หายใจให้เป็นสุข

หายใจใหเ้ ป็ นสขุ : สมเด็จพระญาณสงั วร

Dhammaintrend รว่ มเผยแพรแ่ ละแบง่ ปันเป็ นธรรมทาน

คานา

เจา้ ประคณุ สมเด็จพระญาณสงั วร สมเด็จพระสงั ฆราช สกลมหา
สงั ฆปรณิ ายก ไดท้ รงบําเพ็ญคณุ ประโยชนแ์ กป่ วงชนท่ัวไป ทัง้ ชาวไทย
และชาวตา่ งประเทศ โดยธรรมและโดยสมํา่ เสมอตลอดมา มไิ ดท้ รงเลอื ก
เชอ้ื ชาติ ชนชนั้ หรอื ฐานะใด ๆ ทัง้ สนิ้ โดยเฉพาะสําหรับพทุ ธศาสนกิ ชน
แลว้ ยังไดร้ ับประโยชนเ์ ป็ นพเิ ศษอกี อยา่ งหนงึ่ คอื การประทานพระธรรม
คําสงั่ สอนในพระพทุ ธศาสนา ในโอกาสตา่ ง ๆ อยา่ งตอ่ เนอื่ งมาตลอดเป็ น
เวลาอันยาวนาน ทัง้ ในรปู แบบของพระโอวาท พระธรรมบรรยาย พระธรรม
เทศนา พระวรคตธิ รรม และอนื่ ๆ อกี นานัปประการ ทรงปฏบิ ตั ใิ นหลักทว่ี า่
“ปฏบิ ตั ชิ อบตามคําสอนพระพทุ ธเจา้ แลว้ สอน ผอู ้ น่ื ใหก้ ระทําตามดว้ ย”
อนั เป็ นหลักทที่ ราบกนั ดอี ยา่ งแพรห่ ลายในหมพู่ ระภกิ ษุสงฆ์

สว่ นหนง่ึ ของพระกรณียกจิ ในเรอื่ งนี้ ก็คอื การทพ่ี ระองคไ์ ดท้ รงมี
เมตตาประทานพระโอวาทธรรมบรรยายกัมมัฏฐานเป็ นประจําทกุ วนั พระ
และหลงั วนั พระ ณ ตกึ ส.ว.ธรรมนเิ วศ วดั บวรนเิ วศวหิ าร เป็ นเวลายาวนาน
กวา่ ๓๐ ปี ดังนัน้ ในวโรกาสทรงเจรญิ พระชนมายคุ รบ ๙๕ พรรษา ในวนั
คลา้ ยวนั ประสตู ิ ๓ ตลุ าคม ๒๕๕๑ นี้ คณะสทั ธวิ หิ ารกิ อันเตวาสกิ
และศษิ ยานุศษิ ยใ์ นพระองค์ จงึ ไดข้ อประทานพระอนุญาตนําพระโอวาท
ธรรมบรรยายกัมมฏั ฐานดงั กลา่ วมาแลว้ นัน้ ในหมวดอานาปานัสสติ จาก
แถบบนั ทกึ เสยี งมาจัดพมิ พร์ วมเลม่ เป็ นหนังสอื เพอื่ เผยแผพ่ ระธรรมคําสง่ั
สอนของพระพทุ ธเจา้ ซงึ่ พระองคไ์ ดท้ รงศกึ ษาปฏบิ ัติ และทรงนํามาสง่ั
สอนไวแ้ ลว้ ใหก้ วา้ งขวางยง่ิ ขนึ้ สบื ไป ตามพระปณธิ านของพระองค์

สําหรับอานาปานัสสติ ๑๖ ขนั้ หรอื ๑๖ ชนั้ ทไี่ ดจ้ ัดพมิ พข์ นึ้ นี้ คง
จะเป็ นคมู่ อื ปฏบิ ตั สิ าํ หรับไขขอ้ ขอ้ งใจของผปู ้ ฏบิ ัตใิ นอานาปานัสสติ
กัมมัฏฐานไดต้ ามสมควร จนถงึ ทส่ี ดุ แหง่ การปฏบิ ตั ิ โดยเฉพาะผแู ้ รกเรม่ิ
ปฏบิ ตั แิ ลว้ มักจะมคี ําถามมากมาย เชน่ สตมิ กั หลดุ จากลมหายใจ ควรจะ
ทําอยา่ งไร? หรอื สตอิ ยกู่ บั ลมหายใจดแี ลว้ จะทําอยา่ งไรตอ่ ไป? ซง่ึ
หนังสอื เลม่ นม้ี คี ําตอบใหอ้ ยา่ งครบถว้ นบรบิ รู ณ์ จงึ หวงั วา่ คงจะเป็ น
ประโยชนแ์ กผ่ ศู ้ กึ ษาและผสู ้ นใจปฏบิ ตั ิ ตามสมควรแกส่ ภาวะของตน ๆ
โดยทั่วกนั

สารบญั

ตอนท่ี 1 จติ หลงมายา และ ทางดบั กเิ ลส
ตอนที่ 2 ทําอยา่ งไรกับวติ กวจิ าร
ตอนท่ี 3 วธิ ลี ะอกศุ ลวติ ก
ตอนท่ี 4 วธิ ลี ะอกศุ ลวติ ก (ตอ่ )
ตอนท่ี 5 สงั เวช ๘ เพอื่ พรอ้ มทําสมาธิ
ตอนที่ 6 สตปิ ัฏฐานเบอื้ งตน้
ตอนที่ 7 กายานุปัสสนา ๔ ขนั้
ตอนที่ 8 กายานุปัสสนา ๔ ขนั้ (ตอ่ )
ตอนที่ 9 เวทนานุปัสสนา ๔ ขนั้
ตอนท่ี 10 จติ ตานุปัสสนา ๔ ขนั้
ตอนที่ 11 ธรรมานุปัสสนา ๔ ขนั้

ตอนที่ ๑ จติ หลงมายา และ ทางดบั กเิ ลส

บดั นี้ จักแสดงธรรมะเป็ นเครอ่ื งอบรมในการปฏบิ ตั อิ บรมจติ ใน
เบอื้ งตน้ ก็ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตงั้ ใจนอบนอ้ มนมสั การพระผมู ้ พี ระภาคอรหันต
สมั มาสมั พทธุ เจา้ พระองคน์ ัน้ ตงั้ ใจถงึ พระองคพ์ รอ้ มทัง้ พระธรรมและ
พระสงฆเ์ ป็ นสรณะ ตงั้ ใจสํารวมกายวาจาใจใหเ้ ป็ นศลี ทําสมาธใิ นการฟัง
เพอ่ื ใหไ้ ดป้ ัญญาในธรรม การอบรมจติ นัน้ มาจากภาษาบาลวี า่ จติ ต
ภาวนา พระพทุ ธเจา้ ไดต้ รัสถงึ จติ ไวว้ า่ จติ นเี้ ป็ นธรรมชาตปิ ระภัสสร คอื
ผดุ ผอ่ ง แตเ่ ศรา้ หมองไปเพราะอปุ กเิ ลสคอื เครอื่ งเศรา้ หมองทจ่ี รเขา้ มา
แตว่ า่ จติ นเี้ มอ่ื ปฏบิ ัตทิ ําจติ ตภาวนา ก็วมิ ตุ หลดุ พน้ จากเครอื่ งเศรา้ หมองที่
จรเขา้ มาได ้ เครอ่ื งเศรา้ หมองนัน้ มาจากคําวา่ กําเลส และกเิ ลสนเี้ ป็ นสง่ิ
ทจี่ รเขา้ มาดองจติ นอนเนอื่ งอยใู่ นจติ จงึ หมายความวา่ กเิ ลสไมใ่ ชเ่ ป็ น
ธรรมชาตขิ องจติ แตเ่ ป็ นสง่ิ ทจี่ รเขา้ มา ดังกลา่ ว จงึ เป็ นเหมอื ยอยา่ งแขก
หรอื ผมู ้ าหาทเ่ี ขา้ มาสบู่ า้ น แตเ่ มอ่ื เขา้ มาแลว้ ก็ยดึ บา้ นทเี่ ขา้ มานัน้ เป็ นท่ี
อาศัย ทัง้ นก้ี ็เพราะวา่ จติ นย้ี งั เป็ นธรรมชาตทิ น่ี อ้ มไปได ้ ถา้ นอ้ มไปในฝ่ าย
ชว่ั ก็จะคนุ ้ เคยอยกู่ บั ความชวั่ ถา้ นอ้ มไปในทางดใี นความดี ก็จะคนุ ้ เคยอยู่
ในฝ่ ายความดี จติ เป็ นธรรมชาตทิ น่ี อ้ มไปไดด้ ัง่ นี้

ธรรมชาตขิ องจติ
แตว่ า่ จติ นัน้ ก็ยงั มธี รรมชาตอิ กี อยา่ งหนง่ึ คอื เป็ นธาตรุ ู ้ อนั เรยี กวา่
วญิ ญาณธาติ คอื ธาตรุ ู ้ คอื อะไร ๆ ได ้ แตว่ า่ เพราะจติ ทยี่ งั มไิ ดอ้ บรมนัน้
แมจ้ ะเป็ นธรรมชาตริ ู ้ ก็ยงั เป็ นรผู ้ ดิ รหู ้ ลงอยู่ เพราะยังมอี วชิ ชาคอื ความไมร่ ู ้
ในสจั จะทเี่ ป็ นตวั ความจรงิ เพราะฉะนัน้ เมอ่ื รสู ้ งิ่ ใดก็เป็ นความรทู ้ ไ่ี มท่ ะลุ
ปรโุ ปรง่ แตเ่ ป็ นความรทู ้ ตี่ ดิ อยแู่ คม่ ายาของสงิ่ เหลา่ นัน้ ยงั ไมท่ ะลถุ งึ สจั จะ
คอื ความจรงิ ฉะนัน้ จงึ มคี วามยดึ ถอื ตดิ อยใู๋ นมายาของสง่ิ นัน้ ๆ ในโลก
เมอื่ สง่ิ ทยี่ ดึ นัน้ เป็ นเพยี งมายา ไมใ่ ชเ่ ป็ นสจั จะ คอื ความจรงิ ความรทู ้ ยี่ ดึ
มายานัน้ จงึ เป็ นความรผู ้ ดิ เป็ นความรหู ้ ลง ฉะนัน้ จงึ รับอารมณ์ คอื เรอื่ ง
ทัง้ หลายทไี่ ดป้ ระสบพบเห็นทางตา โดยเป็ นรปู ตา่ ง ๆ ทไี่ ดย้ นิ ทางหู โดย
เป็ นเสยี งตา่ ง ๆ ทไี่ ดท้ ราบทางจมกู โดยเป็ นกลน่ิ ตา่ ง ๆ ทไี่ ดท้ ราบทางลน้ิ
โดยเป็ นรสตา่ ง ๆ ทไ่ี ดท้ ราบทางกายโดยเป็ นสง่ิ ถกู ตอ้ งตา่ ง ๆ และทไ่ี ดร้ ู ้
ไดค้ ดิ ทางใจโดยเป็ นธรรมะทแี่ ปลวา่ เรอื่ งราวตา่ ง ๆ คอื เรอื่ งราวตา่ ง ๆ ท่ี
ไดป้ ระสบพบผา่ นมาแลว้ เป็ นตน้ สง่ิ ทร่ี ับทางตาหเู ป็ นตน้ ดงั กลา่ ว เขา้ มา
คดิ ปรงุ หรอื ปรงุ คดิ ในจติ ใจ เรยี กวา่ อารมณ์ และเมอ่ื ความรขู ้ องจติ ทร่ี ับนัน้
ยงั เป็ นความรแู ้ คม่ ายาของสง่ิ เหลา่ นัน้ ฉะนัน้ จงึ บังเกดิ ความยนิ ดใี น
อารมณ์ คอื เรอื่ งอันเป็ นทต่ี งั้ ของความยนิ ดี ยนิ รา้ ยในอารมณ์ คอื เรอ่ื งอนั
เป็ นทตี่ งั้ ของความยนิ รา้ ย หลงตดิ ในอารมณอ์ ันเป็ นทตี่ งั้ ของความหลงตดิ
จงึ ปรากฏเป็ นราคะความตดิ ใจยนิ ดี หรอื โลภะความโลภอยากได ้ เป็ น
โทสะความกระทบกระท่ังโกรธแคน้ ขดั เคอื ง เป็ นโมหะคอื ความหลงอัน
เรยี กวา่ กเิ ลส

อาสวะ อนสุ ยั
อารมณ์และกเิ ลสเหลา่ นก้ี ็ประกอบกนั อยู่ หมกั ดองจติ อยู่ ทับถมทวขี น้ึ
และมงุ่ อาการทห่ี มักดองกเ็ รยี กวา่ อาสวะ มงุ่ อาการทน่ี อนเนอ่ื งก็เรยี กวา่
อนุสยั อันเป็ นทต่ี งั้ ของอาการจติ ทเี่ รยี กวา่ นสิ สยั อปุ นสิ ยั สนั ดาน ของบุ
คลลแตล่ ะคน และเมอ่ื อารมณแ์ ละกเิ ลสหมกั ดองนอนเนอ่ื งอยดู่ ่ังน้ี เมอ่ื จติ
นร้ี ับอารมณ์ คอื เรอ่ื งใหม่ ๆ เขา้ มาทางตาทางหเู ป็ นตน้ ก็ทําใหอ้ ารมณ์
และกเิ ลสทหี่ มักดองอยเู่ ป็ นอาสวะเป็ นอนุสยั ดังกลา่ วนัน้ ฟ้งุ ขน้ึ มา ปรากฏ
เป็ นความชอบบา้ งในเมอ่ื อารมณใ์ หม่ ๆ เหลา่ นัน้ เป็ นพวกเดยี วกันกับสงิ่ ที่
ชอบ เป็ นเป็ นความชงั บา้ งในเมอ่ื อารมณใ์ หม่ ๆ เหลา่ นัน้ เป็ นทต่ี ัง้ ของสงิ่ ท่ี
ชงั เป็ นอยา่ งเดยี วกนั เป็ นพวกเดยี วกันกบั ความชงั ทหี่ มกั ดองอยู่ บงั เกดิ
ความหลงบา้ ง ในเมอ่ื อารมณ์ใหม่ ๆ เหลา่ นัน้ เป็ นทตี่ งั้ คอื เป็ นพวก
เดยี วกันกบั ความหลงทนี่ อนจมอยู่ ก็เพม่ิ พนู ราคะ หรอื โลภะ โทสะ โมหะ
ดงั กลา่ นัน้ ทวมี ากขนึ้ ไปอกี

จติ เศรา้ หมอง
เพราะฉะนัน้ จติ ของแตล่ ะบคุ คลนจ้ี งึ เป็ นจติ ทเี่ ศรา้ หมองไมผ่ อ่ งใส เพราะ
ยงั มเี ครอื่ งเศรา้ หมองมาหมกั ดองนอนจมอยู่ มากําบงั ธรรมชาตขิ องจติ ท่ี
ประภัสสร คอื ผดุ ผอ่ งนัน้ ทําใหไ้ มผ่ ดุ ผอ่ ง และมาปิดบงั ความรทู ้ เ่ี ป็ นธาตรุ ู ้
นัน้ ไมใ่ หร้ จู ้ รงิ ใหร้ แู ้ คม่ ายาตดิ อยแู่ คม่ ายาเทา่ นัน้ อนั สงิ่ ทัง้ หลายทเ่ี ป็ น
อารมณ์ดงั กลา่ วนัน้ ซง่ึ ทกุ ๆ คนก็ชอบบางอยา่ ง ชงั บางอยา่ ง หลงอยู่
บางอยา่ ง อยโู่ ดยปรกติ ก็เป็ นเพราะเหตดุ งั ทก่ี ลา่ วมา

มายาของรปู เป็ นตน้
และขอ้ ทเี่ รยี กวา่ มายานัน้ ถา้ พจิ ารณาก็พอเห็นไดว้ า่ เป็ นมายาจรงิ ดังรปู
ทัง้ หลายทตี่ าเห็น เชน่ รา่ งกายนขี้ องกันและกนั ก็เหน็ แคผ่ มขนเล็บฟัน
หนัง ใตห้ นังเขา้ ไปก็มองไมเ่ ห็น และผมขนเล็บฟันหนังนัน้ ก็เป็ นไปตาม
วยั เมอ่ื อยใู่ นวยั ทง่ี ดงามเปลง่ ปล่งั ก็งดงามเปลง่ ปล่งั เมอื่ ผา่ นวยั ทงี่ ดงาม
เปลง่ ปลง่ั ไปแลว้ ก็ทรดุ โทรมชํารดุ และก็ประกอบอยดู่ ว้ ยสง่ิ ทไี่ มง่ ดงาม
และสง่ิ ทส่ี กปรกเป็ นอันมากภายในผนื หนังทหี่ มุ ้ หอ่ อยนู่ ้ี ถา้ เปิดออกมาดู
แลว้ ก็จะไมป่ รากฏเป็ นสง่ิ ทง่ี ดงามน่ารักน่าชม แตเ่ ป็ นสงิ่ ทน่ี ่าเกลยี ด ทัง้
โดยสี ทัง้ โดยสณั ฐาน ทัง้ โดยกลนิ่ ทัง้ โดยทเี่ กดิ ทงั้ โดยทอี่ ยู่
เพราะฉะนัน้ ความงดงามทป่ี รากฏอยู่ จงึ มอี ยแู่ คผ่ มขนเล็บฟันหนังทตี่ า
มองเห็น และทกี่ ําลงั อยใู่ นวยั ทเ่ี ปลง่ ปลั่ง และทไี่ ดม้ กี ารตบแตง่ มกี าร
ชาํ ระลา้ งตบแตง่ ไวแ้ ลว้

เสยี งก็เชน่ เดยี วกัน ก็สกั แตว่ า่ เป็ นเสยี ง จะเป็ นเสยี งนนิ ทาเสยี งสรรเสรญิ
ก็เป็ นแคเ่ สยี ง ความเป็ นเสยี งนัน้ จะเป็ นนนิ ทาก็ตาม จะเป็ นสรรเสรญิ ก็ตาม
ไมแ่ ตกตา่ งกนั เหมอื นอยา่ งลมทพี่ ัดมา กระทบดังเองของทกุ ๆ คน จะมา
ทางทศิ ไหนก็ไมต่ า่ งกัน จะพัดเบาพัดแรงก็เป็ นลม แตว่ า่ เพราะมภี าษาคอื
เสยี งนัน้ เองเป็ นภาษา และก็มสี มมตภิ าษานัน้ ขนึ้ บัญญตั ภิ าษานัน้ ขนึ้
สําหรับสอ่ื ใหร้ จู ้ ติ ใจของกนั และกัน จงึ ทําใหต้ ดิ ในสมมตบิ ญั ญตั ติ ามท่ี
เสยี งแสดงออก

แตว่ า่ เสยี งทแี่ สดงออกไวเ้ ป็ นภาษานัน้ ไมใ่ ชว่ า่ จะเป็ นความจรงิ ทัง้
สรรเสรญิ ทัง้ นนิ ทา ในเมอื่ สรรเสรญิ ผดิ นนิ ทาผดิ เชน่ วา่ ทําชวั่ สรรเสรญิ วา่
ทําดี ก็ไมท่ ําใหผ้ ทู ้ ถี่ กู สรรเสรญิ วา่ ดนี ัน้ ดขี นึ้ มาได ้ ตอ้ งชวั่ ตามทตี่ นทํา
นัน้ เอง เมอ่ื ทําดแี ตถ่ กู นนิ ทาวา่ ชวั่ ก็ไมท่ ําใหค้ วามดกี ลบั เป็ นความชว่ั ได ้
เมอ่ื ทําดกี ค็ งเป็ นทําดอี ยนู่ ่ันเอง

แตว่ า่ บคุ คลตดิ ในสมมตบิ ญั ญัตขิ องภาษา จงึ ไดม้ นี นิ ทา มสี รรเสรญิ ทํา
ใหเ้ สยี งทสี่ กั แตว่ า่ เป็ นลม หรอื ดงั ทเ่ี รยี กวา่ ลมปาก มพี ลงั อํานาจขนึ้ ดว้ ย
การทมี่ ายดึ ถอื ในสมมตบิ ญั ญัตเิ ป็ นภาษาของเสยี ง กลนุ่ นัน้ จะเป็ นอยา่ งไร
ก็แคป่ ระสาทจมกู พน้ ประสาทจมกู ไปแลว้ ก็ไมป่ รากฏวา่ เป็ นอยา่ งไร

รสนัน้ ก็เชน่ เดยี วกนั อรอ่ ยหรอื ไมอ่ รอ่ ย ทช่ี อบใจหรอื ไมช่ อบใจก็อยแู่ คล่ นิ้
พน้ ประสาทลนิ้ ไปถงึ คอแลว้ ความอรอ่ ยไมอ่ รอ่ ยตา่ ง ๆ ก็ไมป่ รากฏ

สงิ่ ทก่ี ายถกู ตอ้ งก็เหมอื นกนั ก็ปรากฏวา่ เป็ นอยา่ งไรอยแู่ คก่ ายประสาท
พน้ กายประสาทเขา้ ไปแลว้ ก็ไมป่ รากฏเป็ นความรสู ้ กึ อยา่ งใด

ธรรมะ คอื เรอื่ งราวทางใจตา่ ง ๆ ทจี่ ติ มาปรงุ คดิ หรอื คดิ ปรงุ ก็ปรากฏเป็ น
อยา่ งนัน้ อยา่ งนอ้ี ยทู่ คี่ วามปรงุ เหมอื งอยา่ งพอ่ ครัวทป่ี รงุ อาหาร จะปรงุ ให ้
มรี สเค็มก็เค็ม จะปรงุ ใหม้ รี สเปรย้ี วก็เปรย้ี ว จะปรงุ ใหม้ รี สหวานก็หวาน จติ
ก็เหมอื นกนั จะปรงุ ใหช้ อบก็ชอบ จะปรงุ ใหช้ งั ก็ชงั จะปรงุ ใหห้ ลงก็หลง
ถา้ จติ ไมป่ รงุ เสยี อยา่ งเดยี ว ชอบชงั หลงก็ไมป่ รากฎ

สง่ิ เหลา่ นเ้ี ป็ นมายาทัง้ นัน้ แตว่ า่ จติ นเี้ พราะยังมอี วชิ ชาอยู่ จงึ ไมร่ ถู ้ งึ สจั จะ
คอื ความจรงิ รแู ้ คม่ ายา ก็ตดิ อยแู่ คม่ ายา และปรงุ แตง่ กันอยแู่ คม่ ายา โลก
เป็ นดง่ั น้ี

ความหลงอยใู่ นมายา
เพราะฉะนัน้ จงึ ไดม้ คี วามหลงอยใู่ นสจั จะทเ่ี ป็ นตวั ความจรงิ ตัง้ ตน้ แต่
ความจรงิ ท่ัว ๆ ไปทเ่ี ป็ นเรอื่ งสามญั จนถงึ ความจรงิ ทเี่ ป็ นสงิ่ ละเอยี ด ที่
เป็ นสงิ่ สามัญนัน้ ก็คอื ความจรงิ ในกจิ การทัง้ หลาย ในความตดิ ตอ่ กัน
ทัง้ หลายของบคุ คลนัน้ ๆ เมอื่ จติ รแู ้ คม่ ายา ไมร่ ถู ้ งึ ความจรงิ จงึ ไดพ้ ากนั
เชอ่ื ผดิ คดิ ผดิ ปฏบิ ตั ผิ ดิ ทางกาย ทางวาจา ทางใจกนั อยใู่ นเรอื่ งนัน้ ๆ
พระพทุ ธเจา้ ไดต้ รัสสอนใหจ้ ติ นเี้ องพจิ ารณา โดยตรัสชใ้ี หเ้ ห็นวา่ โลกนม้ี ี
มายาอยา่ งไร เพอ่ื ใหร้ จู ้ ักวา่ นั่นเป็ นมายา และใหร้ ทู ้ ะลเุ ขา้ ไปถงึ สจั จะ
ความจรงิ

ประพฤตใิ นศลี
ตงั้ ตน้ แตก่ รรมทกี่ ระทํา ตรัสสอนใหร้ จู ้ กั วา่ อยา่ งไรเป็ นอกศุ ลกรรม กรรม
ชว่ั อยา่ งไรเป็ นกศุ ลกรรม คอื กรรมดี เพอ่ื ทจี่ ะไดล้ ะกรรมชวั่ ประกอบกรรม
ดี และการทจี่ ะไดป้ ัญญาพจิ ารณาใหเ้ ห็นสจั จะคอื ความจรงิ ด่ังนด้ี ว้ ย
ตนเอง ใหจ้ ติ ใจของตนเองรับรองดว้ ย ไมใ่ ชเ่ ป็ นแตเ่ ชอื่ พระวาจาตรัส
เทา่ นัน้ จงึ ตรัสสอนใหช้ าํ ระจติ ของตนใหบ้ รสิ ทุ ธผิ์ อ่ งใส คอื ใหบ้ รสิ ทุ ธจ์ิ าก

กเิ ลสดงั กลา่ ว ราคะหรอื โลภะ โทสะ โมหะ และเมอ่ื สงบกเิ ลสเหลา่ นลี้ ง
ไดอ้ ยา่ งหยาบดว้ ยศลี คอื ดว้ ยการทมี่ าเชอื่ พระพทุ ธเจา้ รับศลี ของ
พระพทุ ธเจา้ มาปฏบิ ตั งิ ดเวน้ ใจของตวั เองจาก โลภ โกรธ หลง ทจ่ี ะ
กอ่ ใหเ้ กดิ เจตนาประกอบกรรม อันเป็ นอกศุ ลทจุ รติ ทางกาย วาจา ใจ ตา่ ง
ๆ ได ้

คอื วา่ เมอื่ งดเวน้ ใจของตัวเองได ้ ก็คอื งดเวน้ กเิ ลสกองโลภ โกรธ หลง
เหลา่ นเ้ี องได ้ สามารถทจ่ี ะรักษาศลี ได ้ ตงั้ ตน้ ดว้ ยศลี ๕ และงดเวน้ ใจของ
ตวั เองจากกเิ ลสเหลา่ น้ี ทเี่ มอ่ื รับอารมณต์ า่ ง ๆ ก็บังเกดิ ขน้ึ และเมอ่ื ยดึ ถอื
อยกู่ ็ยังรักษากเิ ลสเหลา่ นไ้ี วใ้ นจติ ใจ เป็ นโลภ เป็ นโกรธ เป็ นหลง ในจติ ใจ
แมไ้ มก่ อ่ เจตนากรรมออกมาเป็ นบาปอกศุ ลทจุ รติ ก็ยงั ทําจติ ใจใหฟ้ ้งุ ซา่ น
ดนิ้ รนกวดั แกวง่ กระสบั กระสา่ ย ถา้ หากวา่ ไมร่ ะงบั เสยี กเิ ลสทบี่ งั เกดิ กลมุ ้
รมุ จติ ใจอยนู่ กี้ ็จะแรงขน้ึ ได ้ ลกุ ลามขนึ้ เป็ นกเิ ลสอยา่ งหยาบ มาเป็ นนาย
ของจติ ใจ กอ่ เจตนากรรมใหป้ ระพฤตผิ ดิ ศลี ตา่ ง ๆ กอ่ อาชญากรรมตา่ ง ๆ

ปฏบิ ตั ใิ นสมาธิ
พระพทุ ธเจา้ จงึ ตรัสสอนใหป้ ฏบิ ัตใิ นสมาธิ ตงั้ จติ มนั่ อยใู่ นกศุ ลธรรม
ทัง้ หลาย หัดนอ้ มจติ มาในกรรมฐานอนั เป็ นทต่ี งั้ ของสมาธทิ เ่ี ป็ นกศุ ล
อาการทเี่ ป็ นสมาธนิ ัน้ คอื อาการทจี่ ติ ตงั้ และเมอื่ ตงั้ มนั่ ไมใ่ ชต่ ัง้ ชนดิ ที่
คลอนแคลน กวดั แกวง่ กลบั กลอก แตเ่ ป็ นชนดิ ทตี่ งั้ ม่นั ตงั้ ม่นั อยใู่ นกศุ ล
ธรรมทัง้ หลาย ซง่ึ ตอ้ งอาศัยการปฏบิ ัตทิ ํากรรมฐานเพอื่ สมาธิ และเมอ่ื ทํา
บอ่ ย ๆ เขา้ แลว้ ก็จะทําใหจ้ ติ นตี้ งั้ มัน่ ไดด้ ยี ง่ิ ขนึ้ เพราะวา่ นอ้ มมาบอ่ ย ๆ
จติ ก็จะมคี วามคนุ ้ เคยอยใู่ นกรรมฐาน ก็จะสละจากอารมณ์ทเ่ี ป็ นฝ่ ายกเิ ลส
ได ้ มาเอากรรมฐานเป็ นอารมณ์ มาดดู ดมื่ ในกรรมฐานและในการปฏบิ ตั ิ
กรรมฐานเพอื่ สมาธนิ ี้ เป็ นทางพจิ ารณาก็มเี ป็ นทางทท่ี ําจติ รวมเขา้ มาไม่
พจิ ารณาก็มี จงึ จะรทู ้ พ่ี จิ ารณานัน้ ก็เชน่ พจิ ารณากาย ใหเ้ ห็นวา่ ผมขนเล็บ
ฟันหนัง เป็ นตน้ ทย่ี ดึ ถอื กนั อยวู่ า่ สวยงามน่ารักน่าชมสะอาดน่ัน ก็เป็ น
เพยี งยดึ ในมายาของกาย จงึ ตรัสสอนใหพ้ จิ ารณาละมายาเสยี มองเขา้ ไป
เห็นสจั จะคอื ความจรงิ ซงึ่ เป็ นสงิ่ ทปี่ ฏกิ ลู ไมส่ ะอาดไมง่ ดงาม เพอื่ ดบั กเิ ลส
กองราคะ อันจะทําใหจ้ ติ สงบจากราคะ และใหเ้ จรญิ เมตตาแผจ่ ติ ออกไป
มงุ่ ใหบ้ คุ คลนัน้ ๆ สตั วน์ ัน้ ๆ โดยเจาะจงและไมเ่ จาะจงเป็ นสขุ ก็เป็ น
เครอื่ งดบั โทสะพยาบาท

และกําหนดพจิ ารณาธาตกุ รรมฐาน ซง่ึ รวมกันอยเู่ ป็ นกอ้ นนอ้ี นั เป็ นทยี่ ดึ ถอื
วา่ เป็ นตวั เราของเรา โดยตรัสสอนใหแ้ ยกธาตอุ อกไป วา่ สกั แตว่ า่ เป็ นธาตุ
ดนิ น้ําไฟลม หรอื เตมิ อากาศ (เพมิ่ ธาตทุ ี่ ๕ คอื อากาสธาต)ุ มาประกอบ
กันเขา้ สกั แตว่ า่ เป็ นธาตุ เมอ่ื ธาตสุ ญั ญา ความกําหนดหมายวา่ เป็ นธาตุ
ปรากฏขน้ึ อตั ตสญั ญา ความสําคญั หมายยดึ ถอื วา่ เป็ นตวั เราของเราก็
หายไป ก็เป็ นการแกโ้ มหะดบั โมหะในขอ้ นี้
เมอื่ ปฏบิ ตั กิ ําจดั ดับราคะหรอื โลภะ โทสะ โมหะ อันบังเกดิ ขน้ึ กลมุ ้ รมุ จติ ใจ
ไดด้ ว้ ยกรรมฐานเหลา่ นี้ จติ ก็จะบรสิ ทุ ธสิ์ ะอาดและเมอ่ื ตอ้ งการเพมิ่ พลงั ให ้
เป็ นจติ ในสมาธิ ก็กําหนดสมาธทิ ร่ี วมจติ เขา้ มา ใหม้ อี ารมณเ์ ป็ นอันเดยี ว
เชน่ อานาปานัสสติ สตกิ ําหนดลมหายใจเขา้ ออก หรอื ทําเพง่ กสณิ ตามท่ี

