ИПАК ЙЎЛИ журнали № 1 son 27-09-2022

Sharof Rashidov nomidagi
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

BUYUK IPAK YO‘LI XABARCHISI,
ТHE GREAT SILK ROAD HERALD,
ВЕСТНИК ВЕЛИКОГО ШЕЛКОВОГО ПУТИ
Ma’naviy-ma’rifiy, ilmiy-adabiy, nazariy-uslubiy jurnal

Jurnal 2022-yil 17-martda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va
Ommaviy Kommunikatsiyalar Agentligi tomonidan № 1569 raqami bilan ro‘yxatga olingan.

BOSH MUHARRIR E.R.MUSURMANOV, f.f.d., professor
BOSH MUHARRIR O‘RINBOSARI H.A.XUSHVAQTOV, f.m.f.d., professor

R. I. XALMURADOV TAHRIR HAY'ATI:

Sh. S. SIROJIDDINOV - t.f.d., professor. Samarqand davlat
A. SOLEYEV universiteti rektori
G. S. KUNAFIN
- f.f.d., professor. Alisher Navoiy nomidagi
Li ChENSYUY Til va adabiyot universiteti rektori
MA SUY LING
- f.m.f.d, professor Samarqand davlat universiteti prorektori

- Boshqirdiston davlat universiteti professori.
Boshqirdiston FA muxbir a’zosi. (Rossiya)

- Samarqand Konfutsiy instituti direktori (Xitoy)

- Shinjon universiteti professori (Xitoy)

J. ELTAZAROV - f.f.d., professor. “Buyuk ipak yo‘li” Xalqaro turizm
universiteti prorektori
Z. MUQIMOV
A. B. PARDAYEV - yu.f.d., professor. Samarqand davlat universiteti
M. BOLTAYEV - f.f.d., professor. Samarqand davlat universiteti
I. SULAYMONOV - Samarqand davlat universiteti dotsenti
D. M. JO‘RAQULOVA - f.f.d., professor. Samarqand Davlat universiteti
- t.f.n., dotsent. Samarqand davlat universiteti

G. Q. RAHIMOVA - f.f.n., dotsent. Samarqand davlat universiteti

© SamDU, SAMARQAND — 2022

MUNDARIJA

Rustam XАLMURАDOV — “Buyuk ipak yo’li xabarchisi" - yangi ziyo maskani..................3
Muslihiddin MUHIDDINOV
Hotam UMUROV — Navoiyning qashqarlik izdoshi. ........................................................ 5
Suyun KАRIMOV
Ahmadjon SOLEYEV — Ilhomning darajalari..............................................................................8

— O‘zbek tilida taqlidiy va tasviriy so‘zlar stilistikasi. ............... 14

— Integration of universities of Uzbekistan and China
on the great silk way.............................................................................. 23

Baxtiyor ERGASHEV, — Buyuk ipak yo‘lining zamonaviy tarixshunoslikda
Nodirjon XUSHVAQTOV, o‘rganilishi.................................................................................................. 27

Mardon BOLTАEV — Yuksak taraqqiyot uchun mukammal alifbo zarur.................. 32

Erkin MUSURMАNOV — Qadimgi miflarning Xitoy madaniyatidagi in’ikosi. ................. 35

Dilbar URUNBАEVА — Семантическое пространсво концепта "женщина" в
узбекской лингвокультуре ……………………………………………..40

Aktamkul SAMADOV — Philosophical analysis of the synthesis of morality and
aesthetics in spiritual life....................................................................... 44

Yorqinoy SАDIKOVА — BMT Xalqaro xavfsizlikni ta’minlaydigan universal
Аbdug‘affor HOTАMOV, tashkilot....................................................................................... 50
Jasur NURMURODOV
— O’zbekiston teleradiokanallarini sun’iy yo’ldosh orqali
uzatishning joriy etilishi....................................................................... 54

Suhrob ERGАShEV — XX asr boshlarida Turkiston maktab va madrasalarini
sovetlashtirilishi ..................................................................................... 57

