स्वाध्याय
१. (अ) दिलेल्या पर्यया ापं कै ी योग्य पर्यया निवडून विधाने (ब) पढु ीलपैकी चुकीची जोडी ओळखा.
पूर्ण करा. (१) पृथ्वी - जमिनीवरून जमिनीवर मारा करणारे
(१) अणऊु र्जा आयोगाचे पहिले अध्यक्ष म्हणनू क्षेपणास्त्र.
........... याचं ी नेमणकू झाली. (२) अग्नी - जमिनीवरून पाण्याखाली मारा करणारे
(अ) डॉ.होमी भाभा (ब) डॉ.होमी सठे ना क्पेष णास्त्र.
(क) डॉ.ए.पी.ज.े अब्दुल कलाम (३) आकाश - जमिनीवरून अाकाशात मारा करणारे
(ड) डॉ.राजा रामण्णा
(२) इस्रोने पूर्णतः भारतात तयार केलले ा .........हा क्ेपष णास्त्र.
(४) नाग - शत्रूचे रणगाडे नष्ट करणारे क्ेषपणास्त्र.
पहिला दूरसंचार उपग्रह होय.
(अ) आर्यभट्ट (ब) इन्सॅट १ बी
(क) रोहिणी-७५ (ड) ॲपल
प्र.२ (अ) दिलले ्या सूचनेप्रमाणे कतृ ी करा.
भारताच्या विज्ञान, तंत्रज्ञान क्षेत्रांतील प्रगतीची कालरेषा दशकानसु ार तयार करा.
१९६१ ते १९७० १९७१ ते १९८० १९८१ ते १९९० १९९१ ते २०००
१९६१ २०००
भारताच्या पहिल्या दरू संचार
अग्निबाणाचे विभागातील
यशस्वी प्रक्पषे ण पनु रर्चना
३. पढु ील विधाने सकारण स्पष्ट करा. (२) डॉ.ए.पी.जे.अब्दुल कलाम यांना ‘मिसाईल मॅन’
(१) प.ं नहे रूंनी अणुऊर्जा आयोगाची स्थापना केली. असे का संबोधले जाते ?
(२) भारताने अणचु ाचणी घणे ्याचा निर्णय घते ला.
(३) अमरे िकने े भारतावर आर्थिक निर्बंध लादले. (३) सगं णकीकृत रले ्वे आरक्षण कसे करता यते े ?
४. टीपा लिहा. (४) कोकण रले ्वेची वैशिष्ट्ये कोणती ते लिहा.
(१) पोखरण अणुचाचणी उपक्रम
(२) भास्कर-१ (१) आतं रजालाच्या मदतीने ‘थंबु ा इक्विटोरियल
५. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
(१) तमु च्या वापरात असणाऱ्या कोणकोणत्या लाँच सेंटर’ची माहिती मिळवा.
(२) तुमच्या जवळच्या आकाशवाणी कदें ्राला/
सवु िधांमध्ये उपग्रह तंत्रज्ञानाचा प्रभाव पडलेला
आढळतो? दरू चित्रवाणी कंदे ्राला भेट द्या व माहिती
मिळवा.
42
८ उद्योग व व्यापार
या पाठात आपण स्वातंत्र्योत्तर कालखडं ातील माहीत आहे का तमु ्हांला?
उद्योग व व्यापार यांविषयी माहिती घेणार आहोत.
स्वबचत गट व स्वयंसेवी संस्थांच्या (एन.
भारत स्वतंत्र झाल्यानतं र औद्योगिक विकासाला जी.ओ.) साहाय्याने विणकरांना मदत करणारी
गती दणे ्यासाठी १९४८ मध्ये ‘भारतीय औद्योगिक ‘मेगा क्लस्टर’ ही योजना आह.े त्यात कच्चा
वित्त महामडं ळा’ची स्थापना औद्योगिक प्रकल्पांना माल, डिझाइन सामग्री, ततं ्रज्ञान विकास,
दीर्घ मदु तीचे कर्ज उपलब्ध करून देणे या हेतूने विणकराचं े कल्याण यासाठी मदत केली जाते.
करण्यात आली. तसेच १९५४ मध्ये औद्योगिक
क्षेत्राचा विकास अधिक होण्यासाठी भारतीय हस्तशिल्प : हे श्रमप्रधान क्षेत्र आहे. अधिक
‘औद्योगिक विकास महामंडळा’ची स्थापना करण्यात रोजगार क्षमता, कमी गतंु वणूक, अधिक नफा,
आली. निर्ातय ीला प्राधान्य आणि अधिक परकीय चलन
यामं ळु े हस्तशिल्प क्षेत्रात शिल्पकारानं ा रोजगार
भारतातील काही उद्योग मिळाला. ग्रामीण व शहरी क्तेष ्रांतील कारागिरांना
बाजारपेठ उपलब्ध करून देण्यासाठी ‘दिल्ली हाट’
वस्त्रोद्योग : दशे ाच्या एकणू औद्योगिक यासारखी मार्केट यतं ्रणा अनके शहरातं सुरू केलेली
उत्पादनात वस्त्रोद्योगाचा वाटा सुमारे १४% आहे. आहे. त्यांतील मबुं ई हे एक शहर आहे.
वस्त्रोद्योगात यंत्रमाग उद्योग, हातमाग उद्योग वाहन उद्योग : वाहन उत्पादनात भारत प्रमुख
याचं ा समावेश होतो. हातमाग उद्योग श्रमप्रधान दशे आह.े भारतातनू चाळीस दशे ानं ा वाहने निर्यात
आह.े ‘टेक्सटाईल कमिटी ॲक्ट १९६३’ नसु ार केली जातात.
वस्त्रोद्योग समितीची स्थापना करण्यात आली आहे.
देशातं र्गत बाजारपेठ आणि निर्ताय ीसाठी तयार कले ्या भारतातील वाहन उद्योगाला ‘सनराईज क्षेत्र’
जाणाऱ्या वस्त्रांची गुणवत्ता निश्चित करण्याचे काम असे म्हटले जात.े उदा. भारतातील ट्ॅरक्टर उद्योग
या समितीचे आहे. जगात सर्वांत मोठा असून जगाच्या १/३ ट्रकॅ ्टर
उत्पादन भारतात होत.े भारताचे टकरॅ् ्टर तरु ्कस्तान,
रेशीम उद्योग : वस्त्रोद्योग मंत्रालयाच्या मलशे िया आणि आफ्रिका खडं ातील देशांना निर्ताय
अतं र्गत या उद्योगाचे काम चालत.े रशे मी किड्याच्या केले जातात.
जाती आणि ततु ीच्या झाडावं रील सशं ोधन बगं ळूरू
येथील ‘सरे िबायोटिक रिसर्च लबॅ ोरटे री’ मध्ये केले सिमटें उद्योग : गहृ निर्माण आणि पायाभतू
जाते. हा उद्योग प्रामखु ्याने कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, सरं चनचे ्या विकासात सिमेटं उद्योगाची भूमिका
पश्चिम बंगाल, जम्मू-काश्मीर या राज्यांत आह.े महत्त्वाची अाहे. ततं ्रज्ञानाबाबत सर्वाधिक प्रगत
तसचे उद्योगाचा प्रसार आदिवासीबहुल राज्यांत उद्योगांपैकी हा एक उद्योग आहे. सध्या भारत हा
केला जात आह.े जगात सिमंेट निर्मितीत महत्त्वाचा देश आह.े
ताग उद्योग : ताग उत्पादनात भारत प्रमखु देश चर्मोद्योग : भारतातील मोठा उद्योग असून
आहे. भारतातून मोठ्या प्रमाणावर ताग उत्पादनाची हा निर्ायताभिमखु उद्योग आह.े
निर्तया होते. तागापासून कापड, गोणपाट, दोरखंड
इत्यादी वस्तू मिळतात. मीठ उद्योग : भारत हा सध्या मीठ उद्योगातील
प्रमखु दशे आह.े भारतात मिठाचे वार्षिक उत्पादन
43
२०० लाख टन होते. आयोडिनयकु ्त मिठाचे उत्पादन फळे आणि भाजीपाला यांचे मोठ्या प्रमाणात
६० लाख टन इतके होत.े उत्पादन शते ीतूनच होत आह.े अलीकडे यावर प्रक्रिया
करणारे अनेक उद्योग चालत आहते . शते ीमधनू
सायकल उद्योग : सायकल उत्पादनात भारत मानवाच्या मलू भतू गरजा भागवल्या जातात. शेती
जगात अग्रेसर आहे. पजं ाब आणि तमिळनाडू या व्यवसायाला प्रोत्साहन मिळावे म्हणून ग्रामीण क्षेत्रात
राज्यांत सायकलींचे उत्पादन होते. लधु ियाना हे शहर बँका आणि सहकारी ससं ्थांमार्फत शेतकऱ्यांना कर्ज
देशातील प्रमखु सायकल उत्पादन केंद्र आहे. भारत दिले जात.े पचं ायत समितीमार्फत शेतीविषयक
नायजरे िया, मेक्सिको, कने िया, युगांडा, ब्राझील या सुधारणासं ाठी प्रशिक्षण भेट योजना, शेती सहली
देशानं ा सायकली निर्तया करतो. आणि शेतकरी मळे ावे आयोजित कले े जातात. शते ी
अवजारे, बी-बियाण,े खते यांचा परु वठाही कले ा
खादी व ग्रामोद्योग : ग्रामीण भागातील जातो. कृषी विद्यापीठाच्या विस्तार सवे ा विभागाकडनू
औद्योगिकीकरणास चालना दणे ्यासाठी खादी व शते कऱ्यांना माती परीक्षण, फळबाग रोपवाटिका,
ग्रामोद्योग आयोगाची स्थापना करण्यात आली. मत्स्यव्यवसाय, ककु ्टुक पालन, बदं िस्त शळे ीपालन,
ग्रामीण क्षेत्रातील पारपं रिक उद्योग, हस्तोद्योग, गाई-म्हशींचे संगोपन, दगु ्धव्यवसाय याचं हे ी प्रशिक्षण
कुटीरोद्योग तसेच स्थानिक स्तरावर उपलब्ध दिले जात.े जिल्हा व्यवसाय मार्गदर्शन संस्थेकडून
असलले ी साधनसपं त्ती व मनुष्यबळ उपयोगात मार्गदर्शन होत.े उत्पादित माल साठवणकु ीसाठी गोदाम
आणणाऱ्या लघउु द्योगाचं ा विकास करावा व (वेअर हाउस) बांधणीसाठी अर्सथ ाहाय्य दिले जाते.
रोजगारनिर्मितीच्या माध्यमातनू गावानं ा स्वावलंबी
बनवावे ही आयोगाच्या स्थापनेमागील प्रमुख उद‌् दिष्टे भारत अन्नधान्य उत्पादनात आणि पीक
होती. पद्धतीत स्वयपं ूर्ण होत आह.े ठिबकसिचं न, संेद्रीय
शते ी यांसारख्या आधनु िक पद्धतीने शते ी करण्यात
शते ी उद्योग : भारतात पारपं रिक पद्धतीने यते आहे.
आणि आधुनिक पद्धतीने शेती कले ी जाते. शते ीची
अनेक कामे बैलाचं ्या मदतीने कले ी जातात. तसचे भारत सरकारचे धोरण : चौथ्या पचं वार्षिक
यंत्रांचा वापर नागं रणी, पेरणीपासनू -कापणी, मळणी योजनचे ्या धोरण काळात कागद उद्योग, औषध
इत्यादी कामातं होत आह.े उद्योग, मोटार-टॅकर् ्टर उद्योग, कातड्याच्या वस्तू,
वस्त्रोद्योग, खाद्यपदारथ् प्रक्रिया उद्योग, तले , रगं ,
भारताचा ग्रामीण भागातील प्रमखु व्यवसाय साखर इत्यादी उद्योगांवर लक्ष कंेद्रित करण्यात
शते ी आणि शते ीवर आधारित इतर कामे हा आहे. आले.
खेड्यापाड्यांत शते ी व पशुपालन व्यवसाय चालतो.
शेतीची कामे व शते ी उत्पादन यांवर ७०% समाज १९७० च्या औद्योगिक परवाना धोरणानसु ार
अवलबं नू आहे. शते ी उद्योगात पुरुषाचं ्या बरोबरीने पाच कोटी रुपयाहं ून अधिक गतंु वणूक लागणारे सर्व
महिलाचं ाही वाटा मोठा आह.े कारखाने अवजड उद्योगक्षेत्रात आणण्याचे ठरवले.
सरकारी क्षेत्रासाठी राखनू न ठवे लले ्या अवजड
भारतात शेती व्यवसाय विविध हंगामांत चालतो. उद्योगात गतुं वणकू करण्याची मोकळीक मोठ्या
अनके प्रकारची पिके शते ात घेतली जातात. ज्वारी उद्योगसंस्था व परकीय कपं न्यांना दणे ्याचे ठरल.े या
गहू, तांदूळ, डाळी, तले बिया याचं े प्रामखु ्याने धोरणानसु ार १९७२ अखेर सरकारी नोंदणी कार्यालयात
उत्पादन घते ले जात.े त्याबरोबर कापूस, ऊस ३ लाख १८ हजार लघउु द्योग नोंदवले गले े.
यांच्यावर प्रक्रिया करून कापड, साखर हहे ी उद्योग
चालतात.
44
खनिज संपत्ती : देशाच्या आैद्योगिक विकासात काही ठिकाणी मार्गदर्शक असतात. काही दुर्गम
लोह व दगडी कोळसा या दोन खनिजांच्या ठिकाणी वाहने पोहचू शकत नाहीत, त्या ठिकाणी
उपलब्धतेचा मोठा वाटा असतो. आपल्या देशात तथे ील स्थानिक लोक मोबदला घेऊन पर्यटकानं ा
लोह, मँगनीज, कोळसा, खनिज तले यांचे परु से े साठे मदत करतात. यातूनही रोजगार उपलब्ध होतो.
सापडले आहते .
व्यापार आयात-निर्ताय : १९५१ मध्ये
वनसपं त्ती : वनसपं त्तीवर आधारित उद्योगासं ाठी नियोजनाची सुरुवात झाल्यानंतर औद्योगिक वस्तू व
सरकारने काही राखीव जंगले ठवे ली आहेत. जंगल त्यासाठी लागणाऱ्या कच्च्या मालाची आयात मोठ्या
जपण्याचे काम राज्य शासन, केदं ्र शासन व स्थानिक प्रमाणावर वाढली. भारताच्या आयातीत यंत्रसामग्री,
लोक करतात. बाधं काम, कागद, वतृ ्तपत्र कागद, लोखडं , खनिज तले , खत,े औषधे इत्यादी वस्तूंचा
रेशीम, काडेपटे ी, औषधी वनस्पती, मध, लाख, समावेश होता.े
रंगकामासाठी लागणारा कच्चा माल यांवर आधारित
उद्योगांसाठी जंगले आवश्यक आहते . भारताने स्वाततं ्र्यप्राप्तीनतं र परकीय चलन
मिळवण्याच्या उद्देशाने निर्ायतीला चालना दिली.
मत्स्योद्योग : नद्या, कालव,े तळी, सरोवरे भारताच्या निर्यता ीत चहा, कॉफी, मसाल्याचे पदार्थ,
या गोड्या पाण्यात मिळणारे मासे व सागरी पाण्यात सतु ी कापड, चामड,े पादत्राण,े मोती, मौल्यवान हिरे
मिळणारे मासे यातं नू मत्स्योत्पादन होत.े या इत्यादी वस्तूंचा समावेश होतो.
व्यवसायाच्या सवं र्धनासाठी बदं र उभारणी, जनु ्या
बंदराचं ा विकास, मत्स्यबीज उबवणी कदंे ्े,र मत्स्य अतं र्गत व्यापार : भारताचा अंतर्गत व्यापार
व्यवसाय प्रशिक्षण कंेद्ेर तयार करण्यात आली आहते . लोहमार्ग, जलमार्ग, रस्ते, हवाई वाहतूक इत्यादी
मार्गांनी चालतो. मंबु ई, कोलकता, कोची, चेन्नई,
पर्यटन उद्योग : भारताला समदृ ्ध असा ही बंदरे महत्त्वाची अाहते . अतं र्गत व्यापारात
सासं ्तकृ िक वारसा लाभला आहे. आपल्या देशाच्या कोळसा, कापूस, सतु ी कापड, तांदळू , गहू, कच्चा
कानाकोपऱ्यांमध्ये विविध धर्मीयांची प्रारथ्नास्थळे, ताग, लोखंड, पोलाद, तले बिया, मीठ, साखर
तीर्थक्षेत्रे, नद्यांचा संगम, किल्ेल, लणे ी आहते . इत्यादी वस्तूंचा समावेश होतो.
यांमळु े देशा-परदशे ातं ील लोक भारतात पर्यटनासाठी
वर्षभर येत असतात. पर्यटन विकास महामडं ळाद्वारे दशे ातील उद्योगधदं ्यांच्या विकासामुळे
पर्यटकानं ा राहण्याच्या, प्रवासाच्या सोई-सवु िधा राहणीमान व जीवनमानाचा दर्जा उचं ावतो. रोजगाराच्या
केल्या जातात. या ठिकाणी विविध वस्तू विक्री अनके संधी उपलब्ध होतात. एकूणच दशे ाच्या
आणि हॉटेल व्यवसाय मोठ्या प्रमाणात चालतो. प्रगतीला हातभार लागतो.
पर्यटकानं ा त्या भागाची माहिती देण्यासाठी पुढील पाठात आपण भारतीय लोकांचे बदलते
जीवन याविषयी माहिती घेणार आहोत.
स्वाध्याय
१. दिलले ्या पर्याय ापं कै ी योग्य पर्यया निवडून विधाने पूर्ण (अ) औद्योगिक क्षेत्राचा अधिक विकास
करा. व्हावा.
(१) १९४८ मध्ये.......... या हते ूने भारतीय (ब) औद्योगिक प्रकल्पांना दीर्घ मदु तीचे कर्ज
औद्योगिक वित्त महामंडळाची स्थापना करण्यात उपलब्ध करून दणे .े
आली.
(क) रोजगार निर्मिती व्हावी.
45 (ड) तयार मालाची गणु वत्ता निश्चिती व्हावी.
(२) भारतातील ........ उद्योगाला ‘सनराईज क्षेत्र’ (ब) टीपा लिहा.
म्हटले जात.े (१) भारताची आयात-निर्यात
(२) भारताचा अतं र्गत व्यापार
(अ) ताग (ब) वाहन ३. पढु ील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
(क) सिमटें (ड) खादी व ग्रामोद्योग (१) भारतात पर्यटन उद्योग वाढीला लागला आहे.
(३) वस्त्रोद्योग समितीचे प्रमुख काम ...... हे आह.े (२) भारतीय जनतचे ा जीवनमान व राहणीमान दर्जा
(अ) कापड उत्पादन करणे.
(ब) वस्त्रांची गणु वत्ता निश्चित करण.े सधु ारतो आहे.
(क) कापड निर्ायत करण.े ४. पढु ील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
(ड) लोकानं ा रोजगार उपलब्ध करून देण.े (१) शते ी व्यवसायाला प्रोत्साहन मिळावे म्हणनू शासन
(४) सायकल उत्पादनात ........ हे भारतातील
कोणते प्रयत्न करत े ?
प्रमखु शहर आह.े (२) पर्यटन क्षेत्रातनू लोकानं ा रोजगार कसा निर्माण
(अ) मबंु ई (ब) लधु ियाना
(क) कोची (ड) कोलकता होतो ?
(ब) पुढीलपकै ी चकु ीची जोडी ओळखून लिहा. (३) भारतात वनसपं त्तीवर आधारित कोणते व्यवसाय
(१) भारतीय औद्योगिक वित्त महामंडळ -
चालतात ?
औद्योगिक प्रकल्पांना दीर्घ मुदतीचे कर्ज उपलब्ध
करून देणे. उपक्रम
(२) औद्योगिक विकास महामडं ळ - औद्योगिक (१) यशस्वी उद्योजकाचं ी छायाचित्रे जमा करा.
क्षेत्राचा विकास करणे. (२) आपण वापरत असलले ्या दैनंदिन वस्तूंपैकी
(३) वस्त्रोद्योग समिती - विणकरांचे कल्याण करणे.
(४) खादी व ग्रामोद्योग आयोग - ग्रामीण भागातील कोणत्या वस्तू परिसरात तयार होतात, कोणत्या
आैद्योगिकीकरणास चालना दणे .े वस्तू बाहेरून आणल्या जातात त्याचा तक्ता
करा.
प्र.२ (अ) दिलेल्या सचू नेप्रमाणे कतृ ी करा.
चौकट परू ्ण करा.
भारतात आयात होणाऱ्या
वस्तू
भारतातून निर्यता होणाऱ्या
वस्तू
46
९ बदलते जीवन : भाग १
अातापर्ंयत आपण इ.स.१९६१ ते इ.स.२००० सर्वत्र क्षते ्रांत बदल होण्यास सुरुवात झाली. या
पर्तयं चा कालखंड अभ्यासला. विसाव्या आणि तरतुदींचा परिणाम यंत्रावरही कसा झाला ते पुढील
एकविसाव्या शतकात बदलाचा वेग प्रचडं आहे. च ौकटीतनू समजून यईे ल.
मानवी जीवन झपाट्याने बदलत चालले आह.े परू ्वी
आपण ज्यांची कल्पनाही करू शकलो नसतो त्या माहीत आहे का तमु ्हांला?
ब्रिटिशांच्या काळात रले ्वेत डब्यांचे चार
गोष्टी वास्तवात उतरल्या
आहेत. प्राचीन व प्रकार होत.े फर्स्ट, सके डं , इंटर आणि थर्ड
मध्ययुगीन काळात धर्म क्लास असे वर्ग होते. तिसऱ्या वर्गातील
ही माणसाची एक प्रवाशासं ाठी नाममात्र सुविधा आणि प्रवाशाकं डे
महत्त्वाची ओळख होती. बघण्याचा नकारात्मक दृष्टिकोन यामं ुळे हे
हिंदू, मुस्लिम, ख्रिस्ती, वर्ग जणू भारतीय समाजव्यवस्थेचे प्रतीकच
शीख, जैन, बौद्ध, झाले होत.े १९७८ च्या रले ्वे अर्थसकं ल्पात
पारशी आणि ज्यू इत्यादी मधू दडं वते यांनी तृतीय श्णेर ीची व्यवस्था
धर्मांपढु े आधुनिकीकरणाने सपं ुष्टात आणली. पढु े पुण-े मबुं ई दरम्यान
डॉ.बाबासाहबे आंबडे कर आव्हाने उभी कले ी ‘सिहं गड एक्सप्रेस’, मबंु ई-कोलकता दरम्यान
आहते . आपल्या पारंपरिक विचारसरणीत खपू मोठा ‘गीतांजली एक्सप्रेस’ या वर्गविरहित गाड्या
बदल डॉ.बाबासाहबे आंबेडकर यांनी घडवून आणला. सरु ू झाल्या.
डॉ.बाबासाहेब आबं ेडकर यानं ी हा बदल भारतीय
संविधानाच्या माध्यमातनू कले ा आहे. वरील तरतदु ींमळु े समाजात छोटे-मोठे बदल
हळुवारपणे घडनू येऊ लागले आहते . आता
आपल्या संविधानाप्रमाणे कायद्यापढु े सगळे हॉटेलमध्ये सर्वांना मकु ्त प्रवशे आहे. धर्म, वशं ,
भारतीय समान असनू धर्म, वशं , जात, लिंग किंवा जात, लिगं या कारणावं रून प्रवेश नाकारला जाणार
जन्मस्थान या कारणावं रून भदे भाव करण्यास मनाई नाही अशा पाट्या आपण बघतो.
आहे. सर्व नागरिकासं भाषण व अभिव्यक्ती स्वाततं ्र्य,
शातं तेने व विनाशस्त्र एकत्र जमण्याचा व सघं टित पूर्वी राजसत्तेविरुद्ध मत व्यक्त करण्यास मर्ादय ा
होण्याचा, भारताच्या राज्यक्षेत्रात सर्वत्र मकु ्तपणे होत्या. आता भारतीय नागरिक वतृ ्तपत्र किंवा भाषण
संचार करण्याचा, राहण्याचा व स्थायिक होण्याचा आणि अन्य माध्यमांद्वारा सरकारविरुद्ध मतप्रदर्शन
कोणताही व्यवसाय करण्याचा हक्क आहे. भारतातील करू शकतात. आपणांस न पटणाऱ्या गोष्टी आपण
कोणत्याही भागात राहणाऱ्या नागरिकासं आपली बोलनू दाखवू शकतो. हा फार मोठा बदल
स्वतःची वेगळी भाषा, लिपी व संस्तकृ ी जतन स्वाततं ्र्योत्तर कालखडं ात झाला आह.े
करण्याचा हक्क आह.े
कुटंुबससं ्था : स्वातंत्र्यपरू ्व कालखडं ात
सवं िधानातील या तरतदु ींमुळे जातिव्यवस्थेच्या कटु ुंबससं ्था ही भारतीय समाजाची एक प्रमुख ओळख
चौकटीला धक्का बसला. वंशपरपं रागत व्यवसाय ही होती. भारत हा ‘एकत्र कुटंुब पद्धतीचा देश’ म्हणून
कल्पना मोडीत निघण्यास मदत झाली. जीवनाच्या
47
जगभर ओळखला जायचा. जागतिकीकरणाच्या यनु ानी, होमिओपथॅ ी, आयरु ्वेद आणि निसर्गोपचार
लाटेत विभक्त कुटबुं द्धतीला चालना मिळाली आहे. पद्धतींना मान्यता देऊन लोकाचं े आरोग्य चागं ले
ठेवण्याचा प्रयत्न सुरू झाला.
समाजकल्याण : कल्याणकारी राज्य स्थापन
करण्याचे उद्‌दिष्ट भारताच्या सवं िधानातच नमूद आरोग्याच्या क्षेत्रातील बदलामं ुळे भारतीयाचं े
करण्यात आलले े आहे. असे नमदू करणारा भारत जीवन अधिकाधिक चिंतारहित होण्यास मदत झाली.
हा जगातील पहिला देश आह.े भारतीय नागरिकांना १९६२ मध्ये तमिळनाडूमधील वले ्लूर येथील ख्रिश्चन
पूर्ण राजे गार, आरोग्यसवु िधा, शिक्षण व विकासाची मेडिकल कॉलेजच्या इस्पितळात डॉ.एन.गोपीनाथ
संधी उपलब्ध करून देणे हे समाजकल्याण कार्यक्रमाचे याचं ्या नेतृत्वाखाली भारतात ‘ओपन हार्ट शस्त्रक्रिया’
उद्‌दिष्ट आहे. भारतीय समाजात आर्थिक, सामाजिक, यशस्वी करण्यात आली. त्यामळु े अशा उपचारासं ाठी
शकै ्षणिक, सांस्तकृ िक विषमता मोठ्या प्रमाणावर परदशे ी जाण्याची गरज राहिली नाही.