พระพทุ ธเจา้ ทรงสงั่ สอน จติ กจ็ ะรวมเป็ นเอกคั คตา คอื ความทมี่ อี ารมณ์
เป็ นอันเดยี วกนั ของจติ ได ้ เป็ นสมาธไิ ดต้ งั้ แตข่ นั้ บรกิ รรม คอื ขนั้ ทป่ี ฏบิ ตั ิ
กําหนด ขนั้ อปุ จาร คอื วา่ ใกลท้ จ่ี ะสงบแน่วแน่ จนถงึ ขนั้ อปั ปนา คอื แน่ว
แน่

บาเพ็ญในปญั ญา
และก็นอ้ มจติ ทแี่ น่วแน่นี้ กําหนดพจิ ารณานมรปู หรอื ขนั ธ์ ๕ ใหเ้ ห็นสจั จะ
คอื ความจรงิ วา่ ลว้ นเป็ นอนจิ จะไมเ่ ทยี่ งตอ้ งเกดิ ตอ้ งดบั ทกุ ขะเป็ นทกุ ข์
ตอ้ งแปรปรวนเปลย่ี นแปลง เป็ นอนัตตามใิ ชต่ ัวเราของเรา คอื ไมค่ วรจะ
เห็นยดึ ถอื วา่ ตัวเราของเรา เพราะไมม่ ตี วั เราของเราอยใู่ นนามรปู หรอื ใน
ขนั ธ์ ๕ น้ี

ด่งั น้ี ก็เป็ นการปฏบัตเิ พอ่ื ลดอวชิ ชาโมหะ ทําลายอวชิ ชาโมหะ ทําใหจ้ ติ น้ี
ปรากฎความประภัสสร คอื ผดุ ผอ่ งมากขน้ึ หยั่งรถู ้ งึ สจั จะคอื ความจรงิ มาก
ขนึ้

เป็ นความรทู ้ ผี่ ดุ ขน้ึ มา ดงั ทเ่ี รยี กวา่ จักษุ คอื ดวงตาผดุ ขน้ึ ญาณความ
หยั่งรผู ้ ดุ ขน้ึ ปัญญาความรทู ้ ั่วผดุ ขนึ้ วชิ ชาความรแู ้ จม่ แจง้ ผดุ ขน้ึ โอภาส
คอื ความสวา่ งผดุ ขนึ้ ในทกุ ข์ ในเหตเุ กดิ ทกุ ข์ ในความดบั ทกุ ข์ ในทาง
ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั ทกุ ขต์ ามทพ่ี ระพทุ ธเจา้ ไดต้ รัสรแู ้ ลว้ และทรงแสดง
สงั่ สอนไว ้

การปฏบิ ตั โิ ดยลําดับดงั่ นเี้ อง คอื สตปิ ัฏฐาน ตงั้ สตหิ รอื สตติ งั้ สมั มปั ปธาน
เพยี รชอบ อทิ ธบิ าท ธรรมะทใ่ี หบ้ รรลถุ งึ ความสําเร็จ อนิ ทรยี ์ ธรรมะทเี่ ป็ น
ใหญ่ พละ ธรรมะทเ่ี ป็ นกําลัง โพชฌงค์ ธรรมะทเ่ี ป็ นองคข์ องความตรัสรู ้
และมรรค มอี งค์ ๘ ก็รวมอยใู่ นทางปฏบิ ัตติ ามทก่ี ลา่ วมานี้ อันนําใหบ้ งั เกดิ
ดวงตา บังเกดิ ญาณ บังเกดิ ปัญญา บังเกดิ วชิ ชา บังเกดิ แสงสวา่ ง ใน
อรยิ สจั ทัง้ ๔ ของพระพทุ ธเจา้ ดับอวชิ ชาได ้ ดบั กเิ ลสทัง้ ปวงได ้ ดับทกุ ข์
ได ้

เมอ่ื ปฏบิ ัตยิ งั ไมถ่ งึ ก็ยอ่ มดับไดไ้ ปโดยลําดับ ตัง้ แตเ่ ล็กนอ้ ยจนถงึ มาก
บางอยา่ งจนถงึ ทัง้ หมด เพราะวา่ ความบรรลถุ งึ ผลดังทกี่ ลา่ วมาน้ี ไมใ่ ชจ่ ะ
บรรลไุ ดด้ ว้ ยความคดิ วา่ จะบรรลุ หรอื อยากจะบรรลุ แตอ่ ยดู่ ว้ ยการปฏบิ ัติ
มาโดยลําดับ ขนึ้ ไปโดยลําดบั ธรรมะก็จะสนันสนุนสง่ ผปู ้ ฏบิ ตั ขิ น้ึ ไปโดย
ลําดับเองดว้ ย
ตอ่ ไปนก้ี ็ขอใหต้ งั้ ใจปฏบิ ตั ทิ ําความสงบสบื ตอ่ ไป

ตอนท่ี 2 ทาอยา่ งไรกบั วติ กวจิ าร

บดั น้ี จักแสดงธรรมะเป็ นเครอื่ งอบรมในการปฏบิ ัตอิ บรมจติ ในเบอ้ื งตน้ ก็
ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตงั้ ใจนอบนอ้ มนมสั การพระผมู ้ พี ระภาคอรหันตสมั มาสมั
พทุ ธเจา้ พระองคน์ ัน้ ตงั้ ใจถงึ พระองคพ์ รอ้ มทัง้ พระธรรมและพระสงฆเ์ ป็ น
สรณะ ตงั้ ใจสาํ รวมกาย วาจาใจใหเ้ ป็ นศลี ทําสมาธใิ นการฟัง เพอื่ ใหไ้ ด ้
ปัญญาในธรรม

ในการปฏบิ ัตจิ ติ ตภาวนาสมาธนิ ัน้ ตอ้ งอาศยั แนวปฏบิ ตั ติ ามองคฌ์ านทัง้
๕ วติ ก วจิ าร ปีติ สขุ เอกัคคตา และ ๒ ขอ้ แรก คอื วติ ก วจิ าร นัน้ ตอ้ งใช ้
ตงั้ แตใ่ นเบอื้ งตน้ ในขนั้ บรกิ รรมภาวนา คอื การภาวนาบรกิ รรม อนั
หมายความวา่ ตอ้ งกําหนดใจถงึ กรรมฐานขอ้ ใดขอ้ หนง่ึ ทเ่ี รยี กวา่ เป็ น
อารมณข์ องสมาธิ คอื เป็ นทต่ี งั้ ของสมาธิ

การยกจติ ขน้ึ สกู่ รรมฐาน หรอื อารมณ์ของสมาธิ เรยี กวา่ วติ ก ความคอย
ประคองจติ ไวใ้ หอ้ ยใู่ นกรรมฐาน หรอื อารมณ์ของสมาธิ เรยี กวา่ วจิ าร
ตอ้ งมี ๒ ขอ้ นเ้ี ป็ นเบอ้ื งตน้ ในการเรม่ิ ปฏบิ ัติ อนั เรยี กวา่ บรกิ รรมภาวนา
พระพทุ ธเจา้ ไดต้ รัสถงึ วติ ก คอื ความตรกึ ของจติ ใจไวเ้ ป็ นอนั มาก เพราะ
วติ กท่ัวไปนัน้ ก็คอื ความตรกึ นกึ คดิ

จนถงึ ไดม้ พี ระพทุ ธภาษิต ตรัสตอบปัญหาทมี่ าณพผหู ้ นงึ่ ไดก้ ราบทลู ถาม
วา่ อะไรเป็ นเครอื่ งผกู พันโลกไว ้ โลกมอี ะไรเป็ นเครอื่ งผกู พัน อะไรเป็ นท่ี
เทยี่ วไปของโลกนัน้ ก็ตรัสตอบวา่ โลกมนี ันทิ คอื ความเพลนิ เป็ นเครอื่ ง
ผกู พัน อนั นันทิ คอื ความเพลนิ ยอ่ มผกู พันโลกไว ้ และวติ ก คอื ความตรกึ
นกึ คดิ เป็ นทเี่ ทย่ี วไปของโลกนัน้ ซโ่ี ลกก็หมายถงึ สตั วโ์ ลก มนุษยก์ ็เป็ น
สตั วโ์ ลกจําพวกหนงึ่

เพราะฉะนัน้ จงึ กลา่ วไดว้ า่ คนเราทกุ ๆ คนโดยปรกตสิ ามัญนัน้ ยอ่ มมนี ันทิ
คอื ความเพลนิ เป็ นเครอ่ื งผกู พันไว ้ และคนเรานัน้ ยอ่ มมวี ติ ก คอื ความตรกึ
นกึ คดิ เป็ นทเี่ ทย่ี วไป ดงั จะเห็นไดว้ า่ จติ ใจนขี้ องทกุ ๆ คน ยอ่ มผกู พันอยู่
ดว้ ยความเพลนิ ในอารมณ์นัน้ ๆ ในเรอื่ งนัน้ ๆ ในสง่ิ นัน้ ๆ และจติ ใจนยี้ อ่ ม
เทย่ี วไปโน่นเทย่ี วไปน่ี ดว้ ยวติ กคอื ความตรกึ นกึ คดิ คอื คดิ ไปนัน้ เอง ตัว
ความคดิ คอื วติ กจงึ เป็ นทเี่ ทยี่ วไปของโลก คอื สตั วโ์ ลก โดยตรง คอื ของ
จติ นเ้ี อง
ขอ้ ปฏบิ ตั เิ กยี่ วแกว่ ติ ก
พระพทุ ธเจา้ จงึ ไดต้ รัสสอนใหป้ ฏบิ ตั เิ กย่ี วแกว่ ติ ก คอื ความคดิ ของจติ ใจ
ของทกุ คน วา่ พระองคเ์ องเมอ่ื ยงั ทรงเป็ นพระโพธสิ ตั ว์ ยงั มไิ ดต้ รัสรู ้ ทรง
ปฏบิ ตั แิ สวงหาความตรัสรู ้ ไดท้ รงปฏบิ ัตดิ ว้ ยการกระทําวติ ก คอื ความตรกึ
นกึ คดิ ของพระองคเ์ องใหเ้ ป็ น 2 สว่ น คอื ใหเ้ ป็ นอกศุ ลวติ ก ความตรกึ นกึ
คดิ ทเี่ ป็ นอกศุ ลสว่ นหนง่ึ ใหเ้ ป็ นกศุ ลวติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ ทเี่ ป็ นกศุ ล

อกี สว่ นหนงึ่ คอื พระองคไ์ ดท้ รงตัง้ ความเพยี ร เป็ นผไู ้ มป่ ระมาท คอื ไม่
เลนิ เลอ่ เผลอเพลนิ มวั เมา มสี ตกิ ําหนดดวู ติ ก คอื ความคดิ ของพระองคท์ ี่
เป็ นไปอยู่

เมอื่ อกศุ ลวติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ ทเ่ี ป็ นอกศุ ลขอ้ ใดขอ้ หนง่ึ บังเกดิ ขน้ึ ก็
ทรงรู ้ คอื เมอ่ื กามวติ ก ความตรกึ นกึ คดิ ไปในกาม คอื ในเรอื่ งรปู เสยี ง
กลน่ิ รส โผฏฐัพพะ สงิ่ ถกู ตอ้ งทใี่ ครท่ ป่ี รารถนาทพ่ี อใจ หรอื ดว้ ยอํานาจ
กาม คอื ความใครป่ รารถนาพอใจก็ดี ความตรกึ นกึ คดิ ไปในทางทํารา้ ย
หมายลา้ งผลาญผอู ้ นื่ ใคร ๆ บังเกดิ ขนึ้ ก็ทรงรู ้ วา่ บดั นก้ี ามวติ ก ความตรกึ
นกึ คดิ ไปในกามบังเกดิ ขนึ้ พยาบาทวติ ก ความตรกึ นกึ คดิ ขอ้ ใดขอ้ หนง่ึ
เหลา่ นที้ ัง้ หมดเป็ นอกศุ ล มโี ทษ เป็ นเครอ่ื งดับปัญญา เป็ นฝ่ ายทําใหค้ ับ
แคน้ ใจ ไมเ่ ป็ นไปเพอ่ื นพิ พาน คอื ความดบั กเิ ลสและกองทกุ ข์ เมอื่ ทรง
พจิ ารณารจู ้ ักด่งั น้ี อกศุ ลวติ กดงั กลา่ วก็จะตงั้ อยไู่ มไ่ ด ้ ตอ้ งดบั ไป สงบไป

และเมอื่ วติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ ทตี่ รงกนั ขา้ ม คอื ทเี่ ป็ นกศุ ลบังเกดิ ขนึ้ ก็
ทรงรู ้ คอื เมอื่ ความตรกึ นกึ คดิ ไปในทางออกจากกาม ไมต่ ดิ อยใู่ นกาม
บงั เกดิ ขน้ึ ก็ทรงรู ้ วา่ นคี่ อื เนกขมั มวติ ก ความตรกึ ไปในทางออก หรอื เมอื่
ความตรกึ นกึ คดิ ไปในทางไมป่ องรา้ ยหมายลา้ งผลาญ เป็ นไปดว้ ยเมตตา
กรณุ าหมายเกอื้ กลู บงั เกดิ ขน้ึ ก็ทรงรู ้ หรอื เมอ่ื ความตรกึ นกึ คดิ ไปในทาง
ไมเ่ บยี ดเบยี น เป็ นไปในทางชว่ ยสงเคราะห์ อนุเคราะห์ บงั เกดิ ขนึ้ ก็ทรงรู ้
วา่ ขอ้ ใดขอ้ หนงึ่ หรอื ทัง้ หมดเหลา่ นเ้ี ป็ นกศุ ล คอื เป็ นเนกขมั มวติ ก ความ
ตรกึ นกึ คดิ ไปในทางออกจากกาม อัพยาบาทวติ ก ความตรกึ คดิ ไปในทาง
ไมพ่ ยาบาทปองรา้ ยหมายลา้ งผลาญ อวหิ งิ สาวติ ก ความตรกึ นกึ คดิ ไป
ในทางไมเ่ บยี ดเบยี น และก็ทรงทราบดว้ ยการพจิ ารณาวา่ กศุ ลวติ กเหลา่ นี้
เป็ นกศุ ล มอี านสิ งส์ คอื มคี ณุ ไมม่ โี ทษ เป็ นเครอื่ งเจรญิ ปัญญา ไมเ่ ป็ น
ฝักฝ่ าย คอื ทําใหค้ บั แคน้ เป็ นไปเพอื่ นพิ พาน คอื ความดับกเิ ลสและกอง
ทกุ ข์
ธรรมดาของจติ เป็ นดง่ั นี้
อนง่ึ ทรงทราบธรรมดาของจติ ดว้ ย วา่ จติ นย้ี อ่ มนอ้ มไปไดต้ ามวติ ก คอื
ความตรกึ วจิ าร คอื ความตรอง กลา่ วคอื เมอื่ ตรกึ ตรองไปมาก ๆ บอ่ ย ๆ
ดว้ ยอกศุ ลวติ ก คอื เป็ นกามวติ กบา้ ง พยาบาทวติ กบา้ ง วหิ งิ สาวติ กบา้ ง
จติ ก็ยอ่ มนอ้ มไปในอกศุ ลวติ กเหลา่ นม้ี าก ยอ่ มไมน่ อ้ มไปในฝ่ ายตรงกัน
ขา้ ม คอื ฝ่ ายกศุ ลและถา้ หากวา่ ตรกึ ตรองไปในการกศุ ลมาก คอื ในทาง
เนกขมั มวติ ก อพั ยาบาทวติ ก อวหิ งิ สาวติ ก จติ ก็นอ้ มไปมากในกศุ ล
ทัง้ หลาย

เพราะฉะนัน้ วติ กวจิ าร คอื ความตรกึ ความตรองของจติ นจี้ งึ เป็ นปัจจัย
สําคญั ทจ่ี ะเป็ นเหตใุ หจ้ ติ ใจนน้ี อ้ มไปไดต้ ามทางทว่ี ติ กวจิ ารไป เมอ่ื วติ ก
วจิ ารไปในทางอกศุ ลมาก จติ ก็นอ้ มไปในทางอกศุ ลมาก เมอื่ วติ กวจิ ารไป
ในทางกศุ ลมาก จติ ก็นอ้ มไปในการกศุ ลมาก เป็ นธรรมดาของจติ เป็ นดงั่ นี้

เพราะฉะนัน้ พระองคจ์ งึ คอยกําหนดดจู ติ ของพระองคเ์ อง วา่ จติ บงั เกดิ ขนึ้
อยา่ งไร คอื มวี ติ กวจิ ารบงั เกดิ ขนึ้ อยา่ งใดในจติ พระองคม์ คี วามเพยี ร มี

ความไมป่ ระมาท เลนิ เลอ่ เผลอเพลนิ เมอ่ื อกศุ ลวติ กบงั เกดิ ขนึ้ ทรงทราบ
ก็ทรงจับพจิ ารณาทันที ใหร้ จู ้ ักวา่ นเี่ ป็ นอกศุ ลมโี ทษ เป็ นเครอ่ื งดบั ปัญญา
เป็ นฝักฝ่ ายแหง่ ความคบั แคน้ ไมเ่ ป็ นไปเพอ่ื นพิ พาน ดว้ ยอํานาจแหง่ สตทิ ี่
กําหนดและปัญญาทรี่ ดู ้ ่ังน้ี อกศุ ลก็ยอ่ มจะดบั และเมอื่ ฝ่ ายกศุ ลจติ คอื
กศุ ลวติ ก บังเกดิ ขน้ึ พระองคก์ ็ทรงรอู ้ กี วา่ นเ่ี ป็ นกศุ ล มคี ณุ เจรญิ ปัญญา
ไมเ่ ป็ นฝักฝ่ ายแหง่ ความคับแคน้ เป็ นไปเพอื่ นพิ พาน คอื ความดบั กเิ ลส
และกองทกุ ขแ์ ละเมอ่ื ทรงรดู ้ ง่ั น้ี วติ กฝ่ ายกศุ ลนัน้ ก็ยอ่ มจะตงั้ อยู่ และจะ
เจรญิ ยงิ่ ขน้ึ

ขอ้ พงึ ปฏบิ ตั ใิ นอกศุ ลวติ ก
และไดท้ ราบทราบความเป็ นไปของจติ ในขณะทปี่ ระกอบดว้ ยอกศุ ลวติ ก
กบั ความเป็ นไปของจติ ในขณะทปี่ ระกอบดว้ ยกศุ ลวติ ก วา่ แตกตา่ งกนั
และการปฏบิ ตั กิ ็แตกตา่ งกนั คอื ในขณะทจี่ ติ เป็ นไปดว้ ยอกศุ ลวติ ก มี
กามวติ ก เป็ นตน้ การปฏบิ ตั ใิ นการสาํ รวมระวงั จติ ขม่ จติ จะตอ้ งมมี าก ซง่ึ
เปรยี บเหมอื นอยา่ งคนเลยี้ งโค ทไี่ ดฝ้ งู โคไปเลย้ี งแถวทส่ี ดุ บา้ น ซง่ึ เป็ น
เขตทํานา ในเดอื นทา้ ยแหง่ ฤดฝู น ขา้ วกลา้ กําลังงอกงามอยใู่ นนาทั่วไป
การทจี่ ะตอ้ นฝงู โคใหเ้ ดนิ ไปตรง ๆ ตามทาง ไมใ่ หโ้ คตัวใดตัวหนงึ่ หนั ซา้ ย
หนั ขวา ไปกนิ รวงขา้ วของชาวนานัน้ เป็ นสงิ่ ทที่ ํายาก คนเลยี้ งโคตอ้ งคอย
ระมัดระวงั โค ตอ้ งใชป้ ฏกั ตบี า้ ง ทม่ิ แทงบา้ ง เพอื่ ใหโ้ คไมก่ ลา้ เลยี้ วซา้ ย
เลย้ี วขวาไปกนิ ขา้ งของชาวนา ใหเ้ ดนิ ตรงไปตามทาง ตอ้ งมคี วาม
ระมดั ระวงั กวดขนั โคอยา่ งเต็มที่ จงึ จะนําโคใหเ้ ดนิ ไปโดยไมแ่ วะซา้ ยขวา
ไปทําขา้ วของชาวนาใหเ้ ป็ นอนั ตรายดังกลา่ ว เพราะกลวั ทจี่ ะถกู เจา้ ของ
ขา้ ว เจา้ ของนา เขาโกรธแคน้ ขดั เคอื งดา่ วา่ เอาบา้ ง ทํารา้ ยเอาบา้ ง วา่
ปลอ่ ยใหโ้ คไปกนิ ขา้ วของเขา เพราะฉะนัน้ จงึ ตอ้ งคอบควบคมุ อยอู่ ยา่ ง
ใกลช้ ดิ เมอื่ ถงึ คราวทจ่ี ะใหป้ ฏกั ตกี ็ตอ้ งใชป้ ฏกั ตี ใชป้ ฏักแทงกต็ อ้ งใช ้
ปฏักแทง บังคับใหโ้ คเดนิ ไปตามทาง

จติ ก็เชน่ เดยี วกนั ในขณะทเ่ี ป็ นไปดว้ ยอกศุ ลวติ กมกี ามวติ ก เป็ นตน้ ก็
จะตอ้ งมสี ตคิ วบคมุ ระมดั ระวงั มปี ัญญาคอยขม่ เพอ่ื อกศุ ลวติ กเหลา่ นัน้
สงบลงมากฉันนัน้ ถงึ คราวทจี่ ะตอ้ งแนะนําจติ ก็ตอ้ งแนะนํา ถงึ คราวท่ี
จะตอ้ งดวุ า่ จติ กต็ อ้ งดวุ า่ เพอ่ื บงั คับใหจ้ ติ นสี้ ละอกศุ ลวติ กเหลา่ นัน้ และ
ดําเนนิ ไปตรงทางแหง่ สมาธทิ ต่ี อ้ งการ เพราะฉะนัน้ การปฏบิ ัตคิ วบคมุ จติ
ระงบั จติ ในขณะทจี่ ติ เป็ นไปดว้ ยกามวติ ก เป็ นตน้ จงึ เป็ นของทํายาก แต่
เมอ่ื มคี วามเพยี รทําจรงิ มคี วามไมป่ ระมาท ไมเ่ ลนิ เลอ่ เผลอเพลนิ คอื ไม่
มนี ันทคิ อื ความเพลนิ ผกู เอาไว ้ ตอ้ งพยายามละนันทิ คอื ความเพลนิ ซงึ่
เป็ นเครอ่ื งผกู ใจเอาไวเ้ สยี ดว้ ย จงึ จะทําใหก้ ามวติ กเป็ นตน้ นัน้ สงบลงได ้
ละเสยี ได ้
ขอ้ พงึ ปฏบิ ตั ใิ นกศุ ลวติ ก
แตว่ า่ เมอ่ื สามารถวติ ก คอื ตรกึ นกึ คดิ ไปในกศุ ลทต่ี รงกันขา้ ม เป็ นเนกขมั ม
วติ กเป็ นตน้ ไดแ้ ลว้ จติ นอ้ มมาในทางกศุ ลไดแ้ ลว้ จติ ก็จะมคี วามสงบ และ
ดําเนนิ ไปตรงตอ่ สมาธไิ ดด้ ี การทจี่ ะตอ้ งควบคมุ จติ อยา่ งเขม้ งวดก็ลดลง
จะปฏบิ ตั สิ บายเขา้ จงึ เปรยี บเหมอื ยอยา่ งวา่ ชาวนาทน่ี ําโคไปเลย้ี งในแถว
ทสี่ ดุ บา้ น ซงึ่ เป็ นทน่ี าของชาวบา้ น ในเดอื นทา้ ยแหง่ ฤดรู อ้ น ยงั ไมใ่ ชเ่ ป็ น

ฤดเู พาะปลกู ไถหวา่ น ก็ปลอ่ ยใหโ้ คเทย่ี วกนิ หญา้ ไปตามทเี่ หลา่ นัน้ สว่ น
คนเลย้ี งโคเองนัน้ ก็นั่งพักนอนพัก อยทู่ โ่ี คนไมบ้ า้ ง ในทแี่ จง้ บา้ ง ไมต่ อ้ ง
คอยตดิ ตามโคอยา่ งใกลช้ ดิ ไมต่ อ้ งใชก้ ารตกี ารแทงโคดว้ ยปฏกั เพราะวา่
โคก็กนิ แตห่ ญา้ ไปตามเรอื่ ง ไมม่ ขี า้ วอยใู่ นนาของชาวบา้ นทโ่ี คจะไปกนิ
ของเขา ทําใหเ้ ขาเสยี หาย คนเลยี้ งโคจงึ ปลอ่ ยโคใหก้ นิ หญา้ อยตู่ าม
สบาย ตัวเองก็นอนหรอื นั่งใตต้ น้ ไมห้ รอื ในทแี่ จง้ คอยดแู ตเ่ พยี งวา่ โคอยทู่ ่ี
นั่นเทา่ นัน้

จติ ทน่ี อ้ มมาไดใ้ นกศุ ลวติ กแลว้ ก็เชน่ เดยี วกนั ก็ปลอ่ ยจติ ใหต้ รกึ ไปในกศุ ล
ได ้ และตวั จติ เองนัน้ ก็พักอยู่ เหมอื นอยา่ งคนเลยี้ งโคน่ังพักนอนพกั อยใู่ ต ้
ตน้ ไมห้ รอื ในทแี่ จง้ นัน้ เพยี งแตท่ ําความรวู ้ า่ นัน้ คอื จติ ทค่ี ดิ หรอื น่ันคอื
วติ ก คอื ความตรกึ คอื วา่ ธรรมะเหลา่ นัน้ อันหมายความวา่ น่ัน คอื วติ ก
คอื ความตรกึ ทเี่ ป็ นกศุ ลอยา่ งนัน้ เทา่ นัน้

เพราะฉะนัน้ เมอื่ สามารถปฏบิ ตั อิ ยเู่ นอื ง ๆ บอ่ ย ๆ ตามทพี่ ระพทุ ธเจา้ ทรง
สง่ั สอน คอื ใหท้ ําความรจู ้ ักจติ ของตนทค่ี ดิ ไปอยา่ งไร แลว้ คอยจําแนกให ้
รวู ้ า่ ถา้ คดิ อยา่ งนเี้ ป็ นอกศุ ล ก็เหมอื นอยา่ งวา่ จัดเอาไวก้ องหนง่ึ สว่ นหนงึ่
คดิ อยา่ งนเ้ี ป็ นกศุ ลใหร้ ดู ้ ่ังนกี้ ็เหมอื นอยา่ งวา่ จัดเอาไวอ้ กี กองหนงึ่ อกี สว่ น
หนง่ึ

คอยมสี ตกิ ําหนดดใู หร้ จู ้ ัก แยกหมแู่ ยกกองอยอู่ ยา่ งน้ี พรอ้ มทัง้ มสี ติ
กําหนดและพจิ ารณา ปัญญาพจิ ารณาใหร้ จู ้ ักโทษของฝ่ ายอกศุ ลทบี่ งั เกดิ
ขน้ึ อานสิ งส์ คอื คณุ ประโยชนข์ องฝ่ ายกศุ ลทบี่ งั เกดิ ขน้ึ ซง่ึ แตกตา่ งกนั
ดังทตี่ รัสสอนไวด้ ง่ั นี้

ปฏบิ ัตดิ งั่ นก้ี ็จะเป็ นเครอ่ื งกนั จติ ดว้ ยสตหิ รอื ดว้ ยปัญญานัน้ เอง ไมใ่ หน้ อ้ ม
ไปในฝ่ ายอกศุ ล แตใ่ หน้ อ้ มมาในฝ่ ายกศุ ล และเมอื่ ทําอยอู่ ยา่ งนไี้ ดเ้ สมอ
ๆ แลว้ ก็จะสามารถป้องกนั จติ ได ้ มใิ หน้ อ้ มไปในทางอกศุ ลมาก แตใ่ ห ้
นอ้ มไปในกศุ ลมาก และเมอ่ื นอ้ มไปในกศุ ลมากเนอื ง ๆ อยดู่ ัง่ นี้ ก็จะทําให ้
จติ อยตู่ วั ในฝ่ ายกศุ ล หรอื ในทางกศุ ลมากขนึ้ ๆ

ตอ่ ไปนกี้ ็ขอใหต้ งั้ ใจฟังสวดและตงั้ ใจทําความสงบสบื ตอ่ ไป

ตอนที่ ๓ วธิ ลี ะอกศุ ลวติ ก

บดั นี้ จักแสดงธรรมะเป็ นเครอื่ งอบรมในการปฏบิ ตั อิ บรมจติ ในเบอ้ื งตน้ ก็
ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตัง้ ใจนอบนอ้ มนมสั การพระผมู ้ พี ระภาคอรหันตสมั มาสมั
พทุ ธเจา้ พระองคน์ ัน้ ตงั้ ใจถงึ พระองคพ์ รอ้ มทัง้ พระธรรมและพระสงฆเ์ ป็ น
สรณะ ตงั้ ใจสาํ รวมกาย วาจาใจใหเ้ ป็ นศลี ทําสมาธใิ นการฟัง เพอื่ ใหไ้ ด ้
ปัญญาในธรรม
พระพทุ ธเจา้ ผทู ้ รงเป็ นผรู ้ เู ้ ป็ นผเู ้ ห็น ไดต้ รัสแสดงแนะนําวธิ ปี ฏบิ ตั ิ
กรรมฐาน อนั เกยี่ วแกว่ ติ กไวอ้ กี ประการหนงึ่ เพราะวติ กนัน้ คอื ความตรกึ
หรอื ความคดิ นกึ คกู่ บั วจิ าร ทแี่ ปลวา่ ความตรอง และก็เป็ นอกศุ ลวติ ก
วติ กทเ่ี ป็ นอกศุ ลก็มี เป็ นกศุ ลวติ ก วติ กทเี่ ป็ นกศุ ลก็มี แมใ้ นการปฏบิ ตั จิ ติ ต
ภาวนาหรอื กรรมฐาน ก็ตอ้ งใชว้ ติ กคอื ความตรกึ นกึ ถงึ กรรมฐานทป่ี ฏบิ ัติ ที่
เรยี กวา่ เป็ นการยกจติ ขนึ้ สอู่ ารมณข์ องกรรมฐาน หรอื ยกอารมณ์กรรมฐาน
ขนึ้ สจู่ ติ ตอ้ งมวี ติ ก คอื ความตรงึ นกึ คดิ ซงึ่ เป็ นความกําหนดดว้ ยสตขิ นึ้
เป็ นเบอื้ งตน้ แตว่ า่ ถา้ เป็ นอกศุ ลวติ กแลว้ ก็ตรัสสอนใหร้ ํางบั เสยี ดังทไี่ ด ้
แสดงอธบิ ายไปแลว้
สาํ หรับอกี ปรยิ ายหนง่ึ นัน้ ตรัสสอนภกิ ษุ แตก่ ็รวมถงึ ผปู ้ ฏบิ ตั ปิ ระกอบกระทํา
จติ สมาธทิ ัง้ ปวงดว้ ย วา่ ในการกระทํากรรมฐานนัน้ กรรมฐานทต่ี งั้ สติ
กําหนดธรรมนัน้ เรยี กวา่ นมิ ติ ทแ่ี ปลวา่ กําหนด สงิ่ ทก่ี ําหนดก็เรยี กวา่ นมิ ติ
ความกําหนดก็เรยี กวา่ นมิ ติ เพราะฉะนัน้ ในการทํากรรมฐานจงึ ตอ้ งมนี มิ ติ
คอื เครอ่ื งกําหนดของใจ หรอื ความกําหนดใจในเครอื่ งกําหนดนัน้