Ixtiyor YOQUBOV — Rahim bobo Mashrab asarlarining til xususiytlari ................. 61

Umid MАRDONOV — Аdvokatlar tomonidan yuridik yordam ko’rsatishni tartibga
solish xususiyatlari ................................................................................. 65

Munira ABDURAXMONOVA — Bolalar mavsum-marosim va o‘yin qo‘shiqlarida magik
ko‘rinishlar.............................................................................................. 72

Shodiya MURADOVA — Layli timsolining dostonlardagi talqinlari................................... 76

Gulshan ABDURAXMONOVA — "Qora" leksemasi ishtirok etgan ayrim toponimlar
haqida. ....................................................................................... .80

Shuhrat SIROJIDDINOV — Xokisorlik timsoli……........................................................................ ...83

2 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

Сўзбоши

Рустам ХАЛМУРАДОВ,
Самарқанд давлат

университети ректори.
Техника фанлари доктори,

профессор.
Олий Мажлис Сенати аъзоси.

“БУЮК ИПАК ЙЎЛИ
ХАБАРЧИСИ” — ЯНГИ ЗИЁ МАНБАИ

Қадимдан илму маърифат ўчоғи сифатида жаҳон узра эътироф этилган Самарқанд
бугун ҳам анъанага содиқ қолган ҳолда оламга илму зиё таратишда давом этмоқда. Айни
пайтда бу қадимий кентда ўндан ортиқ олий ўқув юртлари фаолият кўрсатмоқда. Бу илм
даргоҳларида минглаб профессор-ўқитувчилар олтмиш мингдан зиёд талаба ва
магистрларга илм-фан сирларини ўргатиб келишяпти. Педагогик фаолият билан бирга

профессор-ўқитувчилар, шунингдек, докторантлар, ёш олимлар ва магистрлар илмий
тадқиқот ишларини ҳам олиб боришяпти. Қувонарлиси, ушбу илм даргоҳларида илмий фа-
олият олиб бораётган олимлар қўлга киритаётган ютуқлар бугун мамлакатимиз ижти-
моий ва иқтисодий юксалишига муносиб ҳисса қўшиш билан бирга Самарқанднинг илмий,
интеллектуал салоҳияти нечоғлик юксак эканлигини кўрсатмоқда.

Бугун дунё билан бўйлашаётган Ўзбе­ илмий тадқиқот маркази ташкил этилди.

кистонда барча эътибор илм­фан ривожига Бу марказда қисқа фурсатларда эътирофга
қаратилиши кераклигини, илмсиз бугун- лойиқ ишлар амалга оширилганини таъ-
ги технологиялар ривожланган асрда бир кидлаш жоиз.
қадам ҳам юролмаслигимизни каттаю ки-
Марказда Хитой Конфуций институти
чик жуда яхши билади. Шу боис кейинги гранти асосида филология фанлари док-
йилларда Ўзбекистон Республикаси Пре- тори Э. Мусурманов муаллифлигида “Буюк
зиденти Ш.Мирзиёевнинг таълимга, ёшлар
келажагига қаратаётган эътибори, олиб ипак йўлида қадимги ўзбек­хитой адабий
борилаётган ислоҳотлар натижасида қисқа алоқалари” монографияси, марказнинг УА­
фурсатларда буюк ўзгаришлар кўзга таш- 01 “Буюк ипак йўли халқлари маданий ва
адабий мероси” номли гранти асосида про-
ланиб, улкан ютуқлар қўлга киритилмоқда. фессорлар Р. Халмурадов ва Э. Мусурманов-
Биргина олий таълим тизимида олиб
лар ҳаммуаллифлигида “Буюк ипак йўли
борилаётган ислоҳотлар, хорижий олий маданияти, мифологияси ва архитектура-
ўқув юртлари ва илмий марказлар билан си” монографияси нашр этилди.
амалга оширилаётган ҳамкорлик натижа-
Буюк Ипак йўли йирик шаҳарлари, ма-
ларини кўриб турибмиз. Масалан, кейинги даният ўчоқлари мавжуд бўлган улкан
йилларда Самарқанд давлат университети ҳудуддан ўтган. Карвонсарой ва равотла-
бир неча хорижий олий таълим муассаса- ри бор коммуникация тизими ўша ерлар-
лари ва илмий марказлар билан ҳамкорлик да илм­маърифатни янгича йўсинда ри-
ўрнатди. Университетнинг филиаллари
вожлантирган. Буни қадимги шаҳарлари,
фаолият бошлади. Ана шундай эврилиш- тамаддуни билан Марказий Осиёда тенг-
лар жараёнида университетда “Буюк Ипак сиз бўлиб турган ва ҳозирда навбатдаги
йўли халқлари маданий ва адабий мероси” Ренессансни бошидан ўтказаётган Янги