आहे. स्त्रिया, मुल,े दिव्यांग, अनसु चू ित जाती व
जमाती, अल्पसखं ्याक यांच्यापर्तयं विकासाच्या सधं ी ‘जयपरू फटू ’च्या शोधाने भारतातील दिव्यांगाचं े
पोहचणे आवश्यक आहे. स्वातंत्र्योत्तर कालखंडात आयुष्य बदलून गले े. १९६८ पूर्वी एखाद्या व्यक्तीला
सरकारसमोरील ते सगळ्यांत मोठे आव्हान होत.े अपघात झाला आणि त्यात पाय जायबदं ी झाला
यासाठी भारत सरकारने समाजकल्याण खाते १४ जनू तर उर्वरित आयुष्य अडचणीत काढावे लाग.े यावर
१९६४ साली स्थापन केले. या मंत्रालयाअतं र्गत उपाय म्हणून डॉ.प्रमोद सेठी यांनी कुशल कारागीर
पोषण आणि बालविकास, सामाजिक सुरक्षा व रामचंद्र शर्मा याचं ्या मदतीने कृत्रिम हात, पाय, नाक,
सामाजिक संरक्षण, स्त्री कल्याण व विकास हे कान तयार कले े.
कार्यक्रम राबवले जातात. अशाच प्रकारची व्यवस्था
घटकराज्य पातळीवर करण्यात आली आह.े जयपरू फूट तंत्रज्ञान वापरून तयार केलेल्या
कृत्रिम अवयवांमळु े दिव्यांग रुग्ण अनवाणी व
अनुसूचित जाती व जमाती : १९७१ च्या खडबडीत जमिनीवरून चालण,े पळणे, सायकल
जनगणनने सु ार दशे ात २२% लोक अनसु चू ित चालवण,े शते ातील कामे करणे, झाडावर चढणे व
जाती-जमातींचे होते. या सर्वांसाठी कायदे करून गिर्यारोहण करणे अशी कामे सहजपणे करू शकतात.
शैक्षणिक शिष्यवृत्ती व प्रतिनिधित्व दऊे न संसदेत व या कृत्रिम पायावं र बटू घालण्याची गरज नसल्याने
राज्य विधिमडं ळात आणि शासकीय सवे ते काही बुटांचा खर्च वाचतो. पाय दमु डण,े मांडी घालणे हे
राखीव जागा ठवे ण्यात आल्या आहते . या कृत्रिम पायामं ळु े शक्य झाल.े पाण्यात वा ओल्या
स्थितीत काम करण्यासाठी हे पाय सोईचे आहेत.
सार्वजनिक आरोग्य : भारतीय सवं िधानात
शासनाचे प्राथमिक कर्तव्य म्हणून भारतीय जनतचे े मूत्रपिंड प्रत्यारोपण (किडनी ट्रान्सप्लांट) : ही
राहणीमान वाढवाव,े सपु ोषण साधावे व सार्वजनिक शस्त्रक्रिया भारतात साध्य झाल्याने रुग्णांचे प्राण
आरोग्यही सधु ारावे असे नमूद कले े आह.े कंेद्रशासनाचे वाचवण्यात डॉक्टरानं ा यश आल.े १९७१ पूर्वी अशा
आरोग्य व समाजकल्याण मंत्रालय या सदं र्भात प्रकारच्या शस्त्रक्रिया भारतात फारशा होत नव्हत्या.
राज्यशासनास मदत करते. सहाव्या पंचवार्षिक तमिळनाडमू धील वले ्ूलर येथील ख्रिश्चन मेडिकल
योजनते प्राथमिक स्वरूपाची आरोग्यसवे ा तसचे काॅलेजच्या इस्पितळात ही शस्त्रक्रिया १९७१ मध्ये
वैद्यकीय सवे ा ग्रामीण भागातील लोक, आदिवासी यशस्वी झाली. डॉ.जॉनी व डॉ.मोहन राव यांनी
व गरीब लोकांना उपलब्ध करून दणे ्याचे उद‌् दिष्ट जीवित व्यक्तीने दान केलले ्या मतू ्रपिडं ाचे रुग्णाच्या
होते. आरोग्याच्या सदं र्भात भारतात अलॅ ोपथॅ ी, शरीरात यशस्वी प्रत्यारोपण केल.े आता अविकसित
देशातील रुग्ण भारतात या शस्त्रक्रिया करवून
48
घणे ्यासाठी यते ात. करणे, ग्रामीण व नागरी भागांत आवश्यक सेवा व
टेस्ट ट्यूब बबे ी : भारतीय कुटबुं व्यवस्थेत सवु िधा पुरवणे हे उपाय आहते .
ग्रामीण भाग
परू ्वीपासनू अपत्य होणे ही महत्त्वाची गोष्ट मानली
जायची. अपत्य पाहिजे असणाऱ्या पती-पत्नी यांना स्वतंत्ररीत्या किंवा सामहू िक रीतीने स्वतः कसत
या समस्येवर मात करण्यासाठी ‘टेस्ट ट्यूब बबे ी’ या असलले ्या जमिनीजवळ राहणाऱ्या शते कऱ्यांच्या
ततं ्रज्ञानाचा आधार १९७८ पासनू उपलब्ध झाला. कायम वस्तीला गाव असे म्हणतात. शेतीचा शोध
कोलकता येथे डॉ.सभु ाष मुखोपाध्याय यांच्या लागला तवे ्हापासनू गाव अस्तित्वात आल.े भारतातील
दखे रेखीखाली टेस्ट ट्यूब बेबीचा प्रयोग यशस्वी खेडेपद्धती विरळ लोकवस्ती असलले ी पद्धती
झाला. हा पहिला कृत्रिम गर्भधारणततं ्राचा यशस्वी आहे. भोवताली पसरलेल्या शेतजमिनी आणि मधे
प्रयोग ठरला. या ततं ्रज्ञानाद्वारे ‘दुर्गा’ या मुलीचा दाटीवाटीने वसलेली घरे हे भारतीय खेडेगावचे प्रमखु
जन्म झाला. यामुळे अपत्य हवे असलेल्या पालकाचं े वैशिष्ट्य आहे. ग्रामीण समुदाय हा मोठा असला तरी
प्रश्न सुटण्यास मदत झाली. तो नागरी समदु ायाच्या तुलनेत कितीतरी लहान
असतो. गावापके ्षा छोटा गट म्हणजे वस्ती होय.
लसीकरण : १९७८ परू ्वी भारतात दरवर्षी
जन्माला आलले ्या दहा मुलापं ैकी सहा मलु े संपरू ्ण भारतातील ग्रामरचना एकसारखी नाही.
जन्मानंतरच्या पहिल्या वर्षातच प्राणघातक सकं टानं ा प्रादेशिक स्वरूपाप्रमाणे आणि स्थल वशै िष्ट्यांनसु ार
सामोरी जात होती. पोलिओ, गोवर, धनुर्वात, क्षय, यात फरक पडतो.
घटसर्प, डागं ्या खोकला यांवर मात करण्यासाठी
लसीकरणाचा कार्यक्रम हाती घणे ्यात आला. १९९५ स्वाततं ्र्योत्तर कालखडं : ग्रामविकासाच्या
मध्ये ‘पल्स पोलिओ’ लसीकरणाची मोहीम हाती दृष्टीने सामूहिक विकास योजना सुरू करण्यात
घणे ्यात आली. यामळु े पोलिओ आटोक्यात आला. आली. तिच्याद्वारे शेतीततं ्र बदलण,े जलसिंचन
शहरीकरण वाढवणे, शिक्षणाचा प्रसार करणे, भूसधु ारणा कायदे
समं त करणे अशा योजना आखण्यात आल्या. या
शहरात किंवा नागरी क्षेत्रात लोकवस्ती केदं ्रीत योजनने सु ार शते ीचे उत्पन्न वाढवण,े ग्रामीण भागात
होण्याच्या प्रक्रियेस शहरीकरण म्हणतात. नागरीकरण दळणवळण, आरोग्य आणि शिक्षणाचा प्रसार करणे
घडून यणे ्यास वाढीव लोकसंख्या हे एक महत्त्वाचे हे एक उद्‌दिष्ट होत.े गावामं धील आर्थिक विकासास
कारण आह.े हवा, पाणी, समूहजीवनासाठी आवश्यक प्राधान्य दणे ्याचे ठरल.े यासाठी सरकारने
असणाऱ्या आर्थिक व सामाजिक संस्था हे घटक ग्रामपचं ायतींच्या माध्यमातून हे कार्य सुरू कले .े
नागरीकरणावर परिणाम घडवून आणतात. ग्रामपचं ायतीच्या रचनेत सर्वच जाती-जमातींमधील
लोकानं ा सामावून घणे ्यास सरु ुवात झाली. यासाठी
स्वाततं्र्योत्तर भारताच्या सदं र्भात नागरी ग्रामपंचायती, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद
लोकसखं ्या वाढीची काही प्रमखु कारणे म्हणजे यांचे अधिकार वाढवण्यात आल.े
मृत्युदरातील घट, आदै ्योगिकीकरण, ग्रामीण
भागातील रोजगाराची अनपु लब्धता, शहरातील बदलते आर्थिक जीवन : परू ्वी गावांचे जीवन
रोजगार सधं ी व व्यापार, स्थलातं र ही होत. आर्थिकदृष्ट्या स्वयपं रू ्ण होत.े गावातील बहुसखं ्य
लोक शते ीवर अवलंबनू असत. शेतीतील उत्पादन
शहरावं र यणे ारा हा ताण थांबवायचा असल्यास कारागीरानं ा त्यांच्या कामाचा मोबदला म्हणून
छोट्या-छोट्या गावांमध्ये रोजगार उपलब्ध करून वाटण्यात यते असे. आता ही परिस्थिती बदलली
दणे े, आर्थिक विकासाचा समतोल साधण,े आर्थिक आह.े ग्रामीण भाग शते ी व शते ीनिगडित जोडधदं ्यांशी
विकासाला चालना देण,े महानगरांची वाढ नियंत्रित
49
जोडला गेला आह,े तर नागरी समाज बिगरशेती ग्रामीण विद्युतीकरण : ग्रामीण भागात
उत्पादन व सवे ा व्यवसायांशी जोडला आह.े विकासासाठी विजेची नितातं गरज असते. शेतीला
पाण्याचा पुरवठा करण्यासाठी स्वयचं लित पंप
ग्रामीण विकास : भारतात १९६१ मध्ये ८२% लागतात, दधू व अडं ी यांसारखे नाशवतं पदारथ्
लोक ग्रामीण भागात राहत होते तर १९७१ मध्ये हे टिकवणे, फळे व भाजीपाला टिकवण,े खत प्रकल्प
प्रमाण ८०.१% होत.े अन्नधान्य व अन्य कच्चा चालवण,े विद्यार्थ्यांना अभ्यासासाठी रात्री प्रकाश
माल याचं े उत्पादन करून शहरांची गरज भागवण,े असणे, पंखा, दरू दर्शन या यतं ्रांसाठी वीज लागते.
शहरातील औद्योगिक विभागांना श्रमिक पुरवणे, भारतात पहिल्या पंचवार्षिक योजनचे ्या काळात तीन
नसै र्गिक साधनसपं त्तीची देखभाल करणे या गोष्टी हजार खेड्यांचे विद्तुय ीकरण झाले होते. १९७३
ग्रामीण भाग आजवर करत आला आह.े यामळु े मध्ये हा आकडा १,३८,६४६ खेड्यांपर्ंतय पोहचला.
आर्थिक व्यवसायांचा विकास करणे, सामाजिक १९६६ पासून पंप व कपू नलिकानं ा अधिक वीज
गरजा व सुविधाचं ा विकास करण,े सासं ्ृकतिक, दणे ्याची योजना आखण्यात आली. १९६९ मध्ये
सामाजिक व वचै ारिक दृष्टिकोनात बदल घडवून
आणणे ही तीन महत्त्वाची आव्हाने ग्रामीण जागतिकीकरणपूर्व कालखंडातील ग्रामीण व
विकासासदं र्भात आहते . जमीन सधु ारणा व जलसिंचन नागरी समाज
प्रकल्पास गती देणे आवश्यक आहे.
ग्रामीण समदु ाय नागरी समुदाय
सामाजिक गरजा व सवु िधा : सार्वजनिक
स्वच्छता व आरोग्याच्या सोईंकडे प्राधान्यक्रमाने लक्ष शेती व जोडधंद्यांना बिगरशेती उत्पादन व
देणे गरजेचे आहे. पिण्याच्या पाण्याची बारमाही प्राधान्य. सवे ा व्यवसाय प्राधान्य.
सोय, स्वच्छतागहृ , झाकलले ी गटारे, अरुंद रस्ते,
अपुरे विद्तुय ीकरण, औषधोपचाराचं ी गैरसोय या आकाराने लहान, भाषा आकाराने मोठा, भाषा,
प्रश्नांनी ग्रामीण भागाला आजही वेढले आहे. संस्ृतक ी व परंपरा ससं ्ृतक ी व परंपरा
प्राथमिक शिक्षणापासून ते उच्च शिक्षणापर्ंतय च्या एकजिनसी. बहुजिनसी.
दर्दजे ार सोईंची अनपु लब्धता, मनोरंजन केदं ्ेर व
वाचनालयाचं ी कमतरता यांमुळे ग्रामीण भागाकडे प्राथमिक स्वरूपाचे मोठमोठे व्यवसाय व
विशेष लक्ष दणे ्याची गरज आह.े व्यवसाय, उत्पादन जागतिक
बाहरे ील लोकांना पातळीसाठी. अन्य
भारत सरकारच्या पहिल्या चारही पंचवार्षिक ग्रामीण व्यवसायात भागातनू यणे ाऱ्यांना
योजनामं ध्ये समहू विकास योजनले ा महत्त्वाचे स्थान सामावून घणे ्यापेक्षा सामावनू घेणारा.
होत.े महाराष््रट राज्याने या योजनेअंतर्गत प्रभावी गावातनू त्यांना शहरात
कामगिरी कले ी. महाराष्र्ट ात १९६२ मध्ये जिल्हा पाठवणारा. आनवु ंशिक व्यावसायिक
परिषदा स्थापन करण्यात आल्या. १९७०-७१ मध्ये आनवु शं िक प्रमाण दयु ्यम.
महाराष्र्ट ात सकस आहार योजना सुरू करण्यात व्यावसायिक प्रमाण कटु ंबु दयु ्यम प्राधान्य.
आली. विहिरी खणणे व नळांवाटे पाणीपरु वठा करणे जास्त. व्यक्तीला प्राधान्य.
यासाठी ‘ग्रामीण पाणीपुरवठा योजना’ सरु ू करण्यात कटु बंु प्रमुख व एकत्र कटु बुं पद्धतीचे
आली. १९७१ अखेर १६७७ छोट्या पाटबंधाऱ्यांची कुटुंबव्यवस्था प्राधान्य विघटन.
कामे पूर्ण करण्यात आली. एकत्र कुटबुं पद्धती.
50
‘ग्रामीण विद्युतीकरण निगम’ स्थापण्यात आल.े नाशिक व चिखलदरा येथे विद्या निकते न या
यातूनच आंध्र प्रदेश, गुजरात, कर्नाटक, महाराष्ट्र वसतिगृहयुक्त माध्यमिक शाळा काढल्या. कोठारी
अाणि उत्तर प्रदेश या राज्यांत ग्रामीण विद्ुयतीकरण आयोगाच्या शिफारशीनुसार महाराष््टरात राहुरी,
सहकारी ससं ्था अस्तित्वात आल्या. अकोला, परभणी व दापोली यथे े कृषी विद्यापीठे
सरु ू करण्यात आली. महाराष्ट्राने शिक्षण क्षेत्रात
औद्योगिक विकास : ग्रामीण औद्योगिक कले ले ्या कार्चया ी नोंद घेऊन युनेस्कोने १९७२ मध्ये
विकासाला चालना दणे ्यासाठी ‘ग्रामोद्योग नियोजन साक्षरता प्रसार गौरवाचे आंतरराष््टरीय पारितोषिक
समिती’ स्थापन करण्यात आली. १९७२ अखरे पर्तंय महाराष्ट्राला दिल.े
या योजनते एक लाख सहा हजार लोकांना रोजगार
मिळाला. अशा रीतीने स्वाततं ्र्योत्तर काळात सरु ुवातीला
आलले ्या अडथळ्यांवर मात करून भारताने विकास
ग्रामीण भागात प्रतिकलू परिस्थितीत राहणाऱ्या साधण्यास सुरुवात केली. पुढील पाठात आपण अन्य
विशषे बुद‌् धिमान विद्यार्थ्यांना उत्कृष्ट शिक्षण क्षेत्रातील प्रगतीचा अभ्यास करणार आहोत.
देण्यासाठी महाराष्टर् शासनाने सातारा, औरगं ाबाद,
स्वाध्याय
१. दिलले ्या पर्ायय ांपैकी योग्य पर्ायय निवडून विधाने पूर्ण ४. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
करा. (१) पल्स पोलिओ लसीकरणाची मोहीम हाती घणे ्यात
(१) डॉ.एन.गोपीनाथ याचं ्या नते ृत्वाखाली भारतात
......... या शहरात पहिली ओपन हार्ट आली.
शस्त्रक्रिया यशस्वी झाली. (२) ग्रामीण पाणीपुरवठा योजना सुरू करण्यात आली.
(अ) चने ्नई (ब) वले ्लरू ५. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
(क) हदै राबाद (ड) मबुं ई (१) संविधानाप्रमाणे कोणत्या कारणावरून भेदभाव
(२) ‘जयपूर फटू ’चे जनक म्हणून ......... यानं ा
ओळखले जाते. करण्यास मनाई आहे ?
(अ) डॉ. एन.गोपीनाथ (ब) डॉ. प्रमोद सठे ी (२) समाजकल्याण कार्यक्रमाचे कोणते उद‌् दिष्ट
(क) डॉ. मोहन राव (ड) यांपैकी नाही
आह?े
२. पढु ीलपैकी चुकीची जोडी ओळखून लिहा. (३) ग्रामीण विकासासंदर्भात कोणती आव्हाने आहते ?
(१) डॉ.एन.गोपीनाथ - ओपन हार्ट शस्त्रक्रिया ६. सार्वजनिक आरोग्याच्या क्षेत्रात भारतात झालले ्या
(२) रामचदं ्र शर्मा - कुशल कारागीर
(३) डॉ. सभु ाष मखु ोपाध्याय - टेस्ट ट्यूब बबे ी ठळक घडामोडींचा थोडक्यात आढावा घ्या.
(४) डॉ. मोहन राव - पोलिओ उपक्रम
तमु च्या परिसरातील एखाद्या ज्येष्ठ व्यक्तीची खालील
३. टीपा लिहा
(१) कटु ंबु ससं ्था (२) जयपूर फटू तंत्रज्ञान मुद‌् द्यांच्या आधारे मुलाखत घ्या.
(३) शहरीकरण (४) बदलते आर्थिक जीवन - घरांच्या रचनते झालेला बदल
- शते ीच्या संदर्भातील बदल
- वाहनांची उपलब्धता
51
१० बदलते जीवन : भाग २
या पाठात आपण भाषा, क्रीडा, नाटक आणि १९९० नतं र सरु ू झालले ्या जागतिकीकरणाच्या
चित्रपट, वतृ ्तपत्रे आणि दूरदर्शन या क्ेतष ्रांत झालले ्या प्रक्रियेमुळे भारतात ‘इंग्रजी’ भाषेचे प्राबल्य वाढत
बदलावं िषयी माहिती घणे ार आहोत. चालले आह.े इगं ्रजी ही भाकरीची भाषा होऊ लागली
आहे. नोकरीच्या अनेक सधं ी इंग्रजी भाषमे ुळे
भाषा : भारतात हिंदी, आसामी, बगं ाली, उपलब्ध होऊ लागल्या आहते . इंग्रजी शिकण्यात
गजु राथी, कन्नड, काश्मिरी, मल्याळम, मराठी, भारतीय लोक आघाडीवर आहते . तथापि या प्रक्रियने े
उडिया, पजं ाबी, ससं ्ृतक , तमिळ, तले ुगु, उर्दू, प्रादेशिक भाषाचं े अस्तित्त्व धोक्यात येऊ नये याची
कोंकणी, मणिपुरी, नपे ाळी आणि सिंधी या भाषा काळजी घ्यायला हवी.
महत्त्वाच्या आहते . त्या भारतीय भाषांच्या बोलीभाषा
सुद्धा आहते . त्यांची संख्या आता कमी होत आह.े शोध घेऊया.
त्या वळे ीच जपायला हव्यात. अन्यथा एक चागं ला महाराष्ट्रातील बोलीभाषाचं ी माहिती
ठवे ा नष्ट होईल. असे असले तरी हिदं ी चित्रपटांमधनू
सर्वत्र पोहचलले ्या हिदं ी भाषेने भाषिकदृष्ट्या देश विविध साधनाचं ्या आधारे (कोश, गुगल,
जोडण्याचे काम केले आहे. विकीपिडीया, संशोधकाचं े लेख) शोधूया.
माहीत आहे का तुम्हांला? क्रीडा : स्वातंत्र्यपूर्वकाळात क्रीडा क्षेत्रात
मोजक्या खळे ांची नावे घते ली जायची. यात बदल
१९६१ मध्ये नागालँडचे भाषिक विवरण करण्याचे काम काही खळे ाडंूनी कले .े त्यामळु े खळे
पढु ीलप्रमाणे आह.े आणि खेळाडू दोघेही मोठे झाल.े यातं ील एक
भाषा व लोकसखं ्या यांचे प्रमाण उदाहरण म्हणजे गीत सेठी होय. बिलियरसड््‌ या
अंगामी-३३७६६ समे ा-४७४३९ खळे ाच्या स्नूकर या प्रकारात सेठी यानं ी जागतिक
लोथा-२६५६५ अओे -५५९०४ प्रावीण्य मिळवल.े वयाच्या १५व्या वर्षी बिलियर्सड्‌ ची
रेगं मा-५७८६ चारवसे ंग-३३९ कमु ार राष्ट्रीय स्पर्धा त्यांनी जिंकली. पढु े राष्र्ट ीय व
खेझा-७२९५ सगं तम पोचरु ी-२७३६ आंतरराष््रट ीय स्पर्धांत त्यांनी अजिंक्यपदे मिळवली.
सगं तम-१५५०८ कौनियाक-४६६५३ जागतिक व्यावसायिक स्पर्धेत पाच वेळा, जागतिक
चागं -११३२९ फोम-१३३८५ हौशी बिलियरड्स्‌ स्पर्धेत तीन वेळा त्यांनी विजते ेपद
यीमचगंु ्रे-१०१८७ खीमनगुं म-१२४३४ मिळवल.े या खेळाला त्यांनी लोकप्रियता मिळवनू
झेलियंग सेमी-६४७२ लियागं मे-२९६९ दिली. वतृ ्तपत्रांमध्ये या खेळाच्या बातम्या छापून
ककु ी-चीरू-११७५ मकवर-े ७६९ येण्यास सठे ी यांचे कर्तृत्व कारणीभतू आह.े भारतातील
तिखिर-२४६८ उदयोन्मुख खळे ाडसंू त्यांनी नवे क्षेत्र उपलब्ध करून
या विविधतचे ा परिणाम कोहिमा आकाशवाणी दिल.े
कंदे ्रावर झाला. या कंेद्राला २५ भाषांमधनू प्रसारण
करावे लागायचे. यात इंग्रजी, हिदं ी, नागा बोली १९८३ मध्ये कपिल दवे याचं ्या नेततृ ्वाखाली
आणि इतर १६ नागा भाषा याचं ा समावेश आहे. भारताने क्रिकेट विश्वचषक स्पर्धेत ऐतिहासिक विजय
मिळवला आणि या खेळाला देशभरात मोठी
लोकप्रियता मिळाली. याच वर्षी सनु ील गावसकर
52
यांनी कसोटींमध्ये सर्वाधिक शतकांचा विक्रम केला. नतं र रंगीत चित्रपटाचं े यगु आल.े मनाेरंजन क्षेत्रातील
१९८५ मध्ये भारताने ‘बने ्सन अँड हेजसे ’ क्रिकेट हिदं ी चित्रपटाचं े स्थान अतुलनीय आहे. समकालीन
स्पर्धेत अजिकं ्यपद मिळवले. याचा परिणाम परिस्थितीचे चित्रण चित्रपटामं ध्ये उमटू लागले.
भारतातल्या सर्वच चित्रिकरणाची स्थळे दशे ाबाहरे जाऊ लागली. दशे -
राज्यांमध्ये कमी- परदशे ांतील ववै िध्यपूर्ण जागा लोकानं ा दिसू लागल्या.
अधिक प्रमाणात परकीय भाषामं धील चित्रपट अनुवादित होऊ लागले.
क्रिकटे हा खेळ इगं ्रजी चित्रपटांच्या प्रदर्शनावळे ी हिंदी अनुवाद
खळे ला जाऊ लागला. पडद्यावर दिसू लागल.े हिदं ी चित्रपट जागतिक
देशी खळे मागे पडनू चित्रपटाशं ी स्पर्धा करू लागले. हिंदी चित्रपट जगभर
क्रिकेटचा खळे पोहचल.े राजकारण, समाजकारण, उद्योग, ततं ्रज्ञान
सनु ील गावसकर यांचे प्रतिबिंब चित्रपटामं ध्ये उमटू लागले. पूर्वी ३-४
तास चालणारा सिनेमा दीड तासावं र यऊे लागला.
आघाडीवर आला. क्रिकेट या खळे ाला कंेद्रस्थानी एकच पडदा आणि एकच चित्रपटगृह ही सकं ल्पना
ठेवून काही चित्रपटांची निर्मिती करण्यात आली. बदलली. यामुळे एकच सिनमे ा १०० आठवडे
दूरदर्शनवर पूर्ण पाच दिवस, एक दिवस असे खेळाचे चालण्याचे प्रमाण सपं नू एक चित्रपट एकाच वळे ी
प्रसारण सुरू झाले. दशे ा-परदेशांत हजारो चित्रपटगहृ ांमध्ये दिसू लागला.
यामळु े चित्रपटाचं े अरथक् ारण बदलनू गेले. चित्रपट
एशियाड आणि ऑलिंपिक स्पर्धांमध्ये भारत निर्मितीस उद्योगाचा दर्जा प्राप्त झाला. हा उद्योग
सहभागी होता. इ.स.२००० च्या ऑलिपं िकमध्ये कोट्यवधी लोकांना सामावून घेऊ लागला. प्रादेशिक
करनाम मल्लशे ्वरी हिने भारत्तोलन (वेटलिफ्टिगं ) भाषांमधील चित्रपट उद्योग बहरून आला.