นมิ ติ ของกรรมฐาน

เชน่ วา่ เมอื่ ปฏบิ ัตใิ นสตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ กาย เวทนา จติ ธรรม หรอื ปฏบิ ตั ิ
ตามขอ้ ทพ่ี ระพทุ ธเจา้ ตรัสสอนไวใ้ นพระสตู รใหญท่ วี่ า่ ดว้ ยสตปิ ัฏฐาน
ดังกลา่ ว เรม่ิ ดว้ ยหมวดกายอันตงั้ ตน้ แตอ่ านาปานัสสติ สตกิ ําหนดลม
หายใจเขา้ ออก ตอ่ มาก็กําหนดอริ ยิ าบถทัง้ ๔ ตอ่ มาก็ใหก้ ําหนดอริ ยิ าบถ
ประกอบทัง้ หลาย เชน่ กา้ วไปขา้ งหนา้ ถอยมาขา้ งหลังเป็ นตน้ ใหม้ คี วาม
รตู ้ วั อยทู่ กุ อริ ยิ าบถทเี่ คลอ่ื นไหวนัน้ ๆ และตอ่ มาก็กาํ หนดอาการ ๓๑ หรอื
๓๒ ทม่ี อี ยใู่ นกายนี้ เบอื้ งบนแตพ่ นื้ เทา้ ขนึ้ มา เบอ้ื งตํา่ แตป่ ลายผมลงไป มี
หนังหมุ ้ อยโู่ ดยรอบ และตอ่ มาก็ตรัสสอนใหก้ ําหนดธาตทุ ัง้ ๔ ในภายนี้
อยา่ งนเี้ ป็ นตน้ ขอ้ ทต่ี งั้ จติ กําหนดเหลา่ นกี้ ็ใหก้ ําหนดขอ้ ใดขอ้ หนงึ่ ในคราว
หนงึ่ เรยี กวา่ เป็ นนมิ ติ แปลวา่ เครอื่ งกําหนดของจติ ใจ ความกําหนดใน
เครอื่ งกําหนดนก้ี ็เรยี กวา่ นมิ ติ

เพราะฉะนัน้ ในเวลาทต่ี งั้ ใจทํากรรมฐาน กําหนดนมิ ติ ของกรรมฐานดังท่ี
กลา่ วมาน้ี ขอ้ ใดขอ้ หนงึ่ อยู่ ถา้ หากวา่ จติ ไมอ่ ยใู่ นบทกรรมฐาน ไมอ่ ยใู่ น
นมิ ติ ของกรรมฐาน แตว่ า่ มวี ติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ ไปในอารมณท์ ่ี
ประกอบดว้ ยฉันทะความพอใจ ชอบใจ หรอื ดว้ ยราคะความตดิ ใจยนิ ดี

โลภะความโลภอยากไดก้ ด็ ี ตรกึ นกึ คดิ ไปดว้ ยพยาบาท คอื ความตรกึ นกึ
คดิ ไปถงึ สตั วแ์ ละสงั ขารทัง้ หลาย ดว้ ยพยาบาท คอื ความกระทบกระทั่ง
ขดั เคอื งโกรธแคน้ จนถงึ มงุ่ หมายลา้ งผลาญก็ดี ตรกึ นกึ คดิ ไปดว้ ยอํานาจ
โมหะ คอื ความหลงก็ดใี นสตั วแ์ ละสงั ขารทัง้ หลาย

คําวา่ ในสตั วแ์ ละสงั ขารทัง้ หลายนี้ สตั วห์ มายบคุ คลก็ได ้ เดรัจฉานก็ได ้
คอื เป็ นสงิ่ ทมี่ ใี จครอง สงั ขารก็คอื สงิ่ ทัง้ หลาย เชน่ บา้ นเรอื น ตน้ ไม ้ ภเู ขา
สงิ่ ใดสง่ิ หนงึ่ ก็ตาม ทไ่ี มม่ ใี จครอง

เปลย่ี นนมิ ติ แกว้ ติ ก
หากวา่ จติ เป็ นดั่งนี้ พระพทุ ธเจา้ ก็ตรัสสอนใหส้ ง่ จติ ไปสอู่ ารมณอ์ นื่ หรอื สู่
นมิ ติ อน่ื จากนมิ ติ กรรมฐานทกี่ ําลังปฏบิ ัตอิ ยนู่ ัน้ เพอื่ จะไดร้ ะงับวติ ก คอื
ความตรกึ นกึ คดิ นัน้ เสยี และอารมณ์อนื่ หรอื นมิ ติ อนื่ ทตี่ รัสสอนใหส้ ง่ จติ ไป
นัน้ พระอาจารยไ์ ดอ้ ธบิ ายวา่ จะเป็ นนมิ ติ กรรมฐานขอ้ ใด ก็ขนึ้ อยกู่ บั วติ ก
ของจติ ในขณะนัน้

ศภุ นมิ ติ
ถา้ หากวา่ วติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ ของจติ เป็ นไปในสตั วแ์ ละสงั ขาร
ทัง้ หลาย ดว้ ยฉันทะความชอบ หรอื ราคะความตดิ ใจยนิ ดี โลภะความโลภ
อยากได ้ ถา้ เป็ นไปในสตั ว์ คอื บคุ คลนัน้ ๆ หรอื แมใ้ นสตั วเ์ ดรัจฉานนัน้ ๆ
ก็ใหใ้ ช ้ อสภุ สญั ญา ความสําคญั หมายในบคุ คลนัน้ ๆ วา่ ไมง่ าม ดว้ ย
พจิ ารณาวา่ กายนป้ี ระกอบไปดว้ ยสงิ่ ปฏกิ ลู ไมส่ ะอาดตา่ ง ๆ เป็ นอนั มาก

ถา้ เป็ นความชอบในสงั ขาร คอื ในสง่ิ ทัง้ หลายจะเป็ นบา้ นเรอื นแกว้ แหวน
เงนิ ทองหรอื สง่ิ ใด ๆ ก็ตาม ก็ใหพ้ จิ ารณาดว้ ย อนจิ จสญั ญา ความกําหนด
หมายวา่ ไมเ่ ทยี่ ง คอื เป็ นสงิ่ ทตี่ อ้ งเกดิ ดับ หรอื วา่ ดว้ ย อนัตตสญั ญา
ความสําคัญหมายวา่ เป็ นเหมอื นอยา่ งของขอยมื ไมใ่ ชเ่ ป็ นของ ๆ ตน คอื
แมจ้ ะไดม้ า ก็ไมใ่ ชไ่ ดม้ าเป็ นของ ๆ ตน เหมอื นอยา่ งเป็ นของขอยมื เขามา
ซง่ึ จะตอ้ งสง่ คนื ไมม่ เี จา้ ของ คอื ไมม่ ตี ัวเราเป็ นเจา้ ของ เมอื่ เป็ นดง่ั นี้ ก็จะ
เป็ นเหตใุ หร้ ะงบั ความตรกึ นกึ คดิ ออกไป ดว้ ยความสาํ คญั หมายวา่ งดงาม
หรอื วา่ เป็ นของ ๆ เรา ดง่ั นไี้ ด ้

ถา้ วติ กตรกึ นกึ คดิ ไปดว้ ยอํานาจของความชอบในวัตถทุ ัง้ หลาย ก็ใหป้ ฏบิ ตั ิ
ด่งั น้ี ถา้ ในสตั วท์ ัง้ หลายก็ใหป้ ฏบิ ัตดิ ว้ ยอสภุ สญั ญาดงั กลา่ วขา้ งตน้

ถา้ ปฏบิ ัตติ ั่งน้ี ความตรกึ นกึ คดิ ไปดว้ ยความชอบนัน้ ก็จะสงบ และเมอ่ื สงบ
ก็กลบั เขา้ มาสกู่ รรมฐานทตี่ ัง้ ไวเ้ ดมิ เชน่ หากกําลังปฏบิ ัตอิ านาปานัสสติ
อยู่ ก็กลบั มาทําอานาปานัสสตติ ามเดมิ

ปฏฆิ นมิ ติ
อนง่ึ ถา้ ตรกึ นกึ คดิ ไปในสตั วแ์ ละสงั ขารทัง้ หลายดว้ ยอํานาจของโทสะ คอื
ความกระทบกระท่ังขดั ใจโกรธเคอื ง จนถงึ พยาบาทมงุ่ รา้ ยหมายลา้ ง
ผลาญดังกลา่ ว ถา้ หากวา่ เป็ นไปในสตั ว์ เชน่ ในบคุ คลนัน้ ๆ ก็ใหก้ ําหนด

เมตตานมิ ติ นมิ ติ เครอ่ื งกําหนด คอื เมตตา แผเ่ มตตาออกไปใหบ้ คุ คลนัน้
ๆ เป็ นสขุ ถา้ วติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ ดว้ ยโทสะนัน้ เป็ นไปในสงั ขาร ใน
วตั ถทุ ัง้ หลาย เชน่ วา่ ถกู หนามตํา ก็โกรธหนาม เหยยี บกระเบอื้ งคม บาด
เทา้ หรอื เจ็บเทา้ ก็โกรธกระเบอ้ื ง เหยยี บหนิ กรวดเจ็บเทา้ ก็โกรธกอ้ นหนิ
ดงั่ นเ้ี ป็ นตน้ ก็ใหพ้ จิ ารณา ธาตกุ รรมฐาน คอื พจิ ารณาโดยพจิ ารณาโดย
ความเป็ นธาตุ วา่ นั่นเป็ นแตส่ กั วา่ ธาตดุ นิ น้ําไฟลมอากาศ เพราะฉะนัน้ ก็
ไมค่ วรจะไปโกรธธาตทุ ัง้ หลาย เมอื่ พจิ ารณาดั่งน้ี โทสะกจ็ ะสงบ
โมหนมิ ติ
อนง่ึ หากตรกึ นกึ คดิ ไปในสตั วแ์ ละสงั ขารทัง้ หลายดว้ ยอํานาจของหลง
เพอ่ื ทจี่ ะแกค้ วามหลง หากวา่ แกด้ ว้ ยปัญญาของตนไมไ่ ด ้ ตนยังไมม่ ี
ปัญญาทจ่ี ะแกค้ วามหลง ก็ใหเ้ ขา้ ไปสสู่ าํ นักอาจารย์ เรยี นกับอาจารย์ ไต่
ถามอาจารย์ ฟังธรรมโดยกาล และพจิ ารณาวนิ จิ ฉัยธรรมะทเี่ ป็ นฐานะและ
ไมเ่ ป็ นฐานะ คอื ตามเหตแุ ละผล เพอ่ื ใหไ้ ดป้ ัญญาทจี่ ะแกค้ วามหลงนัน้
เมอ่ื เป็ นดงั่ นกี้ ็จะทําใหค้ วามหลงนัน้ ดับลงไปได ้

และเมอ่ื ดบั วติ กทป่ี ระกอบดว้ ยโทสะ ประกอบดว้ ยโมหะ คอื ความหลงลง
ไดแ้ ลว้ ก็กลับเขา้ มาปฏบิ ตั ใิ นกรรมฐานทตี่ งั้ เอาไวเ้ ดมิ ตอ่ ไป

เพราะวา่ ตอ้ งการใหเ้ ปลยี่ นจากนมิ ติ ของกรรมฐานเดมิ ทปี่ ฏบิ ตั อิ ยู่ ไปสู่
กรรมฐานอนื่ ใหม่ ในเมอื่ อกศุ ลวติ ก ความตรกึ ทเ่ี ป็ นอกศุ ลบังเกดิ ขนึ้
ดงั กลา่ ว ก็เพอื่ ทจ่ี ะไดด้ ับอกศุ ลวติ กทบ่ี งั เกดิ ขน้ึ นัน้ เพราะฉะนัน้ เมอื่ ดบั ได ้
แลว้ จงึ กลับเขา้ มาสกู่ รรมฐานทต่ี งั้ ไวเ้ ดมิ ซงึ่ ถอื เป็ นขอ้ ปฏบิ ตั เิ รม่ิ ตน้ หรอื
ทถ่ี อื เป็ นขอ้ ปฏบิ ตั ปิ ระจํา

อธบิ ายอยา่ งน้ี เป็ นการอธบิ ายทเ่ี ป็ นไปแกบ่ คุ คลทกี่ าํ ลังปฏบิ ัตกิ รรมฐาน
ขอ้ ใดขอ้ หนงึ่ ทตี่ นตงั้ ไวอ้ ยกู่ อ่ นแลว้ และเกดิ อกศุ ลวติ กขนึ้ มาขดั ขวางเป็ น
กามวติ กบา้ ง พยาบาทวติ กบา้ ง วหิ งิ สาวติ กบา้ ง หรอื วา่ เป็ นฉันทะราคะโล
ภะ หรอื โทสะ หรอื โมหะ จงึ เปลย่ี นนมิ ติ กรรมฐานใหม่ คอื หยดุ กรรมฐาน
ทก่ี ําลงั ปฏบิ ัตไิ วเ้ ดมิ กอ่ น แลว้ ไปแกจ้ ติ ทเี่ กดิ อกศุ ลวติ กนขี้ น้ึ เสยี กอ่ น เมอ่ื
ดับไดแ้ ลว้ จงึ กลบั ไปสกู่ รรมฐานขอ้ ทต่ี ัง้ เอาไว ้ นเ้ี ป็ นวธิ ปี ฏบิ ัตใิ นกรรมฐาน
ทพ่ี ระพทุ ธเจา้ ตรัสสอนเอาไว ้

พจิ ารณาโทษ
และเมอื่ เปลย่ี นกรรมฐานใหใ้ หมด่ ัง่ นแี้ ลว้ อกศุ ลวติ กก็ยงั ไมส่ งบ
พระพทุ ธเจา้ ก็ไดต้ รัสสอนตอ่ ไปใหพ้ จิ ารณาโทษของอกศุ ลวติ กทบ่ี ังเกดิ
ขน้ึ ขดั ขวางนัน้ วา่ เป็ นสง่ิ ทมี่ โี ทษ ดับปัญญา ไมเ่ จรญิ ปัญญาเป็ นฝักฝ่ าย
แหง่ ความคบั แคน้ เดอื ดรอ้ น ไมเ่ ป็ นเพอ่ื ความดบั กเิ ลสและดับทกุ ข์ และ
เมอ่ื เห็นโทษดั่งนี้ ก็จะทําใหเ้ กดิ ความหน่าย เกดิ ความระอา เกดิ ความ
เกลยี ดชงั อกศุ ลวติ กทบี่ งั เกดิ ขน้ึ จติ ก็จะสงบจากอกศุ ลวติ กนัน้ และเมอื่
สงบแลว้ ก็กลบั เขา้ ไปสกู่ รรมฐานขอ้ เดมิ ทไ่ี ดต้ งั้ เอาไว ้ เปรยี บเหมอื นอยา่ ง
วา่ ขยะแขยงรังเกยี จศพของงขู องสนุ ัขหรอื ของมนุษยท์ ผี่ กู ไวท้ คี่ อ
ตอ้ งการทจ่ี ะเหวย่ี งทง้ิ ไปเสยี ใหพ้ น้ คอของตน เพราะฉะนัน้ เมอ่ื พจิ ารณา

เห็นโทษของอกศุ ลวติ ก บงั เกดิ ความรังเกยี จ ตอ้ งการจะสลดั ทง้ิ ดั่งน้ี ก็จะ
สลัดทง้ิ เสยี ไดจ้ ะสงบลงได ้

สว่ นขอ้ แรกทตี่ รัสสอนไวเ้ ป็ นประการแรก ใหเ้ ปลยี่ นนมิ ติ ของสมาธใิ หม่
คอื ใหพ้ ักนมิ ติ ของสมาธทิ ท่ี ําไวแ้ ตเ่ ดมิ กอ่ น และไปกําหนดนมิ ติ ของสมาธิ
อกี อันหนง่ึ อนื่ แทน ดงั ทไี่ ดอ้ ธบิ ายแลว้ นัน้ ทา่ นก็อปุ มาเหมอื นอยา่ งวา่
ชา่ งไมห้ รอื ลกู มอื ของชา่ งไม ้ ทตี่ อกลมิ่ เกา่ ทต่ี ดิ อยบู่ นกระดานแลว้ อนั
เป็ นลม่ิ ทหี่ ยาบทไี่ มด่ ี ดว้ ยลมิ่ ใหมอ่ ันเป็ นลมิ่ ทด่ี ี ลงไปแทนใหล้ ม่ิ เกา่ นัน้
หลดุ ออกไป ลม่ิ ใหมเ่ ขา้ ไปแทนที่ ก็เปรยี บเหมอื นอยา่ งวา่ ใชว้ ติ กในนมิ ติ
ของสมาธใิ หม่ ตอกนมิ ติ ของสมาธเิ กา่ โดยตรงก็คอื วา่ ตอกอกศุ ลวติ กน่ัน
แหละ ใหห้ ลดุ ไปจากจติ เพราะอกศุ ลวติ กทบ่ี งั เกดิ ขน้ึ นัน้ ก็เปรยี บเหมอื น
เป็ นลมิ่ สลกั ทตี่ อกอยใู่ นแผน่ กระดานคอื จติ ใจ ไมห่ ลดุ ไป ก็ตอ้ งเอาลมิ่
ใหมม่ าตอก

เพราะวา่ สมาธทิ ป่ี ฏบิ ัตอิ ยเู่ ดมิ นัน้ ยงั ไมอ่ าจทจ่ี ะสลัดอกศุ ลวติ กได ้ เพราะ
ไมใ่ ชค่ ปู่ รับกนั โดยตรง จงึ ตอ้ งใชน้ มิ ติ ของสมาธทิ เี่ ป็ นคปู่ รับกนั โดยตรง
ดังทแี่ สดงแลว้ ในขอ้ ๑ และเมอื่ ไมส่ ําเร็จก็มาใชข้ อ้ ๒ คอื พจิ ารณาเห็น
โทษ เมอ่ื มาใชใ้ นขอ้ ๒ พจิ ารณาใหเ้ ห็นโทษไมส่ ําเร็จอกี ก็ตรัสสอนใหใ้ ช ้
ขอ้ ๓ คอื ไมร่ ะลกึ ถงึ

ไมร่ ะลกึ ถงึ
คอื ใหไ้ มต่ ัง้ สตริ ะลกึ ถงึ ไมใ่ สใ่ จถงึ อกศุ ลวติ กเหลา่ นัน้ คอื ถอนใจออก
เสยี จากอกศุ ลวติ กเหลา่ นัน้ เบย่ี งบา่ ยใจออกเสยี จากอกศุ ลวติ กเหลา่ นัน้
เปรยี บเหมอื นอยา่ งวา่ เมอื่ มองดสู ง่ิ ทม่ี าประจวบกับสายตาจําเพาะหนา้
เมอื่ ไมช่ อบใจในรปู ทม่ี าประจวบจําเพาะหนา้ นัน้ ไมอ่ ยากดกู ็หลบั ตาเสยี
หรอื วา่ เบนหนา้ ไปเสยี ในทอ่ี น่ื ไมม่ อง เมอื่ เป็ นดง่ั นก้ี ็จะทําใหอ้ กศุ ลวติ กท่ี
เบย่ี งบา่ ยใจออกไปเสยี ไดน้ ัน้ ตอ้ งสงบลงไป

แตว่ า่ ในขอ้ นแ้ี มว้ า่ จะเบยี่ งเบนหนา้ ไปเสยี จากสงิ่ ทเ่ี ห็นจําเพาะหนา้ ไม่
เห็นสงิ่ จําเพาะหนา้ แลว้ ถา้ ไมห่ ลับตาเสยี ก็จะตอ้ งเห็นสงิ่ อน่ื จงึ
หมายความวา่ ไปคดิ ถงึ สง่ิ อน่ื แทนก็ได ้ ดงั ทพ่ี ระอาจารยอ์ ธบิ ายไวว้ า่ วธิ ที ี่
จะเบนใจออกไปจากอกศุ ลวติ ก ดังทต่ี รัสสอนไวใ้ นขอ้ นนี้ ัน้ กระทําไดด้ ว้ ย
วธิ ตี า่ ง ๆ เชน่ ดว้ ยวธิ ที ม่ี าจัดโน่นจัดน่ี ทําโน่นทําน่ี ดว้ ยกายก็ได ้ ใหจ้ ติ ใจ
เบนไปเสยี จากอกศุ ลวติ ก

ซงึ่ วธิ นี กี้ ็ไดม้ แี สดงถงึ วา่ พระอาจารยไ์ ดเ้ คยทํากบั สามเณรรปู หนง่ึ มาแลว้
ซง่ึ เป็ นสามเณรทบ่ี วชเขา้ มาเพอื่ ตัง้ ใจปฏบิ ตั ใิ หบ้ รรลถุ งึ ผลทสี่ ดุ และตอ่ มา
สามเณรนัน้ ก็เกดิ เบอื่ หน่ายใครท่ จี่ ะลาสกิ ขาไปเสยี พระอาจารยจ์ งึ ใชว้ ธิ ที ี่
นําตวั เขา้ ไปอยใู่ นถ้ํา และใหส้ ามเณรสรา้ งเสนาสนะสาํ หรับอยดู่ ว้ ยตนเอง
ใหไ้ ปทําการ ทํางาน และเมอ่ื สรา้ งเสนาสนะเสร็จแลว้ พระเถระก็ให ้
สามเณรอยใู่ นเสนาสนะทส่ี รา้ งขนึ้ นัน้ เอง คราวนส้ี ามเณรก็กลบั มาจับทํา
สมาธไิ ปใหม่ ก็ไดค้ วามปลอดโปรง่ ของจติ จาอกศุ ลวติ กทัง้ หลาย เพราะ
ไดเ้ บนใจมาทําการทํางาน ทําโน่นทํานเี่ สยี จนหลดุ ออกจากอกศุ ลวติ ก

คอื ความเบอ่ื หน่ายทบี่ ังเกดิ ขนึ้ นัน้ ก็บรรลถุ งึ ความสาํ เร็จได ้ ดัง่ นเ้ี ป็ นวธิ ที ่ี
๓

เพราะฉะนัน้ พระพทุ ธเจา้ ไดต้ รัสสอนไวถ้ งึ วธิ ปี ฏบิ ัตใิ นการทําสมาธดิ ่งั นี้
และหากจะถามวา่ จะทําสมาธขิ อ้ ทตี่ งั้ ไวแ้ ตเ่ ดมิ ตอ่ ไปใหจ้ รงิ ๆ ไมไ่ ดห้ รอื
ก็ตอบวา่ ก็อาจไดเ้ หมอื นกนั แตว่ า่ อาจจะดับอกศุ ลวติ กไดย้ ากกวา่
เหมอื นอยา่ งการดับไฟทบ่ี ังเกดิ ขนึ้ จะดับดว้ ยฟืน ดับดว้ ยไม ้ หรอื อะไรก็
ดับได ้ คอื เอาฟืนฟาดไฟ เอาไมฟ้ าดไฟ เอาผา้ ฟาดไฟ อะไรเป็ นตน้ ก็
อาจจะดับไฟไดเ้ หมอื นกนั แตว่ า่ ไมเ่ หมอื นอยา่ งดบั ดว้ ยน้ํา ดบั ดว้ ยน้ํา
สะดวก ไฟจะดับไดง้ า่ ย เพราะฉะนัน้ การจะใชก้ รรมฐานทไ่ี มใ่ ชค่ ปู่ รับกนั
ดบั นัน้ เชน่ กรรมฐานทต่ี ัง้ ทําไวเ้ ดมิ หากวา่ ไมใ่ ชค่ ปู่ รับกนั เชน่ อานา
ปานัสสติ เป็ นตน้ นัน้ ก็จะดบั ไดเ้ หมอื นกนั แตว่ า่ ดบั ยาก

เพราะฉะนัน้ ก็ใหพ้ ักกรรมฐานทที่ ําไวเ้ ดมิ นัน้ กอ่ น แลว้ มากําหนดนมิ ติ
กรรมฐานใหมจ่ ากกรรมฐานเดมิ นัน้ ดังทต่ี รัสสอนมาในขอ้ ๑ ขอ้ ๒ และ
ขอ้ ๓ น้ี ก็จะดบั อกศุ ลวติ กไดส้ ะดวกเหมอื นอยา่ งไฟบังเกดิ ขนึ้ ก็เอาน้ํามา
เทดบั ก็จะดับไดง้ า่ ยกวา่ และเมอ่ื ดับแลว้ จงึ กลับไปทํากรรมฐานเดมิ
ตอ่ ไปใหม่

ตอ่ ไปนกี้ ็ขอใหต้ ัง้ ใจสวดและตงั้ ใจทําความสงบสบื ตอ่ ไป

ตอนท่ี ๔ วธิ ลี ะอกศุ ลวติ ก (ตอ่ )

บดั นี้ จักแสดงธรรมะเป็ นเครอื่ งอบรมในการปฏบิ ตั อิ บรมจติ ในเบอ้ื งตน้ ก็
ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตงั้ ใจนอบนอ้ มนมสั การพระผพู ้ ระภาคอรหนั ตสมั มาสมั
พทุ ธเจา้ พระองคน์ ัน้ ตงั้ ใจถงึ พระองคพ์ รอ้ มทัง้ พระธรรมและพระสงฆเ์ ป็ น
สรณะ ตัง้ ใจสํารวมกาย วาจา ใจ ใหเ้ ป็ นศลี ทําสมาธใิ นการฟัง เพอ่ื ใหไ้ ด ้
ปัญญาในธรรม

ไดแ้ สดงนมิ ติ คอื เครอ่ื งกําหนดหมายของจติ ๕ ประการ สาํ หรับแกไ้ ข
อกศุ ลวติ ก ทบ่ี งั เกดิ ขน้ึ แทรกแซง ในขณะเมอื่ ปฏบิ ัตกิ รรมฐานหรอื จติ ต
ภาวนา ดังเชน่ เมอื่ ปฏบิ ัตติ งั้ สตกิ ําหนดสตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ กาย เวทนา จติ
ธรรม ขอ้ ใดขอ้ หนง่ึ อยู่ อกศุ ลวติ ก คอื ความตรกึ ทเ่ี ป็ นอกศุ ลบงั เกดิ
แทรกแซง อนั ประกอบดว้ ย ฉันทะ ความชอบหรอื ราคะ ความตดิ ใจยนิ ดี
บา้ ง ประกอบดว้ ย โทสะบา้ ง ประกอบดว้ ยโมหะบา้ ง ผปู ้ ฏบิ ตั กิ ็พงึ มหี นา้ ที่
จะตอ้ งทําจําเพาะหนา้ คอื จัดการระงบั อกศุ ลวติ กทบี่ ังเกดิ ขน้ึ แทรกแซง
นัน้ ดว้ ยการทม่ี ากําหนดใหร้ จู ้ ักวา่ อกศุ ลวติ ก ความตรกึ ทเ่ี ป็ นอกศุ ลขอ้ น้ี ๆ
บงั เกดิ ขนึ้ จติ ไดไ้ ปกําหนดนมิ ติ คอื เครอ่ื งกําหนดหมายของอกศุ ลวติ ก
นัน้ ๆ คอื เอาอารมณข์ องอกศุ ลวติ กนัน้ ๆ มาเป็ นนมิ ติ คอื เครอ่ื งกําหนด
ของใจ เมอื่ เป็ นดั่งนก้ี ็ใหต้ อ้ งแกไ้ ขในปัจจบุ ัน โดย

๑. กําหนดนมิ ติ อนื่ จากนมิ ติ นัน้
๒. พจิ ารณาใหเ้ ห็นโทษของนมิ ติ อันเป็ นอกศุ ลทบ่ี ังเกดิ ขน้ึ แทรกแซงนัน้
๓. ไมใ่ สใ่ จในนมิ ติ ของอกศุ ลวติ กนัน้ เมนิ ใจไปเสยี ในนมิ ติ อน่ื
ซงึ่ ไดอ้ ธบิ ายไปแลว้ จงึ มาถงึ นมิ ติ ที่ ๔ ทพ่ี ระพทุ ธเจา้ ไดต้ รัสสอนไว ้ ให ้
ใสใ่ จถงึ
สณั ฐานของวติ กสงั ขาร

สณั ฐานของวติ กสงั ขาร
เพราะวา่ วติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ น้ี ทัง้ ทเ่ี ป็ นกศุ ล และทัง้ ทเ่ี ป็ นอกศุ ล
ยอ่ มมสี งั ขาร สงั ขารนัน้ แปลวา่ เครอื่ งปรงุ แตง่ ก็ได ้ สงิ่ ปรงุ แตง่ ก็ได ้ คอื วา่
ปรงุ แตง่ ขนึ้ เป็ นนั่นเป็ นนี่ เชน่ ทเี่ รยี กกันวา่ สงั ขารรา่ งกาย คอื รา่ งกายนกี้ ็
เป็ นสงั ขารอยา่ งหนงึ่ คอื เป็ นสง่ิ ผสมปรงุ แตอ่ ยา่ งหนงึ่ ซงึ่ แมว้ า่ จะเป็ น
นามธรรม คอื ตวั วติ กเองก็เป็ นสงั ขาร คอื สงิ่ ผสมปรงุ แตง่ เหมอื นกนั
เรยี กวา่ สงั ขารของวติ ก เหมอื นอยา่ งสงั ขารรา่ งกายของบคุ คล อันสงั ขาร
รา่ งกายของบคุ คลนัน้ ก็ปรงุ แตง่ ขน้ึ เป็ นรา่ งกายของบคุ คล ดงั เชน่ ประกอบ
ขนึ้ ดว้ ยธาตุ ๔ มอี าการ ๓๒ รปู รา่ งภายนอกก็มสี ว่ นศรี ษะ สว่ นลําตวั และ
สว่ นขา เป็ นตน้ มมี อื มแี ขน มขี า สว่ นศรี ษะก็มจี มกู มตี า มหี ู เป็ นตน้
เหลา่ นเ้ี ป็ นสงั ขารรา่ งกายทัง้ นัน้ และก็มอี ริ ยิ าบถยนื เดนิ น่ังนอน ก็เป็ น
อริ ยิ าบถของสงั ขารรา่ งกายทัง้ นัน้ และก็มอี ริ ยิ าบถยนื เดนิ น่ังนอน ก็เป็ น
อริ ยิ าบถของสงั ขารรา่ งกาย

แมว้ ติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ เอง ก็มสี งั ขารของวติ กทมี่ ลี ักษณะอาการ
และก็มอี ริ ยิ าบถของวติ กเอง คอื วติ กทเ่ี ดนิ ยนื น่ังนอน เหมอื นอริ ยิ าบถของ
รา่ งกาย วติ กทเี่ ป็ นไปอยใู่ นจติ ก็เหมอื นอยา่ งเดนิ ไปหรอื วง่ิ ไปในจติ วติ ก
ทห่ี ยดุ อยกู่ ็เหมอื นอยา่ งน่ัง หรอื วา่ เหมอื นอยา่ งนอน แลว้ เมอื่ เป็ นไปก็
เหมอื นอยา่ งลกุ ขน้ึ มาจากน่ังลกุ ขนึ้ มาจากนอน แลว้ ก็เดนิ ไปวงิ่ ไป เป็ น
กระบวนการของวติ กในจติ นเี่ ป็ นสงั ขารของวติ ก และก็มสี ณั ฐาน คอื
ทรวดทรงของสงั ขารของวติ ก เหมอื นอยา่ งมสี ณั ฐาน คอื ทรวดทรงของ
สงั ขารรา่ งกายของสตั วบ์ คุ คลทัง้ หลาย เชน่ เดยี วกนั แตว่ า่ เป็ นนามธรรม

วธิ หี ยดุ วติ ก

เพราะฉะนัน้ พระพทุ ธเจา้ จงึ มาตรัสสอนวา่ เมอ่ื แกด้ ว้ ย ๓ วธิ ขี า้ งตน้ ไม่
สาํ เร็จ ไมส่ ามารถทจ่ี ะรํางบั อกศุ ลวติ กทบ่ี ังเกดิ ขนึ้ แทรกแซงในจติ ใจได ้
หรอื จะกลา่ วอกี อยา่ งหนง่ึ ก็กลา่ วไดว้ า่ ไมส่ ามารถทจี่ ะระงับดบั นวิ รณ์ที่
บงั เกดิ ขนึ้ ในจติ ใจได ้ เมอ่ื เป็ นเชน่ นก้ี ็ใหใ้ ชก้ ารพจิ ารณาดสู ณั ฐาน คอื
ทรวดทรงของวติ กสงั ขารทบี่ ังเกดิ ขนึ้ และเมอื่ เป็ นดง่ั นก้ี ็จะทําใหส้ งั ขาร
ของวติ กนัน้ ในขณะทอี่ ยใู่ นอริ ยิ าบถทส่ี มมตวิ า่ วงิ่ ไปนัน้ ก็จะชา้ เขา้ ใน
ขณะทจ่ี ติ กําหนดดู เป็ นเดนิ และก็จะชา้ เขา้ อกี ไดต้ ามตอ้ งการ เหมอื น
อยา่ งเป็ นยนื เป็ นน่ังเป็ นนอน คอื วา่ หยดุ