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 3

Ўзбекистон мисолида кўришимиз мумкин. ҳуқуқий, назарий­услубий мақолаларни
Буюк Ипак йўлининг айнан Ўзбекистон эълон қилиб бориш билан мамлакати- миз
ҳудудидан ўтганлигини илмий асосда ма- илм­фани ривожига ўзининг муносиб
даний, адабий ва архитектура ёдгорлик­ ҳиссасини қўшади. “Буюк Ипак йўли хабар-
лари ёрдамида исботлаш ва уни ўқув жа- чиси” журнали олимларнинг илмий иш-
раёнига татбиқ қилиш мақсадида СамДУ ланмалари ва тадқиқотлари натижалари-
магистрантлари учун махсус “Буюк ипак ни нафақат мамлакатимиз балки, халқаро
йўли маданияти, мифологияси ва архитек- майдонларда намоён этишда муҳим омил
тураси” ихтисослик фани дастури ишлаб вазифасини ўтайди.
чиқилди ва бу фан магистрларнинг 2021­
2022 ўқув йили учун ўқув режасига кири- Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, Пре-
тилди. зидентимизнинг жорий йилнинг бошида
қабул қилинган “Самарқанд давлат уни-
Ана шунга ҳамоҳанг марказ жамо- верситети фаолиятини янада такомиллаш-
асининг кучидан фойдаланган ҳолда тиришга доир қўшимча чора­тадбирлар
Самарқанд Давлат университетида сизнинг тўғрисида”ги қарори фаолиятимизни янги
қўлингиздаги ушбу мўъжаз нашр – “Буюк босқичда давом этиши учун асос бўлди.
Ипак йўли хабарчиси” илмий журнали таъ- Қарорда бутун дунё таълим тизими ва илм­
сис этилди. Таниқли олимлар, зиёлилардан фанида пайдо бўлган ҳамда шиддат билан
таркиб топган журнал таҳририяти жамоа- ривожланаётган илмий­тадқиқот универ-
си ва таҳририят кенгаши юксак марралар- ситети мақомининг миллий концепцияси
ни кўзлашган. баён этиб берилди. Юқорида тилга олин-
ганидек марказ ва университетнинг “Буюк
Уч тилда, ўзбек, рус ва инглиз тиллари- Ипак йўли хабарчиси” илмий журнали мана
да чоп этилаётган мазкур журнал ўз ол- шу ислоҳотларнинг амалга ошишида муҳим
дига аниқ, табиий ва гуманитар фанлари рол ўйнайди.
соҳасида бажарилаётган илмий­тадқиқот
ишларининг натижаларини чоп этиш, Самарқанд давлат университети 2026
рақобатбардош ишланмалар ва инноваци- йилгача дунё университетларининг етакчи
он ечимлар хусусида илмий салоҳиятли му- мингталигига кириши, таълим жараёнига
тахассисларнинг тажрибаларини оммавий- замонавий педагогик технологияларни жо-
лаштириш, фундаментал ва инновацион рий қилиши, университет илмий­педаго-
илмий жараёнлардан хабарлар, моногра- гик жамоаларининг институтлар шаклида
фияларга рецензиялар, Буюк Ипак йўлида мамлакат фани ва халқ хўжалигининг дол-
жойлашган давлатлар ва бошқа хорижий зарб муаммоларини ҳал қилишни таълим
мамлакатлар олимлари билан ҳамкорлик билан қўшиб олиб боришга сафарбар этиш,
алоқалари ва уларнинг натижаларини кенг жаҳоннинг илғор университетлари билан
ёритишни мақсад қилиб олган. Илм­фан қўшма таълим дастурлари бўйича мутахас-
соҳасида олиб борилаётган туб ислоҳотлар сислар тайёрлашни кенг йўлга қўйишида
моҳиятини илмий жамоатчиликка тушун- “Буюк Ипак йўли хабарчиси” илмий жур-
тириш, соҳага оид илмий мақолаларни эъ- нали доимий камарбаста бўлишига ишона-
лон қилиб боришдек масъулиятли ва ша- ман.
рафли вазифани бажаришни кўзда тутган.
Журналнинг илк сони барчангизга
Энг муҳими, журнал ўзининг ихтисосла- қутлуғ бўлсин!
шуви илмий, маънавий­маърифий, сиёсий­