पदक मिळवले.
ऑलिंपिकमध्ये पदक वृत्तपत्रे : बदलत्या जीवनशैलीचा प्रभाव
मिळवणारी ती पहिली वतृ ्तपत्रांवर आणि प्रसारमाध्यमावं र पडला. या
भारतीय महिला होय. माध्यमाचं ा प्रभाव व्यक्तिगत आणि सामहू िक
हॉकी, पोहणे, जीवनावर सुद्धा पडला. स्वाततं ्र्योत्तर कालखंडात
तिरदं ाजी, वजन दैनंदिन घडामोडींच्या ताज्या बातम्या दणे ,े जाहिराती
उचलणे, टने िस, छापनू उद्योग-व्यवसायाला चालना देणे, लोकमत
करनाम मल्शेल ्वरी बडॅ मिटं न या स्पर्धांमध्ये घडवण,े लोकमत विधायक कामासाठी प्रभावित
करून प्रसगं ी नेतृत्व करणे, प्रबोधन करण,े शासन
भारताचे प्रतिनिधित्व वाढू लागल.े व्यवस्थेवर अंकशु ठवे णे अशा विविध उद‌् दिष्टांनी
वृत्तपत्रे कार्यरत होती. या काळात वृत्तपत्रे कृष्णधवल
नाटक आणि चित्रपट : नाटक आणि चित्रपट रगं ांत छापली जात होती.
हा भारतीयाचं ्या जीवनातील महत्त्वाचा घटक आहे.
परू ्वी नाटके खपू वळे कधी-कधी रात्रभर चालायची. पुढे काळ बदलला आणि वृत्तपत्रे रगं ीत झाली.
आताच्या काळात नाटकांचे स्वरूप, ततं ्र, वेळ परू ्वी तालुका किंवा जिल्ह्याचे मुखपत्र म्हणनू
बदलून गेले. वगे वगे ळ्या क्षेत्रांतील लोक नाटकामं ध्ये ओळखल्या जाणाऱ्या वतृ ्तपत्रांना खपू मोठ्या प्रमाणात
सामील होऊ लागले. संगीत रगं भूमीचे महत्त्व राज्यस्तरीय साखळी स्वरूपाच्या पत्रांशी स्पर्धा करावी
परू ्वीपेक्षा कमी होऊ लागले. पौराणिक व ऐतिहासिक लागत आहे. वतृ ्तपत्रे आता अधिकच सक्रीय होऊ
विषयाऐं वजी राजकारण, समाजकारण या विषयानं ा
प्राधान्य मिळू लागल.े
चित्रपटाच्या क्षेत्रात कृष्णधवल चित्रपटांच्या
53
लागली आहते . दुष्काळग्रस्तांसाठी निधी उभारणे, या टप्प्यावर भारतातील वृत्तवाहिन्यांचे विश्वच
पूरग्रस्तांसाठी निधी उभारणे, हुशार परंतु आर्थिकदृष्ट्या बदलनू गले .े १९९८ मध्ये स्टार (सॅटले ाइट टले िव्हिजन
दुर्बल गटातील विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणासाठी मदत एशिया रिजन) हा खासगी उद्योगसमहू भारतात
करण,े सासं ्ृतक िक कार्यक्रम आयोजित करणे वा आला. यामळु े भारतातील सुरुवातीच्या काळातील
परु स्कतृ करणे अशा विविध मार्गांनी वतृ ्तपत्रे आपल्या नीरस, एकसुरी, प्रचारकी स्वरूपाच्या बातम्यांचे
जीवनाचा अविभाज्य भाग झाली आहेत. विश्वच बदलून गेले.
दरू दर्शन : भारतात स्वाततं्र्योत्तर कालखडं ात भाषा, सादरीकरणाचे तंत्र, ततं ्रसज्ज स्टुडिओ
दूरदर्शनचे आगमन झाल.े सरु ुवातीला कृष्णधवल आणि ओबी (आउटडोअर ब्रॉडकास्टंिग) व्हॅन्सचा
असणारे दूरदर्शन पढु े रगं ीत झाल.े सुरुवातीला वापर यामं ळु े या वाहिन्यांनी विस्तार घडवनू अाणला.
मोजकचे कार्यक्रम आणि ठरावीक वळे मनोरंजन असे यामळु े वार्तांकनात खुलपे णा, बहुविधता आली.
दरू दर्शनचे स्वरूप होत.े पढु े शकै ्षणिक उपक्रम, देशाचा कानाकोपरा जोडला गेला. याचा परिणाम
वार्तापत्रे, राष्रपट् ती-प्रधानमतं ्र्यांच्या दौऱ्यांचे सविस्तर राजकारणावर सुद्धा झाला. सारा देश बदलू लागला.
वार्तांकन, बातम्या असे एक-एक उपक्रम वाढत आतापर्ंतय आपण आधुनिक भारताचा इतिहास
गेल.े रामायण आणि महाभारत या मालिकाचं ्या अभ्यासला. पुढील वर्षी ‘इतिहास’ या विषयाचे
काळात बहुसखं ्य लोक दरू दर्शनसमोर बसून असायच.े व्यवहारिक जगतात उपयोजन कसे करायचे हे आपण
या माध्यमाच्या लोकप्रियतेची चणु कू या मालिकांनी शिकणार आहोत. इतिहास हा दनै ंदिन जगण्याचा भाग
दाखवून दिली. १९९१ च्या इराक युद्धाचे जिवतं कसा होऊ शकतो हे आपण बघणार
दृश्य वार्तांकन सीएनएन वाहिनीने जगभर दाखवले. आहोत.
स्वाध्याय
१. दिलले ्या पर्यया ांपैकी योग्य पर्ायय निवडून विधाने पूर्ण ३. पढु ील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
करा. (१) भारतात सर्वत्र कमी-अधिक प्रमाणात क्रिकटे
(१) भारताने ......... च्या नेतृत्वाखाली विश्वचषक
खळे ले जाऊ लागले.
क्रिकटे स्पर्धा जिकं ली. (२) चित्रपटाचं े अरक्थ ारण बदलत आहे.
(अ) सुनील गावसकर (ब) कपिल देव ४. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
(क) सय्यद किरमाणी (ड) सभंदाीरपतातप.ा.ट.ी.ल..... (१) भारतीय भाषांच्या बोलीभाषा जपणे का आवश्यक
(२) जागतिकीकरणाच्या प्रक्रियेमळु े
भाषेचे प्राबल्य वाढत चालले आह.े आह.े
(अ) पजं ाबी (ब) फ्ंरचे (क) इगं ्रजी (ड) हिदं ी (२) वृत्तपत्रांचे बदलते स्वरूप स्पष्ट करा.
(३) दरू दर्शन या माध्यमात कोणते बदलत झाले
२. दिलले ्या सूचनेप्रमाणे कृती करा.
खालील तक्त्यातील माहितीपढु ील तक्ता परू ण् करा. आहेत.
उपक्रम
१. भारतातील महत्त्वाच्या भाषा .................. (१) दादासाहेब फाळके याचं ्याविषयी माहिती
..................
आंतरजालाच्या साहाय्याने मिळवा. दादासाहबे
२. ऑलिंपिक स्पर्धांमध्ये पदकप्राप्त .................. फाळके परु स्काराने सन्मानित व्यक्तींची यादी
खळे ाडू .................. तयार करा.
(२) लोकशाहीचा चौथा स्तंभ ‘वृत्तपत्र’ याविषयी
३. तुम्ही पाहिलेले बालचित्रपट .................. शाळते निबंधस्पर्धा आयोजित करा.
..................
४. विविध बातम्यांचे प्रसारण ..................
करणाऱ्या वतृ ्तवाहिन्यांची नावे ..................
54
राज्यशास्त्र पषृ ्ठ क्रमाकं
भारत आणि जग ५७
अनकु ्रमणिका ६५
७२
क्र. पाठाचे नाव ७७
१. महायदु ्धोत्तर राजकीय घडामोडी ८४
२. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची वाटचाल ९१
३. भारताची सरु क्षा व्यवस्था
४. संयुक्त राष््टरे
५. भारत व अन्य दशे
६. आंतरराष्ट्रीय समस्या
इयत्ता आठवीपर्तंय नागरिकशास्त्र म्हणनू शिकवला जाणारा विषय इयत्ता
नववीपासनू राज्यशास्त्र या नावाने आपण शिकणार आहोत. नागरिकशास्त्राप्रमाणेच
राज्यशास्त्रातही आपण आपल्या राजकीय जीवनाचा अभ्यास करणार आहोत. हा
अभ्यास आता अधिक व्यापक आणि सखोल होणार आहे. राजकीय जीवनात ज्याप्रमाणे
स्थानिक शासन, सवं िधान, सवं िधानातील मूलभतू हक्क आणि मार्गदर्शक तत्त्वे
इत्यादींचा समावशे असतो, त्याचप्रमाणे देशाची शासनव्यवस्था, राज्यकारभार,
धोरणनिर्मिती, लोकशाही, विविध चळवळी यांचाही समावशे असतो. शासनाचे निर्णय,
शासनाची धोरणे, शासनाकडून केला जाणारा सत्तेचा वापर याचं ा सामान्य माणसाच्या
जीवनावर परिणाम होतो. राज्यशास्त्र या सर्व बाबींचा शास्त्रशदु ्ध व चिकित्सक रीतीने
अभ्यास करते. राज्यशास्त्राच्या अभ्यासातनू तमु ्हांला राजकीय घडामोडी, राजकीय प्रवाह
आणि प्रक्रिया याचं े अधिक चांगले आकलन होईल. कोणत्याही क्षेत्रात काम करण्यास
आणि प्रावीण्य मिळवण्यात या आकलनाचा फायदा होईल.
55
अ.क्र. घटक क्षमता विधाने
१. १९४५ पासनू चे जग –
महत्त्वाचे प्रवाह क्षमता
२. भारताच्या परराष्र्ट धोरणाची • शस्त्रास्त्र स्पर्धेमुळे आतं रराष्र्ट ीय शातं तले ा धोका निर्माण होतो याची जाणीव
वाटचाल
३. भारताची सुरक्षाव्यवस्था होण.े
• शीतयुद्धोत्तर काळातील जागतिक घडामोडींचे विश्लेषण करता येणे.
४. सयं ुक्त राष््रेट • जागतिकीकरणाला भारताने दिलेल्या प्रतिसादाची माहिती करून घेणे.
• जागतिकीकरणाच्या सदं र्भात विविध दशे ाचं े परस्परावलबं ित्व जाणून घऊे न
५. भारत आणि अन्य दशे
त्याबाबत चर्चा करण.े
६. आतं रराष्रट् ीय समस्या • परराष््रट धोरणाचा अर्थ सागं ता येणे.
• परराष््रट धोरणाच्या उद्दिष्टांबाबत आदर बाळगणे.
• स्वततं ्र भारताचे परराष््टर धोरण विविध घटनाचं ्या साहाय्याने स्पष्ट करता
यणे .े
• भारत आंतरराष्र्ट ीय शातं ता व सुरक्षिततसे नेहमीच प्राधान्य देतो, ही जाणीव
विकसित करणे.
• भारतातील सरं क्षण यंत्रणेचे स्वरूप समजनू घणे े.
• लष्करी व निमलष्करी दलाचं ्या कार्चया े वर्गीकरण करता येण.े
• मानवी सरु क्षा ही सकं ल्पना स्पष्ट करता येणे.
• अंतर्गत सरु क्षिततेविषयी असणाऱ्या आव्हानाचं ी जाणीव असणे.
• एखाद्या आव्हानाचा अभ्यास करून त्याची संशोधनपत्रिका तयार करता
येणे.
• संयकु ्त राष्ेरट् ही एक महत्त्वाची जागतिक संघटना असल्याचे सागं ता येणे.
• संयकु ्त राष्टर्े शातं ता रक्षण करतात हे विशद करण.े
• सर्व राष्ट्रांच्या विकासासाठी शांतता आवश्यक असत,े याची जाणीव
विकसित होण.े
• सयं कु ्त राष्ट्रांच्या सुरक्षा परिषदते बदल होण्याविषयीची गरज स्पष्ट करता
येण.े
• भारताचे भौगोलिक स्थान व त्याचा भारताच्या अतं र्गत व परराष्ट्र धोरणावर
होणारा परिणाम स्पष्ट करता येणे.
• शजे ारी दशे ाशं ी मैत्रीपरू ्ण संबंध असावते हा विचार दृढ होणे.
• प्रादेशिक सहकार्साय ाठी असलले ्या सघं टनावं िषयी कारणमीमांसा करणे.
• भारत व अन्य देश याचं ्यातील आर्थिक व व्यापारी संबधं ातं होत असलेल्या
बदलाचं ा आढावा घते ा येण.े
• मानवी हक्क जगातील प्रत्येक माणसाला प्राप्त होतात हा विचार विकसित
होण.े
• भारतीय संविधान व कायदे यादं ्वारे मानवी हक्कांचे संरक्षण कसे होते हे
जाणनू घणे े.
• पर्यवा रण ऱ्हास ही एक जागतिक समस्या आहे ही जाणीव विकसित होण.े
• निर्वासित म्हणजे कोण हे स्पष्ट करता यणे .े
56
१ महायुद्धोत्तर राजकीय घडामोडी
चला, थोडी उजळणी करूया ! म्हणजेच आजच्या जागतिक व्यवस्थेचे एक महत्त्वाचे
यामागील इयत्तांच्या नागरिकशास्त्राच्या वशै िष्ट्य आहे.
पाठ्यपसु ्तकामं धनू आपण स्थानिक शासनसंस्था, मला पडलेले प्रश्न...
भारताचे संविधान आणि आपल्या दशे ातील * व्यक्ती आणि राष्ट्रांच्या परस्परावलंबनात काय
राज्यपद्धती किंवा शासनाची रचना याचं ा अभ्यास
केला. या इयत्तेत आपण आता भारताचे जगाशी फरक असतो बरे ?
असणारे संबंध पाहणार आहोत. भगू ोलाच्या * श्रीमतं दशे आणि गरीब देश अशी काही
अभ्यासातनू तमु ्हांला जगाची भौगोलिक रचना
समजली असेल. इतिहासाच्या अभ्यासातून ऐतिहासिक विभागणी असते का ?
काळातील जागतिक घडामोडी समजल्या असतील. * देशाचा कारभार जसा सवं िधानाच्या आधारे
राज्यशास्त्राच्या अभ्यासातून आपण आता भारताचे
जगाशी असणारे सबं ंध व महत्त्वाच्या जागतिक चालतो, तसे जागतिक पातळीवर एखादे
समस्या समजून घणे ार आहोत. संविधान असते का ?
* आंतरराष््टरीय व्यवस्थेत सर्वोच्च स्थान कोणाला
आपण सर्वजण वगे वेगळ्या कारणांसाठी, सोई- असत े ?
सवु िधासं ाठी समाजातील व्यक्ती, ससं ्था व सघं टनावं र परराष्ट्र धोरणांच्याद्वारे आंतरराष्ट्रीय सबं धं :
अवलबं नू असतो. आपले सामाजिक जीवन प्रत्येक राष्ट्र आपल्या अंतर्गत व्यवहारासं ाठी
परस्परावलंबी असते व त्यात परस्पर सहकार्य खूप त्याचप्रमाणे अन्य राष्ट्रांशी कसे व्यवहार करावते ,
महत्त्वाचे असते, हे आपण पाहिले. हे जसे व्यक्ती याविषयी निश्चित धोरण ठरवते. अशा धोरणाला
आणि समाजाबाबत आहे, तसेच ते विविध परराष्टर् धोरण असे म्हणतात. भारताच्या परराष््रट
राष्ट्रांबाबतही आहे. भारताप्रमाणे जगात अनके स्वततं ्र धोरणाचा आपण अधिक विस्ताराने पढु ील प्रकरणात
देश आहेत. त्यांच्यात सातत्याने काही दवे ाण-घेवाण अभ्यास करणार आहोत.
चाललले ी असते, व्यवहार होत असतात. ही स्वततं ्र
राज्ये परस्परांशी करारही करत असतात. या सर्व करून पहा.
स्वततं ्र व सार्वभौम दशे ाचं ी मिळनू एक व्यवस्था
तयार होते. तिला आपण आंतरराष््टरीय व्यवस्था एका महिन्याची वृत्तपत्रे संकलित करून
म्हणतो. या आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेची काही वशै िष्ट्ये त्यातील परराष््टरासबं ंधीच्या बातम्यांचे सकं लन
आपण जाणनू घेऊ. करा. खालील मदु ्‌द्यांच्या आधारे त्या बातम्यांचे
वर्गीकरण करा व त्याचे प्रदर्शन भरवा.
परस्परावलंबन : जगातले सर्व देश कोणत्या ना (अ) परराष्ट्रांतील महत्त्वाच्या पदावं रील व्यक्तींनी
कोणत्या कारणांसाठी परस्परावं र अवलबं ून असतात.
राष्रट् कितीही मोठे, समृद्ध आणि विकसित असो, आपल्या देशाला दिलले ्या भटे ी.
ते कधीच सर्व बाबतींत स्वयपं ूर्ण असू शकत नाही. (ब) आपला देश व अन्य देश यांमध्ये झालेले
मोठ्या राष्ट्रांनाही अन्य त्यांच्यासारख्याच मोठ्या
आणि छोट्या राष्ट्रांवर अवलंबून राहावे लागत.े करार.
म्हणनू परस्परावलंबन हे आतं रराष्टर् ीय व्यवस्थेचे (क) आपल्या देशात भरवलले ी एखादी
आतं रराष्ट्रीय परिषद.
(ड) शजे ारील देशाचं ्या सदं र्भातील घडामोडी.
57
पार्श्वभूमी : आपण आज ज्या जगात राहात स्वाततं ्र्यासाठी चळवळी सुरू झाल्या. युरोपीय
आहाते ते अनेक घटना, घडामोडींमधून आकारास राष्ट्रांच्या वर्चस्वाला या चळवळींनी मोठ्या प्रमाणावर
आले आहे. म्हणनू च आपले आजचे जग समजनू आव्हान दिले.
घेण्यासाठी आपल्याला थोडे इतिहासात जावे लागेल.
मागच्या शतकात दोन महायदु ्धे झाल्याचे आपणासं पहिल्या महायदु ्धानंतर शांतता प्रस्थापित
माहीत आहे. ही दोन महायुद्धे मागच्या शतकातील करण्यासाठी राष्टसर् ंघ निर्माण झाला. परंतु राष््रटसघं ाला
सर्वांत महत्त्वाच्या घटना होत्या. त्यांच्यामुळे जग यदु ्ध थोपवण्यात यश आले नाही. जर्मनी, इटली,
बदलले. जगात नवीन प्रवाह आल,े विचार आला. स्पेन इत्यादी देशामं ध्ये तर हुकूमशाही राजवटी
या महायुद्धांमळु े आणखी काय झाले हे समजून घेऊ. अस्तित्वात आल्या. या सर्व घडामोडींची परिणिती
दसु ऱ्या महायदु ्धात झाली.
पहिले महायुद्ध : १९१४ ते १९१८ या
कालावधीत पहिले महायदु ्ध झाले. यरु ोप खंडातील पहिल्या महायुद्धात सहभागी झालेले भारतीय सैनिक
महत्त्वाचे देश यात सामील होत.े एकूणच आंतरराष््टरीय
किंवा जागतिक व्यवस्थेत युरोपला या काळात फार विचार करा आणि लिहा.
महत्त्व होते. पहिल्या महायुद्धामळु े खूप मोठ्या जर्मनीमध्ये हिटलरच्या हुकमू शाहीचा उदय
प्रमाणावर जीवित व वित्तहानी झाली. यदु ्धात
सहभागी झालले ्या राष्ट्रांना खपू आर्थिक नकु सान झाला. जर्मनीतील लोकशाही परंपरा बळकट
सोसावे लागले. युद्धात सहभागी नसलेल्यांनाही असत्या तर काय झाले असते ? हुकमू शाही
यदु ्धाची झळ लागली. जिंकलेल्या व हरलेल्या राजवटी अस्तित्वात यऊे नयते म्हणून आपण
राष्ट्रांच्या अरथव् ्यवस्था कोसळल्या. कोणती काळजी घेतली पाहिज े ?
तुम्हांला काय वाटते ?
पहिल्या महायदु ्धातील सहभागी राष्ट्रे
युद्धास प्रतिबंध करण्यासाठी राष्ट्रसघं
मित्र राष्ट्ेर मध्यगत राष्ेर्ट निर्माण कले ा. परतं ु यदु ्ध थोपवण्यात राष्रट्संघ
अपयशी ठरल.े राष्स्टर घं ाने युद्ध टाळण्यासाठी
ब्रिटन, फ्रान्स, रशिया, जर्मनी, ऑस्ट्रिया-हंगरे ी, कोणत्या उपाययोजना करायला हव्या होत्या ?
इटली, अमरे िका तरु स्क ्‍तान, बल्गेरिया
दुसरे महायुद्ध : १९३९ ते १९४५ या
अशा प्रकारचे यदु ्ध पनु ्हा होऊ नय,े त्यासाठी कालावधीत दसु रे महायुद्ध झाल.े पहिल्या
काहीतरी उपाययोजना करायला हवी असे सर्व महायदु ्धापके ्षा दुसरे महायुद्ध अधिक सहं ारक ठरल.े
राष्ट्रांना वाटू लागले व त्यातून राष्सर्ट ंघ या पहिल्या महायदु ्धाच्या तुलनते ते अधिक व्यापक तर
आंतरराष्टर् ीय सघं टनेची स्थापना झाली. आतं रराष््टरीय होतेच; परंतु या युद्धात अधिक प्रगत तंत्रज्ञानाचा
समस्या सोडवण्यासाठी चर्चा व वाटाघाटी करण्याचे अवलबं करण्यात आला. यदु ्धात सहभागी असलले ्या
ते एक महत्त्वाचे व्यासपीठ बनले. यदु ्ध टाळणे ही
राष््रटसघं ाची मुख्य जबाबदारी मानण्यात आली.
पहिले महायदु ्ध संपल्यानंतर युरोपमध्ये व
युरोपबाहेरही अनेक महत्त्वाचे बदल घडून आले.
उदा., युरोपमधील परू ्वीची साम्राज्ये कोसळली व
त्यातून नवीन राष्रेट् अस्तित्वात आली.
युरोपमधील अनेक दशे ाचं ्या आफ्रिका आणि
आशिया खडं ात वसाहती हाते ्या. या वसाहतींमध्ये
58
59
राष्ट्रांवर पुन्हा एकदा आर्थिक सकं ट कोसळल.े या काळात अमरे िका तर महासत्ता होतीच पण
सोव्हिएत रशियानेही अण्वस्त्रांची निर्मिती करून व
लिहिते व्हा... आपले लष्करी सामर्थ्य वाढवनू महासत्ता बनण्याचा
१९३९ ते १९४५ या कालावधीत दुसरे प्रयत्न केला. अमेरिका व सोव्हिएत रशिया या दोन
महासत्तांमधील सघं र्ष, सत्ता स्पर्धा, शस्त्रस्पर्धा,
महायुद्ध चालू होते. याच काळात भारतात विचारप्रणालीतील भेद, परस्परानं ा शह-काटशह
कोणत्या घडामोडी होत होत्या ? दणे ्याची वृत्ती या सर्व बाबींमळु चे शीतयदु ्ध सुरू
झाले होत.े
महायदु ्धाचा भारतावर कोणता परिणाम शीतयदु ्धाचे परिणाम
झाला ? लष्करी सघं टनाचं ी निर्मिती : शीतयुद्ध काळात
दसु ऱ्या महायदु ्धातील सहभागी राष्ट्रे दोन्ही महासत्तांनी लष्करी संघटना निर्माण
केल्या. त्यात सामील होणाऱ्या राष्ट्रांच्या
मित्र राष्ेर्ट ब्रिटन, फ्रान्स, ऑस्ट्रेलिया, कनॅ डा, संरक्षणाची जबाबदारी त्या त्या महासत्तांनी
न्यूझीलडं , भारत, सोव्हिएत रशिया, चीन, घते ली. नाटो (NATO : North Atlantic
अमरे िका Treaty Organization) ही अमरे िकेच्या
प्रभतु ्वाखालील लष्करी संघटना होती, तर वॉर्सा
अक्ष राष्रट्े जर्मनी, जपान, इटली करार ही सोव्हिएत रशियाच्या प्रभतु ्वाखालील
लष्करी संघटना होती.
दुसऱ्या महायदु ्धात अमेरिकेचा महत्त्वाचा
सहभाग होता. अमेरिकेने अणुबॉम्बची निर्मिती केली तमु ्हांला काय वाटते ?
होती. यदु ्ध संपवण्यासाठी जपानमधील हिरोशिमा व * ततं ्रज्ञानातील प्रगती आणि आंतरराष्र्ट ीय
नागासाकी या दोन शहरांवर अनुक्रमे ६ ऑगस्ट व
९ ऑगस्ट १९४५ रोजी अमरे िकने े अणबु ॉम्ब टाकले. शातं ता यांच्यात काही सबं धं असतो का ?
युरोपमध्ये जर्मनीच्या पराभवानतं र व आशियामध्ये * मानवी कल्याणासाठी ततं ्रज्ञानाचा वापर
जपानच्या पराभवानतं र दुसरे महायदु ्ध सपं ल.े दुसऱ्या
महायुद्धानंतरच्या काळात जागतिक पातळीवर ज्या कसा करता यईे ल ?
अनके घडामोडी झाल्या त्यांतील एक महत्त्वाची
घटना म्हणजे शीतयदु ्धाची सुरुवात होय. १९४५ ते जगाचे द‌् विध्वुर ीकरण : शीतयदु ्धकाळात
१९९१ हा प्रदीर्घ काळ शीतयदु ्धाने व्यापला होता. जगातील बहुतेक देश दोन महासत्तांच्या गटात
या काळातील काही बदलांचा आता आपण आढावा सामील झाले होत.े राष्ट्रांची अशी दोन गटातं
घेऊ. विभागणी होणे म्हणजे द‌् विध्रुवीकरण होय.
शीतयदु ्धाचा आवाका त्यामुळे वाढला. तणावाचे
शीतयुद्ध : दुसऱ्या महायदु ्धात मित्र असणारे क्षेत्र व्यापक झाले.
अमेरिका व सोव्हिएत रशिया युद्ध संपताच परस्पराचं े
स्पर्धक बनले. त्यांच्यातील सहकार्चया ी जागा स्पर्धेने हे करून पहा.
घते ली. या स्पर्धेने जागतिक राजकारणाचा ४०-४५ क्यूबाचा संघर्ष (१९६२) ही शीतयुद्ध
वर्षांचा कालखंड व्यापला. या दोन्ही देशांमध्ये उघड काळातील एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण घटना होती.
