्ात भाग-I रध्े त्ार झालले ्ा दोनही एकगुणी
पेशींतील पुन:स्ं ोशजत अधग्म ुणसतू ् जोड्ा वेगळ्ा होऊन त्ा पेशी शवभाशजत होतात व त्ापं ासनू चार एकगुणी पेशी
त्ार होतात. ्ुगरक आशण बीजाणू त्ार करण्ाची प्रशक्र्ा अधसम् तू ्ी शवभाजनाने होते. ्ा पशे ीशवभाजनाच्ा पद्धतीरध्े
एका क्द्गुशणत (2n/diploid) पशे ीपासून चार एकगुशणत (n/haploid) पशे ी त्ार होतात. ्ा पेशीशवभाजनाच्ा
वेळी सरजाती् (homologous) गुणसतू ्ारं ध्े पारगती (crossing over) होऊन जनकु ांचे पुनःस्ं ोग
(recombination) होते. ्ारुळे त्ार होणाऱ्ा चारही जन्पेशी / नवजात पेशी (daughter cells) जनकु ी्दृषट्ा
जनक पशे ीपेक्षा (parent cell) आशण एकरके ांपके ्षा वगे वगे ळ्ा असतात.

करून पहा. साशहत् : चंचपु ात्, काचपट्ी, आच्छादन काच, शचरटा, सं्ुक्त सकू ्रदशथी, वॉच गलास.
पदा्िव : रध्र आकाराचा कांदा, आ्ोडीनचे द्ावण, इत्ादी.

कतृ ी : एक रध्र आकाराचा कांदा घ्ा. पाणी भरलले ्ा चचं ूपात्ात अशाप्रकारे ठवे ा, की कादं ्ाच्ा रुळाकडील भाग
पाण्ाला सपशम् करेल. चार ते पाच शदवसानतं र कादं ्ाच्ा रुळाचे शनरीक्षण करा. ्ापकै ी काही रळु ांचा टोकाकडील भाग
कापून वॉचगलासरध्े घ्ा. त्ात आ्ोडीनच्ा द्ावणाचे काही र्ेबं टाका. पाच शरशनटानं तं र त्ातील एका रुळाचा भाग
काचपट्ीवर घऊे न शचरट्ाच्ा सपाट/ चपट्ा भागाकडून दाबा. त्ावर पाण्ाचे एक ते दोन र्ंेब घेऊन आच्छादन काच
काळजीपूवमक् अशी आच्छादा, की त्ारध्े हवा राहणार नाही. आता त्ार झालेल्ा काचपट्ीचे स्ं ुक्त सूक्रदशथीखाली
शनरीक्षण करा. पेशीशवभाजनाची कोणती अवसर्ा तमु हांला शदसनू आली? शतची आकतृ ी काढा.

कादं ्ाच्ा रुळाच्ा टोकाकडील भागाच्ा पेशींचे सतू ्ीशवभाजनाचे शवशवध टपपे पुढील आकृतीत दाखवले
आहेत. ्ापैकी तमु हाला का् शदसनू आल?े

जरा डोके चालवा.
1. 2n (क्द्गुशणत) पेशी महणजे का्?
2. n (एकगुशणत) पशे ी महणजे का्?
3. सजाती् गणु सूत्े महणजे का्?
4. ्ुगरक पशे ी 2n असतात की n? का?
5. एकगुशणत पेशी कशा त्ार होतात?
6. एकगुशणत पशे ींचे नरे क रहत्व का् आहे?

2.10 कादं ांच्ा मळु ांमधील सूत्री शवभाजनावं रील टपपे

जोड माशहती सपं ्रेषण ततं ्रज्ानाची पसु तक माझे शमत्र
सजीवांतील शवशवध जीवन प्रशक्र्ांचे क््वहशडओ, शवशवध जीवशासत् पररभारा कोश व शरीरशक्र्ा

्छा्ाशचत्े ्ांचा संग्ह करा. प्राप् केलले ्ा शासत् पररभारा कोर वाचा. नोंदीच्ा, सु्ोग्
राशहतीच्ा आधारे राशहती तंत्ज्ान साधनांचा वापर वाचनासाठी शशक्षकाचं ी रदत घ्ा.
करून एक सादरीकरण त्ार करा. शवज्ान प्रदशन्म ,
शवशेरशदन असे औशचत् साधून सवानयं ा दाखवा.

20

सवाध्ा्

1. ररकाम्ा जा्ी ्ोग् िबद शलहून शवधानाचं े इ. अधमग् णु सतू ्ी शवभाजनाच्ा पशहल्ा
सपष्टीकरण शलहा.
अ. एका गलकु ोज रणे चू े पूणम् .ऑ...क्.क.स..ड..ीकररणेणू पूवावम् सर्ेतील पाच अवसर्ाचं े ्ोग्
झाल्ावर ATP चे एकूण आकृत्ांच्ा आधारे वणमन् शलहा .
शरळतात. ई. शरीराच्ा वाढ व शवकासासाठी सव्म
आ. गला्कोला्सीसच्ा शवे टी .......... चे रेणू
जीवनप्रशक्र्ा रोलाचे ्ोगदान कसे दते ात?
इ. शरळतात. उ. क्रबे चक्र अशभशक्र्से ह सपष् करा.
ई अ.स.ूत.ध्.ी.मग् श.णुव..भस्ातू ज्ाीनअशवाचवभ्साजरा्.नेर.धभ.्.ा.गे .ज-..नI.कुच. ्ीअ्ावपशवसूवरचा््वम ेररसणधर््हतेे सोीतलव.े ्म 6. कबबोदके, क्सनगधपदा्,वि प्रश्ने ्ाचं े ऑक्कसडीकरण
करून ऊजािव शमळशवण्ाची प्रश्क्ा किी होते?
खालील तक्ता दरु ुसत करून शलहा.

गुणसूत्े पेशीच्ा शवरुववृतती् प्रतलाला सरांतर पा्रूशवक आमल

उ. संरशचत होतात. त्ार करण्ासाठी..........
पशे ीचे प्रद््व्पटल
च्ा रणे चू ी आवश्कता असत.े
ऊ. .आ...प.ण....्व.्पा््रकारारचके शरवतसानना आपल्ा रांसपशे ी
करतात. अॅसेटील-को-एनझाईम-A

2. व्ाख्ा शलहा. आ. पोरकततवे
अ. पोरण
इ. प्रशर्ने ई. पशे ीसतरावरील शवसन
उ. ऑक्कसशवसन ऊ. गला्कोला्सीस
3. फरक सपष्ट करा. मदे ामल गलकु ोज शवघटन अशमनो आमल
(Glycolysis)
अ. गला्कोला्सीस आशण क्रेब चक्र
आ. सतू ्ी आशण अधमग् ुणसूत्ी पेशीशवभाजन
इ. ऑक्कसशवसन व शवनॉकसीशवसन
4. िासत्री् कारणे शलहा. प्रश्ने ्केब च्क क्सनगधपदा्वि

अ. गलुकोजचे पूण्म ऑक्कसडीकरण करण्ासाठी उप्कम :
ऑक्कसजनची आवश्कता असत.े इंटरनेटवरून राशहती शरळवून सूत्ी शवभाजनाच्ा
आ. तंतरु ् पदार्म् एक रहत्वाचे पोरकतत्व आहे.
इ. पशे ी शवभाजन हा पेशीच्ा आशण सजीवाचं ्ा वेगवगे ळ्ा अवसर्ांच्ा काचपट्टा त्ार
करा व त्ा सकू ्रदाशमक् ाखाली अभ्ासा.
अनेक गणु धरामप् कै ी रहत्वाचा गणु धर्म आहे.
ई. काही उच्चसतरी् वनसपती व प्राणीसदु ्धा काही
वेळा शवनॉकसीशवसन करतात.
उ. क्रेब चक्रालाच सा्टर्ीक आमलचक्र असहे ी
महणतात.
5. सशवसतर उततरे दा.
अ. गला्कोला्सीस प्रशक्र्ेचे सशवसतर शलहा.
आ. आकतृ ीच्ा रदतीने सूत्ी शवभाजनाचे सशवसतर
वणनम् करा.
21

3. सजीवांतील जीवनप्रश्क्ा भा् - 2

Ø प्रजनन - अलैशं ्क व लशैं ्क प्रजनन Ø प्रजनन आशण आधुशनक ततं ्रज्ान
Ø लशै ्क आरोग्   Ø लोकसंख्ा शवसफोट

्ोडे आठवा. 1. सजीवातं ील रहत्वाच्ा जीवनप्रशक्र्ा कोणत्ा आहते ?
2. शरीरात ऊजाशम् नशरत्म ीसाठी कोणकोणत्ा जीवनप्रशक्र्ा आवश्क आहते ?

3. पेशीशवभाजनाचे प्ररुख प्रकार कोणते आहते ? त्ारं ध्े का् ररक आहे?
4. पशे ीशवभाजनात गणु सूत्े कोणती भूशरका बजावतात?

रागील इ्ततारं ध्े आपण शवशवध जीवनप्रशक्र्ाचं ा अभ्ास कले ा. त्ा सवम् जीवनप्रशक्र्ा महणजचे पोरण, शवसन,
रक्ताशभसरण, उतसजम्न, सवं दे न, प्रशतसाद, इत्ादी. प्रत्के सजीवाला शजवतं राहाण्ासाठी ्ा जीवनप्रशक्र्ा आवश्क
आहेत. ्ा वगे वेगळ्ा जीवनप्रशक्र्ांसारखीच अजनू एक जीवनप्रशक्र्ा सजीवांरध्े आढळत,े ती महणजे प्रजनन. परंतु
प्रजनन त्ा सजीवाला शजवतं राहण्ासाठी उप्ोगी नसते तर तो सजीव ज्ा प्रजातीचा आहे ती प्रजाती शजवतं ठेवण्ासाठी
रदत करत.े

अ
शनरीक्षण करा.

शेजारील शचत्ाचं े शनरीक्षण करा. ब
त्ाआधारे कोणती जीवनप्रशक्र्ा तमु हालं ा
लक्षात आली? कड

सां्ा पाहू ! 3.1 काही जीवनप्रश्क्ा

1. प्रजाती शटकनू राहणे महणजे का्?
2. एका सजीवापासनू त्ार झालले ा त्ाच प्रजातीचा दुसरा सजीव हा जनकु ी् दृषट्ा ततं ोतंत पशहल्ा सजीवासारखाच

असतो का?
3. एकाच प्रजातीच्ा दोन सजीवारं ध्े ततं ोततं साम् असणे शकवं ा नसणे हे कशावर अवलंबून असत?े
4. एका सजीवापासनू त्ाच प्रजातीचा नवीन सजीव त्ार होणे आशण पेशीशवभाजन ्ाचा का् परसपर संबंध आह?े

एका सजीवापासून त्ाच प्रजातीचा नवीन सजीव त्ार होण्ाच्ा प्रशक्र्ेला प्रजनन महणतात. सजीवांच्ा अनेक
वशै शषट्पूण्म लक्षणापं कै ी प्रजनन हे एक शवशेर लक्षण आहे. प्रत्के प्रजातीच्ा उतक्रातं ीसाठी कारणीभूत असलेल्ा अनके
कारणांपैकी प्रजनन हे एक कारण आह.े
अलशंै ्क प्रजनन (Asexual reproduction)

्गु रक शनशरम्तीशवना एखाद्ा प्रजातीतील एकाच जीवाने अवलशं बलले ी नवजात जीवशनशर्तम ी प्रशक्र्ा महणजेच
अलशैं गक प्रजनन हो्. दोन शभन्न पेशींच्ा (्ुगरकांच्ा) स्ं ोगाशशवा् घडून ्णे ारे हे प्रजनन असल्ारुळे नवजात सजीव
हा ततं ोततं रूळ सजीवासारखाच असतो. ्ा प्रजननात केवळ एका जनकापासून नवीन जीवाची शनशरत्म ी गुणसतू ्ी शवभाजनाने
होते. जनशनक शवचरणाचा अभाव हा अलैंशगक प्रजननाचा तोटा तर वेगाने होणारे प्रजनन हा ्ा पद्धतीचा रा्दा आहे.