4 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

Муслиҳиддин МУҲИДДИНОВ,
СамДУ профессори,

НАВОИЙНИНГ
ҚАШҚАРЛИК ИЗДОШИ

Аннотация: Ушбу мақолада Шарқнинг буюк шоирлари Фирдавсий, Низомий, Хусрав
Деҳлавий, Алишер Навоий, Сайқалий, Ғарибий яна қанчадан-қанча ижодкорларнинг шоҳ
Баҳром билан боғлиқ асарлари орасида энг беназири, бадиияти юксак даражага кўтарилган

Алишер Навоий ҳазратларининг “Сабъаи сайёра” достони ва адабий таъсир масалалари ху-
сусида сўз юритилади. Навоийнинг қашқарлик издоши яратган асар талқинида, тафаккур
ва бадиий талқинда муносиб издош – Ғарибий бадиий ижодида афсонавий шоҳ Баҳромнинг
оташин муҳаббати, қаҳрамонона ҳаёт тарзи ўзига оҳанрабодай мафтун этиб келган.
Маълумки, Алишер Навоий асарларини халқ орасига ёйиш, унинг илғор, тараққийпарвар
ғояларини тарғиб этиш мустақиллигимиз шарофати туфайли юксак поғонага кўтарилди.

Калит сўзлар: хамсанавислик, образ, тимсол, гинезис, достон, анъана ва новаторлик.

Annotation: The article mentions the great poets of the East, Firdousi, Nizami, Khusrav Dehlaviy,

Alisher Navoi, Saikali, Gharibi and many other authors, analyzes the issues of literary influence of
Alisher Navoi, whose work rose to the highest level among the poems “Sabbai Sayyar" associated with

King Bahram. In the interpretation of the work created by a follower of Navoi, Gharibi from Kashgar
is sung – the ardent love of the legendary King Bahram, whose heroic lifestyle charmed the author. It

is known that the dissemination of Alisher Navoi's works among the people, the propaganda of his

progressive and great ideas, thanks to our independence, have risen to a high level.

Basic phrases: the tradition of the five, image, symbol, genesis, poem, tradition and innovation.
Аннотация: В статье упоминаются великие поэты Востока, Фирдоуси, Низами, Хусрав
Дехлавий, Алишер Навои, Сайкали, Гариби и многие другие авторы, анализируются вопросы
литературного влияния Алишера Навои, творчество которого поднялось на самый высокий
уровень среди поэм “Саббаи сайяр”, связанных с королем Бахрамом. В интерпретации произве-
дения, созданного последователем Навои, Гариби из Кашгара воспевается – пламенная любовь
легендарного короля Бахрама, героический образ жизни которого очаровал автора. Известно,
что распространение произведений Алишера Навои среди народа, пропаганда его прогрессив-
ных и великих идей, благодаря нашей независимости, поднялись на высокий уровень.

Базовые фразы: традиция пятерицы, образ, символ, генезис, поэма, традиция и новатор-
ство.