यदु ्ध झाले नाही; परतं ु युद्धाचा भडका कधीही उडू या संघर्षाविषयी अधिक माहिती मिळवा.
शकेल असा तणाव त्यांच्या सबं ंधामं ध्ये होता. प्रत्यक्ष
युद्ध नाही पण यदु ्धाला पूरक अशा तणावपरू ्ण
परिस्थितीचे वर्णन शीतयदु ्ध या सजं ्ञेद्वारे कले े जात.े
60
माहीत आहे का तमु ्हांला? झाल्यामुळे शस्त्रास्त्र नियतं ्रणाचे आणि
१९१७ मध्ये रशियात साम्यवादी क्रांती निःशस्त्रीकरणाचे प्रयत्नही याच काळात झाले.
झाली व त्यातनू सोव्हिएत रशिया अस्तित्वात प्रादेशिक सघं टनांची निर्मिती : महासत्तांच्या
आले. अल्पावधीतच सोव्हिएत रशिया स्पर्धेत विकसनशील राष्ट्रांनी परस्परांना मदत
आतं रराष्रट् ीय राजकारणात महासत्ता म्हणून करण्यासाठी आपापल्या प्रादशे िक पातळ्यांवर
आकारास आली; परतं ु अमरे िका आणि सघं टना निर्माण केल्या. त्यांना आर्थिक विकास
सोव्हिएत रशिया याचं ्यात टोकाचे मतभदे होते. महत्त्वाचा वाटत होता. युरोपमधील दशे ांनी
उदा., युरोपीय आर्थिक सघं निर्माण केला तर आग्नेय
• अमेरिका हे भाडं वलशाहीचा परु स्कार आशियाई देशानं ी (सिगं ापूर, थायलडं , मलशे िया,
करणारे लोकशाही राज्य होते, तर इडं ोनशे िया, फिलिपिन्स, इत्यादी) असियान
सोव्हिएत रशिया समाजवादाचा व (ASEAN) संघटना निर्माण कले ी.
एकपक्षीय हुकूमशाहीचा परु स्कार करणारे अलिप्ततावाद : शीतयदु ्ध सुरू झाल्यानंतरच्या
राज्य होते. दोन्ही महासत्तांना जगात काळात एकीकडे जगाचे द्‌विध्रुवीकरण होत होते
आपले वर्चस्व वाढवायचे होत.े अमेरिकेला पण त्याचबरोबर काही दशे ानं ा महासत्तांच्या
भाडं वलशाहीचा प्रसार करायचा होता तर स्पर्धेत सामील व्हायचे नव्हत.े अशा राष्ट्रांनी
सोव्हिएत रशियाला समाजवादाचा. महासत्तांच्या स्पर्धेपासनू अलिप्त राहण्याचे जे
• आपले प्रभुत्व वाढावे म्हणनू दोन्ही धोरण स्वीकारले, त्याला अलिप्ततावाद असे
महासत्तांनी लहान राष्ट्रांना आपापल्या म्हणतात. अलिप्ततावाद ही शीतयुद्धकाळातील
गटात खचे ण्याच्या प्रयत्नांना सरु ुवात एक महत्त्वाची चळवळ होती.
केली. परिणामी युरोपचे वचै ारिक पातळीवर
विभाजन झाल.े पश्चिम यरु ोप व तेथील अलिप्ततावादी चळवळ : दुसऱ्या महायुद्धानंतर
दशे अमेरिकचे ्या गटात सामील झाले तर आशिया व आफ्रिका खडं ातं ील नव्याने स्वततं ्र
पूर्व यरु ोपमधील दशे सोव्हिएत रशियाच्या झालेल्या देशांनी अलिप्ततचे ्या विचाराला पाठिंबा
गटात सामील झाले. आपापल्या गटातल्या दिला व ती एक महत्त्वपूर्ण चळवळ झाली. भारताचे
राष्ट्रांना लष्करी व आर्थिक मदत देण्याचे प्रधानमंत्री पडं ित जवाहरलाल नेहरू, यगु ोस्लाव्हियाचे
धोरण या महासत्तांनी स्वीकारल.े अध्यक्ष मार्शल टिटो, इजिप्तचे अध्यक्ष गमाल
अब्दूल नासरे , इंडोनेशियाचे राष््टराध्यक्ष डॉ.अहमद
शस्त्रास्त्र स्पर्धा : महासत्ता एकमके ानं ा शह- सुकार्नो आणि घानाचे राष्रट् ाध्यक्ष क्वामे नक्रुमा याचं ्या
काटशह दणे ्यासाठी फार मोठ्या प्रमाणावर नते तृ ्वाखाली या चळवळीची सुरुवात सन १९६१
शस्त्रांची निर्मिती करू लागल्या. अधिकाधिक पासून झाली.
सहं ारक अस्त्रे बनवण्याच्या संदर्भात व त्यास
लागणारे ततं ्रज्ञान अवगत करण्यासाठी स्पर्धा सरु ू अलिप्ततावादी चळवळीचे मलू ्यमापन :
झाली. परतं ु शस्त्रास्त्र स्पर्धेमुळे जागतिक शातं ता अलिप्ततावादी चळवळीने वसाहतवाद, साम्राज्यवाद
धोक्यात यईे ल याची जाणीव दोन्ही महासत्तांना आणि वंशवाद याला विरोध केला आह.े आंतरराष्ट्रीय
प्रश्न शातं तामय मार्गाने सोडवण्यास या चळवळीने
प्रोत्साहन दिले आहे. पंडित जवाहरलाल नेहरचूं ्या
मार्गदर्शनाखाली भारताने या चळवळीचे नेततृ ्व कले े.
नतं रच्या काळातही या चळवळीला भारताने सक्रीय
61
पाठिंबा दिला आह.े शीतयुद्ध संपुष्टात आले तरीही झाले. म्हणजेच या क्षेत्रात पुनर्चर ना करण्यात आली.
या चळवळीचे महत्त्व कमी झाले नाही. त्यामुळे लोकशाहीकरणाला चालना मिळाली.
मानवतावाद, जागतिक शातं ता व समानता या (३) पूर्व यरु ोपमधील सोव्हिएत रशियाच्या
शाश्वत मूल्यांवर अलिप्ततावादी चळवळ आधारलेली प्रभावाखालील देशांनी भांडवलशाही व लोकशाही
आह.े या चळवळीने अल्पविकसित राष्ट्रांना एकत्र मार्गांचा स्वीकार केल्यामुळे तेथील राजवटी बदलल्या.
येण्यास प्ेररित कले े आह.े
(४) सोव्हिएत रशियाचे विघटन झाले व त्यातून
आंतरराष््रट ीय प्रश्न शातं तामय मार्गाने सोडवण्यास अनके नवी स्वततं ्र राष््टरे निर्माण झाली. रशिया हा
या चळवळीने प्रोत्साहन दिले. निःशस्त्रीकरण, मानवी सोव्हिएत रशियामधील सर्वांत मोठा देश होता.
हक्कांचे संवर्धन, याबं ाबत आग्रही भूमिका घेतानाच
अलिप्ततावादी चळवळीने गरीब व अविकसित असे का ?
राष्ट्रांच्या समस्या ठामपणे माडं ल्या. एका नव्या नाटो ही संघटना आजही अस्तित्वात
आंतरराष््रट ीय आर्थिक व्यवस्थेची (NIEO) मागणी
या चळवळीने कले ी. आह,े परतं ु तिचे स्वरूप आता लष्करी
नाही. या संघटनेत किती देश आहते ते
थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, शीतयदु ्ध संपले शोधा.
असले तरीही अलिप्ततावादी चळवळीचे महत्त्व
कमी झाले नाही. या चळवळीने अल्पविकसित शब्द सुचवा.
राष्ट्रांना एकत्र यणे ्यास प्ेरर ित केल.े या चळवळीने एकच महासत्ता असते व तिच्यावर
आर्थिक आणि सामाजिक बदलाचं े अनेक प्रवाह
आंतरराष््रट ीय राजकारणात आणल.े या राष्ट्रांना जवे ्हा अनके देश अवलबं नू असतात तेव्हा
आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सन्मानाने उभे राहण्याचा त्या आंतरराष्र्ट ीय व्यवस्थेला आपण एकध्रुवीय
एक नवा विश्वास दिला. व्यवस्था म्हणताे. दोन महासत्तांमध्ये झालले ्या
राष्ट्रांच्या विभागणीला द‌् विध्रुवीकरण म्हणतात.
शीतयदु ्धाची अखरे : १९४५ पासनू जागतिक
राजकारणात प्रभावी असलले े शीतयदु ्ध नतं र सपं ुष्टात जवे ्हा अनेक दशे महासत्ता म्हणनू
आल.े शीतयुद्धाची अखेर ही एक मागील शतकाच्या आतं रराष्ट्रीय व्यवस्थेत आकारास येतात तवे ्हा
शवे टी झालेली अत्यंत महत्त्वाची घटना होती. त्या व्यवस्थेला काय म्हणता येईल ?
शीतयदु ्धाची अखेर होण्यास अनके बाबी कारणीभूत
होत्या. उदा., ‘युद्धाचा फोलपणा’ या विषयावर निबधं
लिहा. त्यासाठी काही मुद्ेद येथे दिले आहेत.
(१) सोव्हिएत रशियाने आर्थिक खुलपे णाचे यावर चर्चा करा.
धोरण स्वीकारल.े राज्याचे अरथ्व्यवस्थेवरील नियतं ्रण * कोणत्याही समस्या चर्चा व वाटाघाटीने
शिथिल कले .े
सोडवता येतात.
(२) सोव्हिएत रशियाचे तत्कालीन अध्यक्ष * युद्धामुळे समस्या सुटत नाहीत.
मिखाईल गोर्बाचवे ्ह यानं ी ‘पेरेस्त्रोईका’ (पुनरच्र ना) * यदु ्धामुळे विकासाला खीळ बसते.
आणि ग्लासनोस्त (खलु पे णा) ही धोरणे अमलात
आणली. या धोरणांमळु े माध्यमावं रील नियंत्रण कमी
झाल.े राजकीय व आर्थिक क्तषे ्रांत महत्त्वपूर्ण बदल
62
शीतयुद्धानतं रचे जग जागतिकीकरण म्हणजे काय ? : शीतयदु ्धानंतर
सोव्हिएत रशियाच्या विघटनाबरोबर शीतयदु ्ध व्यापार व आर्थिक संबधं ामं ध्ये खुलेपणा आला.
यापूर्वीच म्हटल्याप्रमाणे भाडं वल, श्रम, बाजारपेठा
सपं ल.े एकके ाळच्या या महासत्तेचे विघटन झाल्याने आणि माहितीचे जगभर संचरण होऊ लागल.े
जागतिक राजकारणात महत्त्वाचे बदल घडून आल.े जगभरच्या लोकांमध्ये विचार, कल्पनांची देवाणघेवाण
उदा., वाढली. माहिती ततं ्रज्ञानातील क्रांतीने जगातल्या
जागतिक राजकारणात अमेरिका ही एकमवे घटना व घडामोडी सर्वत्र कळू लागल्या. दशे ाचं ्या
सीमारेषांना पूर्वीइतके महत्त्व राहिले नाही. या सर्व
महासत्ता उरली. प्रक्रियांना जागतिकीकरण असे म्हणतात.
राष्र्ट ाराष्ट्रांमधील व्यापार व आर्थिक संबधं जागतिकीकरणाचे जसे काही फायदे झाले तसचे
काही तोटेही झाले आहेत. उदा., विविध राष्ट्रांच्या
वाढण्यास अनुकलू वातावरण निर्माण झाले. अरथव् ्यवस्था परस्परांशी जोडल्या गेल्याने व्यापार
भाडं वल, श्रम, बाजारपेठ, माहिती याचं ा जगभर वाढला, आर्थिक एकत्रीकरण वाढल,े बाजारपेठांमध्ये
प्रसार झाला. लोकामं धील विचार-कल्पनांचाही मबु लकता आली; परंतु त्याचबरोबर गरीब व श्रीमंत
मुक्त संचार होऊ लागला. राष्ट्रांमधील दरी कमी झाली नाही.
सर्वच राष्ट्रांनी व्यापारी संबंधानं ा प्राधान्य दणे ्याचे
ठरवल्याने अन्य राष्ट्रांना ‘मदत’ करण्याची या प्रकरणात आपण १९४५ पासनू च्या जागतिक
कल्पना मागे पडली. त्याएेवजी आर्थिक संबंध घडामोडींचा अभ्यास कले ा. शीतयदु ्धकालीन जग,
प्रस्थापित करण्याचे प्रयत्न होऊ लागले. म्हणजचे त्यातील शस्त्रस्पर्धा व निःशस्त्रीकरणाचे प्रयत्न
पूर्वी आपल्या विरोधातील एखाद्या दशे ाला समजून घते ल.े जागतिकीकरणाचा अरह्थ ी अभ्यासला.
‘शत्रुराष्’ट्र म्हणनू संबोधण्याऐवजी ‘स्पर्धक राष््टर’ पढु ील प्रकरणात आपण भारताच्या परराष््टर धोरणाचा
ही सकं ल्पना पुढे आली. अभ्यास करणार आहोत.
सयं ुक्त राष््टरे या सघं टनेच्या जबाबदारीत वाढ
झाली. जागतिक शातं ता व सरु क्षितता शोधा आणि सहभागी व्हा !
टिकवण्यासाठी सयं कु ्त राष्ट्रांना अधिक ठोस पर्ायवरण रक्षणासाठीच्या कोणत्याही दोन
प्रयत्न करावे लागत आहेत.
पर्ायवरण रक्षण, मानवी हक्कांची जोपासना, जागतिक संघटनांविषयी माहिती मिळवा. त्यांची
स्त्री-पुरुष समानता, नैसर्गिक आपत्तींचा सामना उद‌् दिष्टे तुम्हांला मान्य असल्यास त्यांच्यातील
या बाबींना जागतिक स्वरूप प्राप्त झाले. सहभागाच्या सधं ी कोणत्या आहते ते शोधा.
स्वाध्याय
१. दिलले ्या पर्यया ापं कै ी योग्य पर्ायय निवडनू विधाने पूर्ण (ड) यापं कै ी नाही
करा. (२) राष््टसर घं ाची मखु ्य जबाबदारी -
(१) स्वतंत्र व सार्वभौम दशे ाचं ी मिळून निर्माण होणारी (अ) युद्ध टाळणे
व्यवस्था - (ब) वसाहतींचे स्वातंत्र्य
(क) राष्ट्रांची अरथव् ्यवस्था सावरणे
(अ) राजकीय व्यवस्था (ड) नि:शस्त्रीकरण करणे
(ब) आतं रराष्रट् ीय व्यवस्था
(क) सामाजिक व्यवस्था
63
(३) शीतयदु ्ध ........... या घटनमे ुळे संपले. ४. पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.
(१) पहिले महायदु ्ध व दसु रे महायुद्ध यांच्यात
(अ) सयं ुक्त राष्ट्रांची स्थापना
(ब) सोव्हिएत रशियाचे विघटन पढु ील मुद्‌द्यांच्या आधारे तलु ना करा.
(क) लष्करी सघं टनांची निर्मिती
(ड) क्यूबाचा सघं र्ष मुद्ेद पहिले दसु रे
२. पुढील विधाने चकू की बरोबर ते सकारण स्पष्ट महायदु ्ध महायदु ्ध
१. कालखडं
करा. २. सहभागी राष्ट्रे
(१) पहिल्या महायदु ्धानतं र राष्टरस् ंघाची निर्मिती ३. परिणाम - (राजकीय
झाली. व आर्थिक)
(२) शीतयुद्धामळु े जगाचे एकध्रुवीकरण झाले. ४. यदु ्धोत्तर स्थापना
(३) मिखाईल गोर्बाचवे ्ह यांच्या धोरणांमुळे
झालले ्या आतं रराष््टरीय
लोकशाहीकरणाला चालना मिळाली. सघं टना
३. पुढील सकं ल्पना स्पष्ट करा. (२) अलिप्ततावाद (२) शीतयुद्धाची अखेर होण्यास कोणत्या गोष्टी
(१) शीतयुद्ध (४) द‌् विध्रुवीकरण कारणीभूत ठरल्या?
(३) परस्परावलंबन
(५) जागतिकीकरण (३) शीतयुद्धाच्या समाप्तीनतं र जागतिक राजकारणात
कोणते महत्त्वाचे बदल घडून आले?
उपक्रम
१. जगातील विविध राष्ट्रे परस्परावं र अवलंबून असतात
हे उदाहरणासह स्पष्ट करा.
२. ‘वसधु ैव कुटबुं कम’्‌ या मूल्याची समाजात रुजवणकू
होण्यासाठी तमु ्ही काय करणार आहात याची वर्गात
चर्चा करा.
64
२ भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची वाटचाल
या प्रकरणात आपण नवीन काय शिकणार राष्ट्रीय हितसंबधं : परराष्टर् धोरण म्हणजे काय
आहोत ? हे आपण थोडक्यात समजनू घेतले. राष््टरीय हितसबं ंध
आणि परराष्टर् धोरण यांचा अतिशय निकटचा संबधं
आतं रराष््टरीय व्यवस्था, तिचे स्वरूप आणि असतो. राष्रट् ीय हितसबं धं ांची जोपासना परराष्ट्र
मागील शतकातील शीतयुद्ध व त्याचे परिणाम धोरणाद्वारे केली जात.े म्हणनू च परराष्र्ट धोरणाचा
इत्यादी समजनू घते ल्यानतं र आता आपण त्यांच्याशी विस्तृत अभ्यास करण्यापरू ्वी आपल्याला राष्रट् ीय
सबं धं ित अन्य विषयाचं ी ओळख करून घणे ार हितसबं ंधाचं ा अरथ् व त्याचे महत्त्व समजले पाहिजे.
आहोत. त्यानसु ार परराष््टर धोरणाचा अर्थ, त्यावर
परिणाम करणारे घटक तसेच आपण भारताच्या राष्ट्रीय हितसंबधं म्हणजे आपल्या दशे ाचे
परराष््टर धोरणाचे स्वरूप जाणनू घणे ार आहोत. स्वाततं ्र्य व सार्वभौमत्व सुरक्षित ठेवण्यासाठी करायच्या
परराष्ट्र धोरण उपाययोजना. आपला आर्थिक विकास साधून आपले
सामर्थ्य वाढवण्यासाठीच्या प्रयत्नाचाही राष्रट् ीय
अरथ् व महत्त्व : सर्वच दशे हे आंतरराष्ट्रीय हितसंबधं ांत समावशे होतो. आपल्या राष्टर् ासाठी
व्यवस्थेचे घटक असतात. त्यातील कोणतेही राष््टर फायद्याचे आणि योग्य काय आहे याचा विचार
सर्वार्थाने स्वयपं रू ्ण नसत,े म्हणूनच आंतरराष्ट्रीय करून जेव्हा निर्णय घेतले जातात तेव्हा त्यास आपण
व्यवस्थेत परस्परावलंबन असते हे आपल्याला राष्र्ट ीय हितसबं धं ांची जोपासना असे म्हणतो. या
समजले आह.े हे परस्परावलबं न मात्र काही मोजक्याच अर्थाने कोणत्याही राष््टराच्या राष््टरीय हितसबं धं ांमध्ये
दशे ाचं ्या फायद्याचे किंवा हिताचे असता कामा नय.े पुढील घटकाचं ा समावेश होतो.
ते प्रत्येक राष्र्ट ाच्या हिताचे असावे म्हणून प्रयत्न आपल्या देशाच्या स्वाततं ्र्य, सार्वभौमत्व व
करावे लागतात. कोणत्या राष्ट्रांशी मतै ्री करायची,
कोणत्या गटात सामील व्हायचे किंवा आतरं राष्ट्रीय अखडं तचे े रक्षण करणे म्हणजचे सरं क्षण हे
राजकारणात कोणती भूमिका घ्यायची इत्यादींविषयी सर्वोच्च राष्ट्रीय हित असत.े
प्रत्येक देशाला निर्णय घ्यावे लागतात. असे निर्णय आर्थिक विकास हहे ी एक महत्त्वाचे राष्ट्रीय हित
घते ाना ते विचारपरू ्वक घ्यावे लागतात. या वैचारिक आह.े आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल असणाऱ्या राष्र्ट ाला
चौकटीला परराष्रट् धोरण असे म्हणतात. प्रत्येक आपल्या स्वाततं ्र्याचे जतन करणे अवघड जाते
स्वतंत्र व सार्वभौम राष्ट्र आपापले परराष्ट्र धोरण म्हणून सरं क्षणाखालोखाल आर्थिक विकास हे
ठरवत.े म्हणूनच राष्ट्रांमधील परस्परसंबंधांचा अभ्यास राष्रट् ीय हित महत्त्वाचे मानले जाते.
करणाऱ्या आंतरराष्र्ट ीय राजकारणात परराष्रट् धोरणाला राष्ट्रीय हितसंबधं आणि परराष्ट्र धोरण :
खपू महत्त्व असत.े संरक्षण आणि आर्थिक विकास या राष्रट् ीय
हितसंबधं ाची जोपासना होईल यादृष्टीने परराष्ट्र धोरण
माहीत आहे का तमु ्हांला? आखले जाते. म्हणूनच राष्र्ट ीय हितसंबंध ही उद‌् दिष्टे
आपल्याला जेव्हा एखाद्या दशे ाचा मानली जातात, तर परराष््टर धोरण हे ती प्राप्त
अभ्यास करायचा असतो तवे ्हा त्या देशाचे करण्याचे साधन ठरते. परिस्थिती आणि काळानसु ार
संविधान आणि परराष्र्ट धोरण समजनू घणे े राष्र्ट ाच्या उद‌् दिष्टांमध्ये बदल होत असतात. त्यानुसार
आवश्यक असत.े राष्टर् ीय हितसबं ंधामं ध्येही बदल होतात. त्या बदलाचं े
65
प्रतिबिंब परराष्र्ट धोरणात दिसून येत.े म्हणूनच परराष्टर् संघराज्य व्यवस्था असणाऱ्या देशांना परराष्र्ट
धोरण प्रवाही असते. धोरणाची आखणी करताना घटकराज्यांचाही विचार
करावा लागतो. कारण शजे ारी राष्ट्रांमधील घडामोडींचा
चला, चर्चा करूया. घटकराज्यांवर परिणाम होतो. उदा., श्रीलकं ेतील
परिस्थिती आणि काळानुसार परराष््टर घडामोडींचा तमिळनाडूवर आणि बांगलादेशात काही
घडल्यास पश्चिम बंगाल आणि ईशान्येकडील
धोरणात बदल होत असले तरी काही दशे ाचं े राज्यांवर त्याचा परिणाम होतो.
परराष्ट्र धोरण काही शाश्वत मलू ्यांवर आधारलेले
असते. उदा., भारताचे परराष्र्ट धोरण आंतरराष््टरीय असे का करावे लागत े ?
शांतता, मानवी हक्क, सरु क्षितता या मूल्यांवर आपल्या दशे ातील शातं ता व स्थैर्य
आधारलले े आह.े ती साध्य करण्यासाठी परराष्ट्र जितके महत्त्वाचे तितकेच ते शेजारी देशामं ध्ये
धोरणात कोणत्या तरतुदी असल्या पाहिजेत असे सदु ्धा असणे महत्त्वाचे असते. म्हणनू च
तुम्हांला वाटते ? शेजारी राष्ट्रात लोकशाही निर्माण व्हावी
म्हणनू भारताला प्रयत्न करावे लागतात.
परराष्ट्र धोरण निश्चित करणारे घटक :
आतं रराष््टरीय व्यवस्थेत कोणत्या राष्र्ट ाशी कशा ३. अरवथ् ्यवस्था : आधनु िक काळात कोणत्याही
प्रकारचे संबधं ठेवायचे हे परराष्टर् धोरणाच्या आधारे देशाच्या आर्थिक स्थितीला परराष््रट धोरण ठरवण्यात
ठरते; परतं ु परराष््रट धोरण ठरवताना अनके घटकाचं ा फार महत्त्व प्राप्त झाले आह.े आर्थिक विकास हे
त्यावर परिणाम होत असतो. सर्वच राष्ट्रांचे सर्वांत महत्त्वाचे उद‌् दिष्ट बनले आहे.
त्यामळु े अरथ्व्यवस्थेचा परराष््रट धोरणावर दोन प्रकारे
१. दशे ाचे भौगोलिक स्थान : तुम्ही पथृ ्वीगोल परिणाम होतो.
पाहिला असले किंवा जगाचा राजकीय नकाशा
पाहिला असेल. त्यावरून कोणत्याही राष्ट्राचे (१) दशे ाची अरवथ् ्यवस्था मजबतू करण्यासाठी
भौगोलिक स्थान तमु ्हांला दिसत.े काही देश अन्य अन्य राष्ट्रांशी प्रस्थापित करायचे आर्थिक सबं धं ,
देशांपासून दरू अंतरावर आहते , तर काही राष्ट्रांच्या आयात-निर्ायत, जागतिक व्यापारात सहभाग इत्यादी
आजबू ाजलू ा अनेक शेजारी देश आहते . काही बाबी परराष्टर् धोरणाला आकार देतात.
राष्ट्रांना मोठा समुद्रकिनारा लाभला आहे, तर काही
राष्ट्रांकडे भरपूर खनिजसंपत्ती आहे. थोडक्यात, (२) सध्याच्या जागतिक व्यवस्थेत आर्थिक
देशाचा आकार, लोकसखं ्या, जमिनीचा पोत, देशाला सुरक्षिततचे े मदु ्ेद राष्ट्रीय सरु क्षिततेइतकेच महत्त्वाचे
लाभलले ा समदु ्रकिनारा, नसै र्गिक साधनसंपत्तीची मानले जातात. आर्थिक सुरक्षितता जितकी भक्कम
उपलब्धता या सर्वच बाबी परराष््रट धोरण ठरवताना तितके सामर्थ्यशाली राष््रट म्हणून मान्यता मिळत.े
विचारात घ्याव्या लागतात. अरवथ् ्यवस्था मजबतू असणारे दशे कमी परावलबं ी
असतात व त्यांना स्वततं ्रपणे परराष्र्ट धोरण आखता
२. राजकीय व्यवस्था : लोकशाही स्वरूपाच्या यऊे शकत.े
राजकीय व्यवस्थेत ससं देला परराष्ट्र धोरणाच्या
निर्मितीत महत्त्वाचे स्थान असत.े कारण परराष्रट् ४. राजकीय नेततृ ्व : परराष््रट धोरण ठरवण्यात
धोरणासबं ंधीच्या विषयावं र ससं दते चर्चा होते, विरोधी राष्रटप् ती, प्रधानमंत्री, परराष्मरट् ंत्री, संरक्षणमतं ्री,
पक्ष प्रश्न विचारून परराष््रट धोरणावर नियतं ्रण ठेवू
पाहतात.