22

अ. एकपेिी् सजीवांमधील अलंशै ्क प्रजनन (Asexual reproduction in unicellular organisms)
1. क्विशवभाजन (Binary fission)
नवजात अशमबा
जनक अशमबा
करून पहा

कतृ ी 1 : एका चचं पू ात्ात अनके शदवस पाणी साठलले ्ा आशण
जली् वनसपतींनी सरदृ ्ध अशा तळ्ातील पाणी घ्ा. त्ारध्े
र्ोडे ग्वहाचे दाणे आशण काही जली् वनसपती टाका. 3 – 4
शदवस त्ा वनसपतींचे आशण ग्वहाचे शवघटन होऊ द्ा. चौथ्ा
शदवशी सकाळी लवकर एक सवच्छ काचपट्ी घऊे न त्ावर 3.2 साधे क्विशवभाजन : अशमबा

चंचपू ात्ातील पाण्ाचा एक र्ेबं घ्ा. त्ावर अाच्छादक काच
ठवे नू सं्कु ्त सूक्रदश्कम ाखाली शनरीक्षण करा.
तमु हांला अनेक पॅरारेशश्र क्द्शवभाजन करताना शदसनू
्ेतील.
आशदकेंद्की सजीव (जीवाणू), आशदजीव (अशरबा, जनक परॅ ामशे िअम
पॅरारशे श्र, ्गु लीना, इत्ादी), दृश्केंद्की पेशीतील नवजात पॅरामशे िअम
ततं ुकशणका आशण हरीतलवके ही पेशी अगं के क्द्शवभाजन
पद्धतीने अलशंै गक प्रजनन करतात. ्ा प्रकारात जनक पशे ीचे 3.3 आडवे क्विशवभाजन : परॅ ामशे ि्म

दोन सरान भागातं शवभाजन होऊन दोन नवजात पेशी त्ार
होतात. सदर शवभाजन सतू ्ी (mitosis) शकंवा असतू ्ी
(amitosis) पद्धतीने होते.
वेगवगे ळ्ा आशदजीवांरध्े शवभाजनाचा अक्ष वेगवेगळा
असतो. उदाहरणार्,म् अशरबा शवशशष् आकार नसल्ाने
कोणत्ाही अक्षातनू शवभाशजत होतो; महणनू ्ाला ‘साधे
क्द्शवभाजन’ महणतात. पॅरारेशश्र ‘आडवे क्द्शवभाजन’ ्ा
पद्धतीने तर ्गु लीना ‘उभे क्द्शवभाजन’ ्ा पद्धतीने शवभाशजत
होतो.
सजीवारं ध्े क्द्शवभाजन शक्तो अनुकूल पररक्सर्ती
महणजेच रबु लक अन्न उपलबध असते ते्वहा अवलंबले जाते.

3.4 उभे क्विशवभाजन : ्ुगलीना

2. बहुशवभाजन (Multiple fission)
अशरबा आशण ततसर एकपशे ी् आशदजीव प्रशतकूल वातावरणारध्े बहुशवभाजन पद्धतीने अलैशं गक प्रजनन करतात.
ज्ा वेळी अपरु े अन्न शकंवा इतर प्रकारची प्रशतकूल पररक्सर्ती त्ार होते त्ा वेळी अशरबा ्छद्मपाद त्ार करत नाही
आशण हालचाल र्ाबं वतो. तो गोलाकार होतो आशण पशे ीपटलाभोवती कठीण, सरं क्षक कवच त्ार करतो. अशा कवच-
बद्ध अशरबाला शकंवा कोणत्ाही एकपेशी् सजीवाला ‘पटु ी’ (Cyst) महणतात.
पटु ीरध्े पशहल्ांदा रक्त कंदे ्काचे अनेक वेळा सतू ्ी शवभाजन होते व अनके कंेद्के त्ार होतात. रग पशे ीद््व्ाचेही
शवभाजन होते आशण अनके ्छोट-े ्छोटे अशरबा त्ार होतात. प्रशतकलू पररक्सर्ती असपे ्ंतय ते पुटीरध्चे राहतात.
अनुकूल पररक्सर्ती आल्ानंतर पटु ी रटु ते आशण त्ातनू अनके नवजात अशरबा बाहरे पडतात.

23

जनक अशमबा केंद्रक व पेिीद्रव्ाचे शवभाजन नवजात अशमबा जरा डोके चालवा.

पटु ी शवभाजन ्ा अलशंै गक
3.5 बहुशवभाजन प्रश्क्ा प्रजाननानंतर जनक पेशीचे
अक्सततव राहते का?
3. कशलका्न (Budding) जनक शकणव फु्वटा नवीन कशलका नवजात शकणव
कतृ ी 2 : बाजारातनू active dry yeast पावडर पेिी
आणा. एका चंचूपात्ात 50 ml कोरट पाणी घ्ा.
त्ात 5 gm dry yeast powder आशण 10 gm 3.6 कलीका्न
साखर शरसळून ते शरश्रण चागं ले ढवळा. एक तास ते
शरश्रण उबदार शठकाणी ठवे नू नंतर त्ा शरश्रणाचा एक
र्ंबे सवच्छ काचपट्ीवर घ्ा. त्ावर अाच्छादक
काच ठवे ून सं्ुक्त सकू ्रदशकम् ाखाली शनरीक्षण करा.

तुमहांला शकणव-पशे ी रुकुला्न/कशलका्न करताना शदसतील महणजेच अनेक शकणव-पेशींना एक-एक ्छोटी
कशलका शदसेल. शकणव ्ा एकपशे ी् कवकारध्े कशलका्न पद्धतीने अलशैं गक प्रजनन होते. शकणव पेशी कशलका्न
पद्धतीने प्रजनन करण्ासाठी सूत्ी शवभाजनाने दोन नवजात कंदे ्के त्ार करत.े ्ा पशे ीला जनक-पशे ी महणतात. ्ा
जनक-पेशीला बारीकसा रुगवटा ्ेतो. हा रुगवटा महणजचे कशलका असत.े दोन नवजात कने द्कांपैकी एक कंेद्क
कशलकेरध्े प्रवशे करते. कशलकेची ्ोग् वाढ झाल्ानतं र ती जनक-पशे ीपासून वेगळी होते आशण सवतंत् नवजात
शकणव-पशे ी महणनू वाढू लागते.

आ. बहुपिे ी् सजीवांमधील अलैश्क प्रजनन (Asexual reproduction in multicellular organisms)
1. खंडीभवन (Fragmentation)
हा अलशंै गक प्रजननाचा प्रकार बहुपशे ी् सजीवातं आढळतो. ्ा प्रकारात
जनक सजीवाच्ा शरीराचे अनेक तुकडे होऊन प्रत्के तकु डा नवजात सजीव सपा्रो्ा्रा

महणून जीवन जगू लागतो. जसे की, शवै ाल सपा्रोगा्रा आशण सा्कॉन
सारख्ा सपंज ्ा प्रकारात रोडणाऱ्ा सजीवांरध्े ्ा प्रकारे प्रजनन होते.
सपा्ऱोगा्राला ज्ा वेळी रबु लक पाणी आशण पोरकद््व्े उपलबध
असतात त्ा वळे ी त्ाच्ा तंतचंू ी वगे ाने वाढ होऊन ते तंतू ्छोट्ा-्छोट्ा
तुकड्ांरध्े खंडीभशवत होतात. प्रत्ेक तुकडा नवजात सपा्रोगा्राचा ततं ू
महणनू जगतो. सा्कॉनच्ा शरीराचे जर अपघाताने ्छोटे-्छोटे तुकडे झाले तर 3.7 खंडीभवन

प्रत्के तुकड्ापासून नवीन सा्कॉन त्ार होतो.

2. पनु जनवि न (Regeneration)
तुमहांला राशहती असेल की धोक्ाच्ा वेळी पाल सवतःची शेपटी तोडून
टाकत.े कालांतराने तोडून टाकलले ा शपे टीचा भाग पनु जनम् ीत केला जातो. हा
र्ाशम् दत पनु ज्मननाचा प्रकार आह.े परतं ु प्ानरे र्ासारखे काही प्राणी शवशशष्
पररक्सर्तीरध्े सवतःच्ा शरीराचे दोन तकु डे करतात आशण प्रत्ेक प्ानेरी्ा
तकु ड्ापासून शरीराचा उव्रम रत भाग त्ार करून दोन नवजात प्राणी त्ार
कले े जातात. ्ालाच पनु ज्नम न महणतात.
3.8 पनु जिवनन
24

3. मुकुला्न (Budding) हा्डा् मकु लु
पणू ्म वाढ झालेल्ा हा्ड्राला जर पोरक वातावरण शरळाले नवजात हा्ड्ा

तर त्ाच्ा शरीरशभक्ततकेवर शवशशष् शठकाणी पनु जनम् न पेशींच्ा 3.9 मुकलु ा्न
शवभाजनाने रुगवटा त्ार होतो. ्ा रुगवट्ास रुकलु
महणतात. ्र्ावकाश रकु लु ाची वाढ होत राहते आशण त्ाचे पानफटु ी
रूपांतर ्छोट्ा हा्ड्रारध्े होते. ्ा ्छोट्ा हा्डरा् च्ा शरीराचे रताळे
सतर, पचन-गहु ा हे जनक हा्डर्ाच्ा अनुक्ररे शरीर-सतर व
पचन-गहु शे ी सलं ग् असतात. ्ा ्छोट्ा हा्ड्राचे पोरण जनक 3.10 िाकी् प्रजनन बटाटे
हा्डा्र द्ारे होत.े ज्ा वेळी ्छोट्ा हा्डा्र ची वाढ सवतःचे
अक्सततव शटकवण्ाइतपत होते त्ा वळे ी तो जनक हा्डरा् पासनू
वगे ळा होतो आशण नवजात हा्ड्रा महणून शनरावलंबी जीवन जगू
लागतो.
4. िाकी् प्रजनन (Vegetative propagation)

वनसपतींरध्े रूळ, खोड, पान, रकु ुल ्ांसारख्ा शाकी्
अव्वांच्ा रदतीने होणाऱ्ा प्रजननास शाकी् प्रजनन
महणतात. बटाट्ाच्ा कदं ावर असल्े ा डोळ्ाचं ्ा (रुकुल)
शकंवा पानरुटीच्ा पानाचं ्ा कडांवर असलेल्ा रकु लु ाचं ्ा
साहाय्ाने शाकी् प्रजनन कले े जात.े ऊस, गवत ्ांसारख्ा
वनसपतींरध्े परे ावर असलेल्ा रुकुलाच्ा रदतीने शाकी्
प्रजनन होते. गाजर, रुळा, रताळे ्ासं ारख्ा वनसपतींरध्े
रळु ाचं ्ा रदतीने शाकी् प्रजनन केले जाते.
5. बीजाणू शनशमतवि ी (Spore formation)

करून पाहू्ा.

ओलसर भाकरी शकवं ा पावाचा तुकडा घेऊन तो दरट बीजाणधू ानी

हवते ठेवा. 2 – 3 शदवसातं त्ावर बुरशी वाढले . बुरशीचे शहरवट रं्ाचा ्र
सूक्रदशम्काच्ा साहाय्ाने शनरीक्षण करा व आकतृ ी काढा.
म्कु रसारख्ा कवकांचे शरीर तंतुर् असत.े त्ांना बीजाणू

बीजाणूधानी असतात. बीजाणूधानीरध्े बीजाणूंची शनशरतम् ी कवकतंतू
झाल्ावर ती रुटते आशण बीजाणू बाहरे पडतात. ते बीजाणू
ओलसर, उबदार जागी रुजतात व त्ापासनू नवीन कवकजाल
त्ार होत.े पावाचा तुकडा मूलाभ
लशंै ्क प्रजनन (Sexual reproduction) 3.11 बीजाणू शनशमतवि ी

लैंशगक प्रजनन का्र दोन जनक पशे ींच्ा रदतीने होत.े त्ा दोन जनक पशे ी महणजे सत्ी्ुगरक आशण पुं्गु रक होत.
लंशै गक प्रजननात दोन प्ररखु प्रशक्र्ा शदसून ्ते ात.
1. ्ुगमक शनशमिवती - ्ा प्रशक्र्ते अध्मसतू ्ी शवभाजनाने गुणसतू ्ांची सखं ्ा शनमरी होऊन अधगम् ुणी ्गु रकांची शनशर्तम ी होते
त्ारुळे ्ा जनक पशे ी ्ा एकगुणी (haploid) असतात.