เพราะฉะนัน้ พระพทุ ธเจา้ จงึ ไดต้ รัสเปรยี บไวเ้ หมอื นอยา่ งวา่ เมอื่ บคุ คลวงิ่
อยู่ ก็คดิ วา่ ทําไมเราจงึ จะตอ้ งวง่ิ ทําไฉนเราจงึ จะเปลยี่ นมาเป็ นเดนิ ดังน้ี
ก็เปลย่ี นจากวง่ิ มาเป็ นเดนิ และเมอื่ เดนิ อยกู่ ็คดิ วา่ ทําไมเราจงึ จะตอ้ งเดนิ
ควรจะหยดุ ยนื ก็หยดุ ยนื ได ้ และเมอ่ื หยดุ ยนื แลว้ ก็คดิ วา่ ทําไมเราจงึ
จะตอ้ งยนื ควรจะนั่ง ก็น่ังได ้ และเมอ่ื นั่งก็คดิ วา่ ทําไมเราจงึ จะตอ้ งน่ัง ควร
จะนอน ก็นอนลงได ้ ก็เป็ นอนั วา่ เป็ นอริ ยิ าบถทห่ี ยดุ พัก ฉันใด การ
พจิ ารณาจับดสู ณั ฐาน คอื ทรวดทรงของสงั ขารวติ ก คอื สงั ขารของวติ กก็
ฉันนัน้ การทเ่ี รม่ิ มาจับดนู ัน้ ก็เหมอื นอยา่ งวา่ การทําใหว้ ติ กทกี่ ําลังวงิ่ อยู่
หยดุ วง่ิ เป็ นเดนิ และเมอื่ เพง่ ดเู พง่ พนิ จิ ตอ่ ไปอกี ก็จะทําใหว้ ติ กทเ่ี หมอื น
อยา่ งหยดุ ยนื นัน้ นั่งลง และเมอ่ื ดตู อ่ ไปอกี ก็จะทําใหว้ ติ กทก่ี ําลงั นั่งนัน้
นอนลง เป็ นอันวา่ สามารถหยดุ อกศุ ลวติ กนัน้ ได ้ ดงั่ นเี้ ป็ นวธิ ที ี่ ๔

ในขอ้ ทต่ี รัสสอนใหก้ ําหนดดใู หร้ จู ้ กั วติ ก คอื ใหร้ จู ้ ักสณั ฐาน คอื ทรวดทรง
แหง่ สงั ขารของวติ กดัง่ น้ี เป็ นวธิ ที ห่ี ยดุ วติ ก

จะทําใหร้ เู ้ หตรุ ผู ้ ลวา่ ทําไมจงึ ตอ้ งวติ ก สมควรจะหยดุ เพราะวา่ เมอ่ื วติ กวงิ่
ไปหรอื เดนิ ไป หยดุ ยนื อยหู่ รอื น่ังอยกู่ ด็ ี ก็เป็ นการทําใหจ้ ติ ไมเ่ ป็ นสมาธิ
ไมส่ ามารถทจ่ี ะปฏบิ ัตกิ รรมฐานทต่ี งั้ เอาไวไ้ ด ้ ทําใหร้ จู ้ ักเหตรุ จู ้ ักผล และ
รจู ้ ักเหตรุ จู ้ ักผลดว้ ยวา่ มลู เหตขุ องวติ กอนั เป็ นอกศุ ลทเ่ี กดิ ขน้ึ แทรกแซง
นัน้ เกดิ มาจากอะไร และวงิ่ ไปดําเนนิ ไปอยา่ งไร เชน่ วา่ ในขณะทก่ี ําลังนั่ง
ทํากรรมฐานอยู่ จติ กําลงั รวมอยใู่ นกรรมฐาน มเี สยี งอะไรมากระทบหู จติ ก็
วง่ิ ไปทเี่ สยี งนัน้ และเมอ่ื วง่ิ ไปทเี่ สยี งนัน้ แลว้ ก็วงิ่ ตอ่ ไปถงึ อนั โนน้ ถงึ อนั นี้

อันนัน้ อกี มากมาย จนเมอ่ื มสี ตริ ะลกึ ขน้ึ มาได ้ ก็จะนําจติ กลบั เขา้ มาตงั้ ไว ้
ใหม่

เพราะฉะนัน้ เมอื่ ดสู ณั ฐาน คอื ทรวดทรงแหง่ สงั ขารของวติ กดงั กลา่ ว ก็
เทา่ กบั เป็ นการตรวจดวู า่ อกศุ ลวติ กทบ่ี งั เกดิ ขน้ึ แทรกแซงนัน้ เกดิ มาจาก
เหตอุ ะไร แลว้ ก็ไปไหนมาบา้ ง แลว้ จงึ จะรสู ้ กึ วา่ จติ นแี้ ลน่ ไปเร็วมาก แวบ้
เดยี วเทา่ นัน้ จะออกไปหลายเรอื่ งหลายราว เพราะฉะนัน้ สามารถจะจับจติ
ได ้ ทําใหห้ ยดุ วติ กลงได ้ ตัง้ แตผ่ อ่ นใหท้ วี่ ง่ิ ไปเร็วนัน้ กลบั ชา้ ลง ๆ จนนอน
ลงได ้ คอื วา่ หยดุ ได ้ และเมอ่ื จติ แลน่ ออกไปอกี กด็ อู กี วา่ มาจากอะไร ก็
สามารถทจ่ี ะนําจติ กลับมาใหส้ งบอยใู่ นกรรมฐานได ้ คอื ใหร้ ตู ้ น้ เหตุ

อปุ มาเรอ่ื งกระตา่ ยตนื่ ตมู

ทา่ นจงึ ตรัสอปุ มาดว้ ยเรอ่ื งกระตา่ ยตน่ื ตมู ซง่ึ เรอื่ งกระตา่ ยตน่ื ตมู น้ี มอี ยใู่ น
นทิ านสอนเด็กตัง้ แตใ่ นชนั้ ประถม ซง่ึ มเี รอ่ื งเลา่ วา่ กระตา่ ยนอนอยใู่ ตต้ น้
มะตมู ซงึ่ มลี กู สกุ มะตมู ผลหนงึ่ ก็หลน่ ลงมาจากตน้ ตกลงทใี่ กลห้ ขู องกระ
ตา่ งเสยี งดงั ตมู กระตา่ ยกําลงั หลับเพลนิ ไดย้ นิ เสยี งมะตมู หลน่ ลงดังตมู
ดังนัน้ ก็ตกใจคดิ วา่ แผน่ ดนิ ถลม่ รบี วนิ่ หนอี อกไปโดยเร็ว

บรรดาสตั วท์ ัง้ หลายเห็นกระตา่ ยวงิ่ หนอี อกไปโดยเร็ว ไตถ่ ามวา่ แผน่ ดนิ
ถลม่ ก็พากนั ตกใจวง่ิ ตามกระตา่ ยออกไปเป็ นพรวน จนถงึ ไปพบกับราชสหี ์
ซงึ่ เป็ นสตั วม์ ปี ัญญา ราชสหี จ์ งึ ไดถ้ ามกระตา่ ยวา่ วง่ิ มาทําไมกัน กระตา่ ยก็
ตอบวา่ แผน่ ดนิ ถลม่ จงึ พากนั วงิ่ หนี ราชสหี ก์ ็ถามวา่ ถลม่ ทไ่ี หน กระตา่ ยก็
ตอบวา่ เรมิ่ ทใี่ ตต้ น้ มะตมู ราชสหี จ์ งึ ใหก้ ระตา่ ยนําไป กระตา่ ยก็ไมก่ ลา้
ราชสหี บ์ อกไมเ่ ป็ นไร เราพญาราชสหี ก์ ็จะไปดว้ ย จงึ ไดพ้ าสตั วเ์ หลา่ นัน้
เดนิ ยอ้ นกลับไปยงั ตน้ มะตมู และเมอ่ื ถงึ ตน้ มะตมู แลว้ ราชสหี ก์ ็เขา้ ไปดู ก็
เห็นลกู มะตมู หลน่ อยตู่ รงทกี่ ระตา่ ยนอนนัน้ และแหงนขนึ้ ดทู ตี่ น้ มะตมู ก็
พบวา่ มะตมู นัน้ มผี ลสกุ เพราะฉะนัน้ จงึ ไดพ้ ดู ใหก้ ระตา่ ยเขา้ ใจวา่ ไมใ่ ช่
แผน่ ดนิ ถลม่ แตว่ า่ ผลมะตมู หลน่ ลงจากตน้ เทา่ นัน้ สตั วท์ ัง้ หลายก็เลยหาย
ความตกใจ

นทิ านเรอ่ื งนเ้ี ป็ นนทิ านสําหรับสอนวา่ อาการทจ่ี ติ เป็ นไปกบั ดว้ ยอกศุ ล
วติ ก วง่ิ พลา่ นไปนัน้ ก็เหมอื นอยา่ งกระตา่ ยตน่ื ตมู ดว้ ยคดิ วา่ แผน่ ดนิ ถลม่
พากันวง่ิ พรอ้ มดว้ ยสตั วท์ ัง้ หลาย เพอ่ื จะหนแี ผน่ ดนิ ถลม่ แตว่ า่ เมอื่ ใชก้ าร
พจิ ารณาดสู ณั ฐานแหง่ สงั ขารของวติ ก ก็เหมอื นอยา่ งวา่ ยอ้ นกลบั ไปดถู งึ
วา่ วติ กนัน้ มาจากไหน มาจากเรอ่ื งอะไร ก็จะพบปฐมเหตหุ รอื วา่ ตน้ เหตุ
และเมอื่ เป็ นดั่งนแี้ ลว้ วติ กในเรอ่ื งนัน้ ก็จะสงบไป จติ กลบั มาตงั้ อยเู่ ป็ นสมาธิ
ได ้

ใชว้ ธิ บี งั คบั

ด่งั นเี้ ป็ นอธบิ ายในวธิ ปี ฏบิ ัตใิ นขอ้ ที่ ๔ และหากวา่ เมอื่ ปฏบิ ตั ใิ นขอ้ ที่ ๔ น้ี
ยงั ไมส่ ามารถทร่ี ะงับความฟ้งุ ซา่ นของจติ ได ้ คอื ไมส่ ามารถทจ่ี ะระงบั

อกศุ ลวติ กทบี่ ังเกดิ ขน้ึ นัน้ ได ้ ก็ใหม้ าใชข้ อ้ ๕ ซง่ึ ใชว้ ธิ บี ังคับ คอื วา่ ใหใ้ ช ้
ฟันกดั ฟัน เอาลนิ้ ดนุ เพดาน ขม่ จติ บังคบั จติ เพอ่ื ใหห้ ยดุ วติ ก คอื ความ
ตรกึ นกึ คดิ เหมอื นอยา่ งบรุ ษุ ทม่ี กี ําลงั กวา่ จับบรุ ษุ ทม่ี กี ําลงั ออ่ นกวา่ ที่
ศรี ษะทค่ี อหรอื ทก่ี า้ นคอ บงั คับกดเอาไวไ้ มใ่ หไ้ ปขา้ งไหน ดัง่ นเี้ ป็ นวธิ ที ี่ ๕
เมอื่ ใชบ้ งั คบั ดว้ ยวธิ ที ี่ ๕ นแี้ ลว้ ก็จะสามารถระงับวติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ
ทฟ่ี ้งุ ซา่ นไปนัน้ ได ้ จติ จะกลับมาตงั้ มั่นอยใู่ นอารมณข์ องสมาธติ ามที่
ตอ้ งการ

พระพทุ ธเจา้ จงึ ไดต้ รัสวา่ ผทู ้ ป่ี ฏบิ ัตติ ามวธิ ที ัง้ ๕ ประการน้ี ยอ่ มจะเป็ นผมู ้ ี
ความชาํ นาญในกระบวนการของวติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ จะตดั ตณั หาได ้
จะคลคี่ ลายสญั โญชน์ คอื ความผกู ได ้ จะทําทกุ ขใ์ หส้ นิ้ สดุ ลงได ้ เพราะ
ตรัสรตู ้ ามเป็ นจรงิ

อานาจของตณั หาสญั โญชน์

เพราะวา่ ตณั หาและสญั โญชนน์ เ้ี อง ทเ่ี ป็ นเครอ่ื งดงึ จติ ใหว้ ง่ิ ไปดว้ ยวติ ก
คอื ความตรกึ นกึ คดิ ดว้ ยอํานาจของฉันทะ คอื ความชอบใจบา้ ง โทสะ
บา้ ง โมหะบา้ ง ก็ดว้ ยอํานาจของตณั หาและสญั โญชนน์ เ่ี อง

ตัณหาก็คอื ความอยาก หรอื ความดน้ิ รนของใจ ทจี่ ะออกไปในกามคณุ า
รมณท์ ัง้ หลายบา้ ง ออกไปเป็ นนั่นเป็ นนบ่ี า้ ง ออกไปไมเ่ ป็ นนั่นเป็ นนบ่ี า้ ง
และสญั โญชน์ ก็คอื ความผกู ใจ ความผกู ใจในเมอื่ ตากบั รปู ประจวบกัน ก็
จะเกดิ สญั โญชน์ คอื ความผกู ใจขน้ึ ในรปู เมอ่ื หกู บั เสยี งประจวบกนั ก็จะ
เกดิ สญั โญชน์ คอื ความผกู ใจขน้ึ ในเสยี งทผี่ า่ นหู เมอ่ื จมกู กบั กลนิ่ ประจวบ
กัน ก็จะเกดิ ความผกู ใจขนึ้ ในกลน่ิ ทผี่ า่ นจมกู เมอ่ื ลนิ้ กับรสประจวบกนั ก็จะ
เกดิ ความผกู ใจในรสทผ่ี า่ นลน้ิ เมอ่ื กายกบั สง่ิ ทก่ี ายถกู ตอ้ งประจวบกนั ก็
จะเกดิ ความผกู ใจในสงิ่ ถกู ตอ้ งทผี่ า่ นกาย เมอื่ มโนคอื ใจกับธรรมะ คอื
เรอื่ งราวประจวบกนั ก็จะเกดิ ความผกู ใจ คอื เป็ นสญั โญชนข์ นึ้ ในเรอื่ งราว
ทผ่ี า่ นใจ นเ้ี ป็ นตัวสญั โญชน์

เพราะฉะนัน้ ตัณหา คอื ความอยาก หรอื ความดนิ้ รนของใจไปดงั กลา่ ว
และสญั โญชน์ คอื ความผกู ใจนี้ จงึ เป็ นตน้ เงอ่ื นอนั สาํ คญั ของวติ ก คอื
ความตรกึ ตลอดถงึ วจิ าร คอื ความตรอง ความตรกึ ความตรองทัง้ หลายที่
ใหว้ ง่ิ ไปในโลก คอื ในอารมณท์ ัง้ หลาย เพราะฉะนัน้ เมอ่ื สามารถเป็ นผู ้
ฉลาดในกระบวนการของวติ ก ชํานาญในกระบวนการของจติ ดง่ั น้ี จงึ เป็ นผู ้
สามารถทจ่ี ํานงจะตรกึ เรอื่ งอนั ใด ก็จะตรกึ เรอื่ งอันนัน้ ไมจ่ ํานงจะตรกึ เรอ่ื ง
อันใด ก็จะไมต่ รกึ เรอื่ งอนั นัน้ สามารถจะหยดุ ไดต้ ามทจ่ี ํานง ตอ้ งปฏบิ ตั ิ
เป็ นไปเพอื่ ตดั เพอ่ื ละตัณหา ความดนิ้ รนทะยานอยาก เพอ่ื คลคี ลาย
สญั โญชน์ คอื ความผกู ใจจากอารมณ์ คอื เรอ่ื งทัง้ หลายทผี่ กู ใจอยู่ ทําให ้
เป็ นผสู ้ ามารถทําทกุ ขใ์ หส้ น้ิ ไปได ้ เพราะตรัสรู ้ คอื รถู ้ งึ กระบวนการของ
วติ กเหลา่ นโ้ี ดยชอบ

ตอ่ ไปนกี้ ็ขอใหต้ งั้ ใจฟังสวดและตัง้ ใจทําความสงบสบื ตอ่ ไป

ตอนที่ ๕ สงั เวช ๘ เพอ่ื พรอ้ มทาสมาธิ

บดั น้ี จักแสดงธรรมะเป็ นเครอ่ื งอบรมในการปฏบิ ัตอิ บรมจติ ในเบอ้ื งตน้ ก็
ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตัง้ ใจนอบนอ้ มนมสั การพระผพู ้ ระภาคอรหนั ตสมั มาสมั
พทุ ธเจา้ พระองคน์ ัน้ ตงั้ ใจถงึ พระองคพ์ รอ้ มทัง้ พระธรรมและพระสงฆเ์ ป็ น
สรณะ ตงั้ ใจสาํ รวมกาย วาจา ใจ ใหเ้ ป็ นศลี ทําสมาธใิ นการฟัง เพอื่ ใหไ้ ด ้
ปัญญาในธรรม

พระสมั มาสมั พทุ ธเจา้ ตรัสสอนใหล้ ะอกศุ ลวติ ก ความตรกึ นกึ คดิ ทเ่ี ป็ น
อกศุ ล ใหต้ รกึ นกึ คดิ ในสว่ นทเี่ ป็ นกศุ ล อนั เรยี กวา่ กศุ ลวติ ก และก็ตรัส
สอนตอ่ ไป ใหส้ งบความตรกึ นกึ คดิ แมท้ เี่ ป็ นกศุ ล รวมจติ เขา้ มาตงั้ สงบอยู่
ในภายใน

วติ ก ๒ อยา่ ง ของพระพทุ ธเจา้

และไดต้ รสั แสดงถงึ พระองคเ์ อง ในเวลาปรกตกิ ็ไดท้ รงวติ ก คอื ทรงตรกึ
นกึ คดิ ๒ อยา่ ง อยเู่ ป็ นประจํา คอื

๑. ความตรกึ นกึ คดิ ทเ่ี กษม อันหมายความวา่ ไมเ่ บยี ดเบยี นใครอะไร อัน
เรยี กวา่ เขมวติ ก และ
๒. ความตรกึ นกึ คดิ ทส่ี งบสงดั โดยตรงกค็ อื สงบสงดั จากอกศุ ลธรรม
ทัง้ หลาย อันเรยี กวา่ วเิ วกวติ ก

โดยปรกตพิ ระตถาคตอรหนั ตสมั มาสมั พทุ ธเจา้ ไดท้ รงมคี วามเกษม คอื
ความไมเ่ บยี ดเบยี น เป็ นทม่ี ายนิ ดี ยนิ ดอี ยใู่ นความไมเ่ บยี ดเบยี นอันเป็ น
ความเกษม เพราะฉะนัน้ วติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ น้ี จงึ ไดบ้ งั เกดิ ขนึ้ เทย่ี ว
ไปกบั พระตถาคตอรหนั ตสมั มาสมั พทุ ธเจา้ ผมู ้ คี วามไมเ่ บยี ดเบยี นเป็ น
ทมี่ ายนิ ดี ยนิ ดอี ยใู่ นความไมเ่ บยี ดเบยี น วา่ เราไมเ่ บยี ดเบยี นอะไรใครดว้ ย
ความเป็ นไป หรอื อาการทเ่ี ป็ นไปแหง่ ความตรกึ นกึ คดิ น้ี

อนง่ึ ตถาคตอรหนั ตสมั มาสมั พทุ ธเจา้ ตรัสถงึ พระองคเ์ อง ทรงมคี วามสงบ
สงดั จากอกศุ ลธรรมทัง้ หลายเป็ นทม่ี ายนิ ดี ยนิ ดใี นความสงบสงดั วติ ก คอื
ความตรกึ นกึ คดิ นจี้ งึ บงั เกดิ ขน้ึ เทย่ี วไปกับพระตถาคตอรหันตสมั มาสมั
พทุ ธเจา้ ผมู ้ คี วามสงบสงัดจากอกศุ ลเป็ นทม่ี ายนิ ดี ยนิ ดแี ลว้ ในความสงบ
สงดั วา่ อะไรเป็ นอกศุ ล อะไรเป็ นอกศุ ลทัง้ หมดละไดแ้ ลว้ ดงั่ น้ี

พระพทุ ธองคเ์ มอื่ ไดต้ รัสถงึ พระองคเ์ องดั่งนแี้ ลว้ จงึ ไดต้ รัสสอนภกิ ษุ
ทัง้ หลาย อนั รวมถงึ ผปู ้ ฏบิ ัตธิ รรมทัง้ หลาย วา่ ทา่ นทัง้ หลายก็จงมคี วามไม่
เบยี ดเบยี น อันเป็ นความเกษมเป็ นทม่ี ายนิ ดี ยนิ ดอี ยใู่ นความไมเ่ บยี ดเบยี น
และวติ กคอื ความตรกึ นกึ คดิ น้ี ก็จักบังเกดิ ขน้ึ เทย่ี วไป แกท่ า่ นทัง้ หลายผมู ้ ี

ความไมเ่ บยี ดเบยี นเป็ นทมี่ ายนิ ดี ยนิ ดอี ยใู่ นความไมเ่ บยี ดเบยี น วา่ เรา
ทัง้ หลายจักไมเ่ บยี ดเบยี นใครอะไร ดว้ ยอาการทเ่ี ป็ นไปแหง่ วติ กคอื ความ
ตรกึ นกึ คดิ น้ี

อนง่ึ ทา่ นทัง้ หลายพงึ มคี วามสงบสงัดจากอกศุ ลทัง้ หลาย เป็ นทม่ี ายนิ ดี
ยนิ ดใี นความสงบสงดั ความตรกึ นกึ คดิ นกี้ จ็ ักมแี กท่ า่ นทัง้ หลาย ผมู ้ คี วาม
สงบสงัดจากอกศุ ลทัง้ หลายเป็ นทม่ี ายนิ ดี ยนิ ดใี นความสงบสงัด วา่ อะไร
เป็ นอกศุ ล อกศุ ลทย่ี ังไมล่ ะแลว้ เราก็จะละอกศุ ลนัน้ ด่ังนี้

เพราะฉะนัน้ พระพทุ ธเจา้ เองไดต้ รัสถงึ พระองคเ์ อง วา่ โดยปรกตไิ ดท้ รงมี
วติ กความตรกึ นกึ คดิ ๒ อยา่ งอยเู่ ป็ นประจา คอื ตรกึ นกึ คดิ ไม่
เบยี ดเบยี นอนั เป็ นความเกษม ไมเ่ บยี ดเบยี นใครอะไร และมคี วาม
วติ กคอื ตรกึ นกึ คดิ ทส่ี งบสงดั จากอกศุ ลทงั้ หลาย ทรงละอกศุ ล
ทัง้ หลายได ้ ไมว่ า่ อกศุ ลอะไรทัง้ หมด

และก็ตรัสสอนใหผ้ ปู ้ ฏบิ ัตธิ รรมทัง้ หลาย พยายามทจ่ี ะทําความยนิ ดใี น
ความไมเ่ บยี ดเบยี น คอื ในความเกษม ใครอะไรทัง้ หมด คอื ไมเ่ บยี ดเบยี น
ใครอะไรทัง้ หมด ดว้ ยคดิ วา่ เราจะไมเ่ บยี ดเบยี นใครอะไรทัง้ หมด คอื สตั ว์
บคุ คลอะไรทัง้ หมด ทัง้ ทเ่ี คลอื่ นทไี่ ด ้ ทัง้ ทเ่ี คลอื่ นทไ่ี มไ่ ด ้ ทัง้ หมดไมม่ ี
ยกเวน้ เรยี กวา่ เขมวติ ก หรอื เกษมวติ ก หัดใหม้ วี ติ กคอื ความตรกึ นกึ คดิ ดง่ั
นอี้ ยเู่ ป็ นประจํา

ถา้ หากวา่ จะมคี วามตรกึ นกึ คดิ ไปในทางเบยี ดเบยี น ดว้ ยเหตแุ หง่ โทสะ
ความกระทบกระท่ังขดั ใจโกรธแคน้ ขดั เคอื ง ก็ใหห้ ัดทําสตกิ ําหนดรตู ้ ัววา่ น่ี
เป็ นอกศุ ลวติ ก ไมเ่ กษมไมส่ วสั ดใี หล้ ะเสยี ตงั้ ใจอยเู่ สมอวา่ เราจะไมค่ ดิ
เบยี ดเบยี นใครอะไร คอื สตั วบ์ คุ คลใครอะไรทัง้ หมด ทัง้ ทเ่ี คลอื่ นทไ่ี ด ้ ทัง้
ทเี่ คลอื่ นทไ่ี มไ่ ด ้ ทัง้ สนิ้ หดั ใหม้ เี ขมวติ กคอื ความตรกึ นกึ คดิ อนั เกษมดั่งน้ี
อยเู่ ป็ นประจํา

กับหัดใหม้ วี เิ วกวติ ก คอื ความตรกึ นกึ คดิ ทส่ี งบสงดั จากอกศุ ลธรรม
ทัง้ หลาย คอื ตรกึ นกึ คดิ วา่ อะไรเป็ นกศุ ล อะไรทเี่ ป็ นอกศุ ลนัน้ ทลี่ ะไมไ่ ด ้
เราก็จะละอกศุ ลนัน้ ใหส้ งบสงดั จากอกศุ ลธรรมทัง้ หลาย อันเป็ นความ
สงบสงัดทางใจ ประกอบกนั ไปกับความสงบสงดั ทางกาย ตามทจี่ ะพงึ
เป็ นไปได ้ เรยี กวา่ เป็ นการหดั ปฏบิ ัตใิ หม้ วี เิ วกวติ ก ความตรกึ นกึ คดิ ไปใน
วเิ วก คอื ความสงบสงัดจากอกศุ ลจติ ทัง้ หลาย อกศุ ลกรรมทัง้ หลาย ที่
เป็ นอกศุ ลทัง้ หมด หดั ปฏบิ ตั คิ วบคมุ จติ ใจของตนอยดู่ ่ังนี้

ขอ้ ทค่ี วรถอื เป็ นหลกั ปฏบิ ตั ปิ ระจา

อนงึ่ พระพทุ ธเจา้ ไดต้ รัสสอนขอ้ ปฏบิ ตั ทิ คี่ วรถอื เป็ นหลกั ปฏบิ ัตปิ ระจํา
สําหรับแกท้ างจติ ใจของตนเองอกี ประการหนงึ่ คอื ไดต้ รัสไวว้ า่ ภกิ ษุ ซงึ่
หมายถงึ บคุ คลผปู ้ ฏบิ ตั ธิ รรมทัง้ หมด ไมว่ า่ จะเป็ นภกิ ษุ ไมว่ า่ จะเป็ น
คฤหสั ถ์ เมอื่ ประกอบดว้ ยธรรมะ ๒ ประการ ยอ่ มมากดว้ ยสขุ โสมนัส

ในทฏิ ฐธรรม คอื ในปัจจบุ นั นที้ เี ดยี ว ยอ่ มเป็ นผเู ้ รม่ิ ปฏบิ ตั โิ ดยแยบคาย
เพอ่ื ความสนิ้ ไปแหง่ อาสวะ คอื กเิ ลสทด่ี องจติ สนั ดานทัง้ หลาย

ธรรมะ ๒ ประการนัน้ คอื ประกอบดว้ ยความสงั เวช คอื ความสลดใจ
ความรซู ้ าบซง้ึ ในฐานะทพ่ี งึ สงั เวชทัง้ หลาย ประการหนง่ึ ดว้ ยมสี งั เวช ตงั้
ความเพยี รโดยชอบเพอื่ สนิ้ อาสวะทัง้ หลาย ตงั้ ความเพยี รโดยแยบคาย
เพอื่ สนิ้ อาสวะทัง้ หลาย อกี ประการหนงึ่ ด่งั นี้

กามสขุ ลั ลกิ านโุ ยค

ขอ้ แรกใหป้ ระกอบดว้ ยสงั เวช คอื ความสลดใจ ความซาบซง้ึ ในทต่ี งั้ แหง่
ความสงั เวชทัง้ หลาย ขอ้ นเี้ ป็ นขอ้ ทพี่ งึ ปฏบิ ตั ใิ หบ้ งั เกดิ ขนึ้ เป็ นประการแรก
เพราะโดยปรกตจิ ติ ใจนท้ี เี่ ป็ นกามาพจร คอื เทยี่ วไปในกาม หรอื หย่งั ลง
ในกามทัง้ หลาย ยอ่ มประกอบดว้ ยความสขุ สดชน่ื อยใู่ นกาม อนั เรยี กวา่
กามสขุ ลั ลกิ านุโยค เป็ นปรกตขิ องจติ ทเ่ี ป็ นกามาพจร จงึ เป็ นจติ ทม่ี ากดว้ ย
ความประมาท คอื ความเลนิ เลอ่ เผลอเพลนิ มคี วามตดิ ใจ มคี วามเพลนิ อยู่
ในกามคณุ ารมณท์ ัง้ ปวง

เมอื่ เป็ นด่งั นี้ หากไมห่ ัดปฏบิ ตั พิ จิ ารณาในฐานะเป็ นทต่ี งั้ แหง่ ความสงั เวช
ก็ยอ่ มจะนอ้ มจติ มาปฏบิ ตั ใิ หย้ นิ ดใี นธรรมปฏบิ ัตไิ ดย้ าก ใหต้ งั้ อยใู่ นสมาธทิ ี่
สงบสงัดจากกามและอกศุ ลธรรมทัง้ หลายไดย้ าก ใหเ้ ห็นไตรลักษณ์แหง่
สงั ขารทัง้ หลายไดย้ าก

ความหมายของคาวา่ สงั เวช

เพราะฉะนัน้ จงึ ตอ้ งมวี ธิ ปี ฏบิ ตั สิ ําหรับพจิ ารณา เพอ่ื จะทําใหจ้ ติ ใหส้ ลด
คําวา่ ใหส้ ลดนัน้ หมายความวา่ ใหก้ ามฉันท์ ความพอใจรักใครใ่ นกาม กาม
นันทคิ วามเพลดิ เพลนิ ในกาม ความรสู ้ กึ สดชนื่ อยใู่ นกาม สลดลง คอื
ลดลง สลดกค็ อื ลด ลดระดบั แหง่ ความเพลนิ ความตดิ ใจ ความบนั เทงิ
ความพอใจในกามลง เรยี กวา่ สลดคอื ลด ลดระดบั ของจติ ลง เมอื่ ลดระดบั
ของจติ ลงจากความตดิ ความเพลดิ เพลนิ ในกามได ้ จติ กจ็ ะนอ้ มมาปฏบิ ตั ิ
ในสมาธไิ ด ้ หรอื กลา่ วรวบวา่ ในศลี ในสมาธใิ นปัญญาได ้

สงั เวชวตั ถุ ๘ ประการ

เพราะฉะนัน้ พระพทุ ธจงึ ไดต้ รัสฐานะอันเป็ นทต่ี งั้ แหง่ สงั เวชไว ้ ๘ ประการ
สาํ หรับใหห้ ดั พจิ ารณา คอื ใหพ้ จิ ารณาถงึ ชาตคิ วามเกดิ ชราความแก่
พยาธคิ วามป่ วยไข ้ มรณะความตาย ทจี่ ะมแี กช่ วี ติ เป็ นธรรมดา คอื เมอ่ื เกดิ
มาเป็ นชาตคิ วามเกดิ ชาตคิ วามเกดิ เองก็เป็ นทกุ ข์ เกดิ มาแลว้ ก็เป็ นทกุ ข์
ตา่ ง ๆ ตอ้ งพบชราความแก่ ความแกก่ ็เป็ นทกุ ข์ ตอ้ งพบพยาธคิ วามป่ วย
ไข ้ ความป่ วยไขก้ ็เป็ นทกุ ข์ ตอ้ งพบมรณะความตาย ความตายก็เป็ นทกุ ข์
นเี้ ป็ น ๔ ขอ้

ขอ้ ท่ี ๕ คอื อบายทกุ ข์ ทกุ ขใ์ นอบาย คอื ในภพชาตทิ ต่ี ํา่ ตอ้ ย ไมม่ ี
ความสขุ หรอื มคี วามสขุ นอ้ ย เชน่ กําเนดิ สตั วเ์ ดรัจฉาน กําเนดิ ในนรก
หรอื ในนริ ยะ กําเนดิ เป็ นเปรต กําเนดิ เป็ นอสรุ กาย เพราะเหตแุ หง่
อกศุ ลกรรม กรรมเป็ นอกศุ ลทปี่ ระกอบกระทํา