66
तुम्हांला पटते का ? पटल्यास का व न धोरणासंबंधीचा अंतिम निर्णय जरी प्रधानमंत्री व
पटल्यास का नाही हे विस्ताराने लिहा. त्यांचे मतं ्रिमंडळ घते असले तरी त्या निर्णयापर्ंतय
पोहचण्यासाठी प्रशासकीय यंत्रणा मदत करत.े परराष््टर
राष्र्ट ाचे आर्थिक सामर्थ्य वाढवण्यासाठी धोरणास आवश्यक अशी माहिती गोळा करण,े तिचे
कवे ळ गरिबी दरू करण्यावर भर न देता विश्लेषण करण,े त्यावर आधारित योग्य सल्ला दणे े
सपं त्ती व क्रयशक्ती वाढवण्याचे प्रयत्न कले े इत्यादी कामे प्रशासकीय अधिकारी पार पाडतात.
पाहिजेत. याचबरोबर राष्र्ट ीय सुरक्षा सल्लागार ही महत्त्वाची
भमू िका निभावतात.
अरमथ् ंत्री, गहृ मंत्री यांचा वाटा असतो. परराष्टर्
धोरणातील सातत्य टिकवनू ते सधु ारण्याचा प्रयत्न या तुम्ही काय कराल ?
पदांवरील व्यक्ती करतात. उदा., पंडित जवाहरलाल परराष्टर् सचिव या पदावर तमु ्ही काम
नहे रूंनी भारताच्या परराष््रट धोरणात अलिप्ततावादाची
भर घातली. अटलबिहारी वाजपये ी यानं ी भारत-चीन करत आहात. प्रधानमंत्री चीनला भेट देणार
सबं ंध सधु ारण्यात मोठे योगदान दिले आह.े आहते . परराष्ट्र सचिव म्हणनू परराष्रट् व्यवहार
मतं ्रालयातर्फे तुम्ही प्रधानमंत्र्यांना चर्चेसाठी
यादी पूर्ण करा. कोणते विषय सचु वाल ?
खाली काही नेत्यांची नावे व त्यांनी केलले े
भारताचे परराष्ट्र धोरण
योगदान याबाबत माहिती दिली आह.े उदा., परराष्टर् धोरणाविषयी प्राथमिक माहिती
लालबहादूर शास्त्री : ताश्कंद करार. याप्रमाणे
पढु ील यादी पूर्ण करा. घते ल्यानंतर आता अापण भारताच्या परराष््रट
(अ) इंदिरा गांधी : धोरणाविषयी जाणनू घेणार आहोत.
(ब) राजीव गांधी :
(क) अटलबिहारी वाजपये ी : १९४७ साली भारताला स्वातंत्र्य मिळाले आणि
खालील धोरणाचं ा पाठपुरावा करणारे प्रधानमंत्री तवे ्हापासनू भारताने आपले परराष््रट धोरण स्वतंत्रपणे
कोण आहेत ? आखण्यास सरु ुवात कले ी. भारताच्या सवं िधानातील
(अ) : परू ्वेकडे पहा. मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये राज्याने परराष्र्ट धोरण कसे
(ब) : आतं रराष्र्ट ीय पातळीवरून अाखावे याविषयी तरतूद केली आहे. मार्गदर्शक
तत्त्वांमधील कलम ५१ नुसार परराष्र्ट धोरणाची एक
भारतात गुतं वणूक व्यापक चौकट स्पष्ट करण्यात आली आह.े त्यानुसार
वाढवण्याचे प्रयत्न भारताने आंतरराष्र्ट ीय शांतता व सुरक्षिततचे ्या
जतनाला प्राधान्य द्याव,े आपल्या अांतरराष्र्ट ीय
५. प्रशासकीय घटक : परराष्र्ट धोरणाच्या समस्या किंवा वाद शांततचे ्या मार्गाने सोडवावते असे
निर्मितीत परराष्ट्र व्यवहार मंत्रालय, परराष्र्ट सचिव, स्पष्ट कले े आहे. अन्य राष्ट्रांशी मतै ्रीपरू ्ण संबंध ठेवणे
परदेशातील दतू ावास, राजनतै िक अधिकारी इत्यादी व आंतरराष्ट्रीय कायद्याचा आदर करणे हेही
प्रशासकीय घटकांचा समावशे असतो. परराष््टर आपल्या परराष्टर् धोरणाचे उद्‌दिष्ट मानले आह.े
भारताचे आतापर्तयं चे परराष्रट् धोरण या चौकटीत
विकसित झाले आह.े
67
भारतीय आतं रराष्ट्रीय शातं ता व सुरक्षितता स्थापन परराष्र्ट धोरणावर तीन बाबींचा प्रभाव होता.
सवं िधानाचे करणे. (१) सर्व आंतरराष्ट्रीय घडामोडींचे आकलन
कलम ५१ राष््टराराष्ट्रांत न्याय्य व सन्माननीय संबधं कोणत्याही सत्तेच्या दबावाशिवाय, स्वततं ्रपणे
प्रस्थापित करण.े करण्याचा प्रयत्न केला. शांतता हे नहे मीच भारताच्या
आंतरराष्ट्रीय व्यवहारात आतं रराष््रट ीय परराष्टर् धोरणाचे वशै िष्ट्य राहिले आह.े (२)
कायदा आणि करार याबद्दल आदर पाकिस्तान आणि चीन या दशे ांकडनू असणारे धोकेही
वदृ ्‌धिगं त करणे. विचारात घणे ्यात आल.े (३) स्वावलंबनाचा आग्रह
लवादाच्या साहाय्याने आतं रराष््रट ीय व त्यावर असणारा परराष््टर धोरणाचा भर हहे ी
वादाची शातं तामय सोडवणूक करण.े तत्कालीन परराष््टर धोरणाचे वैशिष्ट्य होते.
भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची आणखी काही अगदी सरु ुवातीच्या काळात भारताने आपल्या
उद्‌दिष्टे पढु ीलप्रमाणे : परराष्ट्र धोरणाद्वारे आशिया खडं ातील देशांबरोबर
* शजे ारी देशांशी व अन्य देशांशी मतै ्रीपूर्ण सबं ंध संबंध सुधारण्याचे प्रयत्न केल.े आशियाई राष्ट्रांशी
सहकार्य करून विकास साधण्याचा आणि आपले
जोपासताना आपल्या देशाच्या सरं क्षणास बाधा स्वातंत्र्य अबाधित ठवे ण्याचा प्रयत्न या काळात
येणार नाही याची काळजी घणे .े राष््टराच्या झाला. ही प्रादेशिक किंवा क्षेत्रीय विकासाची कल्पना
भौगोलिक सीमारषे ा सुरक्षित राहतील याबाबत पढु े आफ्रिकेपर्ंतय विस्तारीत झाली; परंतु काही
तडजोड न करण.े आफ्रो-आशियाई देश अमेरिका व सोव्हिएत रशिया
* भारताच्या एकतचे े व एकात्मतचे े संरक्षण करणे. यांच्या शीतयुद्धकालीन लष्करी सघं टनाचं े सदस्य
* दुसऱ्या देशात वास्तव्य करणाऱ्या आपल्या झाल.े त्यामुळे प्रादेशिक विकासाची प्रक्रिया थांबली.
नागरिकांच्या हिताचे रक्षण करण.े ही जबाबदारी त्यानंतर यशावकाश जे दशे शीतयुद्धातील लष्करी
त्या त्या देशातील भारतीय दतू ावास पार सघं टनामं ध्ये समाविष्ट झाले नाहीत त्यांनी
पाडतात. अलिप्ततावाद सकं ल्पनले ा पाठिंबा दिला. शांतता
* भारताच्या आर्थिक विकासासाठी परराष्ट्रांबरोबर आणि स्वातंत्र्य ही दोन तत्त्वे अलिप्ततावादी
आर्थिक व व्यापारी संबधं प्रस्थापित करणे. धोरणाची मूलभतू तत्त्वे झाली.
भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा आढावा :
भारताच्या परराष्रट् धोरणाचा आढावा अापण दोन या काळात भारताला शेजारी राष्ट्रांबरोबर
टप्प्यांमध्ये घऊे . पहिला टप्पा हा स्वातंत्र्यापासून ते झालेल्या सघं र्षाला तोंड द्यावे लागले. भारत आणि
१९९० पर्ंयतचा मानता येईल. दसु रा टप्पा १९९० पाकिस्तानमध्ये १९४७-४८ आणि १९६५ मध्ये
नंतर ते आजपर्तंय चा असेल. काश्मीर प्रश्नावरून युद्ध झाले. १९७१ मध्ये
भारताचे परराष्ट्र धोरण : सुरुवातीचा टप्पा झालले ्या तिसऱ्या यदु ्धाने पाकिस्तानमधून वेगळे
पं.नेहरंनू ी भारताच्या परराष्र्ट धारे णाची आखणी होऊन स्वततं ्र बांगलादेशाची निर्मिती झाली.
सुरुवातीच्या काळात केली. भारताच्या परराष््रट
धोरणाद्वारे त्यांनी वसाहतवादास विरोध केला. १९७० च्या दशकात भारताच्या परराष्र्ट धोरणात
आतं रराष्ट्वर ादी भूमिका घेऊन जागतिक शांतता व एक प्रकारचे स्थैर्य होत.े दक्षिण आशियामध्ये एक
सुरक्षिततले ा प्राधान्य दिल.े या काळातील भारताच्या प्रबळ प्रादेशिक सत्ता म्हणून भारताचा उदय झाला
होता. १९७४ मध्ये भारताने अणचु ाचणी करून
अणुसशं ोधनाच्या क्षेत्रातील आपली क्षमता सिद्ध
केली. १९८० पासून मात्र काही बदलांना सरु ुवात
68
झाली. दक्षिण आशियाई राष्ट्रांमध्ये सहकार्य वाढीस काळात राजकीय व लष्करी संबधं ांनाच प्राधान्य
लागावे म्हणनू सार्क ही सघं टना स्थापन करण्यात राहिले नाही. परराष्ट्र धोरणात अरथक् ारण,
आली. चीनबरोबर असणारे संबधं सुधारण्यासाठी व्यापार, शिक्षण आणि तंत्रज्ञान अशा अनेक
भारताने सवं ाद सुरू कले ा. सुरक्षिततेच्या क्षेत्रातील पैलंूचा समावेश झाला. १९९१ नंतर भारताने
सहकार्यासाठी अमेरिकेबरोबर भारताने देवाण- आर्थिक व्यवस्थेवरील सरकारी नियंत्रण कमी
घवे ाणीस सुरुवात कले ी. करून मकु ्त आर्थिक धोरण स्वीकारल.े त्यामळु े
साहजिकच शजे ारी दशे ांबरोबरील व्यापारात वाढ
पहिला टप्पा : १९४७ ते १९९० झाली. जागतिक व्यापारात आपला सहभाग
* शीतयदु ्धाच्या पार्श्वभमू ीवर भारताने वाढला. आर्थिक विकास दर वाढवण्याचे प्रयत्न
होऊ लागले.
अलिप्ततावादाचा स्वीकार केला. त्यामुळे सर्वच
राष्ट्रांशी मतै ्रीपरू ्ण सबं ंध ठेवण,े विकासासाठी तुम्हांला शोधता यईे ल का ?
योग्य ती मदत विविध राष्ट्रांकडून घणे े याला * आर्थिक विकास दर म्हणजे काय ?
या काळात प्राधान्य होते. अलिप्ततावादी * भारत, नपे ाळ, भटू ान याचं ्या आर्थिक
धोरणामळु े भारताला आपल्या विकासासाठी
दोन्ही महासत्तांकडून मदत मिळवणे शक्य झाल.े विकास दराचा तक्ता तयार करा.
* संरक्षण व्यवस्था बळकट करण्यावर या काळात
भर होता. त्यासाठीचे तंत्रज्ञान आयात करण्यात * १९९० नंतरच्या दशकात आग्नेय आशियाई
आल.े सोव्हिएत रशिया, फ्रान्स आणि जर्मनी राष्ट्रांशी म्हणजेच सिगं ापूर, थायलडं , व्हिएतनाम,
इत्यादी दशे ांनी यासाठी भारताला साहाय्य केल.े इत्यादी राष्ट्रांशी असणारे आपले आर्थिक सबं धं
या कालखडं ात भारताला काही आव्हानानं ा अधिक बळकट झाले. इझ्राएल, जपान, चीन,
सामारे जावे लागले. त्यामध्ये पाकिस्तानशी सघं र्ष यरु ोपीय सघं यांच्याशी असणारी आपली दवे ाण-
आणि बांगलादशे ाची निर्मिती तसचे चीनशी संघर्ष घवे ाण अधिक वाढली.
याचं ा समावेश होतो.
* आतं रराष्रट् ीय आणि प्रादशे िक पातळीवरील
भारताच्या परराष्ट्र धोरणात पंडित नेहरूचं े अनके आर्थिक सघं टनामं ध्ये भारताचा सहभाग
योगदान : वाढला. उदा., जी-20 आणि BRICS
जागतिक किंवा आंतरराष््टरीय घडामोडींचे (Brazil, Russia, India, China, South
Africa).
आपण स्वततं ्रपणे आकलन करावे ही
त्यांची भूमिका होती.
शांततचे ्या धोरणाचा त्यांनी पाठपुरावा
केला.
दुसरा टप्पा : १९९१ ते आजपर्यतं ब्रिक्स - बोधचिन्ह
* भारताचे दसु ऱ्या टप्प्यातील परराष््टर धोरण अधिक
व्यापक आणि गतिशील बनल.े शीतयदु ्धोत्तर
69
करून पहा. माहीत आहे का तमु ्हांला?
भारत आणि अमरे िका या दोन्ही दशे ातं अण्वस्त्रे अत्यंत विनाशकारी असतात. म्हणून
अनेक बाबतींत सारखपे णा आहे. उदा., दोन्ही त्यांचा कधीही वापर होणार नाही, यासाठी
दशे ातं लोकशाही आहे. असे साधर्म्य सातत्याने प्रयत्न करणे आवश्यक असते.
दाखवणाऱ्या आणखी काही बाबी शोधा व अण्वस्त्रांचा प्रसार रोखण्यासाठी प्रामुख्याने दोन
त्यावर एक प्रकल्प तयार करा. करार करण्यात आले आहते . (१) अण्वस्त्र
प्रसारबंदी करार (NPT) (२) सर्वंकष
* अमेरिकेबरोबरचे आपले संबंध अधिक दृढ झाले अणचु ाचणी बदं ी करार (CTBT). या दोन्ही
आहेत. परस्परांवरील विश्वास वाढला. करारातं ील अटी कवे ळ बड्या दशे ांच्याच
आतं रराष्र्ट ीय समूहात भारताचे स्थान उंचावले. फायद्याच्या असल्याने व विकसनशील दशे ावं र
जाचक निर्बंध घालणाऱ्या असल्याने या करारावं र
* भारताचे आण्विक धोरण भारताच्या परराष्ट्र भारताने स्वाक्षरी केली नाही.
धोरणाचा एक महत्त्वाचा भाग आह.े अणशु क्तीचा
अर्थ आणि तिचे उपयोग याचं ा अभ्यास तमु ्ही करून पहा.
इतिहास, भगू ोल किंवा रसायनशास्त्र या अण्वस्त्रे निर्माण करणाऱ्या देशाचं ी संख्या
विषयामं ध्ये केला असले . अणशु क्तीचे महत्त्व अधिकाधिक होत आहे. अण्वस्त्रांचा प्रसार
लक्षात घेऊन भारताने स्वातंत्र्यानतं र लगचे रोखण्यासाठी तमु च्या वर्गातर्फे एक निवेदन तयार
अणऊु र्जा कार्यक्रमाचा पाया घातला. त्यासाठी करा. वृत्तपत्रात ते प्रसिद्ध करण्यासाठी प्रयत्न
अणऊु र्जा विभाग आणि अणुऊर्जा आयोग करा.
स्थापन कले ा. अणऊु र्जा आयोगाचे पहिले भारत आता एक अण्वस्त्रधारी राष््टर आह;े परंतु
अध्यक्ष डॉ. होमी भाभा होते. ऊर्जेची निर्मिती एक जबाबदार अण्वस्त्रधारी राष््टर अशी भमू िका
हा त्यामागील मुख्य उद्देश असला तरी लष्करी आपण स्वीकारली आहे. निःशस्त्रीकरणाच्या प्रयत्नांना
क्षमता निर्माण करणे हेही त्याचे एक उद‌् दिष्ट भारत सातत्याने पाठिंबा देत आह.े कारण जगात
होते. त्यानसु ार १९७४ साली भारताने पोखरण शातं ता व सुरक्षितता असावी हीच भारताची भूमिका
यथे े पहिली अणचु ाचणी केली. १९९८ साली आह.े
दुसरी अणचु ाचणी करून भारताने अण्वस्त्रे परराष्टर् धोरणाचा अशा प्रकारे आढावा
निर्माण कले ी आहते . अण्वस्त्रे वाहून नेणारी घते ल्यानंतर पुढील प्रकरणात आपण भारताच्या
क्पेष णास्त्रेही आपण तयार केली असून त्यासाठी सरु क्षा व्यवस्थेचा अभ्यास करणार आहोत.
वायदु ल आणि नौदलही सक्षम करण्यात आले
आहेत.
स्वाध्याय
१. दिलले ्या पर्ायय ांपकै ी योग्य पर्ायय निवडून विधाने पूर्ण उद्देश........... हा होता.
करा. (अ) लष्करी क्षमता निर्माण करणे
(ब) अणुचाचणी करणे
(१) अणऊु र्जा आयोग स्थापन करण्याचा मखु ्य
70
(क) अण्वस्त्रांचा प्रसार रोखणे ४. अण्वस्त्र सज्जतेमुळे जागतिक शांततसे धोका निर्माण
(ड) ऊर्जेची निर्मिती झाला आहे, याविषयी तमु ्हांला काय वाटते?
(२) जगातील सर्व राष्ट्रांचे सर्वांत महत्त्वाचे उद‌् दिष्ट
५. खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.
........ बनले आहे . (१) भारताचे परराष्टर् धोरण कोणत्या मूल्यांवर
(अ) आण्विक विकास (ब) आर्थिक विकास आधारित आहे ?
(क) अणचु ाचणी (ड) सरु क्षा व्यवस्था (२) भारत-चीन सबं ंध सुधारण्यास कोणी कोणी
(३) भारताच्या परराष््रट धोरणात प्रामखु ्याने खालील योगदान दिल े ?
बाब महत्त्वाची आहे. (३) भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची उद‌् दिष्ेट लिहा.
६. पढु ील संकल्पनाचित्र तयार करा.
(अ) मुक्त आर्थिक धोरण (ब) परस्परावलबं न
(क) अलिप्ततावाद (ड) आण्विक विकास
परराष्टर् धोरण निश्चित
(४) इ.स.१९७४ साली भारतान.े .......... या करणारे घटक
ठिकाणी अणचु ाचणी केली. उपक्रम
(अ) श्रीहरीकोटा (ब) थुंबा प्राचीन काळात भारताचे कोणकोणत्या दशे ाशं ी व्यापारी
(क) पोखरण (ड) जतै ापरू
संबंध होते, त्याची माहिती मिळवा.
२. पुढील विधाने चूक की बरोबर ते सकारण स्पष्ट
करा.
(१) प.ं नेहरूनं ी भारत-चीन सबं धं सुधारण्यास
मोठे योगदान दिल.े
(२) अटलबिहारी वाजपये ी यांनी पाकिस्तानसोबत
सबं ंध सधु ारण्यास पुढाकार घेतला.
३. पढु ील संकल्पना स्पष्ट करा.
(१) भारताचे परराष्ट्र धोरण
(२) राष्रट् ीय हितसबं धं
(३) जागतिक शातं ता
71
३ भारताची सुरक्षा व्यवस्था
चला, थोडी उजळणी करूया ! ठवे ावी लागते. याला राष््टरीय सुरक्षा असे म्हणतात.
मागील प्रकरणात आपण भारताच्या परराष््टर
सांगा पाहू ?
धोरणासबं ंधी अभ्यास कले ा. परकीय आक्रमण आणि परस्परपरू क आणि परस्परविरोधी हितसबं धं ाचं ी
अंतर्गत अव्यवस्थेपासून संरक्षण करणे, सीमारषे ा काही उदाहरणे भारत आणि शजे ारी दशे ाचं ्या
सरु क्षित ठेवणे हे राष््टराचे प्राथमिक हितसंबंध असतात संदर्भांत तुम्हांला सांगता येतील का ?
हहे ी आपल्याला समजल.े त्यासाठी प्रत्येक राष्ट,्र
राष्ट्रीय पातळीवर एक भक्कम सुरक्षा व्यवस्था निर्माण राष्ट्रीय सरु क्चषे े जतन करण्याचे मार्ग
करत.े भारतानहे ी अशी राष्रट् ीय सुरक्षा व्यवस्था राष्ट्राच्या सरु क्चेष ा सबं धं भौगोलिकतशे ी जोडलले ा
निर्माण कले ी असनू या प्रकरणात आपण तिचे स्वरूप आह.े कारण भौगोलिकदृष्ट्या अधिक निकट
आणि सरु क्षा व्यवस्थेसमोरील आव्हाने विचारात असणाऱ्या राष्ट्रांकडून राष््टरीय सुरक्ेषला धोका
घणे ार आहोत. निर्माण होण्याची शक्यता असते. आपल्या
भौगोलिक सीमारेषांना असलले ा धोका कोणता
राष्ट्रीय सरु क्षा म्हणजे काय ? अाहे व तो कोणाकडनू आहे हे ओळखणे
आंतरराष््टरीय व्यवस्था सार्वभौम राष्ट्रांची महत्त्वाचे असत.े
हा धोका दूर ठवे ायचा असले तर त्यासाठी
बनलले ी आह.े ही सार्वभौम राष्रे्ट जरी एकमेकानं ा राष्ट्राला आपली लष्करी ताकद वाढवावी लागत.े
सहकार्य करत असली तरी त्यांच्यात काही वेळसे आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब करून धोक्याविषयी
सघं र्षही होतात. राष्र्ट ाराष्ट्रांमध्ये सीमारषे से बं धं ी वाद अंदाज बांधणे, शस्त्रास्त्रनिर्मिती, सरं क्षण दलाचं े
असतात, तर काही वेळसे पाणीवाटपावरून त्यांच्यात आधुनिकीकरण व ती अद्ययावत करणे इत्यादी
सघं र्ष निर्माण होतात. आंतरराष्ट्रीय कराराचं े पालन मार्ग अवलबं ले जातात.
न करणे, परस्पराशं ी सतत स्पर्धा करण,े शेजारी युद्धाच्या मार्गाने सघं र्ष निराकरण करणे व राष््टरीय
देशांतनू निर्वासिताचं े लोंढे येणे ही संघर्षाची काही सरु क्चषे ी जपणूक करणे अधिक तणावाचे आणि
अन्य कारणे असू शकतात. राष्ट्रांमध्ये अशा प्रकारे आंतरराष््टरीय शांतता धोक्यात आणणारे असते
परस्परविरोधी हितसबं ंध निर्माण झाल्यास त्यांचे म्हणून काही राष्ट्ेर अन्य राष्ट्रांचा पाठिंबा मिळवून
निराकारण तडजोडी, चर्चा याचं ्या आधारे कले े राष््टरीय सुरक्षेला असणारा धोका कमी करण्याचा
जात;े परतं ु असे प्रयत्न जेव्हा अपरु े ठरतात तवे ्हा प्रयत्न करतात.
एखादे राष्रट् युद्धाचाही विचार करते. एका राष््टराने
दसु ऱ्या राष्र्ट ावर आक्रमण करण,े राष््टराच्या विचार करा आणि सचु वा.
सार्वभौमत्वाला आव्हान देणे यांमुळे राष्ट्राच्या शस्त्रसामर्थ्ायबाबत सर्व दशे समान पातळीवर
सरु क्ेलष ा धोका निर्माण होतो. आक्रमक राष्ट्रांच्या नाहीत. अशा परिस्थितीत जर आपल्याला
लष्करी सामर्थ्माय ळु े अशा प्रकारचे आव्हान निर्माण शस्त्रकपातीचे धोरण जागतिक पातळीवर
होत.े कोणत्याही परिस्थितीत राष्रट् ाच्या सार्वभौमत्वाचे राबवायचे असले तर काय करावे लागेल ?
आणि अस्तित्वाचे रक्षण करणे हे राज्याचे पहिले
कर्तव्य आणि जबाबदारी असल्याने राज्याला आपली
सरु क्षा व्यवस्था कायम सज्ज आणि अद्ययावत
72
हे तमु ्हांला पटते का ? मानले जात.े भदू लाच्या प्रमखु ाला ‘जनरल’ असे
लष्करी ताकद वाढवण्याच्या प्रयत्नात राष्े्टर म्हणतात. नौदलाचे प्रमुख ‘ॲडमिरल’ असतात, तर
परस्परांशी शस्त्रस्पर्धा सुरू करतात. शस्त्रस्पर्धेमळु े वायदु लाच्या प्रमुखाला ‘एअर चीफ मार्शल’ असे
असरु क्षिततेची भावना अधिकच वाढत.े म्हणतात. या तीनही प्रमुखांची नमे णकू भारताचे
असुरक्षिततचे ी भावना राष््टरीय सुरक्लषे ा असणारे राष्पटर् ती करतात.
धोकेही वाढवते. हे धोके टाळण्यासाठी
शस्त्रस्पर्धेची नव्हे तर शस्त्रकपातीची गरज आहे. भूदल
परिच्छेद वाचा आणि त्याखालील प्रश्नांची नौदल
उत्तरे लिहा.
वायुदल
आंतरराष्ट्रीय संघर्ष शातं तचे ्या आणि
वाटाघाटीच्या माध्यमातनू सोडवण्याचा प्रयत्न शोधा म्हणजे आणखी समजले ...
प्रत्येक राष्र्ट ाने कले ा पाहिजे. त्यासाठी लष्करी राजवट म्हणजे काय ?
राष्र्ट ाराष्ट्रांमधील सवं ाद आणि दवे ाणघेवाण अशा राजवटींमध्ये लोकशाही असते का ?