25

2. फलन (Fertilization) - ्ा प्रशक्र्ते सत्ी्गु रक आशण पं्ु गु रक ्ा एकगुणी पेशींचा स्ं ोग होऊन एका क्द्गणु ी
(Diploid) ्ुगरनजाची (Zygote) शनशर्तम ी होत.े ्ाला रलन (fertilization) महणतात. हा ्ुगरनज सूत्ी शवभाजनाने
शवभाशजत होऊन भ्णू त्ार होतो. ्ा भ्ूणाची वाढ होऊन नवजात जीव त्ार होतो.

्ा प्रजननारध्े नर जनक आशण रादी जनक अशा दोन जनकांचा सहभाग होतो. नर जनकाचे प्ुं गु रक तर रादी
जनकाचे सत्ी्ुगरक ्ाचं ा स्ं ोग होतो. त्ारुळे त्ार होणाऱ्ा नवीन शजवाकडे दोनही जनकांची शवचररत जनकु े असतात.
महणनू त्ार होणारा नवीन जीव काही गुणधराबंय ाबत जनकांशी साम् दाखवतो तर काही गणु धरम् जनकापं के ्षा वेगळे
असतात. जनशनक पररवतम्नारुळे सजीवात शवशवधता शदसनू ्ते .े ही शवशवधता सजीवास बदलत्ा वातावरणाशी जुळवनू
घणे ्ास व आपले अक्सततव शटकशवण्ास रदत करत,े त्ारुळे वनसपती व प्राणी नारशेर होण्ापासून सवत:स वाचवू
शकतात.

शवचार करा. 1. सत्ी्गु रक आशण पु्ं गु रक जर क्द्गुणी (2n) असते तर का् झाले असते?
2. शनसगा्तम अध्मगुणसतु ्ी शवभाजनाने पेशी शवभाशजत झाल्ाच नसत्ा तर का् झाले
असत?े
अ. वनसपतींमधील लैशं ्क प्रजनन (Sexual reproduction in plants)
वनसपतींरध्े रलू हे लंशै गक प्रजननाचे का्ामत् रक एकक आह.े रुलारध्े बाहरे ून आत ्ा क्रराने एकणू चार रडं ले
असतात- शनदलपंुज (Calyx), दलपुजं (Corolla), परु ंग (Androecium) आशण जा्ांग (Gynoecium).
्ांपैकी पुरगं आशण जा्ागं हे प्रजननाचे कार करतात महणून ्ांना ‘आवश्क रंडल’े (Essential Whorls) महणतात
तर शनदलपंजु आशण दलपंजु हे आतील रडं लाचं ्ा सरं क्षणाचे कार करतात महणनू त्ानं ा ‘अशतररक्त रंडल’े (Accessary
Whorls) महणतात. शनदलपुंजातील घटक दलानं ा ‘शनदल’ महणतात आशण ते शहर्व्ा रंगाचे असतात. दलपजुं ातील घटक
दलानं ा ‘पाकळ्ा’ महणतात आशण त्ा शवशवधरगं ी असतात.

दलपंजु (पाकळ्ा) कुक्षी जा्ां्
ककु ्षीवृतं
मादी फूल

अंडाि्

परा्कोष पुम्ं
वृंत नर फलू

शनदलपजंु 3.13 पपईची फलु े
पुष्पवंतृ

3.12 फलु ाचे अतं रं्

पुरंग हे पकु ्ल्ंगी (Male) दल आहे. त्ाच्ा घटक दलांना पुकं ेसर (Stamen) महणतात. जा्ांग हे सत्ीशलंगी
(Female) दल आहे. त्ाच्ा घटक दलानं ा सत्ीकसे र (Carpel) महणतात.

जर एकाच रुलारध्े पुरगं आशण जा्ागं ही दोनही रंडले असतील तर अशा रलु ाला ‘उभ्शलंगी’ (Bisexual)
महणतात. उदा. जासवंदी. जर रलु ारध्े वरील दोहोंपैकी एकच रडं ल असले तर अशा रलु ाला ‘एकशलंगी’ रलू महणतात.
रग जर रक्त पुरगं असले तर ‘नर रूल’ आशण रक्त जा्ागं असेल तर ‘रादी रूल’. उदा. पपई.

26

बऱ्ाच रलु ांना आधारासाठी जो दठे असतो त्ाला ‘पुषपवतंृ ’ (Pedicel) महणतात आशण अशा रुलांना पुषपवंतृ ी
रुले महणतात तर दठे च नसणाऱ्ा रलु ांना ‘सर्ानबद्ध’ (Sessile) रुले महणतात.
प्रत्के पकुं से राला एक वृतं (Filament) असते आशण त्ाच्ा टोकावर एक परागकोश (Anther) असतो.
परागकोशारध्े चार कपपे असतात त्ांना कोष्ठक (Locules) महणतात. ्ा कोष्ठकारं ध्े अधस्म तू ्ी शवभाजनाने
परागकण त्ार होतात. ्ोग् वेळी परागकोश रुटून आतील परागकण बाहरे ्ेतात.
जा्ांगाचे घटक दल महणजे सत्ीकेसर हे सवतंत् शकंवा सं्ुक्त असू शकतात. प्रत्के सत्ीकशे राच्ा रुळाशी एक
अडं ाश् असते. अंडाश्ापासनू वरच्ा शदशेने एक पोकळ ककु ्षीवंतृ (Style) शनघते. कुक्षीवतंृ ाच्ा टोकाशी एक कुक्षी
(Stigma) असत.े अडं ाश्ात एक शकंवा अनेक बीजाडं े (Ovules) असतात. प्रत्ेक बीजांडारध्े अधग्म ुणसतू ्ी
शवभाजनाने भ्णू कोर (Embryo-sac) त्ार होतो. प्रत्ेक भ्ूणकोशारध्े एक एकगणु ी /अधस्म तू ्ी (Haploid)
अंडपशे ी (Egg cell) आशण दोन एकगणु ी ध्ुवी् कदें ्के (Polar Nuclei) असतात.
परागकोशातील परागकण सत्ीकसे राच्ा कुक्षीवर सर्ानांतररत होतात. ्ालाच परागण / परागीभवन (Pollination)
महणतात.
परागण अजैशवक घटक (वारा, पाणी) शकंवा जशै वक घटक (कीटक, पक्षी आशण इतर प्राणी, पक्षी) ्ाचं ्ा रदतीने
होते. परागणाच्ा वळे ी कुक्षी शचकट असत.े ्ा शचकट ककु ्षीवर परागकण पडल्ावर ते अंकरु रत होतात. महणजचे त्ातं
दोन पु्ं ुगरक त्ार होतात आशण एक दीघम् परागनशलका त्ार होते. परागनशलका दोन पु्ं ुगरक वाहून नते े. ही परागनशलका
कशु क्षवतंृ ारागेय बीजाडं ातील भ्णू कोरात पोहोचत.े शतर्े परागनशलकेचे अग् रुटते आशण दोनही पंु्गु रक भ्णू कोरारध्े सोडले
जातात. त्ातं ील एक पु्ं गु रक अडं पेशीशी सं्ोग पावते आशण ्ुगरनज (Zygote) त्ार होतो. ्ालाच रलन
(Fertilization) महणतात. दुसरे पुं्ुगरक दोन ध्ुवी् केदं ्ाकाशं ी सं्ोग पावून भ्णू पोर (Endosperm) त्ार होतो. ्ा
प्रशक्र्ेत दोन पु्ं ुगरक भाग घेतात महणनू ्ाला क्द्रलन (Double Fertilization) महणतात.

कुक्षी परा्कण परा्नशलका सहाय् अडं पेिी ध्ुवी्
कुक्षीवंृत प्ुं ुगमक पेिी कंेद्रक

अंडाि् भ्ूणकोष
बीजाडं े पंु्ुगमक

प्रशतपदस्
पिे ी

3.14 आवतृ तबीजी वनसपतीमधील क्विफलन

माहीत आहे का तुमहांला?
जे्वहा परागण शक्र्ा एकाच रुलात शकंवा एका झाडाच्ा दोन रलु ातं

होते त्े वहा त्ास सव्पं रागण असे महणतात, तर परागण शक्र्ा जे्वहा एकाच
जातीच्ा दोन शभन्न वनसपतींरधील रुलांरध्े घडून ्ते े त्े वहा त्ास परपरागण
असे महणतात. जैवततं ्ज्ानाच्ा रदतीने ज्ा अनेक भरपरू उतपन्न दणे ाऱ्ा व
प्रशतकूल पररक्सर्तीचा सारना करणाऱ्ा वनसपतींच्ा नवीन जातींची शनशर्मती
करताना शासत्ज् परपरागीभवन ब्रशच्ा साहाय्ाने घडवनू आणतात.

जोड माशहती तंत्रज्ानाची इंटरनेटवरून परागीभवनासंदभाम्त क््वहडीओ शरळवनू वगा्तम इतरानं ा दाखवा.

27

रलनानंतर बीजांडाचे रूपांतर बीजात आशण 3.15 बीजाकं रु ण
अंडाश्ाचे रूपातं र रळात होते. रळ रटु ून बीज
जशरनीवरती पडते आशण अनकु लू पररक्सर्तीरध्े ते रातीत
रुजत.े बीजातील भ्ूणपोराचा वापर करून ्गु रजाची वाढ
होते आशण नवीन रोपटे त्ार होते. ्ालाच बीजाकं ुरण
महणतात.

करून पाहू्ा.

घरातील कोणत्ाही कडधान्ाचे दहा-बारा दाणे चचं पू ात्ात शकवं ा काचेच्ा गलासरध्े कडेने तमु हांला शदसतील
असे रातीत पेरा. त्ास दररोज पाणी घालत रहा. आढळनू ्णे ारे बदल नोंदवा.

आ. मानवातील लैशं ्क प्रजनन (Sexual reproduction in human being)

्ोडे आठवा. 1. रासा्शनक शन्ंत्णाद्ारे कोणकोणती सपं ्ररे के रानवी प्रजनन ससं र्ेची का्ये शन्ंशत्त
करतात?

2. परु ुरांरध्े व क्सत््ारं ध्े कोणती सपं ्ररे के व्ात ्ते ानाचे शारीररक बदल घडशवण्ास कारणीभतू ठरतात?
3. लग्ाच्ा वेळी रलु ीचे व् शकरान 18 व रलु ाचे व् शकरान 21 वरये असावे ्ा का्द्ाचे रहतव का्?

अनुवशं शकता व पररवतनम् ्ा पाठारध्े आपण पाशहले की परु ुरारं ध्े XY ही शलंग गणु सूत्े असतात तर क्सत््ारं ध्े
XX ही शलगं गुणसूत्े असतात. ्ा शलगं गुणसतू ्ारं ळु ेच सत्ी आशण पुरुराचं ्ा शरीरारं ध्े शवशशष् अव्व असलेल्ा
प्रजननससं र्ा त्ार होतात. परु ुरांरध्े Y गुणसतू ् वगे ळे असते तर X हे गणु सूत् सत्ी आशण पुरुर ्ा दोनहींरध्हे ी असते.
महणजचे Y गणु सतू ् रक्त पुरुरतवासाठी कारणीभूत असते तर X सत्ीतवासाठी. रग पुरुरारं ध्े X गणु सतू ् कशासाठी
असत?े आता आपण रानवी प्रजनन ससं र्ा कशी असते व शतचे का््म कसे चालते ्ाचा अभ्ास करू्ात.