Шарқ классик адабиётининг бой анъана- ни ўзларининг биринчи муаллимлари деб би-
ларини чуқур ўзлаштириб, уни янги ижодий либ, ундан мадад олганлар, ижод сирларини
кашфиётлар билан юқори поғонагa кўтарган ўрганганлар. Ўз даврининг эстетик принци-
буюк шоир ва файласуф Алишер Навоий пларини сақлаган ҳолда, унинг анъаналарини
фақат XV аср адабий муҳити учун эмас, ундан ижодий давом эттирганлар, улуғ шоир асар-
кейин ҳам асрлар давомида адабиёт аҳлининг, ларини кенг оммалаштириш мақсадида унинг
қалам соҳибларининг севимли устози бўлиб ғазалларига мухаммаслар боғлаганлар, асар-
келди. Унинг шоҳ асарлари туркигўй шоирлар ларини кўп нусхада кўчириб тарқатганлар,
учун намуна мактаби эди, Озарбайжон (Фузу- достонларини халқ китоблари руҳида наср-
лий, Воқиф), туркман (Махтумқули, Муллана- лаштириб чоп этганлар, китобларига шарҳ ёз-
пас), уйғур (Низорий, Зиёий), татар (Абдулла ганлар, луғатлар тузганлар.
Тўқай), қозоқ (Абай) шоирлари ҳам Навоий-
Навоий меросига чексиз муҳаббат қўйиб,

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 5

унга эргашган ва унинг асарларини тарғиб Навоийдан ўқи», деб ҳавола қилади. Масалан,
қилишга катта ҳисса қўшган адиблардан бири Дилоромнинг шакли-шамойили ҳақида гапи-
қашқарлик шоир Ғарибийдир. Бу шоирнинг риб:
таржимаи ҳоли, адабий мероси ҳақида етар- ли
маълумот йўқ. Ғарибий бизга «Ғариблар ‫ﺍﻧﻴﻨﮓ ﻭﺻﻔﻴﻨﻰﻗﻴﻼﻣﻦ ﮔﺪﺍ‬
ҳикояти» деган достонлар тўпламининг [1.] ‫ﻧﻮﺍﺋﻰ ﻛﺘﺎﺑﻴﺪﻩ ﻗﻴﻞﻣﻴﺶ ﺍﺩﺍ‬
муаллифларидан бири сифатида маълум. Бу Анинг васфини қилмадим ман гадо,
китобдан Навоий «Хамса»сидаги тўрт достон Навоий китобида қилмиш адо.[2. С. 8-9]
ёки:
– «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун»,
«Сабъаи сайёра», «Садди Искандарий»дан ‫ﺑﻮ ﺳﻮﺯﻧﻴﻨﮓ ﺩﻭﺍﻣﻴﻨﻰ ﻗﻴﻠﺴﻨﮓ ﻫﻮﺍﺱ‬
ташқари «Вомиқ ва Узро», «Юсуф ва Зулайҳо» ‫ﺁﭼﻴﺐ ﻛﻮﺭ ﻧﻮﺍﺋﻰ ﻛﺘﺎﺑﻴﺪﻩ ﺑﺲ‬
каби ишқий қиссалар ҳам жой олган.
Бу сўзнинг таъвилини қилсанг ҳавас,
Тўпламдаги Ғарибий қаламига мансуб асар- Очиб кўр Навоий китобида бас,[2. С.
лардан бири «Шоҳ Баҳром ва Дилором» досто- 23-24]- дейди.
нидир. Бу достон ҳам шаклан, ҳам мазмунан Бу билан шоир Навоийга бўлган
Навоийнинг «Сабъаи сайёра» достонига жуда эҳтиромини изҳор этиб, назм ижодида ундан
яқин туради. Ғарибий, асарида ҳам Баҳром ўзолмаслигини эътироф қилади.
овга ўч, ишратпараст, лекин ботир ва адолатли
подшоҳ, эҳтиросли ошиқ, даҳшатли, ғазабнок Ғарибий достонида ҳам қаҳрамон
ҳукмдор сифатида тасвирланган. У Моний- ҳиссиётини ифодаловчи, ўқувчига таъсир
дан Дилором тақдирини эшитгач, уни сарой- этувчи байтлар мавжуд. Масалан, шоир Дило-
ига келтиртиради, овда мерганлигини намой- ромни дастлаб кўрган Баҳром тилидан мана бу
иш этганда эса, Дилоромдан таҳсин ўрнига мисраларни келтиради:
дашном эшитиб ғазабланади, қизни ўша ерда
қолдириб кетади, эртасига ўзига келиб қаттиқ ‫ﻛﺮﯾﺏ ﻛﻮﺭﺩﻰﻣﻬﻮﺸﻨﻰ ﺍﻭﻝ ﺑﻴﻘﺮﺍﺭ‬
изтироб чекади. ‫ﻛﻴﺘﻴﺐ ﻫﻮﺷﻴﺪﯾﻦ ﺷﺎﻩﺑﻰﺇﺧﺗﯾﺎﺭ‬...