เพราะวา่ เมอื่ มคี วามมัวเมาประมาทอยใู่ นกาม ไมล่ ดหรอื ไมส่ ลดลง กามก็
จะชกั นําใหป้ ระกอบอกศุ ลกรรมทัง้ หลายอนั เป็ นบาป เป็ นอกศุ ลทจุ รติ ทาง
กาย ทางวาจา ทางใจตา่ ง ๆ อกศุ ลกรรมไปนรก ไปเกดิ เป็ นเปรต ไปเกดิ
เป็ นอสรุ กาย อันเป็ นอบายชาติ อบายภพตา่ ง ๆ ตอ้ งเสวยอบายทกุ ข์ ทกุ ข์
ในอบาย นเ้ี ป็ นขอ้ ทค่ี รบ ๕

และอกี ๓ ขอ้ ก็คอื พจิ ารณาถงึ ทกุ ขท์ ม่ี วี ฏั ฏะ คอื ความเวยี นวา่ ยตายเกดิ
เป็ นมลู ในอดตี ผา่ นมาแลว้ วา่ อดตี ทผ่ี า่ นมาแลว้ นัน้ เมอื่ ประกอบ
อกศุ ลกรรมตา่ ง ๆ เพราะความมวั เมาประมาทอยใู่ นกามทัง้ หลาย ก็ตอ้ ง
เป็ นทกุ ขม์ าแลว้ ในอดตี เป็ นอันมาก นขี้ อ้ หนง่ึ และพจิ ารณาถงึ ทกุ ขท์ มี่ ี
วฏั ฏะเป็ นมลู ในอนาคต คอื แมใ้ นอนาคต ก็จะตอ้ งพบทกุ ขอ์ กี เป็ นอนั มาก
ในภายหนา้ เพราะในเมอื งยังมวั เมาประมาทอยใู่ นกาม ก็จะตอ้ งทอ่ งเทยี่ ว
วนเวยี น เกดิ ตายตายเกดิ มที กุ ขต์ า่ ง ๆ ในอนาคตสบื ไปอกี ยดื ยาว เป็ น
ทกุ ขท์ มี่ วี ฏั ฏะเป็ นมลู ในอนาคต ก็เป็ น ๗ ขอ้

และอกี ขอ้ หนง่ึ คอื ในปัจจบุ นั บัดนก้ี ็มกี ารแสวงหาอาหารเป็ นมลู ใหเ้ กดิ
ทกุ ขอ์ ยทู่ กุ วนั ทกุ เวลา เพราะชวี ติ รา่ งกายนตี้ อ้ งอาศยั อาหาร รวมเขา้ ก็เป็ น
ปัจจัยทัง้ ๔ คอื โภชนาหาร อาหาร คอื โภชนะสําหรับบรโิ ภค ผา้ นุ่งหม่
สําหรับบรโิ ภคใชส้ อย ทอ่ี ยอู่ าศยั ก็สาํ หรับบรโิ ภคอาศยั ยาแกไ้ ขก็สาํ หรับ
ทจ่ี ะบรโิ ภคแกไ้ ข และสงิ่ อน่ื ๆ อกี เป็ นอนั มาก รา่ งกายอนั นต้ี อ้ งบรโิ ภค
อาหารทัง้ ปวงนอ้ี ยตู่ ลอดเวลา เรยี กวา่ ตอ้ งบรโิ ภคทกุ ลมหายใจ กค็ อื ตอ้ ง
หายใจเขา้ หายใจออก นําเอาลมหายใจนเ้ี ขา้ ไปเป็ นอาหารบํารงุ เลยี้ ง และ
เมอ่ื บรโิ ภคเขา้ ไปแลว้ ก็ยอ่ ยบํารงุ เลยี้ งรา่ งกายแลว้ ก็ถกู เผาไหมห้ มดไป ก็
ตอ้ งบรโิ ภคใหม่ อาหารหยาบนัน้ ก็อาจจะวนั ละ ๑ ครัง้ ๒ ครัง้ ๓ ครัง้
อาหารละเอยี ด คอื ลมหายใจนัน้ ตอ้ งบรโิ ภคกันอยทู่ กุ ลมหายใจ ขาด
ไมไ่ ด ้ ด่งั น้ี ก็เป็ นความทกุ ขใ์ นเพราะตอ้ งแสวงหาอาหารอยเู่ ป็ นปัจจบุ ัน
อันเป็ นขอ้ คํารบ ๘ รวมเป็ นฐานะทต่ี ัง้ แหง่ ความสงั เวช ๘ หรอื วา่ สงั เวช
วตั ถทุ ตี่ งั้ แหง่ ความสงั เวช ๘ ขอ้ ดว้ ยกัน สาํ หรับพจิ ารณาเพอื่ ใหใ้ จสลด
คอื ลดความตดิ ใจเพลดิ เพลนิ ยนิ ดหี ลงระเรงิ อยใู่ นกาม ใหใ้ จสลดลง คอื
ใหล้ ดลงจากกามคณุ ารมณ์

เหตใุ หน้ อ้ มใจปฏบิ ตั ไิ ดง้ า่ ย

เมอ่ื เป็ นด่ังน้ี ใจสลดเพราะมคี วามรซู ้ าบซง้ึ ซงึ่ เป็ นศัพทข์ องสงั เวช
โดยตรง คอื ความรซู ้ าบซงึ้ อยใู่ นสจั จะ คอื ความจรงิ คอื ความทต่ี อ้ ง
ทกุ ข์ เพราะเกดิ แกเ่ จ็บตาย เพราะอบาย เพราะมวี ฏั ฏะคอื ความเวยี นวา่ ย
ตายเกดิ เป็ นมลู ในอดตี ทผ่ี า่ นมาแลว้ ในอนาคตทจี่ ะไปภายหนา้ และใน
ปัจจบุ ันกต็ อ้ งแสวงหาอาหารมาบํารงุ เลย้ี งรา่ งกายชวี ติ อยทู่ กุ วนั เวลา ใจก็

จะสลด คอื ลดความตดิ ใจเพลดิ เพลนิ ในกามลง และนอ้ มใจมาปฏบิ ัตใิ น
สมาธปิ ัญญา หรอื รวบยอดวา่ ในศลี ในสมาธใิ นปัญญาก็สะดวกขนึ้ จติ นจี้ ะ
เป็ นศลี ขน้ึ จะเป็ นสมาธขิ นึ้ จะเป็ นปัญญาขน้ึ โดยสะดวก และจะพบกบั
ความหลดุ พน้ ของจติ ซงึ่ เป็ นความหลดุ พน้ ชว่ั คราว เป็ นครัง้ คราว จนถงึ
หลดุ พน้ อยา่ งเดด็ ขาด ตามควรแกค่ วามปฏบิ ตั ิ

ตอ่ ไปนก้ี ็ขอใหต้ ัง้ ใจฟังสวดและตงั้ ใจทําความสงบสบื ตอ่ ไป

ตอนท่ี ๖ สตปิ ฏั ฐานเบอ้ื งตน้

บัดนี้ จักแสดงธรรมะเป็ นเครอ่ื งอบรมในการปฏบิ ัตอิ บรมจติ ในเบอ้ื งตน้ ก็
ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตัง้ ใจนอบนอ้ มนมสั การพระผพู ้ ระภาคอรหนั ตสมั มาสมั
พทุ ธเจา้ พระองคน์ ัน้ ตงั้ ใจถงึ พระองคพ์ รอ้ มทัง้ พระธรรมและพระสงฆเ์ ป็ น
สรณะ ตัง้ ใจสาํ รวมกาย วาจา ใจ ใหเ้ ป็ นศลี ทําสมาธใิ นการฟัง เพอื่ ใหไ้ ด ้
ปัญญาในธรรม

ในพรรษากาลนี้ การปฏบิ ตั อิ บรมจติ กค็ งถอื หลักสตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ ตาม
แนวทพี่ ระพทุ ธเจา้ ไดต้ รัสแสดงไว ้ ซงึ่ รวมเขา้ ในพระสตู รใหญแ่ หง่ สตปิ ัฏ
ฐาน อนั เรยี กวา่ มหาสตปิ ัฏฐานสตู ร เพราะวา่ สตปิ ัฏฐานน้ี เป็ นหลักปฏบิ ตั ิ
อนั สาํ คัญทพ่ี ระพทุ ธเจา้ ไดท้ รงสอนไว ้ และไดท้ รงแสดงอานสิ งสผ์ ลของ
การปฏบิ ัตไิ วต้ น้ พระสตู รวา่ สตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ เป็ นทางอนั เอก หรอื เป็ นทาง
ไปอันเดยี ว เพอื่ ความบรสิ ทุ ธขิ์ องสตั วท์ ัง้ หลาย เพอ่ื ลว่ งโศก คอื ความ
แหง้ ใจ ปรเิ ทวะ คอื ความรัญจวนครํา่ ครวญใจ เพอ่ื ดบั ทกุ ข์ คอื ความไม่
สบายกาย โทมนัส คอื ความไมส่ บายใจ เพอื่ บรรลญุ ายธรรม คอื ธรรมะท่ี
พงึ บรรลุ ทที่ า่ นแสดงวา่ ไดแ้ ก่ อรยิ มรรคเป็ นอยา่ งสงู เพอื่ ทําใหแ้ จง้
นพิ พาน ดัง่ นี้ ซงึ่ ประมวลความเขา้ แลว้ การปฏบิ ัตติ ามหลักสตปิ ัฏฐานทัง้
๔ นี้ เป็ นไปเพอื่ ดบั เพอื่ ละอปุ ัทวะเหตขุ ดั ขอ้ งทัง้ หลาย ๔ ประการ คอื
ความโศก ๑ ความปรเิ ทวะ ครํา่ ครวญรัญจวนใจ ๑ ทกุ ขไ์ มส่ บายกาย ๑
โทมนัสไมส่ บายใจ ๑ และเพอ่ื บรรลคุ ณุ วเิ ศษ ๓ ประการ อนั ไดแ้ ก่ ความ
บรสิ ทุ ธ์ิ อรยิ มรรค และนพิ พาน ด่ังนี้ แมว้ า่ จะยังดบั ยงั ละอปุ ัทวะทัง้ ๔
ไมไ่ ด ้ ยังบรรลคุ ณุ วเิ ศษทงั้ ๓ ไมไ่ ด ้ แตก่ ็ยอ่ มจะไดไ้ ปโดยลําดับตงั้ แต่
ขนั้ ตน้ ขนั้ ตํา่ เมอื่ จับปฏบิ ตั ใิ นสตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ น้ี และสตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ นท้ี ี่
ตรัสจําแนกไว ้ ก็ไดแ้ กก่ ารตงั้ สตกิ ําหนดรเู ้ ห็น กาย เวทนา จติ และธรรม
บพุ พกจิ เบอ้ื งตน้

พระพทุ ธเจา้ ไดต้ รัสสอนแนะแนวทางปฏบิ ตั ใิ นการปฏบิ ัตทิ ําสติ หรอื ตงั้ สติ
ในขอ้ ทัง้ ๔ นไี้ วว้ า่ ใหป้ ฏบิ ตั บิ พุ พกจิ คอื กจิ เบอ้ื งตน้ ในกศุ ลธรรม
ทัง้ หลายใหบ้ รสิ ทุ ธก์ิ อ่ น คอื ๑ ใหม้ ศี ลี ทบ่ี รสิ ทุ ธิ์ ๒ ใหม้ คี วามเห็นทตี่ รง

มศี ลี ทบี่ รสิ ทุ ธน์ิ ัน้ ก็มคี วามหมายถงึ ความสํารวมกาย วาจา ใจ ใหเ้ ป็ นศลี
อันเป็ นหลักรวมของศลี ทัง้ หลาย จะเป็ นคฤหัสถท์ สี่ มาทานศลี ๕ ศลี ๘ ก็
ตาม จะเป็ นบรรพชติ คอื ผบู ้ วช เมอ่ื เป็ นสามเณรก็สมาทานศลี ๑๐ เมอ่ื
เป็ นภกิ ษุก็ชอื่ วา่ มศี ลี ๒๒๗ อนั เป็ นสว่ นสําคัญ

จะมจี ํานวนของศลี ตา่ งกนั อยา่ งไรก็ตาม แตเ่ มอื่ ประมวลเขา้ แลว้ ก็คอื
ความสาํ รวมนัน้ เอง สํารวมกาย สาํ รวมวาจา สํารวมใจ ใหเ้ ป็ นปรกติ
ปราศจากความคดิ จงใจไปเพอ่ื ทจ่ี ะละเมดิ ศลี ขอ้ ตา่ ง ๆ แตว่ า่ มจี ติ เป็ น
ปรกตเิ รยี บรอ้ ย เหมอื นดงั ทน่ี ั่งกันอยนู่ เี้ พอื่ ฟังธรรมและปฏบิ ัตกิ รรมฐาน ก็

มคี วามสาํ รวมกาย วาจา ใจ เป็ นปรกตเิ รยี บรอ้ ยดงี าม ทัง้ ฝ่ ายบรรพชติ และ
ทัง้ ฝ่ ายคฤหสั ถ์ ด่ังนเี้ รยี กวา่ มศี ลี ทบ่ี รสิ ทุ ธิ์

มคี วามเห็นตรงนัน้ ก็คอื มคี วามเห็นตรงตอ่ ความบรสิ ทุ ธิ์ มคี วามเห็นตรง
ตอ่ การปฏบิ ัตสิ ตปิ ัฏฐาน อนั เป็ นเครอื่ งลว่ งโสกะ ปรเิ ทวะ ดับทกุ ขโ์ ทมนัส
มคี วามเห็นตรงตอ่ ญายธรรม คอื อรยิ มรรค เพอ่ื บรรลอุ รยิ มรรค หรอื เมอ่ื
กลา่ วอยา่ งสามัญก็เพอื่ ปฏบิ ตั เิ ขา้ ทางอันถกู ตอ้ ง และมงุ่ ทําใหแ้ จง้ นพิ พาน
ดว้ ยกนั คอื ทาใหแ้ จง้ ความดบั กเิ ลสและกองทกุ ขด์ ว้ ยกนั เรยี กวา่ มี
ความเห็นตรงตอ่ ทางปฏบิ ตั ทิ อ่ี อกจากทกุ ข์ ออกจากกเิ ลส มใิ ช่
ความเห็นในทางปฏบิ ตั ทิ อี่ อกจากทกุ ข์ ออกจากกเิ ลส มใิ ชค่ วามเห็น
ในทางปฏบิ ตั เิ ขา้ หาทกุ ข์ เขา้ หากเิ ลส

เมอื่ ศลี ทบี่ รสิ ทุ ธิ์ และมคี วามเห็นทตี่ รงดั่งน้ี ก็เรยี กวา่ ไดป้ ฏบิ ตั ใิ นสว่ นที่
เป็ นเบอ้ื งตน้ ในกศุ ลธรรมทัง้ หลาย และจงึ จะสามารถจับปฏบิ ตั ติ งั้ สติ
กําหนดกาย เวทนา จติ และธรรม อันเป็ นสตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ ประการนไี้ ด ้

ทต่ี งั้ ของสติ ๔ ประการ

อนั ขอ้ ทัง้ ๔ ประการ ทต่ี รัสสอนใหเ้ ป็ นทต่ี งั้ ของสติ คอื กาย เวทนา จติ
ธรรม น้ี ก็เป็ นสภาพทที่ กุ คนมอี ยใู่ นตนเอง หรอื จะกลา่ ววา่ รวมเขา้ เป็ น
ตนเอง หรอื รวมเขา้ เป็ นอัตภาพอันนี้ คอื วา่ รวมเขา้ เป็ นกายใจอนั นี้ อนั เป็ น
ทต่ี งั้ แหง่ สมมตบิ ญั ญตั วิ า่ เป็ นตัวเราของเรา

กาย คอื กายอันน้ี คอื สว่ นทเี่ ป็ นธาตดุ นิ น้ํา ไฟ ลม ประกอบเขา้ มาเป็ น
กอ้ ยกายอนั น้ี ทห่ี ายใจเขา้ หายใจออกกันอยนู่ ี้ และทม่ี อี ริ ยิ าบถยนื เดนิ น่ัง
นอน กนั อยนู่ ี้ และทมี่ อี ริ ยิ าบถเบ็ดเตล็ดทัง้ หลาย เชน่ กา้ วไปขา้ งหนา้
ถอยไปขา้ งหลงั ตลอดจนถงึ การยนื เดนิ น่ัง นอน การหลับ การตน่ื การ
พดู การนง่ิ อนั ประกอบดว้ ยธาตดุ นิ น้ํา ไฟ ลม ซง่ึ มอี าการสามสบิ เอ็ด
สามสบิ สอง มผี ม ขน เล็บ ฟัน หนัง เป็ นตน้ รวมเขา้ เป็ นธาตทุ ัง้ ๔
ดงั กลา่ ว จงึ เป็ นกายทม่ี ชี วี ติ และกายนเ้ี มอื่ ธาตทุ ัง้ ๔ แตกสลาย อาการ
สามสบิ เอ็ดสามสบิ สองหยดุ ปฏบิ ตั หิ นา้ ที่ อริ ยิ าบถยนื เดนิ น่ัง นอน ก็หยดุ
ทําหนา้ ท่ี ลมหายใจเขา้ ออกก็หยดุ รา่ งกายนก้ี ็กลายเป็ นศพ เป็ นศพทที่ ี
แรกก็ยงั มสี ว่ นของธาตดุ นิ ธาตนุ ้ํา สว่ นธาตไุ ฟหมดไปจงึ เป็ นกายทเ่ี ย็น
ธาตลุ มนัน้ ก็ดับไปกอ่ นทเ่ี รยี กวา่ ดบั ลม ก็เป็ นศพทยี่ ังปรากฏรปู รา่ ง และ
เมอ่ื นําไปเผา ฝัง หรอื เน่าเปื่อยไปโดยไมเ่ ผาเสยี ในทส่ี ดุ ก็เหลอื แต่
กระดกู และในทส่ี ดุ กระดกู นัน้ ก็ละเอยี ดป่ นไป นเี้ ป็ นเรอ่ื งของกาย

และในขณะทกี่ ายนย้ี งั ดํารงชวี ติ อยู่ ธาตทุ ัง้ หลายยังประกอบกันอยู่ อาการ
ทัง้ หลายยังปฏบิ ัตหิ นา้ ทอ่ี ยู่ ยังผลดั เปลย่ี นอริ ยิ าบถตา่ ง ๆ ไดอ้ ยู่ ยัง
หายใจอยู่ ก็มเี วทนา คอื ความรเู ้ ป็ นสขุ เป็ นทกุ ข์ หรอื เป็ นกลาง ๆ ไม่
ทกุ ขไ์ มส่ ดุ และมจี ติ ทร่ี เู ้ ป็ นสขุ เป็ นทกุ ข์ หรอื เป็ นกลาง ๆ ไมท่ กุ ขไ์ มส่ ขุ
นัน้ และมธี รรมะ คอื เรอื่ งในจติ อันไดแ้ ก่ อารมณ์ คอื เรอื่ งทจี่ ติ คดิ นกึ และ
มภี าวะของจติ ทเ่ี ป็ นไปตา่ งๆ เป็ นสว่ นกศุ ลก็มี เป็ นสว่ นอกศุ ลก็มี เป็ น

สว่ นกลาง ๆ ก็มี เหลา่ นกี้ ็เป็ นธรรมะ และโดยเฉพาะธรรมะทบ่ี ังเกดิ ขนึ้ ใน
จติ ทม่ี อี ยใู่ นจติ

ทกุ คนก็มที ัง้ ๔ นอ้ี ยดู่ ว้ ยกนั แตว่ า่ โดยปรกตนิ ัน้ มไิ ดใ้ ชส้ ตกิ ําหนดรจู ้ ัก
กาย เวทนา จติ และธรรม กาย เวทนา จติ และธรรม ก็เป็ นไปตามความ
ประสบพบพานตา่ ง ๆ หรอื เหตแุ วดลอ้ มตา่ ง ๆ ทป่ี ระสบพบพาน หรอื ที่
บงั เกดิ ขน้ึ แตก่ ็ยังคงเป็ นไปอยู่

ธรรมะ คอื เรอื่ งในจติ ทเ่ี ป็ นกศุ ลบา้ ง อกศุ ลบา้ ง เป็ นกลาง ๆ บา้ ง ท่ี
ปรากฏอยใู่ นความคดิ ของจติ และทป่ี รากฏเป็ นอาการของจติ ก็คงเป็ นไป
อยู่ ตวั จติ เองก็ยงั คงเป็ นไปอยู่ มอี าการเป็ นความคดิ ตา่ ง ๆ เป็ นความรตู ้ า่ ง
ๆ และมอี าการทเี่ ป็ นโลภบา้ ง โกรธบา้ ง หลงบา้ ง หรอื เป็ นอาการทสี่ งบ
โลภ สงบโกรธ สงบหลง บา้ ง เรยี กวา่ บางคราวก็ดี บางคราวก็รา้ ย ดงั ที่
เรยี กกนั วา่ ใจดใี จรา้ ย และเวทนา คอื ความรสู ้ กึ เป็ นสขุ เป็ นทกุ ข์ หรอื เป็ น
กลาง ๆ ไมท่ กุ ขไ์ มส่ ขุ ก็คงมอี ยเู่ ป็ นไปอยทู่ ัง้ ทางกายและทัง้ ทางใจ กาย
เองเลา่ ก็ยอ่ มมอี ยเู่ ป็ นไปอยู่ คงปฏบิ ตั หิ นา้ ทข่ี องกายไดต้ ามธรรมดา
เพราะฉะนัน้ จงึ ยังตอ้ งมคี วามไมบ่ รสิ ทุ ธิ์ คอื ความเศรา้ หมองตา่ ง ๆ
โดยเฉพาะจติ ใจ และธรรมะ คอื เรอื่ งในจติ ใจ คอื จติ ใจก็ยังมเี ศรา้ หมอง
และธรรมะ คอื เรอื่ งในจติ ใจก็ยงั มเี ป็ นอกศุ ลอยตู่ า่ ง ๆ และอาจจะมอี กศุ ล
มากเสยี ดว้ ย เป็ นอยดู่ ่งั น้ี

เพราะฉะนัน้ จงึ ตอ้ งมโี สกะความโศกความแหง้ ใจ ตอ้ งมปี รเิ ทวะ ความ
รัญจวนใจครํ่าครวญใจ แลว้ มาปรากฏเป็ นความครํา่ ครวญทางวาจา อัน
เนอื่ งจากความทกุ ขต์ า่ ง ๆ ตอ้ งมที กุ ข์ คอื ความไมส่ บายกาย โทมนัส คอื
ความไมส่ บายใจ
การปฏบิ ตั ผิ ดิ ทาง

และทางปฏบิ ัตนิ ัน้ เลา่ ก็ยงั มกี ารปฏบิ ัตเิ ขา้ ทางผดิ ไมเ่ ขา้ ทางทถ่ี กู ตอ้ ง
อาจจะเขา้ ทางทผี่ ดิ มาก กอ่ ใหเ้ กดิ ความทกุ ขม์ าก กอ่ ใหเ้ กดิ กเิ ลสกอง
โลภ กองโกรธ กองหลงมาก จงึ ทําใหธ้ รรมะคอื เรอื่ งในใจทบี่ งั เกดิ ขนึ้ นัน้
เป็ นกเิ ลสกองโลภ กองโกรธ กองหลง เป็ นอารมณ์ คอื เป็ นเรอ่ื งทเ่ี ป็ น
ทตี่ งั้ ของ โลภ โกรธ หลง ตา่ ง ๆ และก็สง่ ใหจ้ ติ นเี้ องปรากฏเป็ น ความ
โลภ ความโกรธ ความหลง ขน้ึ ในจติ นเี้ องสจู่ ติ นเ้ี อง เป็ นตัวโลภ ตวั โกรธ
ตวั หลง อารมณ์ คอื เรอ่ื งตา่ ง ๆ ในใจก็เป็ นเรอ่ื งทจ่ี ะนํามาซงึ่ โลภ โกรธ
หลง และสง่ เสรมิ ใหโ้ ลภ โกรธ หลง ยงิ่ ขน้ึ กอ่ ใหเ้ กดิ เจตนา คอื ความจง
ใจ ใชก้ ายนเ้ี องปฏบิ ัตเิ ป็ นบาป เป็ นอกศุ ล เป็ นทจุ รติ ตา่ ง ๆ จงึ ปรากฏเป็ น
บาป เป็ นอกศุ ล เป็ นทจุ รติ ทางกาย ทางวาจา ทางใจ

โลกยอ่ มเป็ นไปอยดู่ ่ังนี้ รวมความก็คอื วา่ ยังตอ้ งพบอปุ ัทวะเครอ่ื งขดั ขอ้ ง
อันตรายทัง้ หลายทัง้ ๔ ประการ อนั ไดแ้ ก่ โสกะ ปรเิ ทวะ ทกุ ข์ และ
โทมนัส ยังไมส่ ามารถจะพบกบั ความบรสิ ทุ ธ์ิ ไมส่ ามารถจะปฏบิ ตั เิ ขา้ ทาง
อันถกู ตอ้ ง ไดพ้ บทางอันถกู ตอ้ ง ไมส่ ามารถจะพบกับความดบั กเิ ลสและ
กองทกุ ขไ์ ด ้ แมเ้ ป็ นการดบั ชวั่ คราว เพราะฉะนัน้ พระพทุ ธเจา้ จงึ ไดต้ รัส

สอนใหใ้ ชส้ ตคิ อื ความระลกึ ได ้ หรอื ความกําหนดรู ้ ในกาย ในเวทนา ใน
จติ ในธรรม

สติ สมั ปชญั ญะ

อันสตนิ ัน้ โดยปรกตแิ สดงคกู่ นั กบั สมั ปชญั ญะ และทา่ นสอนใหแ้ ปลวา่ สติ
คอื ความระลกึ ได ้ สมั ปชญั ญะ คอื ความรตู ้ วั ซง่ึ ธรรมะทัง้ คนู่ ี้ บางแหง่ ก็
แสดงรวมกนั บางแหง่ ก็แสดงแยกกนั แตใ่ นทางปฏบิ ัตแิ มจ้ ะแสดงแยกกัน
ก็ตอ้ งเนอ่ื งกันอยใู่ นการปฏบิ ัตทิ กุ อยา่ ง ดงั เชน่ ทกุ คนหายใจเขา้ ทกุ คน
หายใจออก พระพทุ ธเจา้ ตรัสสอนใหต้ งั้ สตกิ ําหนดพจิ ารณากาย ตรัสสอน
ใหต้ งั้ สตกิ ําหนดรลู ้ มหายใจเขา้ ลมหายใจออกของตนนแ่ี หละเป็ นขอ้ แรก
และแมจ้ ะใชค้ ําวา่ สตคิ ําเดยี ว ก็ตอ้ งมสี มั ปชญั ญะ คอื ความรตู ้ วั รวมอยู่
ดว้ ย

ดงั จะพงึ เห็นไดว้ า่ สตนิ ัน้ มหี นา้ ทกี่ ําหนด คอื เมอื่ ตงั้ สติ คอื ตัง้ ความ
กําหนดใจทล่ี มหายใจเขา้ ลมหายใจออก ก็ยอ่ มจะรวู ้ า่ เราหายใจเขา้ เรา
หายใจออก

คอื เมอื่ หายใจเขา้ ก็รวู ้ า่ เราหายใจเขา้ เมอื่ หายใจออกก็รวู ้ า่ เราหายใจออก
ตวั กําหนด คอื สติ ตัวความรวู ้ า่ เราหายใจเขา้ เราหายใจออกนเี่ ป็ น
สมั ปชญั ญะ คอื ความรตู ้ ัว แตถ่ า้ ไมม่ สี ติ คอื ไมม่ ตี วั ความกําหนดเขา้ มาดู
สมั ปชญั ญะ คอื ความรตู ้ วั ก็จะไมม่ ี

เหมอื นโดยปรกตทิ กุ คนไมไ่ ดท้ ําความกําหนดใจลงทหี่ ายใจของตน ก็ไมม่ ี
ความรตู ้ วั วา่ เราหายใจเขา้ เราหายใจออกอยู่ นแี่ ปลวา่ ไมม่ ที ัง้ สติ ไมม่ ที ัง้
สมั ปชญั ญะ แตเ่ มอ่ื มาเรม่ิ ปฏบิ ตั ใิ นสตปิ ัฏฐาน ตงั้ สตกิ ็คอื ตงั้ ความกําหนด
ใจลงทล่ี มหายใจเขา้ ลมหายใจออก ก็ยอ่ มจะรวู ้ า่ เราหายใจเขา้ เรา
หายใจออก ความกําหนดใจน่ันเป็ นสติ ความรดู ้ ังกลา่ วนเี่ ป็ นสมั ปชญั ญะคู่
กันอยดู่ ั่งน้ี

การปฏบิ ตั ใิ นสตปิ ฏั ฐาน ๔

และเมอื่ มาปฏบิ ตั ทิ ําสติ ทําสมั ปชญั ญะ หรอื วา่ เรยี กแตเ่ พยี งวา่ สตคิ ําเดยี ว
ซง่ึ หมายรวมถงึ สมั ปชญั ญะดว้ ยแลว้ ก็ชอื่ วา่ เป็ นการปฏบิ ตั ใิ นสตปิ ัฏฐาน
คอื ตัง้ สตกิ ําหนดดกู าย ยกเอากาย คอื ลมหายใจเขา้ ออกนเี่ ป็ นทต่ี งั้ แลว้
อกี ๓ ขอ้ ก็จะรวมเขา้ มาเอง เพราะวา่ เป็ นกอ้ นเดยี วกัน เหมอื นอยา่ งเกา้ อ้ี
ทม่ี สี ขี่ าในการจะยกเกา้ อน้ี ัน้ ยกขนึ้ เพยี งขาเดยี ว อันหมายความวา่ เกา้ อท้ี ่ี
พอจะไดด้ ว้ ยมอื ขา้ งเดยี ว ขบั ทข่ี าเดยี วยกขนึ้ มา อกี ๓ ขา ก็ตดิ ขน้ึ มาดว้ ย
เป็ นเกา้ อที้ ัง้ หมด คอื เป็ นอันวา่ ยกเกา้ อท้ี ัง้ หมด

การปฏบิ ัตใิ นสตปิ ัฏฐานทงั้ ๔ ก็เป็ นเชน่ น้ี แมจ้ ะแยกเป็ น ๔ ก็สามารถทจี่ ะ
ยกขนึ้ กําหนดเพยี งขอ้ ใดขอ้ งหนงึ่ ใน ๔ ขอ้ น้ี และทัง้ หมดกจ็ ะตดิ ขนึ้ มา
ดว้ ยกนั ทัง้ หมด เป็ นอนั เดยี วกนั และเมอ่ื หัดปฏบิ ัตใิ นสตปิ ัฏฐานด่ังนแี้ ลว้

ตามทพี่ ระพทุ ธเจา้ ทรงสงั่ สอน คอื นําสตกิ ําหนดเขา้ มาดกู าย เวทนา จติ
ธรรม ของตนใหร้ จู ้ ักกาย รจู ้ ักเวทนา รจู ้ ักจติ รจู ้ ักธรรมของตน ภายใน
ภายนอก ทัง้ ภายในทัง้ ภายนอก ก็ชอื่ วา่ ไดป้ ฏบิ ตั สิ ตปิ ัฏฐานอันจะนําให ้
เกดิ ความบรสิ ทุ ธิ์ นําใหล้ ว่ งโสกะปรเิ ทวะ ดับทกุ ข์ โทมนัส และชอื่ วา่
ปฏบิ ตั เิ ขา้ ทางแหง่ อรยิ มรรค และเป็ นการปฏบิ ตั เิ พอ่ื นพิ พาน คอื ดับกเิ ลส
และกองทกุ ข์