मानवी परु ुष प्रजनन संस्ा (Male reproductive system) मूत्राि्

रानवी परु ुर प्रजनन संसर्ा वरृ ण (Testes), शवशवध
वाशहन्ा/नशलका आशण ग्रं ्ी शरळून त्ार होते. वरृ ण
उदर पोकळीच्ा बाहेर वृरणकोरारध्े (Scrotum)
असत.े वरृ णारध्े असंख् शुक्रजनन नशलका ि्ु काि्
असतात. त्ारं ध्े असलेल्ा जननद अशधसतराच्ा
पशे ी (Germinal epithelium) अधमस् ूत्ी पद्धतीने पुःरस् ग्ं्ी सखलन
शवभाशजत होऊन शकु ्रपशे ी (Sperm) त्ार करतात. त्ार िु्कवाशहनी वाशहनी
काऊपरग्ं्ी
झालले ्ा शकु ्रपशे ी शवशवध नशलकादं ्ारे पुढे पाठवल्ा मूत्र जनन
जातात. त्ा नशलकाचं ा क्रर वरृ णजाशलका (Rete वाशहनी
testis), अपवाशहनी (Vas efferens), अशधवरृ ण
(Epididymis), शुक्रवाशहनी (Vas deferens), अशधवषृ ण
सखलन वाशहनी (Ejaculatory duct), रतू ्-जनन
वाशहनी (Urinogenital duct) असा आहे. शकु ्रपेशी
जशा जशा एका वाशहनीतून पढु च्ा वाशहनीत ढकलल्ा वषृ णकोष वषृ ण
जातात तसतसे त्ाचं े पररपक्वन होऊन ते रलन करण्ास शिशन
पात् बनतात.
3.16 मानवी पुरुष प्रजनन ससं ्ा
28

शकु ्राश्ाचा (Seminal vesicle) स्ाव सखलन ऐकावे ते नवलच !
ग्रं ्ीरध्े स्वला जातो तर पुःरसर् ग्ंर्ी (Prostate 1. अशधवृरण नशलकेची लाबं ी 6 रीटरप्तंय असते.
gland) आशण काऊपसम् ग्रं ्ी (Cowper's 2. एका शकु ्राणूची लांबी 60 रा्क्रोरीटर एवढी असते.
gland) त्ाचं ा स्ाव रतू ् जनन वाशहनीरध्े 3. इतक्ा लहान आकाराच्ा शकु ्राणूला परु ुर प्रजननसंसर्ते ून
स्वतात. हे सवम् सत्ाव आशण शुक्राणू शरळनू ‘रते ’
(Semen/वी्म्) त्ार होते. हे रते शशशनाद्ारे बाहरे पडताना अदं ाजे 6.5 रीटर लांबीचे अंतर कापावे
(Penis) बाहेर सोडले जाते. रूत् जनन वाशहनी व लागत.े
शशशन वगळता सवम् अव्वाचं ी प्रत्ेकी एक-एक 4. शुक्राणलू ा खूप रोठ्ा प्रराणावर उजचये ी आवश्कता
जोडी असत.े असत.े ्ासाठी रते ारध्े फ्ुकटोज ्ा नावाची शकरफ् ा असत.े
मानवी सत्री-प्रजनन संस्ा
(Female reproductive system) अडं नशलका

सत्ी प्रजनन संसर्ेरध्े असणारे सव्म अव्व
उदर पोकळीतच असतात. त्ारं ध्े अडं ाश्ाची
एक जोडी, अडं नशलकचे ी एक जोडी, एक गभामश् ्
आशण एक ्ोनी ्ाचं ा सरावशे होतो. ्ा्व्शतररक्त
कंद-रूत्रागम् ग्ंर्ीची एक जोडी असते. साधारणतः
प्रत्के रशहन्ाला एक अडं पेशी आळी- अंडाि्

पाळीने एका एका अंडाश्ातनू उदरपोकळीरध्े ्भािवि ्
सोडली जात.े अडं नशलकेच्ा टोकाचा भाग
नरसाळ्ासरखा असतो. त्ाच्ा कंदे ्भागी एक
श्छद् असते. त्ा श्छद्ातून अंडपशे ी अंडनशलकेरध्े
प्रवेश करत.े अंडनशलकेच्ा आतील पृष्ठभागावर
्ोनी

रोरक असतात. हे रोरक अडं पेशीला गभामश् ्ाकडे 3.17 मानवी सत्री-प्रजनन संस्ा
ढकलतात.

्गु मक शनशमवति ी (Gamet formation)
शकु ्रपेशी (शकु ्राणू) आशण अडं पशे ी ही दोनही ्गु रके अधमस् तू ्ी शवभाजनाने त्ार होतात. पुरुराच्ा वरृ णारध्े
्ौवनावसर्पे ासून पुढे ररपे ्ंयत शकु ्रपशे ी त्ार कले ्ा जातात. सत्ी भ्ूणाच्ा जनरावेळी त्ाच्ा अंडाश्ात 2–4 दशलक्ष
इतक्ा रोठ्ा सखं ्ते अपक्व अडं पेशी असतात, तर्ाशप सत्ीच्ा अंडाश्ात रात् ्ौवनावसर्पे ासून पुढे रजोशनवृततीच्ा
व्ाप्यंत (साधारणतः व् वरेय 45) दररहा एका अंडपेशीचे पररपक्वन होऊन शतचे अडं रोचन होते. सत्ी-प्रजनन ससं र्चे े
का््म व्परतवे र्ांबण्ाला रजोशनवतृ ती महणतात. साधारणतः 45–50 वरांदय रम्ान सत्ीच्ा शरीरात प्रजनन ससं र्ेचे का्म्
शन्शं त्त करणाऱ्ा संप्ररे कांचे सत्वणे शवसकळीत होते/र्ाबं ते. ्ारळु े रजोशनवृतती ्ते .े

फलन (Fertilization)
शुक्राणू व अडं पेशी एकत् ्ऊे न ्ुगरनज त्ार होण्ाच्ा प्रशक्र्से रलन महणतात. रानवारध्े रलनाची प्रशक्र्ा
शरीरातं ग्मत होते. सरागरावळे ी सत्ीच्ा ्ोनीरागाम्रध्े रते सखशलत कले े जाते. रेतातील काही दशलक्ष सखं ्ा असलले े
शकु ्राणू ्ोनी रागम् - गभाश्म ् – अडं नशलका असा प्रवास करतात व त्ांतील एक शुक्राणू अडं नशलकरे ध्े असलले ्ा
एकरेव अडं पशे ीचे रलन करत.े
्ौवनावसर्ेपासून रजोशनवतृ तीप्यंत (साधारणतः 10 –17 ्व्ा वरा्मपासनू 45 –50 ्व्ा वरामप् ्ंयत) दररहा एक
अंडपशे ी अडं ाश्ातून बाहेर पडत.े महणजेच रजोशनवृततीप्यंत 2– 4 दशलक्ष अंडपेशींपकै ी साधारणतः रक्त 400 च
अडं पशे ी अंडाश्ातून बाहरे पडतात. उरलले ्ा सव्म अडं पेशी ऱहास पावतात.

29

ि्ु काणू अडं पिे ी रजोशनवतृ तीचे व् जवळ ्ेतानाच्ा शवे टच्ा काही वरातयं
3.18 फलन अडं ाश्ातून बाहरे पडणाऱ्ा अंडपशे ी 40 – 50 वरेय जुन्ा
असतात. त्ाचं ी शवभाजनाची क्षरता करी झालले ी असते. ्ारुळे
त्ातं अध्मगुणसतू ्ी शवभाजन ्व्वक्सर्त पूणम् होत नाही. अशा
अंडपेशी जर रशलत झाल्ा तर त्ापासनू त्ार होणारे अपत्
काही ्व्ंगांसशहत (जसे की डाऊन शसनड्ोर र सलं क्षण) जनराला
्ेण्ाची दाट शक्ता असत.े

माहीत आहे का तुमहांला?

1. ्गु रक त्ार करणाऱ्ा पेशींरध्े गणु सतू ्ाचं ी सखं ्ा क्द्गणु ी
महणजचे 2n असते. त्ात अशलगं ी गणु सूत्ांच्ा 22 जोड्ा
आशण एक जोडी शलगं गणु सूत्ांची असते महणजेच (44 + XX
शकवं ा 44 + XY). ्ा पशे ी अध्गम ुणसतू ्ी शवभाजनाने शवभाशजत शुक्रपेशी अंडपशे ी
होतात. ्ारुळे ्गु रकारं ध्े गुणसतू ्ाचं ी संख्ा एकगणु ीच (n) (22 + X) शकंवा (22 + Y) (22 + X)

राहते, महणजचे (22 + X शकंवा 22 + Y). शकु ्रपेशी (22
+ X) शकवं ा (22 + Y) ्ा दोन प्रकारच्ा त्ार होतात, तर
अंडपेशी (22 + X) ्ा एकाच प्रकारच्ा त्ार होतात. रलु गी (44 + XX) रलु गा (44 + XY)
3.19 मानवातील शलं्शनक्शचती

2. शकु ्राणू आशण अंडपशे ी ही दोनही ्गु रके अधगम् णु सतू ्ी शवभाजनाने त्ार होतात. शुक्राणंचू ्ा बाबतीत ते वरृ णारधनू
बाहेर पडण्ापवू थीच त्ांची अध्मसतू ्ी शवभाजनाची प्रशक्र्ा पूण्म होत.े परंतु अडं पेशींबाबत अधमस् तू ्ी शवभाजनाची प्रशक्र्ा
अंडाश्ातून बाहरे पडल्ानतं रच अडं नशलकेरध्े रलनावळे ी पूण्तम वास जात.े

शवकास व जनम (Development and Birth)
अंडनशलकरे ध्े रलनानतं र त्ार झालले ्ा ्ुगरनजाचे अनेक

वेळा सूत्ी शवभाजन होते व त्ापासनू भ्ूण त्ार होतो. ्ादरम्ान त्ाचे
राग्कम ्ररण गभाशम् ्ाच्ा शदशेने होत असत.े गभा्मश्ारध्े पोहोचल्ानतं र
तरे ्चे त्ाचे रोपण होऊन पढु ील वाढ/शवकास होतो. गभा्शम ्ातील
वाढीच्ा काळात भ्णू ास अन्नपुरवठा करण्ासाठी
‘अपरा’ (Placenta) नावाचा अव्व त्ार होतो.
रलन झाल्ापासनू पुढे साधारणतः
नऊ रशहन्ांच्ा कालावधीरध्े
भ्णू ाची पूण्म वाढ होते.