Хуллас, ҳикоятлар тартиби ҳам, номи ҳам, Кириб кўрди маҳвашни ул беқарор,
ҳатто достоннинг якунигача, барчаси «Сабъаи Кетиб ҳушидан шоҳ беихтиёр.
сайёра»га яқин. Йўлоб ҳур филхон анинг бошини,
Кўзин очтию тўкти қон ёшини.
Хўш, шундай экан, Навоий асарида- ги Достоннинг ширали тили, равон ва содда
воқеаларни такрорлашдан Ғарибийнинг услуби қашқарлик шоирнинг катта истеъдо-
мақсади нима? Унинг асари Навоий достони- дидан дарак беради. Унда сермазмун, бадиий
дан нимаси билан фарқланади? пухта, завқ бағишловчи байтлар анчагина. Чу-
нончи:
Ғарибийнинг мақсади Навоий достони- ни Деди: моҳ меҳри рахшонмусан,
бошқача тарзда, ихчамроқ қилиб, содда тил Кўнгул авжида моҳи тобонмусан.
билан янгидан куйлаш ва шу орқали уни Сочинг жон қушига камандемудур.
кенгроқ тарғиб этиш, оммалаштириш, улуғ Жунун аҳлиға пайвандемудур.
шоир ғояларини, бадиий меросини халққа
чуқурроқ ёйишдан иборат бўлган. Ғарибий Эрур кирфикинг ўқ, қошинг ёймудур,
Кўнгул заҳм этарга муҳайёмудур.
«Сабъаи сайёра»нинг бағишлов, дебоча, хоти- Кўзунг ишқ элиға балоемудур.
ма қисмларини тамоман тушириб қолдирган. Лабинг жон берурға балоемудур.
Достон воқеаларини ҳам қисқартириб баён Бу янглиғ деди ширини сухан,
этган, ўзича янги байтлар билан тасвирлашга Эшитти бу сўзларни сийминбадан. [2.
ҳаракат қилган. Шоир воқеаларни ўз сўзлари С.2б]
билан ифодалашга, янгича иборалар қўллашга Аммо бундай тасвир Навоийдаги син-
интилган ва кўп ўринларда бунга муваффақ гари мунтазам давом эттирилмаган достон-
бўлган. Гоҳо образларни кенгроқ тасвирлаш нинг асосий хусусиятига айланмаган.
лозим бўлиб қолганда, шоир китобхонга «Буни Ғарибий Баҳром Гўр ҳақидаги бу асар-
ни қайта яратишни мақсад қилиб, ўз тилида