ตอ่ ไปนก้ี ็ขอใหต้ งั้ ใจฟังสวดและตัง้ ใจทําความสงบสบื ตอ่ ไป

ตอนที่ ๗ สตปิ ฏั ฐานเบอื้ งตน้

บดั นี้ จักแสดงธรรมะเป็ นเครอื่ งอบรมในการปฏบิ ตั อิ บรมจติ ในเบอ้ื งตน้ ก็
ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตัง้ ใจนอบนอ้ มนมสั การพระผพู ้ ระภาคอรหนั ตสมั มาสมั
พทุ ธเจา้ พระองคน์ ัน้ ตงั้ ใจถงึ พระองคพ์ รอ้ มทัง้ พระธรรมและพระสงฆเ์ ป็ น
สรณะ ตงั้ ใจสํารวมกาย วาจา ใจ ใหเ้ ป็ นศลี ทําสมาธใิ นการฟัง เพอ่ื ใหไ้ ด ้
ปัญญาในธรรม

ในสตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ คอื ตงั้ สตพิ จิ ารณา กาย เวทนา จติ ธรรม ไดม้ พี ระพุ
ทธาธบิ ายไวใ้ นพระสตู รใหญแ่ หง่ สตปิ ัฏฐานตงั้ ตน้ แตอ่ านาปานปัพพะ คอื
ขอ้ วา่ ดว้ ยลมหายใจเขา้ ออก ในหมวดกายานุปัสสนา คอื ตัง้ สตติ ามดู
พจิ ารณากาย และไดม้ อี กี พระสตู รหนงึ่ ทไ่ี ดแ้ สดงสตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ ตัง้ สติ
พจิ ารณากาย เวทนา จติ ธรรม ดว้ ยยกเอาลมหายใจเขา้ ออกเป็ นทาง
ปฏบิ ตั ติ ลอดทัง้ ๔ ขอ้ คอื การปฏบิ ตั ติ งั้ สตกิ ําหนดลมหายใจเขา้ ออก
เพยี งอยา่ งเดยี วน้ี เป็ นสตปิ ัฏฐานไดท้ ัง้ ๔ ขอ้

เพราะฉะนัน้ ลมหายใจเขา้ ออกนจี้ งึ เป็ นสง่ิ สําคัญ ทกุ คนสามารถกําหนด
ตัง้ สตดิ ลู มหายใจเขา้ ออกสาํ เร็จเป็ นสตปิ ัฏฐานไดต้ งั้ แตข่ อ้ กาย ตอ่ ไปขอ้
เวทนา ขอ้ จติ และขอ้ ธรรม เป็ นการปฏบิ ัตติ อ่ เนอื่ ง ดงั นัน้ วนั นจ้ี ะไดจ้ ับ
อธบิ ายแนวปฏบิ ัตสิ ตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ ขอ้ น้ี โดยอาศัยตงั้ สตกิ ําหนดลม
หายใจเขา้ ออกเป็ นทต่ี งั้

ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ นเบอื้ งตน้

ทกุ คนมลี มหายใจเขา้ ลมหายใจออกของตนเองอยแู่ ลว้ เป็ นประจํา จงึ
ใหป้ ฏบิ ัตใิ นเบอื้ งตน้ ตามทตี่ รัสแนะนําไวใ้ นพระสตู ร คอื เขา้ สปู่ ่ า โคนไม ้
เรอื นวา่ ง อนั เป็ นทเี รยี กวา่ กายวเิ วกสงบกาย ขอ้ นเ้ี ป็ นจดุ ตอ้ งการแมว้ า่ จะ
ไมอ่ าจไปสปู่ ่ า สโู่ คนไม ้ หรอื เรอื นวา่ งได ้ ก็ปฏบิ ัตทิ ําจติ นเี้ องใหม้ ปี ่ า มี
โคนไม ้ มเี รอื นวา่ งในจติ ใจ ใหเ้ ป็ นป่ า เป็ นโคนไม ้ เป็ นเรอื นวา่ งในจติ ใจ
คอื ทําจติ ใจใหส้ งบ ไมก่ งั วลถงึ สง่ิ ตา่ ง ๆ ถงึ บคุ คลตา่ ง ๆ ทเ่ี รยี กวา่ เป็ น
บา้ นหรอื เป็ นหมชู่ น แตใ่ หว้ า่ งจากสงิ่ ตา่ ง ๆ จากหมชู่ น จะทไี่ หนก็ไดอ้ นั
เป็ นที่ ๆ ตนอาจจะหาได ้ ในวดั ก็ตามเชน่ ในทนี่ ี้ หรอื ในบา้ นของตนเองก็
ตาม แตว่ า่ สรา้ งความเป็ นป่ า ความเป็ นโคนไม ้ ความเป็ นเรอื นวา่ งในจติ ใจ
คอื ใหจ้ ติ ใจนว้ี า่ ง ใหส้ งบสงดั ด่งั นกี้ ็ใชไ้ ด ้
และนั่งขดั บลั ลังก์ คอื ขดั สมาธิ หรอื เมอ่ื ไมส่ ามารถ จะน่ังในอริ ยิ าบถไหน
เชน่ นั่งพับเพยี บก็ได ้ น่ังบนเกา้ อก้ี ็ได ้ แตว่ า่ ใหพ้ ยายามตงั้ กายตรง ทําสติ
ใหต้ ัง้ อยจู่ ําเพาะหนา้ ไมใ่ หฟ้ ้งุ ซา่ นไปขา้ งไหน โดยมสี ตหิ ายใจเขา้ มสี ติ
หายใจออก

อานาปานสั สตขิ น้ั ที่ ๑ และขนั้ ที่ ๒

ขอ้ ๑ หายใจเขา้ ยาวก็รวู ้ า่ เราหายใจเขา้ ยาว หายใจออกยาวก็รวู ้ า่ เรา

หายใจออกยาว
ขอ้ ๒ หายใจเขา้ สนั้ ก็รวู ้ า่ เราหายใจเขา้ สนั้ หายใจออกสนั้ กร็ วู ้ า่ เราหายใจ
ออกสนั้

อนั ลมหายใจเขา้ ออกนเ้ี มอื่ ยังมไิ ดป้ ฏบิ ตั ิ ยอ่ มเป็ นไปโดยปรกติ เรยี กวา่
หายใจทั่วทอ้ ง คอื หายใจถงึ ทอ้ งทพ่ี องขน้ึ เมอื่ หายใจเขา้ และยบุ ลงเมอื่
หายใจออก ซง่ึ พระอาจารยไ์ ดต้ ัง้ จดุ สาํ หรับกําหนดไว ้ ๓ จดุ

เมอื่ หายใจเขา้ จดุ แรกก็คอื ปลายจมกู หรอื รมิ ฝีปากเบอื้ งบน จดุ กลางก็คอื
อรุ ะหรอื ทรวงอกภายใน และจดุ ที่ ๓ ก็คอื นาภี (ทอ้ ง) และในขณะหายใจ
ออก จดุ ท่ี ๑ คอื นาภี จดุ ที่ ๒ ก็คอื อรุ ะหรอื ทรวงอกขา้ งใน จดุ ที่ ๓ ก็คอื
ปลายจมกู หรอื รมิ ฝีปากเบอ้ื งบน

นมิ ติ ของลมหายใจ
สาํ หรับปลายจมกู หรอื รมิ ฝี ปากเบอื้ งบนนัน้ ทกุ คนอาจรไู ้ ดด้ ว้ ยความ
กระทบของลม เมอ่ื หายใจเขา้ และเมอื่ หายใจออก ลมจะกระทบทจี่ ดุ นที้ ํา
ใหร้ ไู ้ ด ้ เพราะฉะนัน้ จงึ กําหนดลมหายใจไดท้ กี่ ารกระทบเมอ่ื หายใจเขา้
และเมอ่ื หายใจออก หากจะจัดเป็ นอายตนะภายในภายนอกทมี่ ากระทบกัน
ก็จัดไดว้ า่ กายและโผฏฐัพพะคอื สงิ่ ทกี่ ายถกู ตอ้ ง รมิ ฝี ปากเบอื้ งบนหรอื
ปรายกระพงุ ้ จมกู เป็ นกาย ลมหายใจเป็ นโผฏฐัพพะ คอื สง่ิ ทก่ี ายถกู ตอ้ ง
หรอื สง่ิ ทมี่ าถกู ตอ้ งกาย กายและโผฏฐัพพะ คอื สงิ่ ทถี่ กู ตอ้ งกายมา
กระทบกนั ทจี่ ดุ นใี้ นการหายใจ สว่ นอรุ ะกับนาภนี ัน้ ไมท่ ราบถงึ ความกระทบ
ได ้ เป็ นแตเ่ พยี งความรสู ้ กึ วา่ นาภที พ่ี อขน้ึ และยบุ ลงเทา่ นัน้

แตอ่ ันทจี่ รงิ นัน้ ตามกายวภิ าควทิ ยา ลมหายใจนัน้ ยอ่ มเขา้ ไปสปู่ อด แตว่ า่
ไมส่ ามารถจะกําหนดรไู ้ ด ้ จะกําหนดรไู ้ ดท้ คี่ วามเคลอ่ื นไหวของนาภที พี่ อง
ขน้ึ หรอื ยบุ ลง เพราะฉะนัน้ ในทางปฏบิ ตั กิ รรมฐานจําเป็ นทจี่ ะตอ้ งมี นมิ ติ
คอื เครอื่ งกําหนดหมาย จงึ ตอ้ งกําหนดเอาทนี่ าภที พ่ี องหรอื ยบุ วา่ เป็ นจดุ
ทส่ี ดุ ของการหายใจเขา้ และเป็ นจดุ ตงั้ ตน้ ของการหายใจออก และก็
กําหนดอรุ ะสมมตเิ อาวา่ เป็ นจดุ กลางของการหายใจ สว่ นทร่ี มิ ฝีปากเบอื้ ง
บนหรอื ปลายกระพงุ ้ จมกู นัน้ เป็ นจดุ เดยี วทก่ี ําหนดลมหายใจเขา้ ออกได ้
แตว่ า่ ก็ไดด้ ว้ ยกําหนดทางกายและโผฏฐัพพะ คอื สง่ิ ทก่ี ายถกู ตอ้ ง
ดงั กลา่ วนัน้

เพราะฉะนัน้ พระอาจารยแ์ ละนักปฏบิ ัตทิ างกรรมฐานขอ้ นี้ จงึ มนี ยิ ม
กําหนดลมหายใจเขา้ ออกนท้ี ปี่ ลายกระพงุ ้ จมกู หรอื ทรี่ มิ ฝีปากเบอื้ งบนนัน้
จดุ หนง่ึ หรอื วา่ กําหนดทนี่ าภที พี่ องหรอื ยบุ หรอื วา่ กําหนดทอี่ รุ ะเองคอื ที
ทรวงอกขา้ งใน พระอาจารยท์ างปฏบิ ัตบิ างทา่ นทกี ําหนดทอ่ี รุ ะ คอื ทรวง
อกขา้ งใน ด่งั นก้ี ็สดุ แตผ่ ปู ้ ฏบิ ัตจิ ะพอใจ หรอื จะทําไดส้ ะดวกในจดุ ไหน
กาหนดจดุ เดยี ว

แตท่ า่ นก็สอนวา่ ในเบอื้ งตน้ นัน้ ใหก้ ําหนดทัง้ ๓ จดุ คอื ใหท้ ําสตติ ามดลู ม
หายใจเขา้ จดุ แรก ก็คอื ปลายกระพงุ ้ จมกู หรอื รมิ ฝีปากเบอื้ งบน จดุ ท่ี ๒ ก็

คอื อรุ ะหรอื ทรวงอกขา้ งใน จดุ ที่ ๓ ก็คอื นาภี และเมอ่ื หายใจออก ก็ตาม
ดจู าก นาภเี ป็ นจดุ ที่ ๑ อรุ ะเป็ นจดุ ท่ี ๒ ปลายกระพงุ ้ จมกู หรอื รมิ ฝีปาก
เบอื้ งบนเป็ นจดุ ที่ ๓

ใหต้ ามดกู ารหายใจเขา้ หรอื ลมหายใจเขา้ ตามดกู ารหายใจออกหรอื ลม
หายใจออก ด่ังนอี้ ยบู่ อ่ ย ๆ จนจติ รวม จงึ ยตุ กิ ารตามดทู ัง้ ๓ จดุ นัน้ ให ้
เหลอื แตจ่ ดุ เดยี ว เหมอื นอยา่ งวา่ ในทแี รกนัน้ เดนิ ตามลมหายใจเขา้ ลม
หายใจออกไปมาไปมาทัง้ ๓ จดุ แตว่ า่ เมอ่ื คนุ ้ เคยกบั ทางของการหายใจดี
แลว้ ก็หยดุ น่ังดอู ยจู่ ดุ เดยี ว คอื บางอาจารยท์ า่ นก็สอนใหน้ ่ังดทู จี่ ดุ ปลาย
จมกู หรอื รมิ ฝีปากเบอื้ งบน บางอาจารยก์ ็สอนใหน้ ั่งดทู น่ี าภี บางอาจารยก์ ็
สอนใหน้ ่ังดทู อ่ี รุ ะภายใน แตเ่ พยี งจดุ เดยี ว

ในการปฏบิ ตั ทิ แี รกนัน้ สตกิ ็เหมอื นอยา่ งเดนิ เขา้ เดนิ ออก ๓ จดุ แตว่ า่ ใน
ขนั้ ตอ่ มานั่งดอู ยจู่ ดุ เดยี ว แตว่ า่ ใหร้ ทู ้ ัง้ หมดเปรยี บเหมอื นอยา่ งวา่ คนนั่ง
ไกวเด็กทนี่ อนในอสู่ าํ หรับไกวหรอื วา่ คนน่ังทโ่ี คนชงิ ชา้ ดเู ด็กทนี่ อนใน
ชงิ ชา้ แลว้ ก็ไกวเด็กไปไกวเด็กมา ก็มองเห็นชงิ ชา้ หรอื มองเห็นเปล อู่
เปลทแี่ กวง่ ไปแกวง่ มาไดต้ ลอด เพราะฉะนัน้ แมจ้ ะน่ังดอู ยทู่ จ่ี ดุ เดยี วก็
มองเห็นลมหายใจทเ่ี ขา้ ออกเขา้ ออกอยตู่ ลอด

เมอื่ เห็นอยตู่ ลอดด่ังน้ี จงึ จะเรยี กวา่ มสี ตติ งั้ อยเู่ ป็ นสมาธใิ นลมหายใจใน
เบอ้ื งตน้ ของการปฏบิ ัติ และในชนั้ ตน้ นัน้ ลมหายใจเขา้ ลมหายใจออกก็จะ
ยาวเป็ นปรกติ เรยี กวา่ หายใจจากตน้ ทาง คอื ปลายจมกู ปลายกระพงุ ้ จมกู
หรอื รมิ ฝีปากเบอ้ื งบน จนถงึ นาภี ขาออกกจ็ ากนาภี จนถงึ ปลายกระพงุ ้
จมกู หรอื รมิ ฝีปากเบอ้ื งบน ดังทเ่ี รยี กกันสามัญวา่ หายใจท่ัวทอ้ ง อยา่ งนี้
เรยี กวา่ เป็ นหายใจยาว เขา้ ยาวออกยาวโดยปรกติ

ลมละเอยี ด

แตเ่ มอ่ื ไดต้ งั้ สตกิ ําหนดจนถงึ ขนั้ น่ังดดู ังกลา่ ว รา่ งกายก็จะสงบเขา้ จติ ใจก็
จะสงบเขา้ เพราะสามารถทร่ี วมจติ ใจได ้ เมอื่ เป็ นดง่ั นล้ี มหายใจก็จะ
ละเอยี ดเขา้ คอื จะสนั้ เขา้ ตงั้ ตน้ แตอ่ าการของรา่ งกายในการหายใจ คอื
นาภที พ่ี องหรอื ยบุ เคลอ่ื นไหวไปโดยปรกตนิ ัน้ จะเคลอ่ื นไหวนอ้ ยเขา้
พองยบุ นอ้ ยเขา้ จนถงึ การหายใจเขา้ การหายใจออก ก็จะเป็ นไปคลา้ ย ๆ
กับครงึ่ ทอ้ ง ไมเ่ ต็มทอ้ ง และเมอ่ื รา่ งกายละเอยี ดจติ ใจละเอยี ดสงบมาก
ขนึ้ อกี การหายใจหรอื ลมหายใจนัน้ ก็จะเป็ นเหมอื นไปจรดนาภี อาการ
เคลอ่ื นไหวของนาภกี ็จะนอ้ ยเขา้ ๆ จนถงึ ไมเ่ คลอ่ื นไหว แตค่ วามจรงิ นัน้ ก็
หายใจเขา้ หายใจออกอยู่ แตว่ า่ อยา่ งละเอยี ด อยา่ งนเ้ี รยี กวา่ สนั้ เขา้
เป็ นไปเอง

เพราะฉะนัน้ ในการปฏบิ ัตขิ นั้ นจี้ งึ ปลอ่ ยใหเ้ ป็ นไปเอง ไมต่ งั้ ใจจะทําใหล้ ม
หายใจสนั้ ลมหายใจยาว แตใ่ หเ้ ป็ นไปโดยปรกติ ซงึ่ ลมหายทเี่ ป็ นไป
โดยปรกตนิ ้ี ทแี รกก็จะตอ้ งยาวหายใจทั่วทอ้ งตามปรกติ และเมอื่ มาปฏบิ ัติ

ก็จะสนั้ เจา้ เอง ดังทกี่ ลา่ วนัน้ ฉะนัน้ จงึ ใหท้ ําความรอู ้ ยตู่ ามเป็ นจรงิ หายใจ
เขา้ ออกยาวก็รวู ้ า่ ยาว หายใจเขา้ ออกสนั้ ก็รวู ้ า่ สนั้ เป็ นไปเองโดยปรกติ

วธิ กี าหนดใหล้ มหายใจยาวหรอื สน้ั

อกี อยา่ งหนงึ่ เป็ นการทําการหายใจใหย้ าวหรอื สนั้ ในการปฏบิ ตั เิ บอื้ งตน้
เชน่ ตอ้ งการทําใหย้ าว เวลาหายใจเขา้ เรม่ิ ตงั้ แตเ่ มอ่ื ลมถงึ ปลายกระพงุ ้
จมกู หรอื รมิ ฝีปากเบอ้ื งบน ก็นับ ๑ และเรอื่ ยไปจนถงึ ๙ หรอื ๑ ๒ ๓ ๔ ๕
๖ ๗ ๘ ๙ เมอ่ื ถงึ ๙ ก็ใหถ้ งึ ทอ้ งพอดที พี่ องขนึ้ นใ้ี นการหายใจเขา้ สว่ น
ในการหายใจออกก็เรม่ิ นับ ๑ ตงั้ แตเ่ มอ่ื เรม่ิ หายใจออกจากนาภเี รอ่ื ยขน้ึ มา
ใหค้ รบ ๙ เมอ่ื ถงึ ปลายกระพงุ ้ จมกู หรอื รมิ ฝีปากเบอ้ื งบน นับ ๑ ถงึ ๙ ไป ๆ
มา ๆ ด่งั น้ี เป็ นการทําขนึ้ นเี่ รยี กวา่ หายใจยาว

คราวนกี้ ารทําใหห้ ายใจสัน้ ก็นับอยา่ งนัน้ แหละ แตว่ า่ ใหเ้ หลอื ๖ ๑ ถงึ ๖
เมอื่ หายใจเขา้ ๑ ถงึ ๖ เมอ่ื หายใจออก นเี่ รยี กวา่ สนั้ ใหส้ นั้ เขา้ อกี นับ
เหลอื แค่ ๑ ถงึ ๓ ๑ ถงึ ๓ หายใจเขา้ ๑ ถงึ ๓ หายใจออก ปฏบิ ัตดิ ง่ั นก้ี ็ได ้
ในการเบอื้ งตน้ เป็ นการทําการหายใจใหย้ าวหรอื ใหส้ นั้ ตามตอ้ งการ แตว่ า่
การทําการหายใจนี้ หากตอ้ งการจะลองทําดู ก็อาจจะทําได ้ แตใ่ นการ
ปฏบิ ตั เิ ป็ นประจํานัน้ ก็ควรจะปลอ่ ยใหเ้ ป็ นไปตามธรรมดาของการหายใจ
และก็ใหเ้ ป็ นไปยาวตามธรรมดา และเมอื่ ปฏบิ ตั จิ นถงึ รวมจติ รวมใจไดด้ ี ก็
สนั้ เขา้ มาเอง ปลอ่ ยใหเ้ ป็ นตามธรรมดา ด่ังนจี้ ะดกี วา่

อนานาปานสั สตขิ นั้ ท่ี ๓

ขนั้ ที่ ๑ ขนั้ ท่ี ๒ ดังกลา่ วมานี้ คอื ขนั้ ที่ ๑ ยาว ขนั้ ที่ ๒ สนั้ เป็ นการปฏบิ ัติ
ในเบอ้ื งตน้ และเมอื่ สามารถรวมใจไดด้ พี อสมควรแลว้ ก็เลอื่ นมาเป็ นขนั้ ท่ี
๓ คอื

ขอ้ ๓ ศกึ ษาคอื สําเหนยี กกําหนดวา่ เราจัดรจู ้ ักกายทัง้ หมด หายใจเขา้
ศกึ ษาคอื สาํ เหนยี กกําหนดวา่ เราจักรกู ้ ายทัง้ หมดหายใจออก
ขอ้ นต้ี อ้ งมกี ารศกึ ษาคอื ความสําเหนยี กกําหนดดว้ ยเจตนาคอื ความจงใจ
วา่ จักรกู ้ ายทัง้ หมด พรอ้ มไปกับหายใจเขา้ พรอ้ มไปกับหายใจออก

กายทงั้ หมด รปู กาย นามกาย

อันกายทัง้ หมดนัน้ ทา่ นอธบิ ายกนั อยเู่ ป็ น ๒ อยา่ ง อยา่ งท่ี ๑ เป็ น
คําอธบิ ายของพระอาจารยใ์ นชนั้ เดมิ วา่ กายนัน้ มี ๒ อยา่ ง คอื รปู กาย
อยา่ งหนง่ึ นามกายอยา่ งหนง่ึ คอื รปู นามนัน้ เอง รปู กายนัน้ ก็คอื กายที่
เป็ นสว่ นรปู อนั ประกอบดว้ ยธาตดุ นิ นํ้าไฟลมนี้ เหมอื นอยา่ งทกุ คนมกี ายท่ี
นั่งอยนู่ เี้ บอื้ งบนแตพ่ นื้ เทา้ ขนึ้ มา เบอื้ งตําแตป่ ลายผมลงไป มหี นังหมุ ้ อยู่
เป็ นทสี่ ดุ โดยรอบทั่วกาย นค้ี อื รปู กาย นามกายนัน้ ไดแ้ กใ่ จ หากจําแนก
ออกก็เป็ น เวทนา สญั ญา สงั ขาร วญิ ญาณ หรอื พดู งา่ ย ๆ วา่ ใจ
ประกอบดว้ ยความรแู ้ ละความคดิ อนั เรยี กวา่ วติ ก คอื ความคดิ นกึ ตา่ ง ๆ

ความรคู ้ วามคดิ นกึ ตา่ ง ๆ นคี้ อื ใจ

ใหร้ กู ้ ายและใจนท้ี ัง้ หมด วา่ บัดนร้ี ปู กายนเี้ ป็ นอยา่ งน้ี ดงั ในขณะนร้ี ปู กายนี้
กําลังนั่งอยนู่ ้ี นามกายคอื ใจของตนในบัดนเี้ ป็ นอยา่ งน้ี เชน่ ในบัดนผี้ ู ้
แสดงกําลงั แสดงอยู่ ผฟู ้ ังก็ตงั้ ใจฟังอยู่ ผแู ้ สดงก็ตงั้ ใจแสดง หรอื วา่ ใจคดิ
ไปทางไหนก็รู ้ แตเ่ มอ่ื ใจคดิ อยใู่ นหนา้ ท่ี อยา่ งในบัดนผี้ ฟู ้ ังก็มหี นา้ ทฟี่ ัง ใจ
ตัง้ ใจฟัง ก็แปลวา่ ใจกําลงั ปฏบิ ัตหิ นา้ ทอี่ ยู่ ผแู ้ สดงก็ตงั้ ใจแสดง ใจก็มี
หนา้ ทแี่ สดง ก็ใหร้ ใู ้ จของตนทัง้ หมด คดิ ไปอยา่ งไรก็รู ้ และหากวา่ คดิ
ออกไปขา้ งนอกผดิ หนา้ ที่ ก็นําใจกลับเขา้ มา ตัง้ ไวเ้ พอื่ ทจ่ี ะแสดง
เพอื่ ทจี่ ะฟัง ไปตามหนา้ ที่ พรอ้ มทัง้ กายนี้ บัดนกี้ ็กําลังนั่งอยใู่ นอริ ยิ าบถนี้

คอื วา่ ศกึ ษา คอื สาํ เหนยี กกําหนดวา่ เราจักรกู ้ ายทัง้ หมด ทัง้ รปู กายทัง้
นามกายทัง้ หายใจเขา้ หายใจออก เป็ นอันวา่ ในขนั้ นใ้ี หร้ ู ้ ๒ อยา่ งพรอ้ ม
กนั อยา่ งหนงึ่ ก็คอื วา่ กายทัง้ หมด อยา่ งหนง่ึ ก็คอื วา่ ลมหายใจเขา้ ลม
หายใจออก ใหร้ ู ้ ๒ อยา่ งพรอ้ มกัน การรอู ้ ยา่ งนจี้ ะใหบ้ ังเกดิ ผล ทําใหใ้ จ
ไมไ่ ปไหน เพราะวา่ มหี นา้ ทจี่ ะตอ้ งรอู ้ ยถู่ งึ ๒ อยา่ ง คอื ตอ้ งรกู ้ ายทัง้ หมด
ดว้ ย และตอ้ งรลู ้ มหายใจเขา้ ลมหายใจออกดว้ ย พระอาจารยใ์ นชนั้ เดมิ
ทา่ นอธบิ ายอยา่ งน้ี

กายทงั้ หมดหมายถงึ กองลม

พระอาจารยใ์ นภายหลงั ตอ่ มา ทา่ นอธบิ ายแคบเขา้ มาวา่ คําวา่ กาย
ทัง้ หมดนัน้ หมายถงึ กองลมเพราะกายแปลวา่ กอง แปลวา่ หมู่ แปลวา่
ประชมุ เพราะฉะนัน้ จงึ หมายถงึ กองของลมหายใจ หมขู่ องลมหายใจ
หรอื ประชมุ ของลมหายใจ เพราะฉะนัน้ จงึ ใหท้ ําความรลู ้ มหายใจทัง้ หมด
โดยวธิ ที ไี่ ดอ้ ธบิ ายมาในเบอื้ งตน้ แลว้ คอื ใหเ้ ดนิ ตามดลู มหายใจทัง้ ๓ จดุ
และเมอ่ื เดนิ ไปเดนิ มาดว้ ยสติ ดลู มหายใจทัง้ ๓ จดุ นี้ จนจติ รวมตัวเขา้ ได ้
ดพี อสมควรแลว้ ก็ลงนั่งดลู มหายใจทัง้ ๓ จดุ น่ังดใู หร้ ใู ้ หเ้ ห็นทัง้ ๓ จดุ
ในขณะหายใจเขา้ ในขณะหายใจออก

อธบิ ายดงั่ นเี้ ป็ นการอธบิ ายทแี่ คบเขา้ มา เพราะลมหายใจนกี้ ็ถอื วา่ เป็ น
อยา่ งหนงึ่ เหมอื นกัน จงึ จัดเขา้ ในหมวดกาย ก็เป็ นการอธบิ ายทใ่ี ชไ้ ด ้
เพราะฉะนัน้ หากถอื ตามอธบิ ายนกี้ ็ปฏบิ ัตดิ งั ทก่ี ลา่ วนัน้ คอื ดว้ ยสตนิ เ้ี อง
เดนิ ดนู ั่งดลู มหายใจเขา้ ลมหายใจออกทัง้ ๓ จดุ ใหค้ รบทัง้ ๓ จดุ ใหส้ ติ
อยทู่ ัง้ ๓ จดุ ในการหายใจเขา้ และในการหายใจออก ไมต่ กหลน่ ให ้
ศกึ ษาคอื สาํ เหนยี กกําหนดวา่ เราจักรกู ้ ายทัง้ หมดหายใจเขา้ เราจักรกู ้ าย
ทัง้ หมดหายใจออก

ขอ้ 4 ศกึ ษาคอื สาํ เหนยี กกําหนดวา่ เราจักสงบรํางบั กายสงั ขารหายใจเขา้
เราจักสงบรํางับกายสงั ขารหายใจออก

การสงั ขารเครอ่ื งปรงุ แตง่ กาย

กายสงั ขารนัน้ แปลวา่ เครอื่ งปรงุ กาย ทา่ นอธบิ ายวา่ ไดแ้ ก่ ลมหายใจเขา้
ลมหายใจออก นเี้ องไดช้ อ่ื วา่ กายสงั ขาร คอื เป็ นเครอ่ื งปรงุ กาย เพราะ
รา่ งกายนด้ี ํารงอยไู่ ดก้ ็ดว้ ยมลี มหายใจเขา้ ลมหายใจออก ชวี ติ ของกายนี้
จงึ ดํารงอยู่ ถา้ ดบั ลมเสยี เมอื่ ใด ก็สนิ้ ชวี ติ เมอ่ื นัน้ กายก็แตกสลาย
เพราะฉะนัน้ ทา่ นจงึ จัดเอาลมหายใจเขา้ ลมหายใจออกนว้ี า่ เป็ นกาย
สงั ขารเครอ่ื งปรงุ กาย ปรงุ แตง่ กายใหด้ ํารงอยู่ ใหม้ ชี วี ติ อยู่

แตค่ ราวนจี้ ะทําอยา่ งไรในการรํางบั กายสงั ขาร ไมท่ ําใหส้ นิ้ ชวี ติ ไปหรอื ก็
ตอบวา่ ไมไ่ ดม้ งุ่ ใหก้ ลนั้ ลมหายใจเขา้ ออก เพราะเป็ นไปไมไ่ ด ้ ทกุ คนตอ้ ง
หายใจเขา้ ตอ้ งหายใจออก ไมม่ ใี ครทจี่ ะหยดุ ได ้ หยดุ เมอื่ ใด รา่ งกายก็
แตกสบายเมอื่ นัน้ สนิ้ ชวี ติ เมอื่ นัน้

เพราะฉะนัน้ ระงับกายสงั ขารนี้ จงึ มคี วามหมายวา่ ระงบั การปรงุ แตง่ ทเี่ ป็ น
สว่ นหยาบในการหายใจ การหายใจนัน้ ก็ใหม้ อี ยตู่ ลอดเวลา แตว่ า่ ระงับ
อาการทเ่ี ป็ นสว่ นหยาบ อาการทเ่ี ป็ นสว่ นหยาบนกี้ ็มี ๒ อยา่ ง คอื สว่ น
หยาบสําหรับคนปรกตทิ ไ่ี มไ่ ดป้ ฏบิ ัติ คอื เมอื่ ยงั ไมไ่ ดป้ ฏบิ ตั นิ ัน้ การ
หายใจท่ัวทอ้ งโดยปรกติ ก็ชอื่ วา่ เป็ นปรกติ ไมใ่ ชห่ ยาบ แตว่ า่ หยาบนัน้
จะตอ้ งมใี นขณะที่ เชน่ วงิ่ วง่ิ เหนอ่ื ยหอบ หายใจฮกั ๆ ๆ นั่นเรยี กวา่ หยาบ
นส่ี ําหรับคนปรกติ

แตว่ า่ สาํ หรับผทู ้ ปี่ ฏบิ ตั นิ ัน้ แมก้ ารหายใจทหี่ ายใจอยโู่ ดยปรกตนิ ้ี ทเี่ รยี กวา่
หายใจทั่วทอ้ ง ก็ยังหยาบ

เพราะฉะนัน้ ในการปฏบิ ัตริ ํางบั นัน้ จงึ หมายถงึ วา่ คอยคมุ การหายใจ
ในขณะปฏบิ ตั ิ ใหเ้ ป็ นไปโดยปรกตนิ เี้ อง เป็ นขนั้ ตอนขน้ึ ไป ไมไ่ ปบงั คบั ให ้
หายใจสนั้ ใหห้ ายใจยาว แตใ่ หเ้ ป็ นไปโดยปรกติ คอื เมอื่ ลมหายใจ
ละเอยี ดเขา้ เพราะเหตวุ า่ จติ ละเอยี ด สงบ กายละเอยี ด คอื สงบ หายใจก็
สงบเขา้ อาหารหายใจของรา่ งกายทป่ี รากฏ เชน่ ทอ้ งทพี่ องหรอื ยบุ กจ็ ะ
นอ้ ยเขา้ ๆ ดงั ทไ่ี ดก้ ลา่ วมาแลว้ ในเบอ้ื งตน้ นัน้