4 8 12 16 20 24 28 32 36 आठवडे

3.20 भ्णू ाची वाढ

30

हे नहे मी लक्षात ठेवा. सां्ा पाहू !
दापं त्ाला रलु गा शकवं ा रलु गी होणे हे सव्सम वी पुरुरावर अवलंबून 1. भ्ूणाची पणू ्म वाढ झाल्ानतं र
आहे. जे्वहा ्गु रक शनशरतम् ी होत,े ते्वहा परु ुराकं डून शलंगगुणसूत्ांपैकी X
शकंवा Y गुणसूत् पढु ील शपढीत ्ते े. क्सत््ाकं डून रात् X गणु सूत्च पढु ील रातेच्ा पी्ुशरका ग्रं ्ीतून कोणते
शपढीत ्ेत.े रलनाच्ा वेळी जर परु ुराकं डून X गुणसूत् आले तर रुलगी संप्रेरक सत्वण्ास सुरुवात होते?
होते आशण जर Y गुणसूत् आले तर रुलगा होतो. हे लक्षात घते ा मलु ्ी 2. ्ा संप्रेरकारुळे सत्ीच्ा प्रजनन
होण्ासाठी सत्रीला सविसव वी जबाबदार धरणे हे शकतपत ्ोग् आह?े सत्री संसर्ेतील कोणता अव्व आकुचं न
भ्ूण हत्ा रोखण्ासाठी आपण सवानां ी प्र्तन करणे आवश्क आहे. पावण्ास सरु ु होऊन बाळाचा जनर
होण्ास रदत होत?े

आतववि च्क / ऋतचु ्क (Menstrual cycle)
्ौवनावसर्ने ंतर सत्ीच्ा प्रजनन ससं र्ेरध्े काही बदल सरु ू होतात व त्ा बदलांची दर 28-30 शदवसांच्ा

कालावधीने पुनरावतृ ती होत असते. ्ा पनु रावृततीने होणाऱ्ा बदलानं ा आतवम् चक्र/ऋतचु क्र महणतात. आतमव् चक्र ही
एक नसै शगम्क प्रशक्र्ा असनू चार संप्रेरकादं ्ारे शतचे शन्ंत्ण होते. पटु ीका ग्रं ्ी सपं ्ररे क (Follicle Stimulating Hor-
mone), ल्टु ीना्झींग सपं ्ररे क (शपतशपडं कारी सपं ्रेरक / Luteinizing Hormone), इसट्ोर जने व प्रोजसे टरे ॉन ही
ती चार संप्ररे के होत. पटु ीका ग्रं ्ी सपं ्रेरकाच्ा प्रभावारुळे अंडाश्ात असलेल्ा असखं ् पटु ीकांपैकी एका पटु ीकेसह
त्ातील अंडपेशीचा (शडंबपेशीचा /Oocyte) शवकास होण्ास सरु ूवात होत.े ही शवकसनशील पशु टका ‘इसटर्ोजने ’ सपं ्ररे क
सत्वते. इसटो्र जेनच्ा प्रभावाखाली गभा्शम ्ाच्ा अतं ःसतराची वाढ (पशहल्ा ऋतचु क्रावेळी) शकंवा पनु शनशम् रती (नतं रच्ा
सव्म ऋतचु क्रांवेळी) होते. दरम्ानच्ा कालावधीरध्े अंडाश्ात वाढणाऱ्ा पुशटकचे ी (Follicle) पूण्म वाढ होते.
शपतशपडं कारी सपं ्रेरकाच्ा (Luteinizing hormone) प्रभावारुळे पणू ्म वाढ झालेली पुशटका रटु ून त्ांतील अंडपशे ी
अंडाश्ाच्ा बाहरे पडते. ्ालाच अडं रोचन (Ovulation) महणतात. अंडाश्ारध्े रटु लेल्ा पुशटकेपासून शपतशपडं
(Corpus luteum) त्ार होत.े हे शपतशपंड प्रोजसे टरे ॉन संप्रेरक सत्वण्ास सुरुवात करत.े प्रोजसे टेरॉनच्ा प्रभावाखाली
गभाश्म ्ाच्ा अंतःसतरातील ग्रं ्ी सत्वण्ास सरु ुवात होते व असे अतं ःसतर भ्ूणाच्ा रोपणासाठी त्ार होत.े

माशसक पाळीच्ा पी्शु षका ग््ं ी
काळात अडं ाि्ात
होणारे बदल

पणू वि वाढ झालले ी पुशटका अंड मोचन शपत शपंड शवते शपंड

इसट्ोजने प्रोजेसटेरॉन आशण इसटो् जने
रसजुरनोूसवव्ााीवतन
माशसक पाळीच्ा
काळात ्भाविि ्ात
होणारे बदल

रजोस्वाचा काळ ्भाििव ्ाच्ा अंतःसतराच्ा ्भािवि ्ाच्ा अंतःसतरातील ग्ं्ी
पुनशनशमिवतीचा काळ अंडमोचनाचा काळ स्वण्ाचा काळ

3.21 आतववि च्क/ ऋतचु ्क

31

अडं पेशीचे रलन 24 तासात जर झाले नाही तर शपतशपडं अका्क्म ्षर होऊन त्ाचे रूपातं र शवेतशपडं ात (Corpus
albicans) होत.े ्ारुळे इसट्रोजेन व प्रोजसे टेरॉन ्ा दोनही संप्रेरकांचे सत्वणे पणू ्मपणे र्ांबत.े ्ा सपं ्ररे काचं ्ा अभावारळु े
गभाम्श्ाचा अंतःसतराचा ऱहास पावण्ास सरु ुवात होऊन त्ा अंतःसतरातील ऊती आशण अरशलत अंडपशे ी ्ोनीरागा्मद्ारे
बाहेर टाकले जाते. ्ा बरोबरच रोठ्ा प्रराणावर रक्तसत्ाव होतो. हा रक्तसत्ाव साधारणतः पाच शदवस सुरु राहतो. ्ालाच
ऋतुसत्ाव / राशसक पाळी असे संबोधतात.
्ा प्रशक्र्चे ी जोप्तयं अडं पेशीचे रलन होऊन त्ार झालेल्ा भ्ूणाचे रोपण होत नाही तोप्तयं प्रत्ेक रशहन्ात
पनु रावृतती होत राहत.े भ्णू ाचे रोपण झाल्ास अभ्मकाचा जनर होईप्ंयत व त्ानंतर दगु धपानाच्ा कालावधीप्ंतय ्ा
चक्राची पुनरावतृ ती र्ाबं ते. ऋतचु क्र ही एक नैसशगकम् प्रशक्र्ा असून त्ातील 4-5 शदवसाचं ा रजःसत्ावाच्ा कालावधी
रध्े सत्ीला वेदना होत असतात. तसेच रोठ्ा प्रराणावर रक्तसत्ाव झाल्ाने अशक्तपणा जाणवतो. ्ा काळारध्े सत्ीला
ससं गामच् ीही शक्ता असते. ्ा सव्म कारणारं ुळे ्ा शदवसारं ध्े शवशरे व्ै क्क्तक सवच्छतेबरोबरच शवश्रांतीची गरज असते.
प्रजनन आशण आधशु नक ततं ्रज्ान (Reproduction and advanced technology)
अनेक दामपत्ानं ा शवशवध कारणारं ुळे अपत्े होत नाहीत. क्सत््ाबं ाबत राशसक पाळीतील अशन्शरतता, अडं पेशींच्ा
शनशरत्म ीतील अडर्ळे, अडं नशलकते अडं पेशीच्ा प्रवशे ात असणारे अडर्ळे, गभाशम् ्ाच्ा रोपणक्षरतेतील अडर्ळे इत्ादी
कारणांरुळे अपत्प्राप्ी होऊ शकत नाही. परु ुरारं ध्े वी्ा्मरध्े शुक्रपेशींचा पणू ्पम णे अभाव, शुक्रपशे ींची रंद हालचाल,
शुक्रपेशींतील शवशवध ्व्ंग इत्ादी कारणे अपत्प्राप्ीत बाधा आणतात. परतं ु आधुशनक वदै ्कशासत्ारळु े आता ्ा
अडचणींवर रात करता ्ऊे शकत.े IVF, भाडोत्ी राततृ व (Surrogacy), वी्म् पढे ी इत्ादी ततं ्ाचं ्ा साहाय्ाने आता
अपत्हीन दामपत्ानं ा अपत्प्राप्ी होऊ शकते.
काचनशलकेतील फलन (IVF -In Vitro Fertilization )
्ा ततं ्ारध्े काचनशलकरे ध्े दोन ्ुगरकाचं े रलन घडवनू
आणले जाते आशण त्ार झालले ा भ्ूण ्ोग् वळे ी दामपत्ातील
सत्ीच्ा गभाश्म ्ात रोपण कले ा जातो. शकु ्रपेशींचे अलप प्रराण,
अंडपेशी अंडनशलकरे ध्े प्रवशे करण्ात असलले े अडर्ळे इत्ादी
कारणारं ुळे अपत् होत नसेल तर IVF हे ततं ् वापरून अपत्प्राप्ी
करता ्ते े.
भाडोत्री मातृतव (Surrogacy) 3.22 काचनशलकेतील फलन

काही क्सत््ारं ध्े गभामश् ् रोपणक्षर नसते. त्ारळु े अशा
क्सत््ांना भाडोत्ी रातृतव (Surrogacy) ्ा आधुशनक उपचार
पद्धतीची रदत घते ा ्ते .े ्ा पद्धतीरध्े गभा्मश् रोपणक्षर
नसलले ्ा सत्ीच्ा अडं ाश्ातनू अडं पेशी शरळवली जात.े ्ा
अडं पेशीचे काचनशलकरे ध्े त्ाच सत्ीच्ा पतीच्ा शुक्रपशे ींचा
वापर करून रलन घडवनू आणले जाते. ्ातून त्ार झालेला भ्णू
दसु ऱ्ा सत्ीच्ा गभाम्श्ात रोपण केला जातो. अशा पररक्सर्तीत
ज्ा सत्ीच्ा गभाशम् ्ात भ्ूण-रोपण केले जाते त्ा सत्ीला भाडोत्ी
राता (Surrogate Mother) महणतात.
वी्वि पेढी (Sperm Bank / Semen Bank) 3.23 भाडोत्री मातृतव

अनेक दामपत्ातं ील पुरुरारं ध्े शकु ्राणू शनशर्मतीत वर नरदू केल्ाप्रराणे काही अडचणी असतात. अशा
दामपत्ाबं ाबतीत अपत्प्राप्ीसाठी वी्प्म ढे ी ही एक नवीन संकलपना पढु े आली आहे. रक्तपेढीसारखीच ही सकं लपना
आह.े वी््मपेढीरध्े इच्छकुछ परु ुराचं ्ा सवकंय र शारीररक आशण इतर तपासण्ांनतं र त्ांनी सखशलत कले ेलं वी््म साठवून
ठेवले जाते.
32

गरजवंत दामपत्ाची इच्छा असेल तर ्ा रते ाचा वापर करून दांपत्ातील सत्ीची अडं पेशी IVF तंत्ाने रशलत केली
जाते आशण त्ातून त्ार झालले ्ा भ्णू ाचे संबशधत सत्ीच्ा गभामश् ्ात रोपण कले े जाते. का्द्ानुसार वी्द्म ात्ाचे नाव
गपु ् ठवे ले जाते.

जळु े (Twins) 3.24 जुळ्ा मुली व् 18 मशहने
गभाशम् ्ारध्े एकाच वेळी दोन भ्ूणाचं ी वाढ होऊन

दोन अपत्े जनरास ्ेतात. अशा अपत्ानं ा जुळी अपत्े
महणतात. अनेक दामपत्ानं ा जळु ी अपत्े होतात. जळु ्ा
अपत्ाचं े रुख् दोन प्रकार आहेत- एक्गु रजी जळु े आशण
क्द््गु रजी जळु े.

एक्गु रजी जुळी अपत्े एकाच ्ुगरनजापासनू त्ार
होतात. भ्णू वाढीच्ा अगदी सरु ुवातीच्ा काळारध्े
(्गु रनज त्ार झाल्ापासनू 8 शदवसाचं ्ा आत) त्ातील
पशे ी अचानक दोन गटांरध्े शवभागल्ा जातात.

हे भ्णू पेशींचे दोनही गट दोन वेगळ-े वगे ळे भ्णू महणनू वाढू लागतात आशण पणू ्म वाढ होऊन एक्ुगरजी जुळे जनराला
्ते ात. अशी जुळी अपत्े जनकु ी् दृषट्ा तंतोततं सारखीच असतात. त्ारुळे ही अपत्े शदसण्ास तंतोतंत सारखीच
असतात व त्ांचे शलंग सरानच असते, महणजेच दोनही रुली असतील शकवं ा रुले असतील.

एक्गु रजी जळु ्ांबाबत भ्ूणपशे ींची शवभागणी जर ्गु रज त्ार झाल्ापासनू 8 शदवसांनतं र झाली तर सा्ाशरज
जळु े (Siamese / Conjoined twins) जनराला ्णे ्ाची शक्ता जासत असते. अशी जळु ी अपत्े शरीराच्ा काही
भागातं एकरेकांना जोडलले ्ा अवसर्ते जनराला ्ेतात. अशा जुळ्ांरध्े काही अव्व साराश्क असतात.