वाढली पाहिज.े राष््टराराष्ट्रांमध्ये जितके जास्त
परस्परावलंबन, तितकी अधिक शातं ता व भारताचे राष््रपट ती सर्व सरं क्षण दलाचं े सरसने ापती
सुरक्षितता वाढले . त्यामुळे आतं रराष््टरीय सहकार्य (Supreme Commander of the Defence
वाढण्यास चर्चा व वाटाघाटीसाठी वगे वगे ळी Forces) असतात. राष््टरपतींच्या संमतीशिवाय
माध्यमे आणि व्यासपीठे उपलब्ध होतील. सरं क्षण दलानं ा यदु ्ध अथवा शातं तेसबं धं ी निर्णय घेता
आर्थिक नुकसानीच्या भीतीमळु े राष्र्ट युद्धे येत नाहीत. कारण राष््टपर ती नागरी सत्तेचे प्रतिनिधित्व
टाळण्याचा प्रयत्न करतील. करतात. लोकशाहीत नागरी नेततृ ्व लष्करी नेततृ ्वापेक्षा
१. वरील परिच्छेदातनू कोणता संदशे मिळतो ? श्रेष्ठ मानले जात.े
२. राष्रट् ाराष्ट्रांमधील सवं ाद कसा वाढले ?
३. अार्थिक नकु सान आणि यदु ्ध याचं ्यात भारताच्या सुरक्षा यतं ्रणते ील तीनही सरं क्षण दले
अद्ययावत असावीत, यासाठी अनेक उपाययोजना
कोणता संबंध आहे ? कले ्या जातात. त्यासाठी काही संशोधन ससं ्थाही
भारताची सुरक्षा यतं ्रणा : भूदल, नौदल आणि
वायदु ल या संरक्षण करणाऱ्या तीन दलाचं ा भारताच्या
सुरक्षा यतं ्रणते समावशे आह.े भारताच्या भौगोलिक
सीमांचे रक्षण करण्याची जबाबदारी भूदलावर असते,
तर नौदल भारताच्या सागरी सीमांचे रक्षण करत.े
भारताच्या हवाई सीमा व अवकाशाचे रक्षण करण्याची
जबाबदारी वायुदलाची असते. या तीनही दलांवर
सरं क्षण मतं ्रालयाचे नियंत्रण असत.े भारतातील भदू ल
खूप मोठे असनू ते जगातील सातव्या क्रमाकं ाचे
73
स्थापन कले ्या आहते . सरं क्षण दलातील सर्व श्ेणर ींच्या बाबँ स्फोट, दंगे यांमुळे दशे ाच्या सरु क्सषे धोका
व्यक्तींना आपले काम उत्तम प्रकारे पार पाडता यावे निर्माण झाल्यास वगे वान हालचाली करून जनजीवन
यासाठी आपल्या दशे ात अनके प्रशिक्षण ससं ्थाही सरु ळीत करण्याचे काम जलद कृती दल करत.े
आहेत. उदा., पुणे येथील नशॅ नल डिफेन्स ॲकॅडमी,
दिल्ली यथे ील नशॅ नल डिफने ्स कॉलजे इत्यादी. विद्यार्थ्यांमध्ये शिस्त व लष्करी शिक्षणाची
आवड निर्माण व्हावी या हेतनू े राष््टरीय छात्रसेना
निमलष्करी दले : भारतातील सरं क्षण दलानं ा म्हणजे एन.सी.सी.ची स्थापना करण्यात आली आह.े
मदत करण्यासाठी निमलष्करी दले असतात. ती यात शाळा, महाविद्यालयातं ील विद्यार्थी-
पूर्णतः लष्करीही नसतात व नागरीही नसतात. म्हणनू विद्यार्थिनींना सहभागी होता यते .े
त्यांना ‘निमलष्करी दल’े असे म्हटले जाते. संरक्षण
दलांना साहाय्य करणे हे त्यांचे प्रमुख काम असते. गृहरक्षक दल : स्वाततं ्र्यपूर्व काळात गृहरक्षक
सीमा सुरक्षा दल (Border Security Force), दल (होमगार्ड) ही सघं टना स्थापन करण्यात आली.
तटरक्षक दल (Coast Guard), केदं ्रीय राखीव गहृ रक्षक दलात सहभागी होऊन नागरिक देशाच्या
पोलीस दल (Central Reserve Police संरक्षणास साहाय्यभतू ठरू शकतात. वीस ते पस्तीस
Force), जलद कृतिदल (Rapid Action वर्ेष वयोगटातील कोणत्याही स्त्री-परु ुष नागरिकासं
Force) याचं ा निमलष्करी दलात समावशे होतो. या दलात भरती होता यते े.
रेल्वेस्थानक,े तेलसाठ,े पाणीसाठे इत्यादी पोलिसांच्या बरोबरीने सार्वजनिक सुरक्षितता
महत्त्वाच्या ठिकाणांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी राखण,े दंगल व बदं या काळात दूध, पाणी, इत्यादी
निमलष्करी दलांची असते. तसचे नसै र्गिक किंवा जीवनावश्यक वस्तूंचा परु वठा करण,े वाहतुकीची
मानवनिर्मित आपत्तींचे व्यवस्थापन करण्यात त्यांचा व्यवस्था करण,े भकू ंप, परू अशा नसै र्गिक आपत्तींच्या
सहभाग असतो. शातं तचे ्या काळात देशाच्या वळे ी लोकानं ा मदत करणे इत्यादी कामे या दलास
आंतरराष््टरीय सीमांचे रक्षण करण्याची जबाबदारी पार पाडावी लागतात.
निमलष्करी दलावं र असत.े भारताच्या सरु क्षिततपे ढु ील आव्हाने
स्वातंत्र्यापासून आजपर्यतं भारताच्या सुरक्षिततेला
सीमजे वळच्या भागात राहणाऱ्या नागरिकांच्या
मनात सरु क्षिततेची भावना निर्माण करण,े तस्करी पाकिस्तान आणि चीन या राष्ट्रांनी धोका निर्माण
रोखणे, सीमवे र गस्त घालणे ही कामे सीमा सुरक्षा करण्याचा प्रयत्न कले ा आह.े भारत आणि
दल करत.े पाकिस्तान याचं ्यात अनेक वादग्रस्त प्रश्न
आहेत. उदा., काश्मीरची समस्या,
भारताच्या सागरी किनाऱ्यांचे रक्षण करण्यासाठी पाणीवाटपाविषयीचे तंट,े घसु खोरीची समस्या,
तटरक्षक दलाची निर्मिती करण्यात आली आह.े सीमावाद, इत्यादी. हे प्रश्न चर्चा आणि
भारताच्या सागरी हद्दीतील मच्छीमारी व्यवसायास वाटाघाटीच्या माध्यमातनू सोडवण्याचा प्रयत्न
सरं क्षण दणे ,े सागरी मार्गावरील चोरटा व्यापार भारत सातत्याने करत आह.े (भारत-पाकिस्तान
थांबवणे इत्यादी कामे तटरक्षक दल पार पाडते. सबं धं ावं िषयी तमु ्हांला प्रकरण ६ मध्ये अधिक
अभ्यासायला मिळणार आह.े )
कायदा व सुव्यवस्था राखण्याच्या कामी विविध आशिया खंडात भारत आणि चीन हे महत्त्वाचे
राज्यांतील प्रशासनास मदत करण्याचे काम कदंे ्रीय देश आहेत. १९६२ मध्ये चीनबरोबर आपले
राखीव पोलीस दल करते. यदु ्धही झाले आहे. भारताच्या शेजारी असणाऱ्या
74
राष्ट्रांवर आपले प्रभुत्व प्रस्थापित करण्याचा मानवी सुरक्षेला असणारी आव्हाने
प्रयत्न चीन करत असल्यामुळे भारत-चीन (१) मानवी सुरक्लषे ा असणारे सर्वांत मोठे
संबधं ातं तणाव आह.े सीमारेषेबाबत भारत-चीन
यांमध्ये वाद आह.े आव्हान म्हणजे दहशतवाद. दहशतवादाचे लक्ष्यच
सामान्य, निरपराध माणसे असतात. त्यांच्या मनात
भारताच्या सरु क्षिततेला केवळ बाहेरच्या दहशत किंवा भीती निर्माण करून त्यांच्यामध्ये
राष्ट्रांकडूनच धोका आहे असे नाही तर अंतर्गत असरु क्षिततचे ी भावना निर्माण करणे हा दहशतवादाचा
क्षेत्रातनू ही सरु क्षितता धोक्यात आणण्याचा प्रयत्न हते ू असतो. त्यामुळे मानवी सुरक्ेसष ाठी दहशतवाद
होत आहे. राष्र्ट ीय सुरक्चषे ्या सदं र्भात आता नष्ट करणे आवश्यक आह.े
बाह्य सरु क्षितता व अंतर्गत सरु क्षितता असा
फरक महत्त्वाचा राहिला नाही. धर्म, प्रादेशिकता, चर्चा करा.
वचै ारिक, वाशं िक, आर्थिक यावं र आधारित मानवी सुरक्षेसाठी लोकशाही शासन व्यवस्थाच
अनके बडं खोर चळवळी, अतं र्गत क्षेत्रात
अस्थिरता निर्माण करत आहेत. उदा., नक्षलवादी उपयुक्त आहे असे तमु ्हांला वाटते का ? चर्चेत
चळवळ. तुम्ही कोणते मदु ्दे मांडाल ?
मानवी सरु क्ेसष ाठी कौटुंबिक पातळीवर कोणते
दहशतवाद हे भारताच्या अंतर्गत सरु क्ेचष ्या प्रयत्न करता यते ील ?
सदं र्भातील सर्वांत मोठे आव्हान आह.े दहशतवाद
ही एक जागतिक समस्या असून दहशतवाद नष्ट (२) पर्वया रणातील बदलामं ुळे व प्रदूषणामळु ेही
व्हावा म्हणनू भारत प्रयत्नशील आह.े मानवी जीवनाला धोका निर्माण झाला आहे. एड्‌स,
डगें ्यू, चिकनगुनिया, स्वाईन फ्,ूल इबोला यासं ारख्या
मानवी सरु क्षा रोगांनी मोठेच आव्हान निर्माण केले आहे. अशा
राष्र्ट ीय सुरक्षेच्या कल्पनते शीतयदु ्धानंतरच्या रोगापं ासून मानवाचे संरक्षण हाही मानवी सुरक्षेचा
घटक मानला जातो.
काळात बदल झाला असनू ती अधिक व्यापक
झाली आहे. राष्रट् ीय सरु क्षा म्हणजे केवळ दशे ाची तमु ्हांला काय वाटते ?
सुरक्षा नाही तर त्यात राहणाऱ्या माणसाचं ीही सरु क्षा समाजातला वाढता हिंसाचार मानवी सुरक्लेष ा
असा नवा विचार त्यात आला आहे. कारण दशे ाची
सुरक्षा ही अंतिमतः माणसांसाठीच असते. म्हणनू च धोका निर्माण करत आह.े हिंसाचार वाढू नये
माणूस कदंे ्रस्थानी ठवे नू नव्याने कले ेला सरु क्ेचष ा म्हणून सर्व पातळ्यांवर कशाप्रकारे शांतता
विचार म्हणजे मानवी सुरक्षा होय. मानवी सरु क्ेतष प्रक्रिया निर्माण करता येतील ?
माणसांचे सर्व प्रकारच्या धोक्यांपासनू संरक्षण करून
त्यांना शिक्षण, आरोग्य व विकासाच्या सधं ी प्राप्त भारताच्या सुरक्षा व्यवस्थेचे स्वरूप आपण या
करून देणे अपेक्षित आह.े प्रकरणात अभ्यासल.े राष््टरीय सुरक्षा ते मानवी सरु क्षा
असा सरु क्ेसष ंबधं ीच्या कल्पनेत झालेला बदलही
निरक्षरता, दारिद्र्य, अंधश्रद्धा, मागासलपे णा आपण या प्रकरणात समजून घते ला. पुढील प्रकरणात
दरू करून सर्वांना सन्मानाने जगण्यासाठी पोषक आपण संयकु ्त राष्ट्रे या आंतरराष्टर् ीय सघं टनचे ा
परिस्थिती निर्माण करणे याचाही समावशे मानवी अभ्यास करणार आहोत. मानवी सुरक्ेसष ाठी ती
सरु क्ेतष होतो. अल्पसंख्य व दरु ्बल गटाचं ्या हक्कांचे कोणत्या उपाययोजना करते, ते समजनू घऊे .
संरक्षणही मानवी सुरक्सेष ाठी आवश्यक आह.े
75
स्वाध्याय
१. दिलले ्या पर्यया ापं ैकी योग्य पर्यया निवडनू विधाने पूर्ण ४. पढु ील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.
करा. (१) राष्ट्राच्या सरु क्ेषला कोणत्या बाबींपासून धोका
(१) भारताचे ........ हे सर्व सरं क्षक दलाचं े निर्माण होतो ?
(२) सीमा सुरक्षा दलाची कार्ेय लिहा.
सरसेनापती असतात. (३) मानवी सरु क्षा म्हणजे काय?
(अ) प्रधानमंत्री (ब) राष्रप्ट ती
(क) सरं क्षण मतं ्री (ड) राज्यपाल ५. दिलले ्या सचू नेनसु ार कतृ ी करा.
(२) भारताच्या सागरी किनाऱ्याच्या रक्षणाची १. सुरक्षा दलाविषयीचा पढु ील तक्ता पूर्ण करा.
जबाबदारी असणारे दल - सुरक्षा सध्या
(अ) भूदल (ब) तटरक्षक दल दलाचे कार्ेय प्रमखु कार्यरत
(क) सीमा सुरक्षा दल (ड) जलद कृतिदल ०नाव
(३) विद्यार्थ्यांमध्ये शिस्त व लष्करी शिक्षणाची भदू ल प्रमखु ाचे नाव
-----
आवड निर्माण करण्यासाठी ........ ची स्थापना ---- ------- ---- -------
करण्यात आली. ------- ॲडमिरल -------
(अ) बी.एस.एफ. (ब) सी.आर.पी.एफ.
(क) एन.सी.सी. (ड) आर.ए.एफ. भारताच्या हवाई ---- -------
२. पुढील विधाने चूक की बरोबर ते सकारण स्पष्ट सीमा व अवकाशाचे
रक्षण करणे.
करा.
(१) मानवी सुरक्षिततेसाठी दहशतवाद नष्ट करणे २. भारताच्या सरु क्ेषपढु ील आव्हाने पढु ील सकं ल्पना
चित्राच्या साहाय्याने दाखवा.
आवश्यक आहे.
(२) प्रत्येक राष्टर् स्वत:साठी भक्कम सुरक्षा व्यवस्था सरु क्षा
व्यवस्थेपुढील
निर्माण करते.
(३) भारत आणि पाकिस्तान यांच्यात कोणतेच आव्हाने
वादग्रस्त प्रश्न नाहीत. उपक्रम
३. पुढील संकल्पना स्पष्ट करा. ‘भारताच्या सरु क्षिततपे ुढील आव्हान’े या विषयावर शाळते
(१) जलद कृतिदलाचे कार्य (२) मानवी सुरक्षा
(३) गृहरक्षक दल चर्चासत्र आयोजित करा.
76
४ संयकु ्त राष्ट्रे
या प्रकरणात नवीन काय शिकणार आहोत ? मसदु ा तयार केला गले ा. अमरे िकेतील सनॅ फ्रान्सिस्को
आतं रराष्ट्रीय पातळीवर शांतता व सरु क्षितता असावी येथे १९४५ मध्ये पन्नास राष्ट्रांच्या प्रतिनिधींनी
म्हणून सयं कु ्त राष्ेरट् ही आतं रराष््टरीय सघं टना स्थापन सविस्तर चर्चा करून सयं कु ्त राष्टर् ाची सनद तयार
करण्यात आली. या संघटनचे ी उद्‌दिष्े,ट तत्त्वे, रचना कले ी. या सनदवे र स्वाक्षऱ्या होऊन यदु ्ध संपताच
आणि शातं ता रक्षणातील तिची भूमिका यांचा २४ ऑक्टोबर १९४५ रोजी ‘संयकु ्त राष्’रेट् या
अभ्यास प्रस्तुत प्रकरणात करायचा आहे. संघटनचे ी स्थापना करण्यात आली. संयुक्त राष्रे्ट ही
संयुक्त राष्ट्रे : पार्श्वभूमी सार्वभौम राष्ट्रांची संघटना आह.े
विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला दोन महायदु ्धे सांगा पाहू ?
झाली. या महायुद्धांमुळे मोठ्या प्रमाणावर जीवित व
वित्तहानी झाली. यामुळे जागतिक शातं ता प्रस्थापित यदु ्धकाळात झालेल्या परिषदामं ध्ये भारत
करण्यासाठी एक यंत्रणा निर्माण कले ी पाहिजे या सहभागी झाला होता का ?
जाणिवते नू पहिल्या महायदु ्धानतं र राष्सरट् ंघ आणि
दसु ऱ्या महायदु ्धानतं र संयुक्त राष््रटे या आंतरराष्र्ट ीय संयुक्त राष््टेर दिन म्हणून कोणता दिवस
सघं टनचे ी स्थापना करण्यात आली. पहिल्या साजरा कले ा जातो ?
महायुद्धानंतर स्थापन झालेल्या राष्सर्ट ंघाला फारसे यश
मिळाले नाही. पण दुसऱ्या महायदु ्धामध्ये अणुबॉम्बचा सयं ुक्त राष्ट्रे या सघं टनेची उद्‌दिष्टे
वापर झाल्यानतं र अशा प्रकारची विनाशकारी युद्धे संयुक्त राष्ट्ेर ही जगातील सर्वांत मोठी
थाबं ली पाहिजेत आणि ही सर्वच राष्ट्रांची सामहू िक
जबाबदारी आहे, हा विचार पढु े आला. अशी जाणीव आंतरराष््टरीय सघं टना आह.े सुरुवातीस केवळ ५०
सर्व राष्ट्रांमध्ये निर्माण करण्यासाठी संयकु ्त राष्रे्ट या दशे या सघं टनेचे सदस्य होत.े आज ही संख्या १९३
संघटनेची स्थापना दसु रे महायुद्ध संपल्यानंतर करण्यात वर गेली आहे. ही सर्व सदस्य राष्ट्रे संयकु ्त राष्ट्रांच्या
आली. व्यासपीठावर एकत्र येतात. संयुक्त राष्ट्रांची काही
संयुक्त राष्ट्रांच्या स्थापनचे ा कालानुक्रम निश्चित उद‌् दिष्ेट आहते . थोडक्यात सागं ायचे
झाल्यास, सयं कु ्त राष्ट्रे जागतिक शांतता निर्माण
दुसऱ्या महायुद्धाच्या दरम्यान १४ ऑगस्ट करण्यासाठी आवश्यक त्या सर्व उपाययोजना करते.
१९४१ रोजी इगं ्लंडचे प्रधानमंत्री विन्स्टन चर्चिल राष्ट्रांमध्ये मतै ्रीपरू ्ण संबंध प्रस्थापित करण.े
आणि अमेरिकचे े अध्यक्ष फ्रकँ लीन डी. रुझवेल्ट आंतरराष््टरीय प्रश्न शातं तचे ्या मार्गाने सोडवून
यांच्यामध्ये अटलांटिक करार झाला. या करारानुसार
युद्ध संपल्यानंतर आंतरराष््टरीय सुरक्षा निर्माण आतं रराष्रट् ीय सरु क्षा वदृ ्‌धिगं त करण.े
करण्यासाठी एक कायमस्वरूपी व्यवस्था निर्माण मानवी हक्कांचे व स्वाततं ्र्याचे जतन व सवं र्धन
करण्याचा निर्णय घेण्यात आला. या निर्णयावर
१९४४ आणि १९४५ मध्ये झालले ्या दोस्त राष्ट्रांच्या करणे.
परिषदते विस्तृत चर्चा करण्यात आली व त्यानसु ार याचबरोबर आतं रराष्रट् ीय स्तरावर आर्थिक
आतं रराष््टरीय सघं टना स्थापन करण्याच्या कराराचा सहकार्य वाढवणे हाही संयकु ्त राष्ट्रांचा हेतू आहे.
सार्वभौम राष्ट्रांच्या राजनयिक विशेषाधिकारांचा
77
आदर करण,े दसु ऱ्या देशावर आक्रमण न करण,े खालील प्रश्नांची उत्तरे दते ा येतील का ?
आंतरराष््टरीय कायद्याचे व कराराचं े पालन करणे हे आंतरराष्ट्रीय सुरक्लेष ा गभं ीर धोका निर्माण
सर्व सभासद राष्ट्रांचे कर्तव्य आह.े
झाल्यास सयं ुक्त राष्ट्रे सशस्त्र हस्तक्पेष करू
सयं ुक्त राष्टेर् ही सार्वभौम राष्ट्रांनी एकत्र येऊन शकते का ?
निर्माण केलेली सघं टना आह.े त्यामळु े साहजिकच मानवी हक्कांचे व स्वातंत्र्याचे संवर्धन व्हावे
ती काही तत्त्वांवर किंवा नियमांवर आधारलेली यासाठी संयुक्त राष्ट्रांनी काय पावले उचलली
आह.े ती तत्त्वे थोडक्यात पढु ीलप्रमाणे आहते . आहते ?
सयं ुक्त राष्ट्रांची तत्त्वे
१. सर्व सभासद राष्ट्रांचा दर्जा समान असेल. सयं कु ्त राष्ट्रांची रचना : संयकु ्त राष्ट्रांच्या
सनदमे ध्ये या सघं टनेची रचना व कार्यपद्धती
भौगोलिक आकार, आर्थिक व लष्करी ताकद यांविषयी माहिती दिलेली आह.े
यावं र आधारित राष्ट्राराष्ट्रांमध्ये भेदभाव केला
जात नाही. सयं ुक्त राष्ट्रांची सहा प्रमखु अंगे किंवा शाखा
२. सयं ुक्त राष्ट्रांच्या सभासद राष्ट्रांनी परस्परांच्या आहते .
स्वातंत्र्य आणि भौगोलिक एकात्मतचे ा आदर
करावा. (१) आमसभा (२) सुरक्षा परिषद (३) आर्थिक
३. सर्व सभासद राष्ट्रांनी आपले आतं रराष्र्ट ीय वाद, आणि सामाजिक परिषद (४) आंतरराष््रट ीय न्यायालय
आपापसातील विवाद शांततेच्या मार्गाने (५) विश्वस्त मडं ळ (६) सचिवालय.
सोडवावते .
सयं ुक्त राष्ट्रे - आमसभा
78
या सहा शाखावं ्यतिरिक्त सयं कु ्त राष्ट्रांच्या संयकु ्त राष्ट्रांचे मखु ्यालय न्यूयॉरक् येथे
कार्तया मदत करणाऱ्या सयं कु ्त राष्ट्रांच्या अनेक आहे. इंग्रजी, फ्चंरे , रशियन, स्पॅनिश, चिनी
संलग्न ससं ्था आहते . त्यांना विशषे कार्ताय ्मक आणि अरबी या संयकु ्त राष्ट्रांच्या अधिकृत
ससं ्था असे म्हणतात. विशिष्ट कार्यक्षेत्रात काम भाषा आहेत.
करणाऱ्या या ससं ्था जगातील राष्ट्रांना त्या
कार्माय ध्ये मदत करतात. आतं रराष्टर् ीय कामगार सुरक्षा परिषद : सरु क्षा परिषदते एकणू १५ सदस्य
संघटना (ILO), अन्न व शते ी संघटना (FAO), असतात. त्यांपकै ी ५ सदस्य कायम तर १० सदस्य
जागतिक आरोग्य संघटना (WHO), जागतिक अस्थायी स्वरूपाचे असतात. अस्थायी सदस्यांची
बँक (WB), आंतरराष्ट्रीय नाणने िधी (IMF), निवडणकू दर २ वर्षांनी आमसभा करत.े अमरे िका,
सयं कु ्त राष्ट्रांचा बालक निधी (UNICEF), रशिया, इंग्लंड, फ्रान्स आणि चीन हे सुरक्षा समितीचे
सयं कु ्त राष्ट्रांची शैक्षणिक, वजै ्ञानिक आणि कायम सदस्य आहेत. त्यांना नकाराधिकाराचा
सासं ्ृतक िक संघटना (UNESCO) अशा काही अधिकार आहे. कोणत्याही महत्त्वाच्या प्रश्नांवर
महत्त्वपूर्ण सलं ग्न ससं ्था आहेत. निर्णय घेण्यासाठी ५ कायम सदस्य आणि किमान
४ अस्थायी सदस्य यांचा होकार असणे आवश्यक
आमसभा : सयं कु ्त राष्ट्रांचे सर्व सभासद देश असत.े कायम सदस्यांपकै ी कोणत्याही एका सदस्याने
आमसभचे े सदस्य असतात. देश श्रीमंत असो वा जरी नकाराधिकाराचा वापर कले ा, म्हणजे जर विरोधी
गरीब, मोठा असो वा छोटा, सर्व सदस्य राष्ट्रांचे मत दिले तरी निर्णय घेता येत नाही.
स्थान आणि दर्जा समान असतो. म्हणजेच प्रत्येक सुरक्षा परिषदचे ी कार्ये
राष्र्ट ाला एक मत असत.े प्रत्येक वर्षी सप्टेबं र ते (१) आंतरराष्रट् ीय शातं ता आणि सरु क्षितता राखणे
डिसेंबर या कालावधीत आमसभेचे अधिवशे न असत.े
या अधिवशे नात पर्वाय रण, निःशस्त्रीकरण अशा ही सरु क्षा परिषदचे ी प्रमुख जबाबदारी आह.े
महत्त्वपरू ्ण जागतिक विषयावं र चर्चा होत.े आमसभते ील आतं रराष््रट ीय संघर्षाच्या परिस्थितीत सघं र्ष
निर्णय बहुमताने घते ले जातात. हे निर्णय ठरावाचं ्या मिटवनू शातं ता प्रस्थापित करण्यासाठी प्रयत्न
स्वरूपात असतात. म्हणजेच आमसभा फक्त ठराव करणे, आर्थिक निर्बंध लादणे किंवा आक्रमक
करते. कायदे करत नाही. सदस्य राष्ट्रांच्या प्रतिनिधींना राष्रट् ाविरोधात लष्करी कारवाई करण्याचा निर्णय
एकत्र येऊन चर्चा करण्यासाठी, महत्त्वाच्या जागतिक घेणे यांपैकी एक पर्यया सरु क्षा परिषद सुचवते.
प्रश्नांवर धोरण ठरवण्यासाठी एक व्यासपीठ म्हणून (२) शस्त्रास्त्र नियंत्रणासाठी योजना तयार करण्याचे
आमसभेचे महत्त्व आहे. काम सुरक्षा परिषद करत.े
आमसभेची कार्ेय (३) आमसभचे ्या बरोबरीने आतं रराष््टरीय न्यायालयाचे
न्यायाधीश आणि संयुक्त राष्ट्रांचा महासचिव
(१) सरु क्षा समितीवरील अस्थायी सदस्यांची निवडण्यात सुरक्षा परिषदेचा सहभाग असतो.