และในขนั้ นกี้ ็จะตอ่ ไปอกี หน่อยหนงึ่ วา่ เมอื่ จติ สงบมากขน้ึ รา่ งกายสงบ
มากขนึ้ อาจจะมปี ฏกิ ริ ยิ าอะไรบางอยา่ งทําใหเ้ กดิ อาการ เชน่ หอบ หรอื
วา่ เกดิ อาการอยา่ งอนื่ เชน่ วา่ รา่ งกายนเี้ องทโ่ี อนเอนไปขา้ งหนา้ บา้ ง โอน
เอนไปขา้ งหลงั บา้ ง ขา้ ง ๆ บา้ ง หรอื วา่ เกดิ อาการเมอื่ ยเจ็บตา่ ง ๆ ของ
รา่ งกาย เป็ นเหน็บบา้ งอะไรบา้ งเป็ นตน้ เหลา่ นเี้ ป็ นเรอ่ื งของหกายสงั ขาร
คอื ปรงุ แตง่ ทางกายทัง้ นัน้ อนั เกดิ จากการปฏบิ ัตทิ างกรรมฐานขอ้ นห้ี รอื
ขอ้ อน่ื ก็ตาม ตอ้ งตงั้ ใจรํางบั ไมใ่ หม้ อี าการเชน่ นัน้

เมอ่ื มอี าการเชน่ นัน้ บังเกดิ ขนึ้ ก็ใหท้ ําความรู ้ รแู ้ ลว้ ก็ใหจ้ ัดรา่ งกายของตน
เชน่ วา่ มกี ารโอนเอนไปขา้ งหนา้ ขา้ งหลัง ขา้ ง ๆ ก็ใหร้ า่ งกายของตนตงั้
ตรง ใหส้ งบเป็ นปรกติ หอบก็ใหท้ ําจติ ใหเ้ ป็ นปรกติ ไมใ่ หห้ อบ หรอื ไมใ่ ห ้
ขดั ขอ้ ง อดึ อดั ก็เหมอื นกนั หรอื วา่ เมอ่ื ยเจ็บกจ็ ะตอ้ งจัดการผลดั เปลย่ี น
อริ ยิ าบถ หรอื วา่ รํางับความเมอ่ื ยเจ็บดว้ ยการเพง่ ดเู วทนา เป็ นตน้ ให ้

รา่ งกายนดี้ ํารงอยโู่ ดยปรกติ ไมใ่ หม้ อี าการแทรกซอ้ นอะไรเขา้ มา และให ้
สงบไป สงบไป ลมหายใจก็จะสนั้ เขา้ เอง สนั้ เขา้ เอง จนถงึ รสู ้ กึ วา่ ทอ้ งเอง
ก็ไมพ่ องไมย่ บุ รสู ้ กึ วา่ หายใจแคถ่ งึ อรุ ะ จากอรุ ะออกเทา่ นัน้ แลว้ ตอ่ ไปก็
ไมถ่ งึ อรุ ะ เหมอื นอยา่ งหายใจอยแู่ คป่ ลายจมกู แลว้ ตอ่ ไปก็จะรสู ้ กึ เหมอื น
อยา่ งวา่ ทปี่ ลายจมกู ก็ไมป่ รากฏ แตค่ วามจรงิ หายใจ หายใจเขา้ หายใจ
ออกอยโู่ ดยปรกตนิ ัน้ เอง แตว่ า่ อยา่ งละเอยี ดมาก ทําไมจงึ ละเอยี ด
เพราะวา่ รา่ งกายละเอยี ด และจติ ใจก็ประณตี ละเอยี ดดว้ ยความสงบหรอื
ดว้ ยสมาธิ จติ รวมเป็ นหนงึ่ ไมว่ อกแวกไปขา้ งไหน ด่ังนแี้ หละจงึ จะถงึ ขนั้
ทสี่ ดุ ของขอ้ กายานุปัสสนา อันเกยี่ วแกล่ มหายใจเขา้ ออกน้ี อนั เป็ นขนั้ ที่
๔

ตอ่ ไปนก้ี ็ขอใหต้ งั้ ใจฟังสวดและตัง้ ใจทําความสงบสบื ตอ่ ไป

ตอนที่ ๘ กายานปุ สั สนา ๔ ขน้ั (ตอ่ )

บัดน้ี จักแสดงธรรมะเป็ นเครอ่ื งอบรมในการปฏบิ ัตอิ บรมจติ ในเบอ้ื งตน้ ก็
ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตงั้ ใจนอบนอ้ มนมสั การพระผมู ้ พี ระภาคอรหันตสมั มาสมั พ
ทธุ เจา้ พระองคน์ ัน้ ตงั้ ใจถงึ พระองคพ์ รอ้ มทัง้ พระธรรมและพระสงฆเ์ ป็ น
สรณะ ตงั้ ใจสํารวมกายวาจาใจใหเ้ ป็ นศลี ทําสมาธใิ นการฟัง เพอื่ ใหไ้ ด ้
ปัญญาในธรรม

ไดแ้ สดงทางปฏบิ ัตใิ นสตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ โดยอาศยั ลมหายใจเขา้ ออก และ
ไดแ้ สดงในขอ้ กายานุปัสสนามาแลว้ ซงึ่ การปฏบิ ัตกิ ็ตัง้ ใจกําหนดลม
หายใจเขา้ ลมหายใจออกเป็ น ๔ ชนั้ ชนั้ ท่ี ๑ ลมหายใจเขา้ ออกยาวก็ใหร้ ู ้
ชนั้ ที่ ๒ ลมหายใจเขา้ ออกสนั้ ก็ใหร้ ู ้ ชนั้ ท่ี ๓ ศกึ ษาคอื สําเหนยี กกหนดวา่
จักรกู ้ ายทัง้ หมดหายใจเขา้ หายใจออก ชนั้ ท่ี ๔ ศกึ ษาคอื สาํ เหนยี ก
กําหนดงวา่ จักสงบรํางับกายสงั ขารเครอ่ื งปรงุ กาย (คอื ลมหายใจเขา้ ลม
หายใจออก) หายใจเขา้ หายใจออก

กอ่ นทจี่ ะตอ่ ไป ก็จะขอเพม่ิ เตมิ ไวต้ รงนก้ี อ่ นวา่ ทางปฏบิ ัตทิ ัง้ ๔ ชนั้ ท่ี
แสดงมาแลว้ นัน้ พระพทุ ธเจา้ ไดต้ รัสสอนไวเ้ องในพระสตู ร มาในชนั้ หลัง
พระอาจารยไ์ ดอ้ ธบิ ายถงึ วธิ ปี ฏบิ ตั ิ และไดแ้ นะวธิ ปี ฏบิ ัตไิ วต้ า่ ง ๆ กัน

เชน่ วา่ ในการเรมิ่ ปฏบิ ัตนิ ัน้ จติ ยังไมส่ งบ เปรยี บเหมอื นอยา่ งวา่ น้ําเชยี่ ว
การพายเรอื เมอ่ื ผา่ นนํ้าเชยี่ ใชพ้ ายแตเ่ พยี งอยา่ งเดยี ว อาจไมส่ ามารถนํา
เรอื ไปได ้ ตอ่ ใชถ้ อ่ ชว่ ย ค้ําจนุ ใหเ้ รอื ผา่ นทน่ี ้ําเชย่ี วนัน้

เครอื่ งประคองจติ

ก็เปรยี บเหมอื ยอยา่ งจติ ทย่ี งั ฟ้งุ ซา่ น การนําจติ ใหต้ งั้ กําหนดลมลมหายใจ
เขา้ ออกอาจสาํ เร็จยาก ฉะนัน้ ทา่ นจงึ ใหใ้ ชว้ ธิ ชี ว่ ยค้ําจนุ จติ ใหอ้ ยกู่ ับลม
หายใจ ดว้ ยวธิ ใี ชน้ ับ หายใจเขา้ นัชบ ๑ หายใจออกนับ ๑ หายใจเขา้ นับ
๒ หายใจออกนับ ๒ เรยี กวา่ นับชา้ ๑-๑, ๒-๒ ไปจนถงึ ๕-๕ แลว้ ก็กลับมา
๑-๑, ๒-๒ จนถงึ ๖-๖ แลว้ ก็กลับมา ๑-๑, ๒-๒ จนถงึ ๗-๗ แลว้ ก็กลบั ตน้
มาจงึ ถงึ ๘-๘ แลว้ กลับตน้ มาจนถงึ ๙-๙ แลว้ ก็กลับตน้ มาจนถงึ ๑๐-๑๐
แลว้ ก็กลับไป ๑-๑ จนถงึ ๕-๕ ใหม่ แลว้ ก็เตมิ ขน้ึ อกี ทลี ะจํานวนจนถงึ
๑๐-๑๐ แลว้ ก็กลับใหม่ เรยี กวา่ นับชา้

ก็เปรยี บเหมอื นอยา่ งวา่ การนับนเี้ ป็ นถอ่ สําหรับทจ่ี ําคํ้าเรอื ใหไ้ ปผา่ นแมน่ ํ้า
เชย่ี วได ้ คอื ใหจ้ ติ ทฟ่ี ้งุ ซา่ นนไี้ ดม้ ากําหนดในลมหายใจเขา้ ออก
เป็ นอนั วา่ เหมอื นอยา่ งมอี ารมณ์ ๒ อยา่ ง พรอ้ มกนั ไป คอื ใหจ้ ติ อยกู่ ับลม
หายใจเขา้ ออกอยา่ งหนงึ่ และใหจ้ ติ อยกู่ ับการนับอกี อยา่ งหนงึ่ เมอื่ นับชา้
ด่ังนจ้ี นจติ สงบตามสมควรแลว้ ก็ใหเ้ ปลย่ี นจากนับชา้ เป็ นนับเร็ว คอื

หายใจเขา้ นับ ๑ หายใจออกนับ ๒ ไมต่ อ้ งนับคู่ แตใ่ นทแี รกพอถงึ ๕ แลว้
ก็กลบั ใหม่ หรอื วา่ จะไมใ่ ชน้ ับเป็ นตอน ๆ แบบขยักขยอ่ นอยา่ งนัน้ ทัง้ นับ
ชา้ นับเร็ว จะนับ ๑-๑ ไปจนถงึ ๑๐-๑๐ ทเี ดยี ว หรอื วา่ นับ ๑-๑๐ ทเี ดยี ว
หรอื มากปกวา่ นัน้ ก็สดุ แตผ่ ปู ้ ฏบิ ัติ

แตว่ า่ ทา่ นอธบิ ายวา่ ทก่ี ําหนดไวไ้ มใ่ หน้ ับเกนิ ๑๐ นัน้ ก็เพอ่ื มใิ หจ้ ติ ตอ้ ง
เป็ นกงั วลในการนับทมี่ จี ํานวนมาก ๆ เมอื่ นับจํานวนนอ้ ย ๆ เพยี งแค่ ๑-๑๐
ก็ไมท่ ําใหต้ อ้ งกงั วลในการนับมาก เพราะจะตอ้ งกําหนดลมหายใจเขา้
ออกเป็ นหลกั สว่ นการนับนัน้ กําหนดใหก้ ารนับเพอ่ื เป็ นเครอ่ื งประคองจติ
ใหอ้ ยเู่ ทา่ นัน้

แตอ่ าจารยผ์ ปู ้ ฏบิ ัตกิ ็ใชว้ ธิ อี นื่ เชน่ วา่ หายใจเขา้ พทุ หายใจออก โธ แทน
นับ ซงึ่ วธิ กี ําหนด พทุ โธ ด่ังน้ี ก็เป็ นทนี่ ยิ มกันมา ก และก็ยงั มวี ธิ อี นื่ อกี
เชน่ วธิ ที ก่ี ําหนดทอ้ งทพ่ี องหรอื ยบุ ก็เป็ นวธิ ปี ระคองจติ ไว ้ เหมอื นอยา่ ง
ถอ่ เชน่ เดยี วกัน และเมอื่ ดตู ามอปุ าของทา่ น วา่ การนับเหมอื นอยา่ งถอ่ ค้ํา
เรอื เมอ่ื ผา่ นนํ้าเชยี่ ว ก็แสดงวา่ เมอื่ น้ําไมเ่ ชยี่ วแลว้ ก็ไมต่ อ้ งนับ กําหนดลม
หายใจเขา้ ออกแตเ่ พยี งอยา่ งเดยี ว ไมต่ อ้ งแบง่ ไปกําหนด ๒ อยา่ งพรอ้ ม ๆ
กัน

ขอ้ ควรปฏบิ ตั ใิ นขน้ั ท่ี ๑ และขนั้ ที่ ๒

วธิ ที ที่ า่ นสอนไวน้ ้ี เมอื่ ไปพจิ ารณาเทยี บกบั ทพ่ี ระพทุ ธเจา้ ทรงสง่ั สอนไว ้
ก็จะเห็นวา่ ควรใชไ้ ดใ้ น ขนั้ ๑ ขนั้ ๒ ตามทไ่ี ดแ้ สดงแลว้ ขนั้ ๑ หายใจ
เขา้ ออกยาวก็ใหร้ ู ้ ขนั้ ๒ หายใจเขา้ ออกสนั้ ก็ใหร้ ู ้ คอื ในขนั้ ๑ ขนั้ ๒ นี้
กําหนดลมหายใจแตเ่ พยี งอยา่ งเดยี ว เพยี งแตใ่ หร้ วู ้ า่ ยาวหรอื สนั้ และใน
ขนั้ ๑ ขนั้ ๒ นี้ ก็เป็ นขนั้ ทเ่ี รม่ิ ปฏบิ ตั ิ อันกลา่ วไดว้ า่ อยใู่ นระยะทจ่ี ติ ยงั
ฟ้งุ ซา่ นยงั กวดั แกวง่ ยงั กระสบั กระสา่ ย เหมอื นอยา่ งนํ้าเชยี่ ว ยากทจี่ ะ
รวมเขา้ มาได ้ ก็ใชถ้ อ่ ชว่ ยอกี แรงหนง่ึ จงึ เห็นวา่ ใชไ้ ดส้ าํ หรับใน ขนั้ ท่ี ๑
ขนั้ ที่ ๒

ขอ้ ควรปฏบิ ตั ใิ นขน้ั ท่ี ๓ และขน้ั ท่ี ๔

แตเ่ มอ่ื มาถงึ ขนั้ ท่ี ๓ ขนั้ ท่ี ๔ แลว้ ตามทพี่ ระพทุ ธเจา้ ตรัสสอนไวน้ ัน้ วา่ ขนั้
ท่ี ๓ ศกึ ษาคอื สาํ เหรยี กกําหนดวา่ เราจักรกู ้ ายทัง้ หมดหายใจเขา้ หายใจ
ออก ก็เป็ นการกําหนด ๒ อยา่ ง เหมอื นกัน คอื วา่ ใหร้ กู ้ ายทัง้ หมด ไป
พรอ้ มกับรหู ้ ายใจเขา้ รหู ้ ายใจออก จงึ เป็ นการกําหนดใหร้ ู ้ ๒ อยา่ งไป
พรอ้ มกัน

แมใ้ นขนั้ ท่ี ๔ ก็เชน่ เดยี วกันวา่ ศกึ ษาคอื สําเหรยี กกําหนดวา่ เราจักรํางบั
กายสงั ขารเครอ่ื งปรงุ กาย หายใจเขา้ หายใจออก กเ็ ป็ นอนั ปฏบิ ตั ใิ หร้ ู ้ ๒
อยา่ ง ในขฯเดยี วกัน คอื วา่ ใหร้ รู ้ ํางบั กายสงั ขารเครอ่ื งปรงุ กายดว้ ย ใหร้ ลู ้ ม
หายใจเขา้ หายใจออกดว้ ย ไปพรอ้ มกนั ก็แปลวา่ มี ๒ อยา่ ง

ฉะนัน้ จะแถมการนับ หรอื แมก้ ารบรกิ รรมอยา่ งอนื่ เขา้ มาอกี ก็กลายเป็ น ๓
อยา่ ง ซง่ึ เป็ นการปฏบิ ตั ยิ าก เมอื่ มาถงึ ขนั้ ที่ ๓ ที่ ๔ นแี้ ลว้ จงึ เห็ฯวา่ ควร
จะตอ้ งงดการนับ หรอื การบรกิ รรมอยา่ งอนื่ มาปฏบิ ัตติ ามทางท่ี
พระพทุ ธเจา้ ทรงสง่ั สอนอยา่ งขนั้ ที่ ๓ ก็ใหร้ กู ้ ายทัง้ หมด ไปพรอ้ มกับลม
หายใจเขา้ หายใจออก ขนั้ ท่ี ๔ ก็ใหร้ รู ้ ํางบั การสงั ขารเครอื่ งปรงุ กาย ไป
พรอ้ มกบั หายใจเขา้ หายใจออก แปลวา่ รู ้ ๒ อยา่ งพรอ้ มกัน

และในขนั้ ที่ ๓ ทต่ี รัสสอตนไวน้ ัน้ เมอ่ื ปฏบิ ตั กิ ็ยอ่ มจะรสู ้ กึ ไดด้ ว้ ยตนเองวา่
ความรลู ้ มหายใจเขา้ ออกนัน้ กวา้ งออกไปกวา่ ทจ่ี ะกําหนดเพยี งแคป่ ลาย
จมกู หรอื รมิ ฝีปากเบอื้ งบน แตว่ า่ ออกไปจนถงึ กายทัง้ หมด ซงึ่ ไดแ้ กร่ ปู
กายนามกาย

รปู กาย
รปู กายนัน้ เมอ่ื วา่ ถงึ รปู กายทัง้ หมด ก็ไดแ้ กร่ ปู กายทัง้ หมดของทกุ ๆ คน
เบอ้ื งบนแตพ่ นื้ เทา้ ขน้ึ มา เบอื้ งตํา่ แตป่ ลายผมลงไป มหี นังหมุ ้ อยโู่ ดยทส่ี ดุ
เป็ นทส่ี ดุ โดยรอบน้ี

และแมท้ า่ นอาจารยจ์ ะอธบิ ายวา่ หมายถงึ กองลม ทห่ี ายใจเขา้ ทห่ี ายใจ
ออก แตว่ า่ กองลมนัน้ ก็กาํ หนดใหแ้ คบก็ได ้ ใหก้ วา้ งก็ได ้ เพราะลมท่ี
หายใจเขา้ หายใจออกนัน้ ยอ่ มเป็ นลมทซี่ าบซา่ น

กําหนดใหซ้ าบซา่ นไปทั่วรา่ งกายก็ได ้ ทัง้ เขา้ ทัง้ ออก และจะกําหนดดลู ม
เดนิ เขา้ เดนิ ออก ทัง้ หมดทแี่ บง่ เป็ น ๓ จดุ ดงั ทไี่ ดอ้ ธบิ ายแลว้ ดงั นัน้ ก็ได ้
แตว่ า่ เมอื่ กําหนดใหก้ ลา่ วออกไปจนถงึ กายทัง้ หมดนี้ ก็เป็ นการปฏบิ ตั ิ
ครอบคลมุ ทัง้ หมด

นามกาย
และนามกายนัน้ ก็คอื ดใู จนเี้ อง ใจทร่ี ทู ้ ค่ี ดิ ใจรใู ้ จคดิ อยา่ งไร ก็รู ้ ใจรใู ้ จคดิ
อยทู่ ลี่ มหายใจเขา้ ออก ก็รวู ้ า่ เดย๋ี วนใ้ี จรใู ้ จคดิ อยทู่ ลี่ มหายใจเขา้ ออก แลว้
ก็ตอ้ งการใหเ้ ป็ นอยา่ งนัน้ หายใจออกไปก็ตอ้ งนําเขา้ มาใหม่ แตก่ ็ตอ้ งใหร้ ู ้
ใจ วา่ คดิ อะไร รอู ้ ะไรอยใู่ นขณะทป่ี ฏบิ ัติ

รกู้ ายทงั้ หมด
ก็เป็ นอนั วา่ ใหจ้ ติ อยใู่ นขอบเขตของกายทัง้ หมดน้ี ทัง้ รปู กายทัง้ นาม

กาย รกู ้ ายรใู ้ จของตวั เอง และเมอ่ื รกู ้ ายรใู ้ จของตัวเอง ก็ยอ่ มรลู ้ มหายใจ
เขา้ ออกรวมอยดู่ ว้ ย เหมอื นอยา่ งวา่ เมอ่ื คนเลยี้ งเด็กไกวเปลเด็ก นั่งอยทู่ ี่
โคนเสาขา้ งหนงึ่ ของเปลแลว้ ไกว ก็มองเห็นเด็กทน่ี อนอยใู่ นเปล เปลก็
แกวง่ ไปแกวง่ มา เมอื่ มองเห็นเปลทัง้ หมด ก็ตอ้ งเห็นเด็ก

เพราะฉะนัน้ เมอ่ื รกู ้ ายทัง้ หมด ก็ยอ่ มเห็นลมหายใจเขา้ ออก ก็ยอ่ มรลู ้ ม
หายใจเขา้ ออกอยดู่ ว้ ย ยอ่ มรวู ้ า่ ใจนคี้ ดิ อยรู่ อู ้ ยทู่ ล่ี มหายใจเขา้ ออก
เป็ นอนั วา่ ใจรวมอยใู่ นกายใจทัง้ หมดนขี้ องตนเอง ไมอ่ อกไปขา้ งนอก ก็
เป็ นอันวา่ จํากัดวงของจติ ใจแคบเขา้ มา ใหอ้ ยใู่ นภายใน ภายในกาย

ภายในใจทัง้ หมดนเ้ี อง ไมไ่ ปขา้ งไหน ลองนกึ ดวู า่ เรากําหนดเหมอื น
อยา่ งเห็นตวั เราเองทัง้ หมดนนี้ ั่งอยู่ และก็นั่งหายใจเขา้ อยู่ น่ังหายใจออก
อยคู่ ลา้ ย ๆ กับวา่ ตัวเราเองนอ้ี อกไปยนื อยขู่ า้ งนอกแลว้ มองเขา้ มาดทู ตี่ ัว
ของเราทกี่ ําลงั นั่งอยนุ่ ้ี ก็เหน้ ตัวเราทัง้ หมด น่ังหายใจเขาหายใจออกอยู่
แลว้ กใู ้ จทัง้ หมดทคี่ ดิ อยทู่ ร่ี อู ้ ยู่ ด่ังนกี้ ็เป็ นอนั วา่ เห็นเหตใุ หใ้ จรวมเขา้ มา รู ้
ทัง้ ๒ อยา่ ง รทู ้ ัง้ กายทัง้ หมด ไปพรอ้ มกบั ลมหายใจเขา้ ลมหายใจออก ได ้
ในขนั้ ท่ี ๓

ในการปฏบิ ัตดิ ง่ั น้ี จะไปมัวนับอยนู่ ัน้ ไมส่ ะดวก หรอื มกี ําหนดอยา่ งอนื่ ก็ไม่
สะดวกเชน่ เดยี วกนั เพราะไมส่ ามารถจะแบง่ ใจออกไปอกี ได ้ ตอ้ งใหใ้ จอยู่
ทก่ี ายทัง้ หมดหายใจเขา้ หายใจออกเทา่ นัน้

สงบกายสงั ขาร
วธี ขี องพระพทุ ธเจา้ นห้ี เพง่ ใหด้ ี ใหเ้ ขา้ ใจ แลว้ จะเห็นวา่ ถกู ตอ้ ง และ

ปฏบิ ัตไิ ด ้ อันจะนําใหถ้ งึ ขนั้ ท่ี ๔ คอื ขนั้ ทศ่ี กึ ษาสําเหนยี กกําหนดวา่ เรา
จักรํางับสงบกายสงั ขารเครอ่ื งปรงุ แตง่ กายหายใจเขา้ หายใจออก ก็เมหอื
นอยา่ งวา่ เราออกไปน่ังดกู ายของตัวเราเอง ซง่ึ หายใจเขา้ หายใจออกอยู่
เมอื เ่ ห็นวา่ กายนโี้ คลงไปโคลงมา ก็ตอ้ งกําหนดทําใหกายนไ้ี มโ่ คลง แต่
ใหน้ ั่งสงบเป็ นปรกติ และถา้ เห็นวา่ อยาหหายใจเร็วบา้ งชา้ งบา้ ง เบาบา้ ง
แรงบา้ ง ก็ตอ้ งระงบั เสยี อกี ก็จะไปอยากไมไ่ ด ้ ตอ้ งปลอ่ ยใหห้ ายใจไป
โดยปรกติ และเมอ่ื เหนวา่ มอี าการเมอ่ื ยบา้ ง เป็ นเหน็บบา้ ง ก็ตอ้ ง
ดําเนนิ การระงบั ไมใ่ สใ่ จในการเมอื่ ย แกเ้ มอ่ื ยเสยี ดว้ ยการอธษิ ฐานลมให ้
แผไ่ ปในตรงทเ่ี มอื่ ยนัน้ แตถ่ า้ หากวา่ เมอ่ื ยเต็มท่ี กต็ อ้ งยอมทจ่ี ะเปลยี่ น
อริ ยิ าบถ เชน่ พลกิ ขาในการนั่ง หรอื ขยับขาเล็กนอ้ ย อะไรเป็ นตน้ เป็ นการ
ชว่ ยและก็คอยประคบั ประคองใจ ใหป้ ลอ่ ย ใหเ้ ป็ นไปตามธรรมชาติ
ธรรมดาทสี่ ดุ โดยไมไ่ ปคดิ ตบแตง่ ใหเ้ ป็ นอยา่ งโนน้ ใหเ้ ป็ นอยา่ งน้ี และเมอื่
ปฏบิ ตั ใิ หเ้ ขา้ ทางดั่งนแ้ี ลว้ ใจก็จะรวมดขี น้ึ กายเองก็สงบดขี น้ึ และหายใจ
เขา้ หายใจออกก็จะมาปรากฏอยทู่ ่ัวตัวท่ัวใจ

อาการทแ่ี สดงวา่ ไดอ้ านาปานสั สตสิ มาธิ
ความปรากฎของหายใจเขา้ หายใจออกอยทู่ ั่วตวั อนั หมายถงึ สว่ นกาย

และท่ัวใจน้ี เป็ นการแสดงวา่ ไดอ้ านาปานัสสตสิ มาธิ คอื สมาธทิ ไี่ ดจ้ ากสติ
กําหนดลมหายใจเขา้ ลมหายใจออก และกายก็จะสงบไปพรอ้ มกบั ใจที่
สงบ อาการของรา่ งกายทหี่ ายใจตา่ ง ๆ ก็จะสงบลง ๆ

แตอ่ ันทจี่ รงิ หายใจอยู่ เพราะเมอ่ื จติ ใจสงบ และเมอื่ กายสงบ อาการของ
รา่ งกายทหี่ ายใจ ก็ไมจ่ ําเป็ นจะตอ้ งหยาบเหมอื ยอยา่ งปรกตสิ ามัญ อาการ
ทห่ี ายใจเองก็ละเอยี ดเขา้ ๆ คอื ไมจ่ ําเป็ นทจ่ี ะตอ้ งใชค้ วามเคลอ่ื นไหว
อาการเคลอื่ นไหวของกายก็นอ้ เขา้ อาการเคลอื่ นไหวของจติ ใจก็นอ้ ยเขา้
อาการเคลอื่ ยไหวของรา่ งกายทหี่ ยาบ ก็เพราะวา่ อาการเคลอื่ นไหวของจติ
หยาบ เมอื่ อาการเคลอ่ื นไหวของจติ ละเอยี ด อาการเคลอื่ นไหวของกายก็
ละเอยี ดตาม

เพราะฉะนัน้ จติ ทสี่ งบอยกู่ ับลมหายใจเขา้ ออก กายและใจหายใจเขา้
หายใจออกอยอู่ ยา่ งละเอยี ด จงึ เป็ นกายและจติ ทลี่ ะเอยี ด การหายใจก็
เป็ นไปอยา่ งละเอยี ด จนถงึ แมว้ า่ ความเคลอื่ นไหวของรา่ งกายสงบลงไป
เพราะเหตวุ า่ จติ ละเอยี ดทสี่ ดุ กายก็ละเอยี ดทสี่ ดุ ตามกัน

เมอื่ จติ ละเอยี ดทสี่ ดุ กายละเอยี ดทสี่ ดุ อาการเคลอื่ นไหวในการหายใจ
อยา่ งปรกตสิ ามญั ก็หยดุ ลง เหมอื นอยา่ งไมห่ ายใจ ทอ้ งไมม่ พี องไมม่ ยี บุ
และอาการทลี่ มกระทบปลายจมกู ลงไปถงึ ทรวงอก ถงึ ทอ้ ง กส็ งบงหมด
จนถงึ วา่ แมม้ ากระทบแผว่ ๆ ทปี่ ลายจมกู ก็สงบหมด เหมอื นอยา่ งไม่
หายใจ และในขณะทเ่ี ป็ นเชน่ นัน้ ก็จะไมม่ คี วามรสู ้ กึ อดึ อดั จะรสู ้ กึ วา่ มี
ความผาสกุ สบายเป็ นปรกติ และการหายใจนัน้ ก็คงหายใจอยนู่ ัน้ เอง
หายใจเขา้ หายใจออกอยนู่ ัน้ เอง แตว่ า่ เป็ นอยา่ งละเอยี ดทส่ี ดุ เป็ นไปตาม
กายและจติ ทล่ี ะเอยี ดดังกลา่ ว เมอ่ื เป็ นดงั่ นกี้ ็เป็ นอนั วา่ ไดใ้ นขนั้ ที่ ๔

ผทู ้ ไี่ ดใ้ นขนั้ ที่ ๔ นี้ ถา้ คนอน่ื มองก็รสู ้ กึ ตกใจวา่ ไมห่ ายใจหรอื เมอื่ ตนเอง
ใจออกมาดกู าย เห็นวา่ กายไมห่ ายใจก็ตกใจด่งั นกี้ ็มี บางคนก็มาแสดง
อยา่ งนัน้ วา่ ตกใจ กลวั ตาย ก็ตอ้ งถอนใจออกมา พอกายหยาบใจหยาบ ก็
หายใจเป็ นปรกติ แตค่ วามจรงิ นัน้ ไมต่ อ้ งตกใจไมต่ อ้ งกลัวตาย เป็ น
ลักาณะของธรรมชาติ ตอ้ งเป็ นดังนัน้

พระพทุ ธเจา้ จงึ ทรงแสดงวา่ ลมหายใจเขา้ ออกนแี่ หละ เป็ นตวั กายานุปัสส
นาสตปิ ัฏฐาน ซง่ึ จะพงึ ไดใ้ นขณะทจี่ ะตอ้ งถงึ ขนั้ ที่ ๔ ระงบั กายสงั ขาร ถงึ
ขนั้ ทวี่ า่ กายทัง้ หมดและใจทัง้ หมดหายใจดว้ ยกันอยา่ งละเอยี ดทสี่ ดุ
เป็ นอันวา่ ไดถ้ งึ ขนั้ ท่ี ๔ และขนั้ ท่ี ๔ นี้ ลมหายใจเขา้ ลมหายใจออกนเ้ี อง
เป็ นตวั กายานุปัสสนาสตปิ ัฏฐาน ซงึ่ เป็ นสตปิ ัฏฐานขัน้ กาย หรอื เป็ นขนั้ ที่
๑

ตอ่ ไปนก้ี ็ขอใหต้ งั้ ใจฟังสวดและตัง้ ใจทําความสงบสบื ตอ่ ไป

ตอนท่ี ๙ เวทนานปุ สั สนา ๔ ขน้ั

บัดน้ี จักแสดงธรรมะเป็ นเครอื่ งอบรมในการปฏบิ ตั อิ บรมจติ ในเบอ้ื งตน้ ก็
ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตัง้ ใจนอบนอ้ มนมสั การพระผมู ้ พี ระภาคอรหนั ตสมั มาสมั พ
ทธุ เจา้ พระองคน์ ัน้ ตงั้ ใจถงึ พระองคพ์ รอ้ มทัง้ พระธรรมและพระสงฆเ์ ป็ น
สรณะ ตงั้ ใจสํารวมกายวาจาใจใหเ้ ป็ นศลี ทําสมาธใิ นการฟัง เพอื่ ใหไ้ ด ้
ปัญญาในธรรม