अपवादातरकररत्ा सत्ीच्ा अंडाश्ातनू एकाच वळे ी दोन अडं पेशी बाहरे पडतात आशण दोन वगे वगे ळ्ा
शकु ्राणुदं ्ारे त्ा रशलत होऊन दोन ्ुगरनज (Zygotes) त्ार होतात.

्ा दोनही ्गु रजांपासनू दोन भ्णू त्ार होऊन दोनहींचे गभाशम् ्ात रोपण होते आशण पूणम् वाढ झाल्ानतं र क्द््ुगरजी
जळु ी अपत्े जनराला ्ेतात. अशी जुळी अपत्े जनकु ी्दृषट्ा वेगळी असतात आशण लैंशगकदृषट्ा सरान शकंवा
वगे वगे ळी असू शकतात.

इटं रनटे माझा शमत्र एखाद्ा सत्ीला एकाचवळे ी दोनपेक्षा अशधक अपत्े झाल्ाचे आपल्ा
वाचनात आले असले , असे का घडते ्ाची अशधक राशहती इंटरनटे वरून शोधा.

लैशं ्क आरोग् (Reproductive health)
शारीररक, रानशसक आशण साराशजक दृषट्ा ्व्क्तीची सकु ्सर्ती असण्ाला आरोग् महणतात. वेगवगे ळ्ा

साराशजक प्रर्ा, रूढी, परंपरा, अज्ान, सकं ोच ्ा आशण इतर कारणारं ळु े आपल्ा दशे ात लैंशगक आरोग्ाशवर्ी रारशी
जागरूकता शदसत नाही. शवशरे तः क्सत््ांच्ा लैंशगक आरोग्ाशवर्ी अनासर्ा शदसनू ्ेते.

सत्ीला ्ेणाऱ्ा राशसक पाळीचा संबधं शतच्ा लशंै गक आशण एकूणच सपं णू ्म आरोग्ाशी असतो. आजच्ा काळात
क्सत््ा परु ुराचं ्ा बरोबरीने कार करत आहेत. त्ारळु े त्ानं ा शदवसभर घराबाहरे रहावे लागते. राशसक पाळीच्ा वेळी
रक्तसत्ाव होत असतो. त्ारळु े गपु ्ागांची वळे ोवेळी सवच्छता राखणे आवश्क असते अन्र्ा लैशं गक आरोग्ाच्ा
सरस्ा शनराम्ण होतात. पुरूरारं ध्े लैंशगक आरोग्ाच्ा काही सरस्ा उद्भवू शकतात. त्ा टाळण्ासाठी गुप्ांगांची
वळे ोवेळी सवच्छता राखणे अत्ंत आवश्क आहे.

33

लशंै गक आजारांरध्े सा्शरलीस आशण गोनोऱही्ा हे दोन आजार अत्तं रोठ्ा प्रराणावर आढळतात. हे दोनही
आजार जीवाणंूरळु े होतात. शरीरावर गपु ्ांगासशहत इतर शठकाणी चट्े त्ार होण,े परु ळ ्ेण,े ताप ्णे े, साधं े सजु णे, केस
गळणे, इत्ादी लक्षणे सा्शरलीस ्ा आजारारध्े आढळनू ्ते ात. गोनोऱही्ा ्ा आजारारध्े लघवी करताना आग
व वदे ना होणे, शशशन व ्ोनीरागामत् नू पू सत्वण,े रतू ्रागम्, गुदाश्, घसा, डोळे ्ा अव्वांना सजू ्णे े इत्ादी लक्षणे
आढळून ्ते ात.

माहीत आहे का तमु हालं ा? लोकसखं ्चे ा शवसफोट वषिव लोकसखं ्ा
11991011 225328309963339207
अत्ंत करी कालावधीरध्े खूप रोठ्ा प्रराणावर लोकसखं ्ेतील वाढीला 11992311 225718392717221338
लोकसंख्चे ा शवसरोट महणतात. सोबत शदलेला तकत्ावरून तुरच्ा लक्षात आले 11995411 331588616402516801
असेलच की भारताची लोकसंख्ा शकती झपाट्ाने वाढत आहे. ्ा पररक्सर्तीरुळे 11996711 544389125394675721
आपल्ाला वाढती बरे ोजगारी, दरडोई उतपन्न आशण कज,म् नैसशगमक् साधनसंपततीवरील 11998911 688436342219003979
ताण अशा अनेक सरस्ानं ा सारोरे जावे लागत आह.े ्ा सरस्ांवर एकच उपा् 2001 1028610328
आहे आशण तो महणजे लोकसखं ्ा शन्ंत्ण. ्ासाठी कटु ुछबं शन्ोजनाची आवश्कता 2011 1210854977
आहे. आजकाल एकच रूल जनराला घालून जोपासण्ाचा कल अनेक जोडप्ारं ध्े
शदसून ्ेतो.

माशहती शमळवा. जवळच्ा सरकारी आरोग्कदें ्ाला भटे द्ा आशण तरे ्ील आरोग्-अशधकाऱ्ाकडनू
कटु बुंछ शन्ोजन महणजे का् आशण कटु बछुं शन्ोजनाच्ा शवशवध पद्धती ्ाशवर्ी
रुलाखतीद्ारे राशहती घ्ा.

सवाध्ा्

1. खालील तक्ता पणू वि करा.

अलैशं ्क प्रजनन लशैं ्क प्रजनन

1. काश्क पेशींच्ा रदतीने होणाऱ्ा प्रजननास 1. ....................................................
अलैंशगक प्रजनन महणतात. .........................................................
2................................................... 2. लैशं गक प्रजननासाठी नर जनक आशण रादी जनक अशा
................................................. दोन जनकांची आवश्कता असत.े
3. हे प्रजनन रक्त सूत्ी शवभाजनाच्ा रदतीने होत.े 3. ....................................................
4. ............................................... 4. ्ा प्रजननाने त्ार होणारा नवीन जीव जनकु ी् दृषट्ा
................................................... जनकांपके ्षा वेगळा असतो.
5. क्द्शवभाजन, बहुशवभाजन, कशलका्न, 5. ......................................................
खंडीभवन, पुनजन्म न, शाकी् प्रजनन, बीजाणू शनशरतम् ी, ..........................................................
इत्ादी प्रकारे शवशवध सजीवारं ध्े अलशंै गक प्रजनन ..........................................................
कले े जात.े ..........................................................

34

2. ररकाम्ा जा्ा भरा. शनशरत्म ी ...... ्ा अव्वात 6. नामशनदजेशित आकृत्ा काढा.
अ. रानवी शुक्रपेशींची अ. रानवी पुरुर प्रजनन संसर्ा
होत.े आ. रानवी सत्ी प्रजनन ससं र्ा
आ. रानवारध्े .......... हे गणु सतू ् पुरुरतवासाठी इ. आतवम् चक्र

इ. कारणीभतू असत.े .......... ही 7. नावे दा.
पुरुर आशण सत्ी जननसंसर्ेरध्े अ. पुरुर प्रजनन संसर्ेशी संबशं धत शवशवध सपं ्ररे क.े
ई. भग््रंणू ्ीाचसे ररोापनणअ.स..त..े...... ्ा अव्वारध्े होत.े आ.सत्ी प्रजनन संसर्ते ील अंडाश्ातनू स्वली
उ. .शभ..न.्.न...प.ेश. ीहंचे ्प्राजन(न्घगु रडकूनाचं््ेताे.) सं्ोगाशशवा् जाणारी सपं ्रेरके.
ऊ. शरीराचे अनेक तकु डे तकु डे होऊन प्रत्ेक तकु डा इ. जुळ्ाचं े प्रकार.
पन्रवजजननात..स..ज..ी.व...महप्णरकनू ारचजेीआवनहज.े गू लागतो. हे ई. कोणतेही दोन लैंशगक रोग
ए. परागकोरातील कोष्ठकांरध्े ..........
8. ‘दांपत्ाला मुल्ा होणार की मुल्ी हे त्ा
शवभाजनाने परागकण त्ार होतात. दांपत्ातील पुरुषावर अवलंबून असत’े . ्ा
3. खालील कसं ात शदलेल्ा िबदांचा वापर करून शवधानाची सत्ता/असत्तता सकारण सपष्ट
पररच्छदे पणू िव करा. करा.
(शपतशपडं कारी सपं ्ररे क, गभाशम् ्ाचे अतं ःसतर, पुशटका
ग्रं ्ीअसडं पं ्रारेशक्,ातइीसलट्रोजने प,टु पी्रकोजेचेसीटेरोनव,ाढशपतशप.डं..)....... 9. वनसपतींमधील अलशैं ्क प्रजनन सपष्ट करा.
सपइसुनंप्टरशरेनोर् कजशम् राने रम्तचळुी्ेाहोहपत्रोभ.े ताे..व.ा.रह..ुळी..े प...शु..ट.क.स..ांप.्र.ेरइ.क.सचाटर्रोीजळु वनेे ापढूणसत्मह्ववोतताे/ढे. 10. भाडोत्री मातृतव, काचनशलकते ील फलन, वी्िव

पेढी, इत्ादी आधशु नक ततं ्रज्ान मानवास उप्ुक्त
ठरेल. ्ा शवधानाचे सम्वनि करा.
11. वनसपतींमधील लशंै ्क प्रजनन प्रश्क्ा आकतृ ीसह
सपष्ट करा.
उप्कम :
झालले ी पशु टका रटु ून अडं पेशी अडं ाश्ातनू बाहेर 1. शवशवध आशश्ाई देशाचं ्ा गले ्ा दशकातील
आशण सध्ाच्ा लोकसंख्ेशवर्ी अशधकतृ
आकडवे ारी शरळवून त्ाचा आलखे त्ार करा
तपस्ड्वतातरे े.वह्ोतापे.सटु ीपंतक्रेरे कचे ..्ा.चंा.्.उ.ा.व.प््रम.ररभ.ताववभाख.ाग.ा.ला.प.ीा.स...नू.....ह....ी....स....पं ्.चररे.्क..ाे आशण त्ाद्ारे लोकसंख्ते ील बदलाबाबत
ग्ंर्ी स्वण्ास सरु ुवात करतात आशण ते रोपणक्षर तुरचे शनषकर्म काढा.
2. शलंगशनदान चाचणी आशण शलगं भेद न
करण्ाशवर्ी जनजागतृ ी करण्ासाठी
होते. शशक्षकाचं ्ा रदतीने एक पर्नाट् त्ार करून
4. ्ोडक्ात उततरे दा. तुरच्ा पररसरात सादर करा.
अ. एकपशे ी् सजीवांतील अलंशै गक प्रजननाचे
प्रकार सोदाहरण सपष् करा.
आ.IVF ही संकलपना सपष् करा.
इ. लशैं गक आरोग् राखण्ासाठी तमु ही का्
काळजी घ्ाल?
ई. आतमव् चक्र महणजे का्? आतम्व चक्राचे
संशक्षप् वणन्म करा.
5. लैंश्क प्रजननातील माताशपत्ाप्रमाणे नवीन जीव
्ुणधमावबि ाबत साम् दाखवतो हे शवधान उदाहरणासह
सपष्ट करा.
35

4. प्ाविवरणी् व्वस्ापन

Ø पररससं ्ा (पनु रावलोकन) Ø प्ाविवरण व पररसंस्ा सबं ंध
Ø प्ाविवरण संवधनिव Ø प्ाववि रण संवधविन आशण जवै शवशवधता
Ø जैवशवशवधतचे ी सवं दे नक्षम क्षेत्रे

्ोडे आठवा. 1. पररससं र्ा महणजे का्? शतचे शवशवध घटक कोणत?े
2. भक्षकाचं े प्रकार कोणते? ते प्रकार प्रत्क्ष कशावर अवलंबनू असतात?
3. झाडावरील पक्षी व तलाव ्ाचं ा का् संबधं असावा?
4. अन्नसाखळी व अन्नजाळे ्ांरध्े का् ररक आहे?