निवड करणे. सुरक्षा परिषदचे ्या रचनते बदल व्हावा आणि
तिचे स्वरूप अधिक लोकशाहीपरू ्ण व्हावे या दृष्टीने
(२) सरु क्षा परिषदचे ्या बरोबरीने संयकु ्त राष्ट्रांचे सध्या सधु ारणा सचु वल्या जात आहते . सुरक्षा
महासचिव आणि आतं रराष्ट्रीय न्यायालयातील परिषदेत भारताला कायम सदस्यत्व मिळावे म्हणून
न्यायाधीशांची निवड करणे. भारत प्रयत्नशील आहे.
(३) संयकु ्त राष्ट्रांच्या वार्षिक अदं ाजपत्रकास
मान्यता दणे े.
79
आर्थिक व सामाजिक परिषद : संयुक्त कार्ेय
राष्ट्रांच्या आर्थिक आणि सामाजिक धोरणामं ध्ये (१) हवामान बदल, मानवी हक्क, निःशस्त्रीकरण
समन्वय साधणे हे या परिषदेचे मुख्य उद्‌दिष्ट आहे.
या परिषदेत एकूण ५४ सदस्य असतात. त्यांची अशा जागतिक प्रश्नांवर आंतरराष्ट्रीय परिषदा
निवड आमसभा करत.े प्रत्येक सभासदाचा कार्यकाल भरवणे.
३ वर्षांचा असतो व दरवर्षी एक ततृ ीयाशं सभासद (२) आमसभचे ्या व सुरक्षा परिषदचे ्या बठै का
नव्याने निवडले जातात. परिषदेचे निर्णय बहुमताने आयोजित करण.े
घते ले जातात. (३) माहितीचे सकं लन करण.े
कार्ेय (४) प्रसिद्धी माध्यमानं ा माहिती पुरवण.े
(१) दारिद्र्य, बेरोजगारी, आर्थिक व सामाजिक आंतरराष्ट्रीय न्यायालय : आंतरराष्टर् ीय न्यायालय
म्हणजे सयं ुक्त राष्ट्रांची न्यायालयीन शाखा होय.
विषमता अशा प्रश्नांची जागतिक पातळीवर आतं रराष्टर् ीय न्यायालय नेदरलडँ या दशे ात ‘द हेग’
चर्चा करणे व उपाययोजना सुचवण.े येथे आह.े न्यायालयात एकूण १५ न्यायाधीश
(२) स्त्रियाचं े प्रश्न, स्त्री सक्षमीकरण, मानवी हक्क, असतात. त्यांची निवड आमसभा आणि सरु क्षा
मूलभतू स्वाततं्र्य, जागतिक व्यापार, परिषद करते. प्रत्येक न्यायाधीशाचा कार्यकाल ९ वर्षे
आरोग्यविषयक समस्या अशा प्रश्नांवर चर्चा असतो.
करून निर्णय घेण.े कार्ेय
(३) आतं रराष्रट् ीय स्तरावर सांस्तकृ िक व शैक्षणिक (१) सयं कु ्त राष्ट्रांचा सदस्य देश असलेल्या दोन
सहकार्य प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न करणे. किंवा अधिक राष्ट्रांमधील तंटे सोडवण.े
(४) सयं कु ्त राष्ट्रांशी संलग्न असलेल्या विविध (२) आंतरराष्रट् ीय कायद्यांचा योग्य अर्थ लावण.े
सघं टनांच्या कामात ससु तू ्रता व समन्वय राखणे. (३) सयं कु ्त राष्ट्रांच्या विविध शाखा किंवा सलं ग्न
सचिवालय : सयं कु ्त राष्ट्रांचे प्रशासकीय ससं ्थांना कायद्याशी संबधं ित प्रश्नांवर सल्ला
कामकाज सांभाळण्याची जबाबदारी सचिवालयावर दणे े.
आह.े सचिवालयाच्या प्रमखु ास महासचिव म्हणतात.
त्यांची निवड आमसभा व सरु क्षा परिषद करत.े आंतरराष्ट्रीय गनु ्हेगारी न्यायालय :
त्यांचा कार्यकाल पाच वर्षांचा असतो. आंतरराष््टरीय गुन्हेगारी न्यायालय ही
आंतरशासकीय सघं टना आणि एक
लिहिते व्हा. आंतरराष््टरीय न्यायाधिकरण असनू त्याचे
* आतापर्तयं च्या महासचिवाचं ी नावे लिहा. मुख्यालय नदे रलडँ या दशे ात द हेग येथे
* महासचिव हे महासत्तांचे नागरिक असावेत आह.े वशं संहार, यदु ्धकालीन गुन्हे आणि
मानवतावादाविरुद्ध गुन्हे या प्रकारच्या
असे बधं न आहे का ? आतं रराष््टरीय समुदायासाठी चिंतेची बाब
* कोणत्या राष्ट्रांच्या नागरिकानं ा महासचिव ठरणाऱ्या गंभीर गनु ्ह्यात समाविष्ट असलेल्या
व्यक्तींवरील आरोपांचा तपास करणे आणि
पदासाठी प्राधान्य दिले जाते ? त्यांच्यावरील खटला चालवण्याचे काम हे
* सध्याचे महासचिव कोण आहते व ते न्यायालय करत.े
कोणत्या दशे ाचे आहते ?
80
विश्वस्त मडं ळ : दसु ऱ्या महायुद्धानंतरच्या सयं कु ्त राष्ट्रांचा बालक निधी म्हणजे
काळात जे प्रदशे किंवा वसाहती अविकसित होत्या, यनु िसफे (UNICEF) ही संयकु ्त राष्ट्रांची
त्यांच्या विकासाची जबाबदारी काही विकसित संलग्न संस्था आहे. लहान मुलानं ा सकस
राष्ट्रांवर सोपवण्यात आली होती. त्या विकसित आहार व आरोग्य सेवा पुरवण्यासाठी
राष्ट्रांनी अशा प्रदेशांच्या विकासात मदत करणे व युनिसफे कार्य करते. यनु िसेफच्या मदतीने
त्यांना स्वातंत्र्य मिळवण्यास व तेथे लोकशाहीची भारतामध्ये बाल कुपोषणाच्या समस्येवर
स्थापना करण्यास मदत करणे अपके ्षित होते आणि उपाययोजना करण्यासाठी विविध कार्यशाळा
त्याचे उत्तरदायित्व विश्वस्त मंडळावर सोपवण्यात आयोजित करण्यात आल्या आहेत.
आले होत.े या विश्वस्त मडं ळाचे कार्य आता
संपुष्टात आले आह.े UNESCO या संयुक्त राष्ट्रांच्या
सलं ग्न ससं ्थेच्या मदतीने शिक्षण, विज्ञान,
विश्वस्त मडं ळाचे कार्य १ नोव्हेबं र संस्तकृ ी यांमधील सहकार्य वाढवनू जगात
१९९४ रोजी पलाऊ या देशाला स्वातंत्र्य शातं ता व सरु क्षा कायम करण्याचा प्रयत्न
मिळाल्यानंतर संपषु ्टात आल.े पलाऊ हे केला आह.े
फिलिपिन्स या राष्ट्राच्या ५०० मीटर परू ्वेला
असलले े प्रशातं महासागरातील एक बटे आह.े संयकु ्त राष्ट्रे आणि शांतता रक्षण
आतं रराष््रट ीय सघं र्षाची शातं तापरू ्ण मार्गाने
सहस्रकाची विकास उद‌् दिष्टे
संयुक्त राष्ट्रांच्या सदस्य राष्ट्रांनी २००० साली सोडवणूक करणे हे संयकु ्त राष्ट्रांचे उद‌् दिष्ट आहे. हे
उद्‌दिष्ट साध्य करण्यासाठी कोणते मार्ग वापरले
एकत्र येऊन नव्या सहस्रकाची विकास उद‌् दिष्टे जावेत हे संयुक्त राष्ट्रांच्या सनदते सांगितले आहे.
निश्चित कले ी. त्यांतील काही महत्त्वाची उद‌् दिष्ेट ज्या राष्ट्रांमध्ये संघर्ष आहे त्या राष्ट्रांना मान्य होईल
खालीलप्रमाण-े असा मध्यस्थ नमे णे, न्यायिक प्रक्रियेचा वापर करणे,
गरिबी व भूक याचं े निर्मूलन करण.े सघं र्ष सोडवण्यासाठी लवाद स्थापन करण,े गरज
प्राथमिक शिक्षणाची सवु िधा उपलब्ध करून देण.े पडल्यास सैन्यबळाचा वापर करणे व परत सघं र्ष
स्त्री सक्षमीकरण करण,े बालमतृ ्यूचे प्रमाण कमी होणार नाही याची काळजी घेणे इत्यादी मार्गांचा
यामध्ये समावेश आह.े आधुनिक काळात दहशतवाद,
करणे. वाशं िक व धार्मिक सघं र्ष यामं ळु े मानवी सुरक्ेलष ा
गरोदर स्त्रियांच्या आरोग्याची विशेष काळजी धोका निर्माण झाला आहे. त्यामुळे सयं ुक्त राष्ट्रांच्या
शातं ता रक्षणाच्या कार्लया ा महत्त्व प्राप्त झाले आहे.
घेणे. संघर्षग्रस्त प्रदेशात परत हिसं ेचा उद्रके होऊ नये व
एडस‌् , मलेरिया इत्यादी रोगांशी लढा देण.े लवकरात लवकर सामान्य स्थिती निर्माण व्हावी
पर्ावय रणाचे रक्षण आणि विकसित आणि यासाठी संयकु ्त राष््टरे ही सघं टना प्रयत्न करते. उदा.,
शाळा चालू करणे, जनतमे ध्ये मानवी हक्कांविषयी
विकसनशील दशे ामं धील सहकार्य वाढवणे. जागरूकता निर्माण करण,े सामाजिक, आर्थिक,
ही उद‌् दिष्ेट साध्य करण्याचा निश्चित कालावधीही राजकीय सुविधा निर्माण करण,े निवडणुका घणे े
ठरवण्यात आला आहे. इत्यादी.
युनिसेफ आणि यनु से ्को यांच्या मदतीने भारताने
सहस्रकाची विकास उद‌् दिष्टे गाठण्यात उल्खेल नीय
प्रगती केली आह.े
81
* शिक्षकांच्या मदतीने यगु ोस्लाव्हिया, जाते. आतं रराष््टरीय शातं ता व सुरक्षिततेचे संपूर्ण
नामिबिया, कंबोडिया, सोमालिया, हतै ी, जगात जतन आणि सवं र्धन करण्यासाठी संयुक्त राष््टरे
थायलंड इत्यादी राष्ट्रांमध्ये सयं ुक्त राष्ट्रांनी जी अनके विध कामे करते त्यांपैकी शातं ता रक्षण हे
चालवलले ्या शांतता रक्षण माेहिमाचं ी माहिती एक काम आहे. यास पूरक अन्य कृतींमध्ये पुढील
मिळवा. बाबींचा समावेश होतो.
* सघं र्ष प्रतिबधं आणि मध्यस्थी.
* संयकु ्त राष्ट्रांच्या शातं िसने ांसाठी सैन्य * शांतता प्रत्यक्ष प्रस्थापित करणे.
पाठवण्यामध्ये कोणती राष््रेट आघाडीवर * शातं ता रक्षणाच्या उपाययोजनांची अमं लबजावणी
आहते , याची सचू ी तयार करा.
करण.े
भारतीय शातं ी सनै िक * शातं ता बाधं णी.
संयुक्त राष्ट्रे आणि भारत
संयुक्त राष्ट्रांचे शांतता रक्षण : संघर्षग्रस्त
प्रदशे ांमध्ये कायमस्वरूपी शांतता निर्माण व्हावी म्हणून संयकु ्त राष्रट् ाच्या स्थापनपे ूर्वी ज्या विविध
पोषक परिस्थिती निर्माण करण्याचे काम या परिषदा झाल्या होत्या त्यामध्ये भारत सहभागी झाला
उपक्रमाद्वारे केले जाते. संयकु ्त राष्ट्रांचे शातं तारक्षक होता. निर्वसाहतीकरण, निःशस्त्रीकरण, वंशभदे असे
संघर्षग्रस्त प्रदेशानं ा शातं तेकडे वाटचाल करण्यासाठी अनके प्रश्न सयं कु ्त राष्ट्रांच्या व्यासपीठावर मांडण्यात
मदत करतात. सघं र्षग्रस्त प्रदेशात सुरक्षेबरोबरच भारताचा सहभाग होता. संयुक्त राष्ट्रांमध्ये १९४६
राजकीय आणि शांतता बांधणीसाठी साहाय्य कले े मध्ये वर्णद‌्वेषाचा प्रश्न उपस्थित करणारा भारत हा
पहिला देश होता. संयुक्त राष्ट्रांसमोर अविकसित
आणि विकसनशील राष्ट्रांच्या समस्यांवरील चर्चेमध्ये
भारताने कायम पुढाकार घेतला आह.े संयकु ्त
राष्ट्रांच्या शांतिसेनमे ध्ये सहभागी होण्यासाठी भारताने
नेहमीच आपले सनै ्य पाठवले आह.े इतकेच नाही
तर भारताने फक्त स्त्री सैनिकांची शांतिसने ा देखील
पाठवली आह.े आंतरराष््टरीय सघं र्ष शांततेच्या मार्गाने
सोडवावेत यासाठी भारत प्रयत्नशील आह,े हचे
यातून दिसनू येते.
स्वाध्याय
१. दिलेल्या पर्ाययापं ैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण (२) भारतात बाल-कपु ोषण समस्येवर उपाययोजना
करा. करण्यासाठी विविध कार्यशाळा आयोजित
करणारी आंतरराष्ट्रीय ससं ्था.
(१) पुढीलपैकी कोणते राष्र्ट सयं कु ्त राष्ट्रांच्या सरु क्षा
परिषदचे े कायमस्वरूपी सभासद नाही? (अ) यनु िसेफ (ब) यनु से ्को
(क) विश्वस्त मंडळ (ड) रेडक्रॉस
(अ) अमरे िका (ब) रशिया
(क) जर्मनी (ड) चीन
82
(३) सयं कु ्त राष््टर संघटनेच्या आज सभासद असणाऱ्या (२) संयुक्त राष्ट्रांच्या स्थापनेचा कालक्रम पुढील
राष्ट्रांची सखं ्या - कालरेषवे र दाखवा.
१९४१ १९४४ १९४५
(अ) १९० (ब) १९३
(क) १९८ (ड) १९९
(३) सयं कु ्त राष्ट्रांच्या संदर्भातील पुढील वृक्षतक्ता परू ्ण
२. पुढील विधाने चकू की बरोबर ते सकारण स्पष्ट
करा. करा.
संयुक्त राष्ट्रे
(१) आमसभा जागतिक प्रश्नांवर चर्चा करण्याचे
व्यासपीठ आह.े मुख्यालय
(२) संयकु ्त राष्ट्रांमधील सर्व सदस्य राष्ट्रांचा दर्जा मुख्य घटक शाखा संलग्न संस्था
समान नसतो.
उपक्रम
(३) चीनने सरु क्षा परिषदते नकाराधिकाराचा वापर (१) संयुक्त राष्ट्रे बालकांच्या आणि महिलांच्या
करूनही ठराव समं त होऊ शकतो.
विकासासाठी कोणते उपक्रम राबवते त्याची
(४) सयं ुक्त राष्ट्रांच्या कार्ायत भारताने महत्त्वाची माहिती संकलित करा.
कामगिरी बजावली आहे. (२) जागतिक आरोग्य संघटनेबद्दल माहिती संग्रहित
करा.
३. पढु ील सकं ल्पना स्पष्ट करा.
(१) नकाराधिकार
(२) युनिसफे
४. पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.
(१) सयं कु ्त राष्ेरट् या सघं टनेच्या स्थापनचे ी कारणे
लिहा.
(२) सयं कु ्त राष्ट्रांची शांतिसने ा कोणती भमू िका
बजावते?
(३) संयुक्त राष्ट्रांचे उद‌् दिष्ट लिहा.
५. दिलेल्या सचू नने ुसार कतृ ी करा.
(१) संयकु ्त राष्ट्रांच्या घटकशाखावं िषयी माहिती देणारा
पढु ील तक्ता पूर्ण करा.
क्र. शाखा सदस्य कार्ये
सखं ्या
१. आमसभा
२. सुरक्षा समिती
३. आतं रराष्टर् ीय न्यायालय
४. आर्थिक व सामाजिक परिषद
83
५ भारत व अन्य देश
चला, थोडी उजळणी करूया. चला शोधूया....
मागील प्रकरणात आपण संयुक्त राष्ेरट् या * दक्षिण आशियाच्या नकाशाच्या आधारे
आतं रराष्र्ट ीय सघं टनवे िषयी व शातं ता रक्षणातील तिच्या भारताच्या सीमारेषा कोणकोणत्या राष्ट्रांशी
भूमिकवे िषयी जाणनू घते ल.े शांतता रक्षणाच्या कामी जोडलले ्या आहते ते समजनू घ्या.
भारताने सयं ुक्त राष्ट्रांना नहे मीच साहाय्य केल्याचेही * भारताव्यतिरिक्त इतर कोणत्या राष्ट्रांच्या सीमा
आपल्याला समजल.े प्रस्तुत प्रकरणात आपण भारत एकमके ांशी जोडल्या आहते ते शोधा.
आणि शजे ारी राष्टरे् याचं ्या सबं धं ांचा चिकित्सक
आढावा घेणार आहोत. भारतापासून दरू वर असणाऱ्या भारत आणि शजे ारी राष्ट्रे
काही देशांशी भारताचे कशाप्रकारे सबं ंध आहेत, हेही भौगोलिक आणि राजकीयदृष्ट्या भारताचे
आपल्याला समजनू घ्यायचे आह.े
आशिया खंडात महत्त्वाचे स्थान आहे. भारताच्या
भारत व शेजारील दशे
84
शेजारी राष्ट्रांमध्ये अफगाणिस्तान, पाकिस्तान, तरी त्यासही काश्मीर प्रश्नांची बाजू होती. १९७२
श्रीलंका, बागं लादशे , म्यानमार, नपे ाळ, भटू ान, चीन, मधील सिमला कराराने भारत आणि पाकिस्तान
मालदीव याचं ा समावशे होतो. समानता, परस्पर याचं ्यातील परस्पर दवे ाण-घेवाणीसाठी एक नवा
आदर या मूल्यांना भारताच्या परराष्र्ट धोरणात महत्त्व आराखडा तयार केला. १९९९ मध्ये भारत आणि
आह.े या मलू ्यांना अनुसरूनच भारताने शजे ारी पाकिस्तान यांच्यात कारगिल क्षेत्रातील पाकिस्तानने
राष्ट्रांशी संबधं प्रस्थापित कले े आहते . भारतीय केलेल्या घुसखोरीमळु े पुन्हा संघर्ष निर्माण झाला.
उपखंडात भारत हा आकाराने सर्वांत मोठा दशे आह.े आजही काश्मीर हेच दोन्ही देशातं ील संघर्षाचे कारण
तसेच आर्थिक आणि ततं ्रज्ञानाच्या दृष्टीने देखील आह.े संघर्षाचे स्वरूप मात्र बदलले आहे आणि
भारत अधिक विकसित आहे. त्यामळु े दक्षिण संघर्षाच्या या नव्या प्रकाराचे वर्णन दहशतवादाची
आशियाई राष्ट्रांमध्ये भारताचा प्रभाव असणे समस्या असे करता यईे ल.
स्वाभाविक आह.े
भारत आणि पाकिस्तान या दोन्ही देशानं ी
भारत आणि पाकिस्तान १९९८ मध्ये अणचु ाचण्या कले ्या आणि त्यामुळे या
१९४७ मध्ये भारताची फाळणी होऊन भारत क्षेत्रात शांतता व सरु क्षिततसे बं ंधी नव्या चितं ा निर्माण
झाल्या आहते . या दोन्ही दशे ांत आण्विक सघं र्ष होऊ
आणि पाकिस्तान हे दोन स्वततं ्र देश निर्माण झाल.े नये असे अनके राष्ट्रांना वाटते. भारत-पाकिस्तान
सबं धं ातील आणखी एक समस्या म्हणजे सर क्रीक
भारत-पाकिस्तान : भारत-पाकिस्तान या दोन्ही क्षेत्रातील सीमवे िषयीचा वाद होय.
देशाचं ्या सबं धं ांवर तीन समस्यांचा प्रभाव आहे.
(१) दोन्ही राष्ट्रांच्या जागतिक दृष्टिकोनातील फरक दोन्ही दशे ानं ी परस्परांमध्ये सवं ाद साधण्याचे
(२) काश्मीर समस्या (३) अण्वस्त्रविषयक सघं र्ष. प्रयत्न कले े आहते ; परंतु पाकिस्तान ज्याप्रकारे
भारताच्या विरोधात दहशतवाद्यांना पाठिंबा दते आहे
भारत आणि पाकिस्तान या दोन्ही राष्ट्रांचे आणि दहशतवादी कारवाया घडवून आणत आहे ते
जगाकडे पाहण्याचे दृष्टिकोन वेगळे आहते . भारतीय पाहता सवं ादांचे सर्व प्रयत्न अयशस्वी ठरत आहते .
जागतिक दृष्टिकोनानुसार भारताने शीतयुद्धकालीन
लष्करी संघटनांना विरोध केला आणि भारत- भारत-चीन : भारत आणि चीन याचं ्यातील
पाकिस्तान सघं र्ष द‌् विपक्षीय म्हणजे आपापसात सघं र्ष दोन प्रश्नांशी निगडित आहे. (१) सीमाप्रश्न
सोडवण्याचा प्रयत्न केला. १९७२ साली करण्यात आणि (२) तिबेटचा दर्जा. भारत आणि चीन
आलले ा ‘सिमला करार’ या तत्त्वावर आधारलेला यांच्यात सीमवे रून जो वाद आहे तो अक्साई चीन
होता. याउलट पाकिस्तानने इस्लामी जगताशी आणि आणि मॅकमोहन रषे ा या क्षेत्रांशी संबंधित आह.े
चीनशी सबं धं राखण्याचा प्रयत्न करून अमरे िकचे ्या चीनचा दावा अाहे की, अक्साई चीन आणि
लष्करी संघटनेत प्रवशे कले ा. मॅकमोहन रषे चे ्या दक्षिणके डील प्रदेश (अरुणाचल
प्रदेश) हा चीनचा भपू ्रदेश आह.े मॅकमोहन रषे ा ही
पाकिस्तानला भारताशी संबधं प्रस्थापित आंतरराष््रट ीय सीमारेषा आह,े हे चीन मान्य करत
करण्याबाबत काश्मीर हा सर्वांत महत्त्वाचा प्रश्न नाही. हा सीमावाद संवादाच्या मार्गाने सटु ावा म्हणून
वाटतो. पहिले भारत-पाकिस्तान युद्ध काश्मीर भारताने अनेक वेळा प्रयत्न केले. परतं ु त्यास फारसे
प्रश्नावरून १९६५ मध्ये झाले. दोन्ही दशे ांतील सघं र्ष यश आले नाही. १९६२ मध्ये चीनने भारतावर
सोडवण्यासाठी १९६६ मध्ये ‘ताश्कंद करार’ झाला; आक्रमण कले .े
परतं ु त्यातून काही साध्य झाले नाही. १९७१ चे
युद्ध हे जरी बांगलादशे ाच्या निर्मितीसबं धं ी असले
85
तिबेट हे पारपं रिकदृष्ट्या एक स्वायत्त क्षेत्र होत.े सवु िधा, सिचं न प्रकल्प याचं ी उभारणी अशा सर्वच
परंतु चीन त्या प्रदशे ात आपले लष्करी नियंत्रण क्ेतष ्रांत भारत अफगाणिस्तानला मदत करत आहे.
सातत्याने वाढवत असल्याने तिबेटच्या दलाई लामा
यानं ी भारतात राजाश्रय घते ला. ही बाब दोन्ही बांगलादेश : आजचा बागं लादेश म्हणजे पूर्वीचा
देशातं ील सघं र्षाला कारणीभतू ठरली आह.े परू ्व पाकिस्तान. पाकिस्तानच्या निर्मितीच्या वळे ी
पाकिस्तानची विभागणी पश्चिम व पूर्व पाकिस्तानमध्ये
चीन आणि पाकिस्तान याचं ्यातील मतै ्री, चीन झाली होती. पश्चिम पाकिस्तान व परू ्व पाकिस्तान
पाकिस्तानला करत असलले ा शस्त्रपुरवठा आणि यांच्यामध्ये भाषिक फरक होता. तसचे अन्य राजकीय
क्षपे णास्त्र आणि अण्वस्त्रांचे तंत्रज्ञान यांमुळे भारताच्या संघर्षही होत.े त्यातनू च बागं लादशे मकु ्ती चळवळीचा
सरु क्ेषला असणारा धोका अधिकच वाढत आह.े उगम झाला. या चळवळीने बांगलादशे पाकिस्तानच्या
त्यामुळे पाकिस्तान आणि चीन यांची मैत्री तसेच वर्चस्वापासनू मुक्त करण्यात पुढाकार घते ला.
भारताच्या इतर शजे ारी राष्ट्रांमध्ये वाढत असलले ा बांगलादेश मुक्ती सगं ्रामात भारताने बांगलादेशीयांना
चीनचा प्रभाव ही भारतासाठी काळजीची बाब आह.े मदत कले ी होती. बागं लादेशाची निर्मिती १९७१ मध्ये
असे असनू ही भारताने चीनशी संबधं सुधारण्याचा झाली. भारत आणि बांगलादेश यांच्यातील
कायमच प्रयत्न केला आहे. या दोन देशांमधील पाणीवाटपासंबधं ी व सीमारेषेसंबंधी काही करार
सीमाप्रश्न चर्चेच्या माध्यमातून सोडवण्यासाठी सयं ुक्त झाल्यामळु े त्यांच्यातील सघं र्ष सपं नू आता त्यांच्यातील
कार्यकारी गटाची स्थापना करण्यात आली आह.े चीन व्यापारी सबं ंध अधिक वाढण्यास सुरुवात झाली आहे.
आणि भारत या दोघाचं ाही आर्थिक विकासाचा वगे
वाढल्यानंतर दोघामं धील व्यापारी संबंध बळकट श्रीलंका : श्रीलकं ा या आपल्या शेजारी राष्र्ट ाशी
होण्यास सुरुवात झाली. दोघांमधील आर्थिक व भारताचे संबंध मतै ्रीपरू ्ण आहेत. श्रीलकं ेतील तमिळ
व्यापारी संबधं सधु ारल्यामळु े रशिया, चीन आणि लोक आणि श्रीलकं चे े सरकार याचं ्यातील संघर्षामळु े
भारत यांच्यातील चर्चेच्या फेऱ्यांमळु े हळूहळू भारत- १९८५ नंतर श्रीलंकते राजकीय अस्थिरता निर्माण
चीन संबंधात सधु ारणा होते आहे. त्यांच्यातील झाली होती. त्या वळे ी श्रीलंका सरकारच्या मदतीसाठी
सीमाप्रश्न जरी सुटलेला नसला तरी तो थोडा मागे भारताने शातं िसने ा पाठवली होती. सागरी क्षेत्रात
पडलेला आहे. आणि इतर क्षते ्रांतील संबधं ानं ा महत्त्व सरु क्चषे ्या दृष्टीने श्रीलकं ेशी असलेले मैत्रीचे सबं ंध
प्राप्त झाले आह.े महत्त्वाचे आहेत.