ไดแ้ สดงอานาปานัสสติ สตกิ ําหนดลมหายใจเขา้ ออกในชนั กายนุ ัสสนาสติ
ปัฏฐาน ตัง้ สตพิ จารณากาย ๔ ชนั้ แลว้ และเมอ่ื ถงึ ชนั้ ท่ี ๔ น้ี จติ กับลม
หายใจยอ่ มรวมกันอยู่ พรอ้ มกับกายทัง้ หมดใจทัง้ หมด ซง่ึ สงบตงั้ มัน่ และ
ละเอยี ดออ่ น จติ ไดส้ มั ผัสกบั สตแิ ละสมาธอิ ยา่ งดยี ง่ิ จงึ เกดิ ปีตคิ อื ความอม่ิ
ใจ กอ่ นแตจ่ ะพบกบั สตสิ มาธดิ ั่งน้ี จติ ยอ่ มกระสบั กระสา่ ยดน้ิ รนไปอยกู่ ับ
อารมณต์ า่ ง ๆ ซงึ่ กอ่ ใหเ้ กดิ ยนิ ดบี า้ ง ยนิ รา้ ยบา้ ง หลงสยบตดิ อยบู่ า้ ง ซง่ึ
อะไร ๆ ในโลก จติ จงึ มลี กั ษณะทเ่ี ศรา้ หมอง ประกอบดว้ ยความอยากดน้ิ
รน อนั ทําใหจ้ ติ ใจแหง้ แลว้ ไมแ่ ชม่ ชนื่

เวทนานปุ สั สนาขน้ั ที่ ๑
แตเ่ มอื่ มาพบกันสตกิ บั สมาธิ รวมอยกู่ บั กายใจทัง้ หมดกับลมหายใจ

จติ ไดพ้ บกบั ความสงบ ความละเอยี ดออ่ น อาการทดี่ น้ิ รนทหี่ วิ กระหาย
กระสบั กระสา่ ยก็สงบไป จติ จงึ ไดด้ ดู ม่ื ความสงบ ความบรสิ ทุ ธ์ิ ซง่ึ ยงั ไม่
เคยพบมากอ่ น จงึ ไดค้ วามดดู ดม่ื ใจ อม่ิ จ สงบใจ แตก่ อ่ นนัน้ ใจยังไมเ่ คย
อมิ่ ยงั กระหายหวิ ในอารมณท์ ัง้ หลายทเ่ี ป็ นกาม แตค่ รัน้ สงบไดด้ ว้ ยสติ
สมาธิ กายใจลมหายใจรวมกนั อยู่ ไดด้ ดู ดมื่ ความสงบ จงึ มคี วามอมิ่ ใจ ใจ
ทหี่ วิ กระหายกระวนกระวายก็หาย รา่ งกายทเี่ มอื่ ยขบตา่ ง ๆ ก็หายหมด ปีติ
จงึ บงั เกดิ ขนึ้ เป็ นความอม่ิ ใจ

ปี ติ ๕
ซงึ่ ปีตนิ ี้ ทา่ นแสดงไวต้ งั้ แตอ่ ยา่ งหยาบไปหาอยา่ งละเอยี ด หรอื นอ้ ย

ไปหามาก คอื เบอื้ งตน้ กจ็ ะได ้ ขทุ ทกาปีติ ปีตอิ ยา่ งนอ้ ย อนั ทําใหน้ ํ้าตา
ไหลขนชนั เมอ่ื แรงขน้ึ ก็เป็ น ขณกิ าปีติ ปีตชิ ว่ั ขณะ อันทําใหร้ สู ้ กึ เสยี ว
แปลบเหมอื นอยา่ งฟ้าแลบ ยง่ิ ขนึ้ ก็เป็ น โอกกันตกิ าปีติ ปีตเิ ป็ นพัก ๆ ทํา
ใหร้ สู ้ กึ ซซู่ า่ มากยงิ่ กวา่ เสยี วแปลบปลาย เหมอื นอยา่ งคลนื่ กระทบฝ่ังแรง
ขน้ึ อกี ก็เป็ น อเุ พงคาปีติ ปีตอิ ยา่ งโลดโผน ทําใหใ้ จฟจู นถงึ บางคราวทํา
ใหเ้ ปลง่ อทุ านขน้ึ มา โดยทม่ี ไิ ดเ้ จตนามากอ่ น หรอื ทําใหก้ ายเบา กายลอย
กายโลดขนึ้ และ (รวมถงึ ปีต)ิ อยา่ งแรงทมี่ อี าการดงั่ นี้ แตไ่ มล่ ะเอยี ด, ท่ี
ยง่ิ กวา่ นัน้ ก็เป็ นปีตอิ ยา่ งแรง แตล่ ะเอยี ด เป็ น ผรณาปีติ ปีตทิ ซ่ี าบซา่ นไป
ทั่วจติ ใจและรา่ งกาย ท่ัวสรรพางคก์ าย เมอื่ ปีตบิ งั เกดิ ขนึ้ ก็ใหท้ ําความรู ้
ทั่วถปึ ีตทิ บี่ ังเกดิ ขน้ึ นัน้ กําหนดดใู หร้ จู ้ ักปีตทิ บี่ งั เกดิ ขน้ึ นัน้ ในขนั้ นี้
เป็ นอนั วา่ กายานุปัสสนาสตปิ ัฏฐานซง่ึ เต็มขนั้ ก็เลอ่ื นขนึ้ มาเองเป็ นเวทนา

นุปัสสนาสตปิ ัฏฐาน สตทิ พี่ จิ ารณาเวทนา กําหนดเวทนา อนั ไดแ้ ก่
ความรสู ้ กึ ทเ่ี ป็ นสขุ เป็ นทกุ ข์ หรอื ป็ นกลาง ๆ ไมท่ กุ ขไ์ มส่ ขุ ปีตนิ กี้ ็เป็ น
เวทนาอยา่ งหนงึ่ ซงึ่ บงั เกดิ ขน้ึ แกผ่ ปู ้ ฏบิ ัตสิ ตปิ ัฏฐาน หรอื ปฏบิ ัตสิ มาธแิ ม ้
ในกรรมฐานบทอน่ื เมอ่ื จติ ไดส้ มาธิ ก็จะไดป้ ีตบิ ังเกดิ ขน้ึ เอง ตามขนั้ ตอน
เอง

เวทนานปุ สั สนาขนั้ ท่ี ๒
พระพทุ ธเจา้ จงึ ไดต้ รสั สอนใหก้ ําหนดลมหายใจเขา้ ออก พรอ้ มกบั

กําหนดเวทนา คอื ปีตทิ บี่ งั เกดิ ขน้ึ ตามทเ่ี ป็ นไปจรงิ อยา่ งไร เป็ นอนั วา่ ตงั้
สตกิ ําหนดรู ้ ๒ อยา่ ง ลมหายใจเขา้ ออกดว้ ย ปีตทิ บ่ี งั เกดิ ขนึ้ ดว้ ย และเมอื่
ไดป้ ีตดิ ง่ั นี้ ก็ยอ่ มจะไดส้ ขุ ทสี่ บื เนอื่ งจากปีติ เป็ นการไดส้ ขุ ทสี่ บื เนอ่ื งกัน
ขนึ้ ไปเอง คอื ความสบายกายความสบายใจ รา่ งกายก็สบาย ไมม่ เี มอื่ ยขบ
เจ็บปวดอะไรทัง้ หมด จติ ใจก็สบาย และสงบกายสงบใจประกอบอยใู่ นสขุ
ทไี่ ด ้

พระพทุ ธเจา้ ก็ไดต้ รัสสอนใหก้ ําหนดลมหายใจเขา้ ออกไปพรอ้ มกับ
กําหนดสขุ ทบ่ี ังเกดิ ขน้ึ เป็ นอนั วา่ ไดเ้ ลอื่ นขนึ้ สขู่ นั้ เวทนานุปัสสนาสตปิ ัฏ
ฐาน ตงั้ สตกิ ําหนดตามดตู ามรตู ้ ามเห็นเวทนาขนั้ ที่ ๑ คอื ปีติ ขนั้ ท่ี ๒ คอื
สขุ ซงึ่ ทัง้ ปีตทิ ัง้ สขุ นบี่ ังเกดิ ขน้ึ เอง บังเกดิ ขนึ้ จรงิ ตามลําดับ และในการ
ปฏบิ ัตนิ ัน้ ก็ใหศ้ กึ ษาสาํ เหนยี กกําหนดวา่ เราจักรทู ้ ่ัวถงึ ปีตหิ ายใจเขา้
หายใจออก เราจักรทู ้ ั่วถงึ สขุ หายใจเขา้ หายใจออก เป็ นอนั วา่ ทัง้ ๒ ขนั้ นี้
ก็ใหศ้ กึ ษาคอื สําเหนยี กกาํ หนดวา่ จักรทู ้ ัง้ สอง เวทนาขนั้ ที่ ๑ ก็ใหร้ ทู ้ ัง้ ลม
หายใจเขา้ ลมหายใจออก และปีตทิ บ่ี ังเกดิ ขน้ึ ตามทเ่ี ป็ นจรงิ และเวทนาขนั้
ท่ี ๒ ก็ใหศ้ กึ ษาสําเหนยี กกําหนดใหร้ ลู ้ มหายใจเขา้ ลมหายใจออก พรอ้ ม
ทัง้ สขุ ทบี่ ังเกดิ ขน้ึ ตามเป็ นจรงิ

จติ ตสงั ขารเครอ่ื งปรงุ จติ
และปีตกิ ับสขุ นเี้ มอ่ื บงั เกดิ ขน้ึ ก็ทําใหจ้ ติ ใจนเ้ี พลดิ เพลนิ อยกู่ ับปีติ

เพลดิ เพลนิ อยกู่ บั สขุ ได ้ เพราะวา่ ทัง้ ปีตแิ ละทัง้ สขุ น้ี เป็ นสขุ เวทนาดว้ ยกนั
ซงึ่ พระพทุ ธเจา้ ตรัสเรยี กวา่ เปนจติ ตสงั ขารเครอื่ งปรงุ จติ คอื สญั ญาและ
เวทนา เวทนานัน้ มากอ่ น สญั ญาก็ตามเวทนา ตามลําดบั ในขนั ธ์ ๕ คอื
เมอื่ เวทนาบังเกดิ ขนึ้ เป็ นเวทนา ก็จําไดห้ มายรใู ้ นเวทนา ก็เป็ นสญั ญา แต่
เรยี กเอาสญั ญาออกนอกหนา้ เป็ นสญั ญาเวทนา

ทัง้ ๒ นี้ เป็ นจติ ตสงั ขารดังกลา่ ว เครอื่ งปรงุ ใจ คอื ปรงุ จติ ใจใหย้ นิ ดกี ็ได ้
ใหย้ นิ รา้ ยก็ได ้ เมอื่ เป็ นปีตเิ ป็ นสขุ ก็เป็ นสขุ เวทนาเหมอื นกัน ก็ปรงุ ใจให ้
ยนิ ดี อันทําใหเ้ กดิ ราคะ คอื ความตดิ ใจยนิ ดี นันทิ คอื ความเพลดิ เพลนิ
ตดิ อยู่ และทําใหเ้ กดิ ตัณหา ความอยากไดค้ วามตอ้ งการสขุ เวทนา แตถ่ า้
หากวา่ เป็ นทกุ ขเวทนาทตี่ รงกันขา้ ม ก็เป็ นจติ ตสงั ขารปรงุ จติ ใจใหย้ นิ รา้ ย
ไมต่ อ้ งการ

ทกุ ขเวทนาในการปฏบิ ตั ิ
ในการปกบิ ัตกิ รรมฐานนี้ เมอ่ื เรมิ่ ปฏบิ ัติ จติ ยังไมไ่ ดส้ ตยิ งั ไมไ่ ดส้ มาธิ

ยอ่ มเกดิ ทกุ ขเวทนาในการปฏบิ ัติ ฉะนัน้ ทกุ ขเวทนานจี้ งึ เป็ นจติ ตสงั ขาร
ปรงุ จติ ใจใหย้ นิ รา้ ย ทําใหไ้ มช่ อบ ไมอ่ ยากทํา อยากเลกิ เพราะรสู ้ กึ วา่ เป็ น
ทกุ ขใ์ นการปฏบิ ัตเิ ป็ นทกุ ขเวทนา จติ จงึ ใครท่ จี่ ะสลดั กรรมฐานออกอยู่
เสมอ จติ มกั ตกออกไปสกู่ ามคณุ ารมณ์ อันเป็ นทอี่ าศัยของจติ ทเ่ี ป็ น
กามาพจร หย่ังลงในกาม ปรากฏเป็ นนวิ รณ์ทัง้ หลาย บงั เกดิ ขนึ้ กลมุ ้ รมุ
จติ ใจอยเู่ ป็ นอันมาก ระงบั จติ ใจจากนวิ รณ์ไดย้ าก จติ ก็อยไู่ ดย้ าก

พระพทุ ธเจา้ จงึ ไดต้ รัสเปรยี บไว ้ วา่ เหมอื นอยา่ งจับปลาขน้ึ มาจากน้ํา วาง
ไวบ้ นบก ปลาก็จะดน้ิ ลงนํ้า เพราะวา่ บกไมไ่ ดเ้ ป็ นทอ่ี ยขู่ องปลา สว่ นในนํ้า
เป็ นทอ่ี ยขู่ องปลา ปลาก็จะดนิ้ ไปหาทอี่ ยขู่ องตน คอื นํ้า

ทอี่ ยขู่ องจติ ทเี่ ป็ นกามาพจร
จติ ทเี ป็ นกามาพจรทห่ี ยงั่ ลงในกามก็เชน่ เดยี วกัน เมอ่ื ยกจติ ขน้ึ มาสู่

กรรมฐาน ซงึ่ ไมใ่ ชเ่ ป็ นทอี่ ยขู่ องจติ มาแตก่ อ่ น จติ ไมม่ คี วามสขุ ใน
กรรมฐาน มคี วามทกุ ขใ์ นกรรมฐาน เหมอื นอยา่ งปลาทถี่ กู วางไวบ้ นบก มี
ความทกุ ขอ์ ยบุ่ นบก ไมม่ คี ามสขุ อยบู่ นบก จติ จงึ ไดด้ น้ิ รน ไมต่ อ้ งการทจี่ ะ
อยใู่ นกรรมฐาน ตอ้ งการทจี่ ะกลับไปอยใู่ นอาลยั คอื น้ํา อันไดแ้ ก่ กาม
คณุ ารมณ์ อนั เป็ นทอ่ี ยขู่ องจติ ทเี่ ป็ นกามาพจร หรอื หย่งั ลงในกามของ
สามัญชนท่ัวไป เพราะไมไ่ ดส้ ขุ นัน้ เอง

แตค่ รัง้ เมอ่ื มาไดป้ ีตไิ ดส้ ขุ อันรวมกันเป็ นสขุ เวทนา จติ กส็ บาย เมอ่ื สบายก็
ชอบ ก็ตดิ ใจ ใครท่ จี่ ะอยกู่ ับปีตแิ ละสขุ นเี้ รอื่ ยไป ไมอ่ ยากทจี่ ะไปไหน
อาการทตี่ ดิ ใจและตดิ อยนู่ ้ี คอื อาการทเี่ ป็ นราคะความตดิ ใจยนิ ดี นันทิ
ความเพลนิ และอาการทสี่ ยบตดิ ก็เป็ นอาการของโมหะคอื ความหลง ทํา
ใหห้ ลงอยใู่ นสมาธิ คอื หลงในปีตสิ ขุ ในสมาธิ ตดิ ในปีตสิ ขุ สมาธิ เพราะ
เหตทุ ปี่ ีตแิ ละสขุ เป็ นจติ ตสงั ขาร คอื เครอื่ งปรงุ จติ ใหต้ ดิ ใหย้ นิ ดี ด่งั น้ี

เวทนานปุ สั สนาขน้ั ท่ี ๓ และขนั้ ท่ี ๔
พระพทุ ธเจา้ จงึ ไดต้ รัสสอนใหพ้ จิ ารณาตอ่ ขนึ้ ไปอกี วา่ ใหศ้ กึ ษา

กําหนดสาํ เหนยี ก วา่ เราจักรทู ้ ่ัวถงึ จติ ตสงั ขาร คอื ใหร้ ทู ้ ่ัวถงึ ปีตสิ ขุ ทกี่ ําลัง
บังเกดิ ขนึ้ อยู่ วา่ เป็ นจติ สงั ขารเครอื่ งปรงุ จติ หายใจเขา้ หายใจออก คอื ใหร้ ุ ้
จักปีติ ใหร้ จู ้ ักสขุ วา่ เป็ นจติ ตสงั ขารเครอ่ื งปรงุ จติ ใหต้ ดิ ใจใหย้ นิ ดี ใหร้ จู ้ ัก
ตามเป็ นจรงิ เพอ่ื จะไดไ้ มใ่ หถ้ กู ปรงุ ไมใ่ หต้ ดิ ใจ ไมใ่ หส้ ยบตดิ อยกู่ ับปีตกิ ับ
สขุ ก็เป็ นเวทนานุปัสสนาขนั้ ท่ี ๓ คอื ใหร้ จู ้ กัจติ ตสงั ขาร

และยงิ่ ขนึ้ ไปกวา่ นัน้ ตรัสสอนใหศ้ กึ ษาสําเหนยี กกาํ หนดอกี ขนั้ หนง่ึ เป็ น
ขนั้ ที่ ๔ วา่ เราจักสงบรํางับจติ ตสงั ขารเคอ่ื งปรงุ จติ คอื ปีตสิ ขุ หายใจเขา้
หายใจออก คอื ในการปฏบิ ตั ติ งั้ สตกิ ําหนดลมหายใจเขา้ ออก ใหป้ ฏบิ ัติ
พรอ้ มกันไปกับจติ สงบรํางับจติ ตสงั ขารเครอ่ื งปรงุ จติ คอื ไมใ่ หป้ ีตสิ ขุ มร
ปรงุ จติ ใหต้ ดิ ยนิ ดี ใหเ้ พลดิ เพลนิ ใหต้ อ้ งการ ปลอ่ ยใหป้ ีตสิ ขุ นัน้ เป็ นไป
ตามธรรมของตนเอง

ปีตสิ ขุ แมจ้ ะบังเกดิ ขน้ึ อยู่ ก็ใหเ้ ป็ นเรอ่ื งของปีติ ใหเ้ ป็ นเรอ่ื งของสขุ จติ

เพยี งแตร่ ู ้ วา่ นป่ี ีติ นส่ี ขุ แตไ่ มย่ ดึ ไมต่ ดิ ในปีตใิ นสขุ และใหร้ วู ้ า่ ปีตสิ ขุ ก็เป็ น
สงิ่ เกดิ ดบั ไปทกุ ขณะจติ ไมต่ งั้ อยยู่ งั่ ยนื แตว่ า่ บังเกดิ ขน้ึ ตอ่ เนอ่ื งทกุ ขณะ
จติ จงึ เหมอื นอยา่ งยดื ยาว แตค่ วามจรงิ นัน้ ปีตสิ ขุ บงั เกดิ ขนึ้ ทกุ ขณะจติ
ขณะจติ หนงึ่ ก็ปีตสิ ขุ หนง่ึ ไปพรอ้ มกัน แตว่ า่ ตอ่ ๆ ๆ กนั ไปโดยรวดเร็ว จงึ
เหมอื นเป็ นอนั เดยี วกนั ใหร้ กุ ้ จักวา่ ปีตดิ สขุ เป็ นสงิ่ ทเ่ี กดิ ดับ เพอื่ ไมใ่ หป้ ีติ
สขุ ปรงุ จติ ดงั กลา่ ว ปีตสิ ขุ ก็จะไมป่ รงุ จติ แตจ่ ะเกดิ ขนึ้ และดบั ไปตาม
ธรรมดาของปีตสิ ขุ เอง ก็ปลอ่ ยใหป้ ีตสิ ขุ เป็ นไป ไมต่ อ้ งคดิ ดับปีติ ไมต่ อ้ ง
คดิ ดับสขุ ใหป้ ีตสิ ขุ เกดิ ขน้ึ นั่นแหละไปตามธรรมดาของปีตสิ ขุ

คณุ และโทษของปี ตสิ ขุ
เพราะวา่ ถา้ ไมม่ ปี ีตสิ ขุ จติ ก็เป็ นสมาธไิ มไ่ ด ้ เพราะจติ ไมต่ อ้ งการอยกู่ ับ
ความแหง้ แลง้ จติ ตอ้ งการอยกู่ บั ความชมุ่ ชนื่ หรอื ความสขุ ตัวปีตสิ ขุ นจ้ี งึ
เป็ นฐานของสมาธดิ ว้ ย แตใ่ นขณะเดยวกนั ก็มโี ทษ ถา้ ปลอ่ ยใหป้ ีตสิ ขุ นี้
ปรงุ จติ ใหต้ ดิ ใจยนิ ดใี หอ้ ยากได ้ ก็จะทําใหห้ ลงใหลตดิ อยกู่ ับปีตสิ ขุ เทา่ นัน้
ไมต่ อ้ งการจะปฏบิ ตั ใิ หค้ บื หนา้ ไป เหมอื นอยา่ งเขา้ นัง้ พักในหอ้ งเย็นสบาย
ก็เลยนอนหลับสบายไปในหอ้ งเย็นนัน้ งานอะไรทจ่ี ะตอ้ งทําตอ่ ไป ก็
เป็ นอนั วา่ ไมไ่ ดท้ ํา

ปฏบิ ตั สิ มาธกิ ็เหมอื นกัน จะปลอ่ ยใหจ้ ติ สจยบตดิ อยกู่ ับปีตสิ ขุ นัน้ ไมไ่ ด ้ แต่
จะมมปี ีตสิ ขุ ก็ไมไ่ ด ้ จะตอ้ งมปี ีตสิ ขุ หรอื ตอ้ งมสี ขุ สมาธจิ งึ จะตงั้ อยกู่ บั
ความสขุ คอื ความสบาย ใหม้ ปี ีตสิ ขุ นั่นแหละตามทจี่ ะมี แตใ่ น
ขณะเดยี วกนั ก็ไมใ่ หป้ ีตสิ ขุ นัน้ ปรงุ จติ ใจใหต้ ดิ ใหย้ นิ ดี คอยระงบั เสยี ดว้ ย
ความรตู ้ ามเป็ นจรงิ วา่ เป็ นสงิ่ ทเ่ี กดิ ดบั และตดิ เขา้ เป็ นโทษ ใหร้ คู ้ วามเป็ น
จรงิ ดว้ ย ใหร้ จู ้ ักโทษดว้ ย ในการทต่ี ดิ ปีตสิ ขุ ใหป้ ีตสิ ขุ ปรงุ จติ ก็เป็ นขนั้ ท่ี
๔

ในเมอื่ ถงึ ขนั้ ที่ ๔ น้ี ปีตสิ ขุ ก็จะปรงุ จติ ไมไ่ ด ้ จติ ก็จะเป็ นจติ ทไ่ี ดส้ มาธิ ได ้
สติ ไดล้ มหายใจเขา้ ออก ไดป้ ีตไิ ดส้ ขุ ประกอบกันอยอู่ ยา่ งถกู ตอ้ ง ก็
เป็ นอนั วา่ เป็ นเวทนานุปัสสนาในขนั้ ที่ ๔ ก็รวมความวา่ จติ เลอ่ื นจากขนั้ กา
ยานุปัสสนาขน้ึ มา เป็ นขนั้ เวทนานุปัสสนา

พระพทุ ธเจา้ กต็ รัสสอนให ้
ศกึ ษาสาํ เหนยี กกําหนดวา่ เราจักรทู ้ ่ัวถงึ ปีตหิ ายใจเขา้ หายใจอก เป็ นขนั้ ท่ี
๑
ศกึ ษาสําเหนยี กกําหนดวา่ เราจักรทู ้ ั่วถงึ สขุ หายใจเขา้ หายใจอก เป็ นขนั้ ท่ี
๒

ศกึ ษาสําเหนยี กกําหนดวา่ เราจักรถู ้ งึ จติ ตสงั ขารเครอ่ื งปรงุ จติ คอื ปีตสิ ขุ
วา่ เป็ นจติ ตสงั ขารเครอ่ื งปรงุ จติ ปรงุ ใหย้ นิ ดตี ดิ อยเู่ มอ่ื เป็ นสขุ เวทนา ใหย้ นิ
รา้ ยเมอื่ เป็ นทกุ ขเวทนานเี่ ป็ นขนั้ ที่ ๓

และขนั้ ท่ี ๔ ก็ศกึ ษาคอื สาํ เหนยี กกําหนดวา่ เราจักหายใจเขา้ หายใจออก
พรอ้ มทัง้ รทู ้ ่ัวถงึ การสงบระงับจติ ตสงั ขารเครอื่ งปรงุ จติ

เมอ่ื สงบรํางับจติ ตสงั ขารได ้ สมาธิ สติ ลมหายใจเขา้ ออก ปีติ สขุ ก็
ประกอบกันอยอู่ ยา่ งถกู สว่ น โดยไมป่ รงุ กนั แตว่ า่ สนับสนุนในการปฏบิ ัติ
สตปิ ัฏฐานปฏบิ ตั สิ มาธนิ ้ี ใหแ้ นบแน่นยงิ่ ขน้ึ

การมนสกิ ารในลมหายใจเขา้ ออกในขนั้ นกี้ ็แนบแน่นยงิ่ ขน้ึ แพระพทุ ธเจา้ ก็
ตรัสไวว้ า่ การมนสกิ ารลมหายใจเขา้ ออกอยา่ งดี คอื การใสใ่ จลมหายใจ
เขา้ ออกไวเ้ ป็ นอยา่ งดี นแี่ หละเป็ นตัวเวทนานุปัสสนาสตปิ ัฏฐาน อันเป็ น
ผลทไ่ี ดจ้ ากการปฏบิ ัตมิ าใน ๔ ขนั้ น้ี จงึ รวมเป็ นกายานุปัสสนา ๔ ขนั้
เวทนาปัสสนา ๔ ขนั้ เป็ น ๘ ขนั้ ตอ่ กันขน้ึ เป็ นเอง

ตอ่ ไปนกี้ ็ขอใหต้ งั้ ใจฟังสวดและตัง้ ใจทําความสงบสบื ตอ่ ไป

ตอนท่ี ๑๐ จติ ตานปุ สั สนา ๔ ขนั้

บดั นี้ จักแสดงธรรมะเป็ นเครอื่ งอบรมในการปฏบิ ตั อิ บรมจติ ในเบอื้ งตน้ ก็
ขอใหท้ กุ ๆ ทา่ นตัง้ ใจนอบนอ้ มนมัสการพระผมู ้ พี ระภาคอรหันตสมั มาสมั พ
ทธุ เจา้ พระองคน์ ัน้ ตงั้ ใจถงึ พระองคพ์ รอ้ มทัง้ พระธรรมและพระสงฆเ์ ป็ น
สรณะ ตัง้ ใจสํารวมกายวาจาใจใหเ้ ป็ นศลี ทําสมาธใิ นการฟัง เพอ่ื ใหไ้ ด ้
ปัญญาในธรรม
สบื ตอ่ ไป

ไดแ้ สดงสตปิ ัฏฐานทัง้ ๔ ตงั้ สตพิ จิ ารณากายเวทนาจติ ธรรม ตามพระพทุ ธ
ภาษิตทไ่ี ดต้ รัสยกอานาปานัสสติ สตกิ ําหนดลมหายใจเขา้ ออก นับตงั้ แต่
ชนั้ กายขน้ึ ไปโดยลําดบั ตดิ ตอ่ เนอื่ งกัน เป็ นชนั้ กายานุปัสสนา ๔ ชนั้ สบื
ตอ่ เวทนานุปัสสนา ๔ ชนั้

วนั นจี้ ะตอ่ ชนั้ จติ ตานุปัสสนา แตจ่ ะแสดงอนุสนธิ คอื ความสบื เนอ่ื งจากชนั้
เวทนาวา่ ในชนั้ ๔ ของเวทนานุปัสสนานัน้ ตรัสสอนใหศ้ กึ ษาสําเหนยี ก
กําหนดวา่ เราจักระงับจติ ตสงั ขารเครอ่ื งปรงุ จติ หายใจเขา้ หายใจออก ซง่ึ
มอี ธบิ ายวา่ จติ ตสงั ขารนัน้ ไดแ้ ก่ สญั ญา เวทนา ชอ่ื วา่ จติ ตสงั ขาร เพราะ
เป็ นเครอื่ งปรงุ จติ ใหย้ นิ ดกี ็ได ้ ใหย้ นิ รา้ ยก็ได ้ ใหห้ ลงสยบตดิ อยกู่ ็ได ้

เพราะฉะนัน้ ในขอ้ เวทนาเอง ซงึ่ เมอื่ ปฏบิ ตั สิ บื เนอ่ื งขน้ึ มากจากชนั้ กาย ก็
ยอ่ มจะไดป้ ีตไิ ดส้ ขุ ซง่ึ เป็ นสขุ เวทนา ปรกตยิ อ่ มจะปรงุ ใจใหย้ นิ ดี คอื ใหม้ ี
ราคะตดิ อยนู่ ุสข จงึ ไดต้ รัสสอนในขนั้ เวทนา วา่ ใหศ้ กึ ษาทําความรจู ้ ักสขุ
เวทนาทไี่ ดน้ ัน้ วา่ เป็ นจติ ตสงั ขาร เครอื่ งปรงุ จติ ใหต้ ดิ เป็ นการปฏบิ ัตใิ นขนั้
๓ ของเวทนานุปัสสนา และในขนั้ ๔ ก็ใหศ้ กึ ษาสาํ เหนยี กกําหนดวา่ จัก
สงบระงับจติ ตสขั าร คอื ระงับสญั ญาเวทนา ไมใ่ หป้ รงุ จติ ใหต้ ดิ นับเป็ นขนั้
ท่ี ๔ ของเวทนานุปัสสนา

จติ ตานปุ สั สนาขน้ั ท่ี ๑
และเมอื่ ไดข้ นั้ ทส่ี ดุ คอื ขนั้ ที่ ๔ ของเวทนานุปัสสนา ด่งั นแี้ ลว้ กใ้ ห ้

ปฏบิ ตั สิ บื ตอ่ ขนึ้ มาในขนั้ จติ ตานุปัสสนา อนั เป็ นสตปิ ัฏฐานขอ้ ที่ ๓ คอื ให ้
ศกึ ษาสําเหนยี กกําหนดวา่ เราจักรทู ้ ่ัวจติ หายใจเขา้ เราจักรทู ้ ั่วจติ หายใจ
ออก อนั นับเป็ นจติ ตานุปัสสนาขนั้ ท่ี ๑

และก็พงึ ทราบวา่ จติ ทต่ี รัสสอนใหท้ ําความรทู ้ ั่วนี้ เป็ นจติ ทไี่ มม่ จี ติ ตสงั ขาร
คอื เครอ่ื งปรงุ จติ แลว้ จงึ เป็ นจติ ทสี่ งบรํางับจากราคะ คอื ความตดิ ใจยนิ ดี
ในสขุ หรอื จากปฏฆิ ะ คอื ความกระทบกระท่ัว ไมย่ นิ ดใี นทกุ ข์ ทเี่ รยี กกัน
งา่ ย ๆ วา่ ความยนิ ดี ความยนิ รา้ ย เป็ นจติ ทส่ี งบจากความยนิ ดจี ากความ
ยนิ รา้ ย จะกลา่ ววา่ เป็ นจติ ทตี่ งั้ อยใู่ นอเุ บกขาก็ได ้ คอื เป็ นกลาง ไมย่ นิ ดตี ดิ
อยนู่ ุสขเวทนา ไมย่ นิ รา้ ยในสขุ วทนาทต่ี รงกันขา้ ม แตว่ า่ ในทน่ี นี้ ่าจะในสขุ