शवचार करा व सा्ं ा
1. शचत्ातील प्रत्के घटक कोणत्ा प्रकारात रोडतो? त्ाचे

नाव शचत्ासरोर शलहा.
2. ्ा शचत्ास अन्नजाळ्ाचे सवरूप ्ेण्ासाठी का्

आवश्क आहे? का?

पररससं ्ा (पुनरावलोकन) 4.1 अन्नसाखळी
जशै वक आशण अजशै वक घटक तसेच त्ांची परसपराशं ी
शवचार करा.
होणारी आंतरशक्र्ा हे सव्म शरळून पररसंसर्ा त्ार होत.े वरान्म ुवरये जंगलातील पालापाचोळा,
पररसंसर्ेत प्रत्ेक घटकाची भशू रका रहत्वाची असत.े पडलले ी झाडे इत्ादी तसेच गाव पररसरातील रतृ
अन्नशनशर्मती करणाऱ्ा वनसपती उप्ुक्त असतात. त्ानं ा जनावरे ्ांचे शवघटन झाले नसते तर...
खाणारे हररण, शळे ्ारढें ा, गा्ी-महशी, घोड-े उंट असे
शाकाहारी प्राणी रहत्वाचे असतात. ्ा शाकाहारी प्राण्ाचं ी चचािव करा.
सखं ्ा प्रराणाबाहरे वाढू न दणे ारे वाघ-शसहं ्ासं ारखे शहंस् ‘‘जीवो जीवस् जीवनम’् ’
प्राणीसदु ध् ा शततकेच रहत्वाचे असतात. शनसगा्मत आढळणाऱ्ा
अळ्ा, असवच्छ शठकाणी आढळणारे जीवजतं ,ू वाळवी,
शणे ातील शकडे ्ांचासदु ध् ा खरंच उप्ोग असतो का? असा
प्रशन आपणासं कधीतरी पडत असेल. पण हे जीव घाणेरडे
वाटले तरी अशतश् रहत्वाचे आहते . ते रखु ्तः शनसगा्चम ी
सारसराई करतात.

महणजेच आपल्ाभोवती असणाऱ्ा ्ा घटकारं ळु ेच
आपले अक्सततव आहे. ्ासाठी सव्म घटकांची ्ोग् ती काळजी
आपण घते ली पाशहजे.

्ोडे आठवा. 1. अन्नसाखळीरधील शवशवध पोरण पातळ्ा कोणत्ा?
2. ऊजाम् रनोरा महणजे का्?

36

शवचार करा. झाडावर घरटे बांधणारा पक्षी जवळच्ा तळ्ातील रासे खात असेल, तर हा पक्षी
‘‘झाड आशण तळ’े ’ अशा दोनही पररसंसर्ाचं ा भाग बनताे का?

ओघतक्ता पणू वि करा खालील ररकाम्ा चौकटी अचूक भरा व पूण्म झालले ा तक्ता वगाम्त लावा.
पररससं र्ा
अजैशवक घटक

भौशतक घटक सव्ंपोरी
उतपादक प्राणी शवघटक
हवा, पाणी, बाषप,
खशनज,े रदृ ा व स्ू ्मप्रकाश

असशें द्् पदार्म् तृती्क भक्षक
हा्डोर् जन, ऑक्कसजन,
ना्टर्ोजन, ककॅ ्लशअर, प्रशर्ने, कबबोदक,े
क्सनगध पदार्म्
लोह, सोशड्र,
पोटॅशशअर

दशक्षण भारतारध्े शवशवध राज्ांत रोठ्ा प्रराणात भात शते ी केली जाते. तेर्ील भात शपकावं र अन्नासाठी रोठ्ा
प्रराणावर नाकतोडे ्ते ात. त्ाचबरोबर तरे ्ील शते ीरधील शचखलात नाकतोडे ्ांचा भक्् महणनू उप्ोग करण्ाकरीता
बेडकाचं ी सखं ्ासदु ्धा रोठ्ा प्रराणात असते आशण आवडते खाद् महणनू बेडकांच्ा भक्षणासाठी सापही तेर्े असतात.
परतं ु जर अचानक तरे ्ील बेडकांची सखं ्ा करी झाली तर,

1. भाताच्ा शपकावं र का् पररणार होईल?
शवचार करा. 2. कुठल्ा भक्षकांची संख्ा वाढेल व कठु ल्ा भक्षकांची सखं ्ा करी होईल?

3. एकदं रीत तरे ्ील पररसंसर्ेवर का् पररणार होईल?

सां्ा पाहू ! 1. प्ा्मवरण महणजे का् ?
2. प्ाव्म रणारध्े कशाकशाचा सरावेश होतो?
प्ाववि रण व पररसंस्ा सबं धं
प्ा्मवरण ही एक अत्तं ्व्ापक संज्ा आहे. आपल्ा सभोवती असलले ्ा भौशतक, रासा्शनक व जैशवक घटकानं ी
शरळून प्ामव् रण बनते. र्ोडक्ात प्ामव् रण महणजे सभोवतालची पररक्सर्ती. शतच्ात अनके सजीव, शनजथीव, नसै शगमक् व
रानवशनशरतम् घटकाचं ा सरावेश होतो. प्ाम्वरणाचे रुख्तः दोन प्रकार पडतात. एक महणजे नैसशगम्क शकवं ा प्राकशृ तक
प्ावम् रण आशण दसु रा प्रकार महणजे रानवशनशरतम् प्ामव् रण.

37

नसै शगकम् प्ामव् रणात हवा, वातावरण, जल, भरू ी, सजीव इत्ादींचा सरावशे होतो. ्ातील जशै वक आशण अजशै वक
घटकांरध्े सतत आंतरशक्र्ा घडत असतात. त्ांचे परसपरसंबंध रार रहत्वपणू म् असतात. रानवशनशरम्त प्ा्मवरणाचादेखील
नैसशगम्क प्ा्वम रणावर प्रत्क्ष शकंवा अप्रत्क्ष प्रभाव पडतच असतो. रलू त: प्ाम्वरणात दोन प्ररखु घटकाचं ा सरावेश होतो
1. जैशवक घटक 2. अजशै वक घटक . प्ाव्म रणातील जैशवक आशण अजशै वक घटक ्ाचं ्ातील आतं रसबं ंधांचा अभ्ास
करण्ाच्ा शासत्ास ‘पाररक्स्शतकी’ (Ecology) महणतात. पाररक्सर्शतकीचा अभ्ास करण्ासाठी जे रलू भूत
का्ातम् रक एकक वापरले जाते त्ास पररससं र्ा (Ecosystem) असे महणतात.

प्ावम् रणात अनेक पररसंसर्ांचा सरावशे होतो. काही पररसंसर्ांचा अभ्ास आपण रागील इ्ततारं ध्े कले ेला
आहचे . शवचार कले ा तर पाण्ाचे एखादे लहान डबके ही एक पररसंसर्ाच आह,े तर आपली पथृ वी ही सवांतय रोठी
पररसंसर्ा आह.े र्ोडक्ात, एखाद्ा शनक्शचत भौगोशलक क्षेत् ्व्ापणाऱ्ा प्रदेशावरील जैशवक आशण अजशै वक घटक,
तसेच त्ाचं ्ातील आंतरशक्र्ा, हे सवम् एकत् ्ऊे न पररसंसर्ा बनते.

्ोडे आठवा. प्ा्वम रणारध्े कोणकोणती चक्रे असतात? त्ांचे का् रहत्व आहे?
प्ा्वम रणातील जलचक्र, शवशवध वा्चु क्रे जसे, काबम्नचक्र, ना्टो्र जन चक्र, ऑक्कसजन चक्र अशी नैसशगक्म चक्रे
अखडं पणे चालू राहीली की प्ावम् रणाचे संतुलन शटकून राहत.े पररससं र्ेतील शवशवध अन्नसाखळ्ारं ळु े ही प्ाम्वरण
संतुलन का्र राहते.
शनसगा्चम ्ा अक्सततवाशशवा् रानवाचे अक्सततव ही अशक्प्रा् बाब आह.े त्ारळु े नैसशगम्क प्ावम् रणाचा
सरतोल शबघडू न देता त्ाचे जतन करणे हे रानवाचे आद् कतम्् व् आहे. असे महटले जाते की, आपल्ा पूवज्म ांकडनू
ही पृथवी आपल्ाला वारसा हक्काने शरळालेली नसनू ती आपल्ाला पुढच्ा शपढीकडून उसनवार शरळाली आहे.
महणनू च आपल्ासाठी आशण पुढच्ा शपढीसाठी ती ठवे साभं ाळा्ची आहे हे आपण कदाशप शवसरून चालणार
नाही.

प्ाविवरण संवधवनि (Environmental conservation)

सा्ं ा पाहू ! 1. प्ाव्म रणावर कोणकोणते घटक पररणार करतात? कसे?
2. प्ाव्म रणारध्े भक्षकाचं ी सखं ्ा सतत वाढत गले ी तर का् होईल?

3. नदीच्ा शकनारी भागात रोठरोठे कारखाने उभारले गेले तर नदी ्ा पररससं र्ेवर त्ाचा का् पररणार होईल?
प्ावम् रणारध्े असणारे काही नसै शगम्क घटक आशण काही रानवशनशरत्म दूशरत घटक जे्वहा प्ा्वम रणास हानी

पोहोचवतात त्े वहा प्ा्वम रणारध्े सराशवष् अनके घटकारं ध्े असरतोल शनरा्णम होतो आशण त्ाचा पररणार हा त्ा
घटकांच्ाच, रुख्त्वे जैशवक घटकाचं ्ा अक्सततवावर होतो.

शनरीक्षण करा व माशहती भरा. तरु च्ा सभोवतालचे प्ा्मवरणाचे शनरीक्षण करा. खाली शदलले ा अपणू ्म
ओघतक्ता पणू म् करा.

प्ाविवरणावर पररणाम करणारे घटक ‘‘प्रत्ेकाची गरज पूणम्
करण्ास पथृ वी सरर््म
नसै श्िवक घटक मानवशनशमवति घटक आह.े पण, कोणाचीही
भकू ंप, ........................... जंगलतोड, .......................... हाव पूणम् करण्ास
.................................. ..................................... नाही.’’
- रहातरा गाधं ी

38

आज पृथवीवर अनके नसै शग्कम आशण रानवशनशरतम् घटकांचा पररणार होऊन बऱ्ाच प्ाव्म रणी् सरस्ा शनराम्ण
झाल्ा आहते . प्ा्मवरणी् प्रदरू ण ही त्ापैकी एक प्ररखु सरस्ा आह.े सवमस् ाधारणपणे कोणत्ाही वसतचू े वा पदार्ा्चम े
दशू रतीकरण महणजे त्ाचे प्रदरू ण हो्. प्ाव्म रणी् प्रदूरण महणजे नसै शगमक् घटना अर्वा रानवाच्ा कतृ ीरुळे सभोवतालच्ा
प्ा्वम रणात झालले ा अनावश्क आशण असवीकाराहम् बदल हो्. महणजचे हवा, पाणी, जरीन इत्ादींच्ा भौशतक,
रासा्शनक आशण जैशवक गणु धरांरय ध्े तसचे रानव आशण इतर सजीव ्ानं ा घातक ठरतील असे प्रत्क्ष तसेच अप्रत्क्ष
बदल घडून ्णे े हो्. रानवी लोकसंख्ेचा शवसरोट, वगे ाने होत असलले े औद्ोशगकीकरण, नसै शगक्म ससं ाधनाचं ा
अशनबंयध वापर, जगं लतोड, अशन्ोशजत नागरीकरण इत्ादी कारणे प्ाव्म रणी् प्रदूरण घडवून आणतात.