भारत आणि अन्य शेजारी राष्ट्रे नपे ाळ : नपे ाळ आणि भूटान हे चारी बाजंूनी
अफगाणिस्तान : अफगाणिस्तानमध्ये राजकीय डोंगरी भूभागाने वेढलेले देश आहेत. त्यांच्या सीमा
भारताशी आणि चीनशी जोडलेल्या आहते . भारत व
अस्थिरता मोठ्या प्रमाणावर आहे. तालिबान या नेपाळ यांच्यातील मैत्रीपरू ्ण सबं ंधांचा पाया १९५०
दहशतवादी सघं टनचे े तेथील वर्चस्व हे त्याला साली भारत-नेपाळ मैत्री कराराने घातला गले ा. या
कारणीभतू आहे. अफगाणिस्तानमध्ये शातं ता, कराराने नेपाळमधील नागरिकानं ा भारतामध्ये सहज
सुरक्षितता आणि स्थैर्य आणणे, तेथील हिंसाचाराला प्रवेशच नव्हे तर सरकारी नोकरी आणि उद्योग
आळा घालण,े लोकशाही सरकार स्थापन करण्यास करायचा परवाना मिळाला आहे. नेपाळमध्ये राजेशाही
मदत करणे यांसाठी भारताने अफगाणिस्तानला मदत होती. १९९० साली नेपाळची लोकशाहीच्या दिशने े
दऊे कले ी आहे. तसचे युद्धामळु े नष्ट झालले ्या वाटचाल सरु ू झाली. आर्थिक प्रगती, पायाभतू
दळणवळणाच्या सुविधा निर्माण करण,े रस्तेबांधणी, सवु िधा, अन्नविषयक गरजा आणि व्यापार यांसाठी
विज्ञान आणि ततं ्रज्ञान क्षेत्रात सहकार्य, शाळा, आरोग्य आणि ऊर्ेजसाठी नपे ाळ भारतावर अवलबं ून आह.े
86
नेपाळमधील २०१५ मध्ये झालले ्या भकू ंपाच्या वेळी म्यानमारकडून भारताला नैसर्गिक वायूची आयात
भारताने नपे ाळला मदत कले ी होती. करता यईे ल.
भटू ान : भटू ानच्या संरक्षणाची जबाबदारी मालदीव : भारत आणि मालदीव यांच्यातील
भारतावर आह.े भूटानमध्ये पाण्याचा प्रचडं स्रोत संबधं सुरुवातीपासूनच मैत्रीपरू ्ण आहेत. भारताच्या
आहे. या पाण्याचा वापर करून मोठ्या प्रमाणावर दक्षिणेला असणारे हे छोटे राष्टर् अनेक कारणांसाठी
वीजनिर्मिती करण्याच्या प्रकल्पात भारताने सहकार्य भारतावर अवलंबनू आहे. १९८१ पासनू या दोन
कले े आह.े राष्ट्रांनी व्यापारी सबं ंध प्रस्थापित कले े आहते .
पायाभतू क्षेत्राचा विकास, आरोग्य, दळणवळण अशा
म्यानमार : म्यानमार हे भारताच्या परू ्वेकडे क्तेष ्रांमध्ये भारताने मालदीवला मोठ्या प्रमाणावर
असलेल्या आग्नेय आशियाई राष्ट्रांना भारताशी आर्थिक मदत केली आह.े २००६ नंतर त्यांच्यामध्ये
जोडणारे प्रवशे द्वार आह.े या भागात विकसित होत सरं क्षण क्षेत्रातही सहकार्ालय ा सुरुवात झाली आहे.
असलेल्या लोहमार्ग आणि महामार्गामळु े दक्षिण भारताने मालदीवला सुरक्षा व्यवस्था बळकट
आशिया, मध्य आशिया आणि आग्नेय आशिया करण्यासाठी मदत करण्यास सुरुवात कले ी आहे.
एकमके ाशं ी जोडले जातील. यामळु े या प्रदेशातील अवकाश सहकार्य, ऐतिहासिक वस्तूंचे जतन, पर्यटन
व्यापार व आर्थिक दवे ाण-घेवाण वाढले . या क्तेष ्रांत दोन्ही राष्ट्रांनी करार कले े आहेत. तसचे
दहशतवादासारख्या समस्येशी लढण्यासाठी सहकार्य
माहीत आहे का तुम्हांला? करायचे ठरवले आहे.
म्यानमार आणि आगं सी क्ूय : भारत आणि अमेरिका
म्यानमारमध्ये लष्करी राजवटीविरुद्ध दीर्घकाळ
लढा दऊे न लोकशाही प्रस्थापित करण्याचे भारत आणि अमेरिका ही लोकशाही व्यवस्था
श्रेय आंग सी क्यू यांना दिले जाते. त्यांना असलले ी दोन बलाढ्य राष्ट्ेर आहेत. अमरे िका
शातं तसे ाठीचा नोबले परु स्कार मिळाला आह.े सरु ुवातीपासूनच भारताचा सर्वांत महत्त्वाचा व्यापारी
भागीदार होता. अनेक भारतीय लोक शिक्षण आणि
दक्षिण आशियाई सहकार्य सघं टना - सार्क
सार्क ही दक्षिण आशियाई राष्ट्रांनी १९८५ मध्ये स्थापन कले ले ी
प्रादेशिक संघटना आहे. दक्षिण आशियाई राष्ट्रांमध्ये आर्थिक सहकार्य
निर्माण करणे व त्याद्वारे संपरू ्ण दक्षिण आशियाचा विकास साधणे हा या
संघटनचे ा हते ू आह.े सारक् संघटना म्हणजे सर्व दक्षिण आशियाई देशांनी
एकत्र येऊन आपल्या समान प्रश्नांची व समान हितांची चर्चा करण्याचे
व्यासपीठ होय. दारिद्र्य निर्मूलन, शेतीचा विकास, ततं ्रज्ञानातील क्रांती हे
दक्षिण आशियाई दशे ाचं े काही समान हितसबं धं आहेत. दक्षिण आशियाई
दशे ांना परस्पराशं ी व्यापार करणे अधिक सोपे जावे म्हणनू सारच्क ्या व्यासपीठावर काही महत्त्वाचे करार करण्यात
आल.े त्यानसु ार संपूर्ण दक्षिण आशियाचे एक मुक्त व्यापारक्षेत्र निर्माण करण्याचे ठरवण्यात आले आहे. दक्षिण
आशियाई राष्ट्रांच्या समान विकासासाठी दक्षिण आशियाई विश्वविद्यालय यासारख्या ससं ्था आणि दक्षिण
आशियाई मकु ्त व्यापार क्षेत्र हा करार करण्यात अाला आह.े
* सारक् या सघं टनचे ी स्थापना करण्यामागील हेतू कोणता आह े ? * सारमक् ध्ये आज किती सदस्य देश आहेत ?
* दक्षिण आशियाई देशाचं े समान हितसंबधं कोणते आहते ?
87
नोकरी या निमित्ताने अमेरिकते जात होते. तेथील या रशिया यांच्यात सरु ुवातीपासनू च मतै ्रीचे संबधं होत.े
अनिवासी भारतीयांमळु े अमेरिका आणि भारत यांच्यात शीतयदु ्धाच्या काळात १९७१ मध्ये त्यांच्यात मतै ्रीचा
सासं ्तकृ िक, सामाजिक व आर्थिक संबंध वाढत गले े करार झाला व त्यातून संरक्षणविषयक तसचे आर्थिक
आहते . शीतयदु ्धानतं र भारत आणि अमरे िका याचं ्यातील आणि तंत्रवैज्ञानिक सहकार्लाय ा मोठी चालना
सुरक्षाविषयक संबधं मोठ्या प्रमाणावर वाढल.े भारताने मिळाली. सोव्हिएत रशियाने भारताला मोठ्या
मुक्त अरथ्व्यवस्थेचे धोरण स्वीकारल्यानंतर हळूहळू प्रमाणावर आर्थिक आणि लष्करी मदतही दिली
भारताचा आर्थिक प्रगतीचा वेग वाढू लागला. त्याचा होती.
परिणाम भारत आणि अमेरिका याचं ्यातील व्यापारी
सबं धं अधिक दृढ होण्यात झाला. सोव्हिएत रशियाचे विघटन झाल्यानतं र भारताने
रशियाशी सबं धं वाढवण्याचा प्रयत्न केला. सरु ुवातीला
१९९८ मध्ये भारताने अणुचाचण्या कले ्यानंतर रशियातील राजकीय व आर्थिक समस्यांमळु े
काही काळ भारत आणि अमरे िका सबं धं ामं ध्ये तणाव संबधं ामं ध्ये फारशी सुधारणा झाली नाही. १९९६
निर्माण झाला होता. त्यानतं र हे संबधं सुधारावते नंतर भारत आणि रशिया यांच्यातील संबधं हळहू ळू
म्हणून भारत आणि अमरे िका यांच्यामध्ये चर्चेच्या सुधारू लागल.े लष्करी सामग्रीचे उत्पादन, खनिज
अनेक फेऱ्या घेतल्या गेल्या. चर्चेच्या या अनके तले उत्पादन अशा क्तषे ्रांत भारत आणि रशिया यानं ी
फेऱ्यांमधून भारत अण्वस्त्रांचा जबाबदारीने वापर सयं ुक्त प्रकल्प उभारले आहेत.
करले असा अमरे िकेला विश्वास वाटला. त्यानतं र भारत आणि युरोपीय राष्ट्रे
भारत-अमरे िका संबधं ांत आमूलाग्र परिवर्तन घडून
आले. २००५ मध्ये झालले ा सरं क्षणविषयक यरु ोपीय राष्ट्ेर आणि भारत यांच्यामध्ये व्यापारी
सहकार्ाचय ा करार आणि २००८ मध्ये झालेला संबंध आहेत. प्रामुख्याने जर्मनी व फ्रान्स ही राष््ेटर
आण्विक सहकार्ाचय ा करार हे भारत-अमेरिका भारतात ततं ्रज्ञान क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर गुतं वणकू
सबं ंधातील महत्त्वाचे टप्पे आहते . गले ्या ५ वर्षांत करतात. याशिवाय भारताला शस्त्रास्त्र निर्मितीचे
भारत आणि अमरे िका यांच्या दरम्यान सर्वच क्षते ्रांत तंत्रज्ञानदेखील युरोपीय राष्ट्रांकडून मिळत,े तर
सहकार्ाचय े सबं ंध निर्माण झाले आहेत. अभियांत्रिकी आणि माहिती ततं ्रज्ञान या क्ेषत्रांत भारत
मोठा निर्ताय दार दशे आह.े खलु ्या व्यापारावर भर हे
माहीत आहे का तुम्हांला ? दोघांचहे ी प्रमखु उद्‌दिष्ट आहे. याव्यतिरिक्त भारत
२००५ मध्ये भारत आणि अमरे िका आणि युरोपियन राष्रे्ट इतर अनके बाबतींत सहकार्ाचय ी
भूमिका घते आहेत. हवामान बदल, स्वच्छ ऊर्जा,
याचं ्यातील नागरी अणसु हकार्य कराराला संरक्षण उत्पादन, सायबर सुरक्षा, सशं ोधन, रेल्वे
भारताचे तत्कालीन प्रधानमतं ्री डॉ.मनमोहन सिंग व्यवस्थापन, आपत्ती व्यवस्थापन, हवाईसुरक्षा,
आणि अमरे िकेचे अध्यक्ष जॉर्ज बुश यांनी दहशतवाद या संदर्भांत अनेक करार करण्यात आले
मान्यता दिली. २००८ मध्ये आंतरराष्ट्रीय आहते . भारताच्या विकासाच्या दृष्टीने हे सहकार्य
अणऊु र्जा आयोगाने या कराराला मान्यता दिली. अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
या करारामुळे भारताला इतर देशाकं डून आण्विक
ततं ्रज्ञान मिळणे शक्य झाले आहे. चला, शोधयू ा...
* युरोपीय संघाची स्थापना कधी झाली ?
भारत आणि रशिया * यरु ोपीय बाजारपठे , युरोपीय चलन यावं िषयी
भारत आणि सोव्हिएत रशिया आणि आताचा
माहिती मिळवा.
88
भारत आणि आफ्रिका खंड संयकु ्त सराव होत आहेत.
भारत आणि आफ्रिका खंड यांच्यातील भारत आणि आग्नये आशिया
सहकार्यासाठी भारताने जाणीवपरू ्वक पावले उचलली इडं ोनशे िया, मलशे िया, सिगं ापरू , फिलीपाईन्स,
आहते . आफ्रिकेशी जवळचे संबधं असणे दोघांच्याही
दृष्टीने फायद्याचे ठरणारे आहे. अाफ्रिकते ील अनेक थायलडं , म्यानमार, व्हिएतनाम, लाओस, कबं ोडिया
दशे वगे ाने आर्थिक प्रगती करत आहते . आफ्रिकते आणि ब्ुनर ईे या आग्नेय आशियातील राष्ट्रांशी भारताचे
तरुण वर्गाचा सर्वांगीण विकास होण्यासाठी मदत सुरुवातीपासनू चे सलोख्याचे संबंध आहेत. १९९१
करण्याची तयारी भारताने दाखवली आह.े शिक्षण, नतं र भारताने अापल्या आर्थिक धोरणात बदल करून
कौशल्ये, आरोग्य, विज्ञान व ततं ्रज्ञान, शेती, पर्यटन मुक्त अरथ्व्यवस्था स्वीकारली. त्यानंतर आग्नेय
अशा सगळ्याच क्तषे ्रांत विकास होण्यासाठी भारताने आशियाई राष्ट्रांशी असलले ्या व्यापारी सबं ंधात
आर्थिक साहाय्य करण्याची, अनुदान देण्याची तयारी अधिक वाढ झाली आह.े आग्नेय आशियाई राष्ट्रांशी
दाखवली आह;े तर भारताची ऊर्जचे ी गरज आफ्रिकेतील व्यापार वाढवण्याचे हे धोरण ‘पूर्वेकडे पहा’ (Look
ऊर्जासपं न्न देश - इजिप्त, नायजेरिया, अंगोला, सुदान East)म्हणनू ओळखले जात.े २०१४ नंतर हे धोरण
भागवू शकतात. आफ्रिकबे रोबर व्यापार वाढवण्यासाठी अधिक सक्रीय करण्यात आल.े ‘कृती करा‘ (Act
भारत प्रयत्नशील आहे. East) म्हणनू हे धोरण सध्या ओळखले जात.े
२०१५ मध्ये झालले ्या भारत आणि आफ्रिका भारत आणि पश्चिम आशिया : पश्चिम आशियातील
शिखर परिषदले ा आफ्रिकते ील सर्व ५४ राष्ट्रांचे दशे प्रामुख्याने खनिज तेल व नसै र्गिक वायूचा पुरवठा
प्रतिनिधी उपस्थित होते. या परिषदेत अनके जागतिक करणारे देश आहेत. भारताचे पश्चिम आशियाई राष्ट्रांशी
प्रश्नांवर चर्चा कले ी. उदा., हवामान बदल, पारपं रिक संबंध आहेत. भारत हा पश्चिम आशियाई
दहशतवाद, सागरी चाचगे िरी, इत्यादी. राष्ट्रांकडनू मिळणाऱ्या खनिज तेलावर अवलंबनू आहे.
इराण, इराक, बहारीन, कवु ेत, सौदी अरेबिया, सयं ुक्त
भारत आणि इंडो-पसॅ िफिक अरब अमिराती या राष्ट्रांकडून भारत खनिज तेलाची
इडं ो-पसॅ िफिक क्षेत्रात प्रामुख्याने जपान, आयात करतो; तर शते ीसाठी आधुनिक ततं ्रज्ञान
आपल्याला इझ्राएल या राष्ट्राकडून मिळत.े त्याचप्रमाणे
ऑस्ट्रेलिया, न्यूझीलंड आणि आग्नेय आशियाई राष्ट्रे सरं क्षणविषयक आधुनिक सामग्रीदखे ील इझ्राएलकडनू
यांचा समावशे होता. या सर्वच राष्ट्रांशी भारताचे मिळते. शिवाय नोकरी-व्यवसायानिमित्त अनके
घनिष्ठ आर्थिक व व्यापारी संबंध आहेत. तथे ील भारतीय तथे े राहत आहेत. त्यांचहे ी आपल्या आर्थिक
अनेक कपं न्यांनी भारतात गंतु वणूक केली आह.े व्यवस्थेतील योगदान महत्त्वाचे आह.े
भारत आणि ऑस्ट्रेलिया याचं ्यात सामाजिक सुरक्षा,
गनु ्हेगाराचं े हस्तांतरण, अमली पदारथ् तस्करी सर्व राष्ट्रांशी मैत्रीपरू ्ण संबंध राखणे आणि
विरोधातील मोहीम, पर्यटन, कलाससं ्कृती या क्तषे ्रांत स्वतःबरोबरच इतर राष्ट्रांचाही विकास होईल यासाठी
विविध करार करण्यात आले आहेत; तर पायाभूत एकमेकानं ा मदत करणे हा भारताच्या परराष््रट
सवु िधा, आर्थिक सहकार्य, सरं क्षण, माहिती ततं ्रज्ञान, धोरणाचा प्रमुख उद्देश आहे.
अणऊु र्जा, रेल्वे अशा अनके क्ेषत्रांतील विकासासाठी
जपान भारताला सहकार्य करतो. भारताला सागरी भारत आणि जगातल्या महत्त्वाच्या दशे ांमधील
क्षेत्राच्या विकासासाठी आणि सरु क्ेसष ाठी आर्थिक सबं ंधाचं ा थोडक्यात आढावा आपण इथे घेतला.
आणि तातं ्रिक मदत देण्याचे जपानने मान्य केले पढु ील प्रकरणात आपण काही महत्त्वाच्या
आहे. दोन्ही दशे ाचं ्या तटरक्षक दल आणि नौदलामं ध्ये आतं रराष््रट ीय किंवा जागतिक समस्यांचा अभ्यास
करणार आहोत.
89
स्वाध्याय
१. दिलेल्या पर्यया ांपैकी योग्य पर्याय निवडनू विधाने पूर्ण ३. दिलले ्या सूचनेप्रमाणे कतृ ी करा.
करा. १. पढु ील तक्ता पूर्ण करा.
(१) भारताशी आंतरराष्रट् ीय सरहद्द खलु ी असणारा क्र. झालेले करार/देवाणघेवाण संबधं ित देश
दशे - १. .......................... भारत-पाकिस्तान
२. मकॅ मोहन रेषा ..............
(अ) पाकिस्तान (ब) बांगलादेश ३. .......................... भारत-बांगलादेश
(क) नपे ाळ (ड) म्यानमार ४. नैसर्गिक वायचू ी आयात ..............
(२) भारताशी तणावपरू ्ण संबंध असणारे देश - ५. .......................... भारत-अमरे िका
(अ) पाकिस्तान व चीन ६. पायाभतू क्षेत्रविकास, दळणवळण, ..............
(ब) नपे ाळ व भटू ान
(क) म्यानमार व मालदीव आरोग्य भारत-आफ्रिका
(ड) अफगाणिस्तान व अमरे िका ७. ..........................
(३) भारत आणि पाकिस्तान या देशांच्या संबधं ांवर
४. पुढील संकल्पना स्पष्ट करा.
प्रभाव असणाऱ्या बाबी - (१) सिमला करार (२) भारत-नपे ाळ मैत्री करार
(अ) दोन्ही राष्ट्रांच्या जागतिक दृष्टिकोनातील (३) मॅकमोहन रेषा (४) भारत-अफगाणिस्तान संबंध
फरक ५. पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.
(ब) काश्मीर समस्या (१) भारत अमरे िका यांच्यात सहकार्ाचय े सबं धं निर्माण
(क) अण्वस्त्रविषयक सघं र्ष
(ड) वरील सर्व समस्या होण्यामागील पार्श्वभमू ी विशद करा.
(२) शजे ारच्या राष्ट्रांमध्ये लोकशाही प्रस्थापित
२. पुढील विधाने चूक की बरोबर ते सकारण स्पष्ट
करा. होण्यासाठी भारताने केलले ्या प्रयत्नांविषयी
उदाहरणासह माहिती लिहा.
(१) दक्षिण आशियायी राष्ट्रांमध्ये भारताचे स्थान (३) दक्षिण आशियायी प्रादशे िक सहकार्य संघटना
महत्त्वाचे आहे. कोणते कार्य करत आह?े
उपक्रम
(२) भारत-चीन सबं ंध मतै ्रीपरू ्ण आहेत. (१) राष्रट्पती, प्रधानमंत्री यांच्या परराष््रट दौऱ्यांची
(३) श्रीलकं ा सरकारच्या मदतीसाठी भारताने शातं िसने ा माहिती मिळवा.
(२) विविध दशे ाचं ्या ‘युथ एक्सचजंे ’ कार्यक्रमाची
पाठवली. माहिती मिळवा.
90
६ आतं रराष्ट्रीय समस्या
चला, थोडी उजळणी करूया. आतं रराष्ट्रीय व्यवहारात मानवी हक्क या
मागील प्रकरणापर्यंत आपण आंतरराष्ट्रीय संकल्पनचे ा उदय : सयं कु ्त राष्ट्रांची स्थापना
झाल्यानंतर मानवी हक्कांचा वशै ्विक जाहीरनामा
व्यवस्थेतील सार्वभौम राज्ये, भारताचे परराष्र्ट धोरण तयार करण्यात आला. १० डिसेंबर १९४८ मध्ये
व भारताची सरु क्षा व्यवस्था याचं ा अभ्यास कले ा. सयं कु ्त राष्ट्रांच्या आमसभेत हा जाहीरनामा बहुमताने
सयं कु ्त राष्ट्ेर या आंतरराष्र्ट ीय संघटनेची उद‌् दिष्टे मान्य करण्यात आला. त्यानतं र १९६६ मध्ये नागरी
अभ्यासली. या पाठात आपण काही महत्त्वाच्या आणि राजकीय हक्कांचा आतं रराष्र्ट ीय करार आणि
आतं रराष्र्ट ीय समस्यांचा अभ्यास करणार आहोत. आर्थिक, सामाजिक व सांस्तृक िक हक्कांचा करार
काही समस्या या केवळ एकाच दशे ाच्या राहत या दोन करारानं ा संयकु ्त राष्ट्रांच्या आमसभेने मान्यता
नाहीत. त्यांचा परिणाम अनके दशे ांवर व काही दिली. हे दोन करार आतं रराष््टरीय कायद्याचा भाग
दिवसानं ी जगातल्या सर्व देशांवर होतो. सपं ूर्ण जगाला आहते . या करारांचे पालन करणे सदस्य राष्ट्रांसाठी
भडे सावणाऱ्या या समस्यांना ‘आतं रराष्ट्रीय समस्या’ बधं नकारक आहे.
असे म्हणतात. आंतरराष्रट् ीय समस्या सोडवण्यासाठी
सर्व राष्ट्रांनी एकत्रितपणे प्रयत्न करण्याची गरज मानवी हक्कांमध्ये जीविताचा हक्क,
असत.े मानवी हक्क, पर्वया रण आणि दहशतवाद अन्न, वस्त्र, निवारा, शिक्षण आणि आरोग्य
यांच्याशी सबं धं ित समस्यांचा या प्रकरणात आपण या प्रमुख हक्कांचा समावशे होतो. हे हक्क
अभ्यास करणार आहोत. निर्वासिताचं े प्रश्नही आता मलू भूत असतात. हे हक्क सर्वांना प्राप्त
आतं रराष््रट ीय स्वरूप धारण करत आहते . त्यामळु े होतील हे बघणे ही राज्याची जबाबदारी
त्याचाही विचार आपण करणार आहोत. असते.
मानवी हक्क : मानवी हक्क सकं ल्पनचे ा उगम शीतयुद्धाच्या काळात मानवी हक्कांचा प्रश्न
नसै र्गिक हक्कांच्या सकं ल्पनेत असल्याचे दिसनू यते ो. संयुक्त राष्ट्रांच्या आमसभते अनके वळे ा मांडला
नैसर्गिक हक्क म्हणजे माणूस म्हणनू जन्माला गले ा. आफ्रिकते ील वर्णद्वेष हा मानवी हक्कांच्या
आल्यामळु े जे हक्क प्राप्त होतात ते हक्क. तवे ्हा विरोधी आहे आणि म्हणूनच वर्णद्वेषी राजवटींवर
मानवी हक्क म्हणजे माणसू म्हणून आणि समाजाचा बहिष्कार घालणे हा निर्णय घेण्यात आला. वसाहतींना
एक घटक म्हणनू जगण्यासाठी आवश्यक असलले े स्वाततं ्र्य, लोकशाही व्यवस्थेचा आग्रह ही त्याचीच
हक्क. अमेरिकन आणि फ्रचें राज्यक्रांतीच्या वळे ी काही उदाहरणे सांगता यते ील.
स्वातंत्र्य, समता, बधं ुता, न्याय या मानवी हक्कांचा
पुरस्कार करण्यात आला होता. या हक्कांची पूर्तता आधनु िक काळात वांशिक सघं र्ष, सीमावाद,
करण्यासाठी लोकशाही शासन असणे गरजेचे आहे, दहशतवाद अशा समस्यांमळु े मानवी हक्कांना मोठ्या
या विचाराला बळ मिळाल.े त्यानंतरच्या काळात प्रमाणावर बाधा पोचते आहे. याशिवाय अनेक
युरोपमध्ये अनेक राष्ट्रांनी लोकशाही शासनपद्धतीचा जागतिक स्वरूपाचे प्रश्न जसे- साथीचे रोग,
आणि संविधानाचा स्वीकार कले ा. त्यामळु े शासनाच्या पर्वाय रणाला असलेला धोका, नसै र्गिक आपत्ती
अधिकारावर मर्दाय ा आल्या. नागरिकाचं ्या हक्कांचे यांमुळे मानवी हक्कांची संकल्पनाही आता अधिक
संरक्षण करणे ही शासनाची महत्त्वाची जबाबदारी व्यापक झाली आहे. पर्ायवरण सरं क्षण, शाश्वत
मानली गले ी.
91
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Maharashtra-State-Board-9th-Std-History-and-Political-Science-Textbook
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search