6 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

оригинал иборалар, тимсоллар яратган. алоқалари, воқеа-ҳодисаларга муносабатла-
Бироқ унинг асари Навоий лекси- каси ри баёндан иборат бўлиб қолган. Бироқ бун-
дан, Ғарибий «Сабъаи сайёра»ни бир бошдан,
таъсиридан ҳоли эмас. Унда «Сабъ- аи жўнгина ҳикоя қилиб берган, деган фикр келиб
сайёра»даги иборалар, сўз ишлатиш, сўз чиқмайди, албатта. Ғарибий асарида ҳам адо-
танлаш ўхшашлигини сезиш мумкин. Баъзи лат, мардлик, ҳиммат, ботирлик, ҳушёрлик, би-
ўринларда Навоий байтлари озгина ўзгариш родарлик, дўстлик, соф муҳаббат, садоқат син-
билан келтирилган. Масалан, Навоий: гари олижаноб, инсоний хислатлар, пурҳикмат
панд-ўгитлар ўз ифодасини топган. Шоир
Муъбадеким вараққа чекти рақам, устози улуғ Навоийга жўр бўлиб, ишратпа-
Ки не навъ ўттилар мулуки Ажам. [1. С. растлик, ёлғончилик, бахиллик, очкўзлик каби
иллатларни қоралайди, зулм ва адоватнинг
485] ёмон оқибатларини очиб ташлайди, мамлакат-
Ғарибийда: ни идора этиш тўғрисида илғор фикрларни ол-
‫ﺳﻮﺯﯾﻜﻴﻢ ﺑﻮ ﯾﻨﻜﻠﻴﻎ ﭼﻴﻜﻴﺒﺪﻭﺭ ﺭﻗﻢ‬ динга суради. Бу фикрлар пухта ва равон байт-
‫ﻧﻪ ﻧﻮﻉ ﺍﻭﺗﻰﻻﺭﻛﻴﻢ ﻣﻠﻮﻛﻰﻋﺠﻢ‬ лар, чиройли, таъсирчан иборалар, образлар
орқали, шоирона ифода этилгани учун достон
Сўзеким бу янглиғ чекибтур рақам, воқеалари китобхонга яхши сингади, маъна-
На навъ ўттиларким мулуки Ажам. вий-эстетик завқ бағишлайди.
[2.С.2б 3а]
Навоийда: Ғарибий достонининг Навоий асаридан яна
Ҳосилчан шоҳ топти чун комин, бир фарқи шуки, унда боблар ва ҳикоятларнинг
Демагил комким Дилоромин… охири Навоийга нисбатан бошқача якунла-
Не де ўзга, не қилди пинҳоний, нади. Навоий қиссалардан ҳисса чиқаришни
Ки топар улки, фикр этар они. [1. С. китобхоннинг ўзига ҳавола қилса, Ғарибийда
қиссадан ҳисса тарзида хулосалар баён этил-
493] ган, насиҳатлар айтилган ёки тўғридан-тўғри
‫ ﻧﻰ‬Ғарибийда: соқийга мурожаат қилиниб, ички ҳиссиётлар
‫ﺩﯾﻰﺍﻭﺯﻛﺎﺇﺷﻧﻰﻛﻰﭘﻴﻨﻬﺎﻧﺇﯾﺮﻭﺭ‬ ифодаланган. Бундан ташқари, Ғарибий достон
‫ﺧﺮﺩﻣﻨﺪ ﺃﻫﻟﻴﻐﻪ ﺃﻋﯾﺎﻥ ﺇﯾﺮﻭﺭ‬ охирига «Жаҳоннинг бевафолиқидин муваъза
‫ﺷﻬﻦﺷﺎﻩ ﺗﭙ ﮐﯽ ﺍﱴﺅﺯ ﻛﺎﻡﯾﻨﻰ ﻧﻪﺍﺅﺯ‬ тариқида нуқта сурмак» деган янги боб ило- ва
‫ﻛﺎﻡﯾﻨﻰ ﺑﻞ ﺩﻵﺭﺍﻣﻴﻧﻰ‬ қилиб, унда барча шоҳу гадо бирдай ўлиши
Не дей ўзга ишни ки пинҳон эрур, ҳақида гапириб, тўғрилик, ростгўйликка даъват
Хирадманд аҳлиға аъён эрур… этилади, ҳақиқий муҳаббат улуғланади.
Шаҳаншоҳ топтики ўз комини,
На ўз комини, бал Дилоромини. [2. С. Улуғ ўзбек шоирининг истеъдодли
ҳалафларидан бири Ғарибий ўз устозининг
2б 3а ] ажойиб достонини янгича тараннум этиб,
Ғарибий достонда персонажларнинг руҳий унинг ўлмас меросини уйғур халқи орасига
тарғиб этишга катта ҳисса қўшган. Бу факт
ҳолатларини, ташқи кўринишлари, воқеалар Навоий асарлари таъсирининг беқиёс буюкли-
тафсилоти тасвирини четлаб ўтгани учун ҳам гидан, ҳаётбахшлигидан яна бир нишонадир.
характерларнинг индивидуал сифатлари, эпи-
зодлар мазмуни Навоий достонидагидек чуқур
очилмаган. Айрим ўринларда эса персонаж-
ларнинг ҳиссий кечинмалари, уларнинг ўзаро