1. प्रदरू णाचे प्रकार कोणत?े
्ोडे आठवा. 2. नैसशग्मक प्रदूरण आशण रानवशनशर्तम प्रदूरण महणजे का्?
प्रदूरण ही खूप ्व्ापक संकलपना
आहे. आपल्ाला हवा, जल, धवनी,
शकरणोतसारी, भूरी, औक्षणक, प्रकाश,
प्ाक्सटक प्रदरू ण असे शवशवध प्रकारचे
प्रदरू ण आढळून ्ेते. ्ा सवाचंय ा शवपरीत
पररणार हा सव्म सजीव आशण त्ाच्ा
अक्सततवावर होत असतो व ्ातूनच आज
प्ा्मवरण सवं ध्नम ाची गरज शनराणम् झालेली
आह.े
4.2 िहरातील धकु े व प्रदषू ण : एक समस्ा

तक्ता पूणवि करा हवा प्रदूरण, जल प्रदूरण आशण रृदा प्रदूरण ्ांचा आपण रागील इ्ततारं ध्े
सशवसतर अभ्ास केला आह.े त्ाआधारे खालील तक्ता पणू म् करा.

हवा प्रदषू ण जल प्रदूषण भू प्रदूषण

घटक वा्ूरूप घटक : CO2, CO, जशरनीची धपू होण,े वनसपतींची/
स्ोत हा्ड्रोकाबनम् स, सलरर आशण शपकांची वाढ खंुटण,े पोरकद््व्ाचं े
पररणाम ना्ट्रोजनचे ऑकसाइडस, हा्ड्ोर जन प्रराण करी होणे, इत्ादी.
सलराइड, इत्ादी.
घनरूप घटक : धूलीकण, राख,
काबम्न, शशसे, असॅ बसे टॉस, इत्ादी.

औद्ोशगक प्रदूरके,
घरगतु ी प्रदूरक,े सांडपाणी,
कारखान्ातं नू सोडली जाणारी
रसा्न,े शेतीसाठी वापरलले ी
शकटकनाशक,े इत्ादी.

उपा््ोजना

39

माहीत आहे का तुमहालं ा?
शकरणोतसारी प्रदूषण : शकरणोतसारी प्रदूरण हे नसै शगक्म आशण रानवशनशर्मत ्ा दोन प्रकारे होऊ शकत.े शकरणोतसारारुळे
बाहेर पडलले ी अलटार् ्वहा्ोलेट शकरण,े इनफ्ा रेड शकरणे ही नैसशग्कम शकरणोतसारात रोडतात, तर एकस र,े
अणुभट्टारं धनू होणारा शकरणोतसार हे रानवशनशरमत् शकरणोतसारात रोडतात. जगात आताप्यतं चेनबोशबल, शवंडसकेल,
आशण थ्ी राईल आ्लंड अशा रोठ्ा दघु ्टम ना घडलेल्ा आहते . ्ा दघु टम् नारं ुळे हजारो ्व्क्ती दीघकम् ाळ प्रभाशवत
झाल्ा आहते . शकरणोतसारी प्रदरू णाचे काही पररणार पुढीलप्रराणे आहेत.
1. X-ray च्ा उच्च प्रारणारं ळु े कॅनसरकारी अलसर शनरा्मण होतात.
2. शरीरातील ऊतींचा नाश होतो.
3. जनकु ी् बदल घडून ्ेतात.
4. दृष्ीवर हानीकारक पररणार होतात.

जरा डोके चालवा. प्रदूरण शन्तं ्ण रहत्वाचे आहे, असे का महणतात?

प्ाववि रण सवं धनवि ाची ्रज इशतहासात डोकावताना
(Need of environmental conservation) 1972 रध्े स्ं ुक्त राष््र सघं टनने े (UNO)

प्ाम्वरण सवं धनम् ासंबंधीचे का्दे सवसम् ारान्ानं ा राशहती सटॉकहोर ्रे ्े भरवलेल्ा रानवी प्ावम् रणावरील
नसतात. प्ाम्वरण संवध्नम ारध्े लोकाचं ा रोठ्ा प्रराणावर परररदरे ध्े पशहल्ांदाच प्ाव्म रण शवर्क
सहभाग आवश्क आह.े प्ावम् रण संरक्षण-सवं धनम् ही एक सरस्ांवर चचाम् झाली आशण त्ातनू च ‘ ्नु ा्डेट
प्रभावी लोक चळवळ झाली तरच प्ा्वम रणी् सरस्ानं ा उततरे नेशनस एन्वहॉ्नम्रंेट प्रोग्ॅर (UNEP) ची सर्ापना
शरळू शकतील. ्ाकररता लहान व्ापासून रुलांरध्े प्ामव् रणा- करण्ात आली. नतं रच्ा काळात भारतात
शवर्ी राशहती, प्रेर, सकारातरक दृक्ष्कोन ही रलू ्े रुजवली चौथ्ा पचं वाशर्कम ्ोजनेरध्े प्ाव्म रणी्
पाशहजेत, तरच उद्ाची शपढी प्ाम्वरणाचे सरं क्षण व संवधन्म प्रशनावं र चचा्म करण्ात ्ऊे न प्ा्वम रण
करणारी असेल. अर्ा्मत हे सवम् साध् करण्ासाठी शशक्षणाच्ा सुसतू ्ीकरण सशरतीच्ा राध्रातनू सवततं ्पणे
राध्रातून जनजागतृ ी होणे रहत्वाचे आह.े प्ावम् रण शवभागाची सर्ापना केली गले ी. 1985
पासून प्ाव्म रण आशण वन रतं ्ाल् प्ा्मवरण
आज जगातील सव्म शवकशसत, शवकसनशील व अशवकशसत आशण वनशवर्क का््कम ्रराचं े शन्ोजन, प्रवत्मन
दशे ानं ी प्ाव्म रणाच्ा रक्षणाची जबाबदारी सवीकारली आह.े व प्रबोधन करण्ाचे का््म करत आह.े
त्ा दृष्ीने त्ाचं े प्र्तन चालू आहेत. ्ा दशे ानं ी प्ावम् रण
रक्षणाची आपली धोरणे ही शनक्शचत कले ी आहते व त्ासाठी
आवश्क ते का्देही करण्ात आले आहेत.

ओघतक्ता पणू िव करा शनसगा्मचा सरतोल प्ािवव रण नैसशगमक् , रानवशनशरतम्
आज सवमत् ् प्ामव् रणाची होत शटकशवण्ासाठी संवधनिव ाची सरस्ा
असलेली हानी आपण पाहत आहोत, ्रज
प्ा्वम रणाच्ा आधारे शजे ारील ओघतक्ता शनराकरणासाठी
पूणम् करा. जवै शवशवधता
शटकशवण्ासाठी

40

प्ािववरण सवं धनिव : आपली सामाशजक जबाबदारी
प्ामव् रण आशण रानव ्ांचा संबधं रानवाच्ा अक्सततवापासनू च आहे. पृथवीवर रानवाचे पाऊल शतच्ा शनशर्मतीच्ा

बऱ्ाच कालावधीनंतर पडले. रानवाने पृथवीवर वावरत असताना आपली बदु श् धरतता, सररणशक्ती, कलपनाशक्ती ्ा
गुणांच्ा आधारावर इतर सजीवापं ेक्षा आपले सर्ान रहत्वपूणम् ठरशवले. आपल्ा गणु ाचं ्ा आधारावर त्ाने शनसगाव्म र
प्रभतु व सर्ापन कले े. शनसगान्म े रानवाला जी वेगवेगळ्ा प्रकारची साधनसपं तती शदली, त्ा साधनसंपततीचा त्ाने पुरेपरू
वापर करून घते ला. सखु ी-सरदृ ध् जीवन जगण्ाच्ा प्र्तनात तो शनसगाक्म डून जवे ढे घेता ्ईे ल तेवढे घेतच राशहला आशण
्ा प्रशक्र्ेत नैसशग्कम प्ाम्वरणाची हानी होण्ास सुरुवात झाली. ्ातनू च प्ा्वम रणी् सरस्ा वाढत गेल्ा. ्ावरून एक
गोष् आपल्ा लक्षात ्ेते ती महणजे आज प्ाव्म रण सरतोलारध्े रानवाची भशू रका रहत्वाची आह.े प्ाम्वरणाचा
सरतोल शबघडवण्ाचे कार जर रानवाने केले असेल तर त्ाचे रक्षण, सवं धनम् करण्ाचे कारही तोच करू शकतो.
बऱ्ाचदा आपण करीत असलले ी कृती ही प्ा्वम रणासाठी घातक आहे ही गोष्च सवम्सारान् लोकांना राहीत नसते व
अजाणतेपणे काही कतृ ी घडत राहतात.

िोध घ्ा रलु पाखरे प्ावम् रण संतुलनारध्े का् कार करतात?

माहीत आहे का तमु हालं ा? चचावि करा.

प्ाविव रण सवं धवनि ासदं भावति शनमाणवि कले ले े का्दे शचपको आंदोलनाची राशहती घ्ा व आजच्ा
वन सवं धिनव का्दा, 1980 पररक्सर्तीत त्ाचे का् रहत्व आहे ्ाबाबत वगातम्
दोन गट करून चचा्म करा.
्ाद्वारे वनसंरक्षणासाठी, वनासाठी आरशक्षत
जागा इतर कोणत्ाही कारणासाठी न वापरण्ाची
बंधने घालण्ात आली आहेत. उदा. केदं ् सरकारच्ा
परवानगीनेच खाणकार करणे बंधनकारक आह.े ्ा इंटरनटे माझा शमत्र

का्द्ाचा भंग करणाऱ्ास गुनहेगार ठरवनू त्ा 1.धवनी प्रदूरण (शन्र आशण शन्तं ्ण) शन्र 2000
्व्क्तीस 15 शदवसाचं ्ा कारावासाची शशक्षा 2. जैववैद्की् कचरा (्व्वसर्ापन आशण हाताळणी)
ठोठावण्ाची तरतदू करण्ात आली आहे. शन्र 1998
प्ािवव रण सरं क्षण का्दा, 1986 3. ई-कचरा (्व्वसर्ापन व हाताळणी) शन्र 2011

प्रदरू णावर शन्तं ्ण आणण,े प्ाम्वरणास हानी
पोहोचशवणाऱ्ा ्व्क्ती अर्वा ससं र्ावर कारवाई
करणे ्ा उद्देशाने हा का्दा त्ार कले ा आह.े ्ा हे नहे मी लक्षात ठवे ा.

का्द्ानसु ार कोणत्ाही उद्ोगास, कारखान्ास वन्जीव संरक्षण का्दा, 1972 नुसार,
अर्वा ्व्क्तीस शनधारम् रत रापदंडापके ्षा अशधक प्रदूरके कलम 49 अ नसु ार दुरथीळ होत चाललले ्ा प्राण्ांच्ा
वातावरणात सोडण्ाचा अशधकार नाही. ्ा ्व्ापारावर पणू म्तः बंदी घालण्ात आली आहे.
का्द्ातील शन्राचं े व कलराचं े उल्ंघन करणाऱ्ा कलम 49 ब नसु ार वन्प्राण्ांच्ा कातडीपासनू शकंवा
्व्क्तीस पाच वरांयप्ंयतच्ा कारावासाची शकंवा एक अव्वांपासनू बनशवलेल्ा वसतचंू ्ा वापरावर बदं ी
लाख रुप्ापं ्तंय च्ा आशर््मक दडं ाची शशक्षा करण्ाची घालण्ात आली आह.े
तरतूद आह.े प्ावम् रणशवर्क का्द्ाचं ी प्रभावी कलम 49 क नुसार जर एखाद्ा ्व्ापाऱ्ाकडे दरु थीळ
अरं लबजावणी करण्ासाठी राष्ी्र ् हररत वन् प्राण्ाचं ्ा वसतूंचा साठा असले तर तो तवररत
न्ा्ाशधकरणाची सर्ापना 2010 रध्े करण्ात जाहीर करणे बंधनकारक ठरशवण्ात आले आहे.
आली आहे .

41