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:
1. Алишер Навоий. “Сабъаи сайёр”. МАТ. 20 томлик. 10­том. – Т.: Фан, 1992. – 446 б.

2. “Ғариблар ҳикояти”. Инв №165. Россия Фанлар Академияси Шарқшунослик институти Санкт–Пе-
тербург бўлими қўлёзмалар фонди.

3. Ғарибий. “Баҳром ва Дилором”. Нашрга тайёрловчи М.Қ.Муҳиддинов. Тошкент.: “Фан”, 2008 й.
4. Мугинов А.М. “Описание уйгурских рукописей института народов Азии, изд. Вис. Лит­ри”. М., 1962 г.
5. Қодирий Р. “Ўзбек­уйғур адабиётига доир”, “Шарқ Юлдузи” журнали. 1­сон. 1966 й.

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 7

Hotam UMUROV,
SamDU professori

ILHOMNING DARAJALARI

Annotasiya: Ilhom bevosita psixologik jarayon bilan bog`lanadi. Unda shoir shaxsiyati, uning
maqomati birinchi o`rinda turadi. Mazkur maqolada ilhomning darajalarga bo`linishi, shoir
ruhiyatida kechadigan tuyg`ularning lirik asarda namoyon bo`lishi kabi holatlari tahlil qilinadi.
Bu bevosita meditativ she’riyatda shoirning ayni paytdagi holati bilan o`zini to`la namoyon qiladi.

Ilhomning darajalari: mo’tadil ilhom va zavq-u shavqqa to’la ilhomdir. Uning o’ziga xos
xususiyatlari XX asr o’zbek adiblari misolida o’rganilgan.

Kalit so’zlar: mo‘tadil ilhom, hissiyot, kechinma, qahramon shaxsi, ijodiy kayfiyat.
Annotation: Inspiration is directly related to the psychological process. In it, the personality of
the poet, his status comes first. This article analyzes the division of inspiration into levels, the
expression of emotions in the poet's psyche in a lyrical work. In directly meditative poetry, this
is fully reflected in the current state of the poet. Levels of Inspiration: Moderate inspiration and
pleasure is inspiration full of passion. Its features are studied on the example of Uzbek writers of
the 20th century.

Keywords: moderate inspiration, emotion, experience, heroic personality, creativity.
Аннотация: Вдохновение напрямую связано с психологическим процессом. В ней на пер-
вое место выходит личность поэта, его статус. В данной статье анализируется деление
вдохновения на уровни, выражение эмоций в психике поэта в лирическом произведении. В
непосредственно медитативной поэзии это в полной мере отражается на текущем со-
стоянии поэта. Уровни вдохновения: умеренное вдохновение и удовольствие — это вдох-
новение, полное страсти. Его особенности исследуются на примере узбекских писателей
ХХ века.

Ключевые слова: вдохновение cкрытое, аффект эмоции, пережвание, личность ге-
роя, творческое настроение.

Adabiyotshunoslikda ilhomning ikki tushadi.
Jumladan, kitobxon Surayyo Xo‘jayeva
darajasi borligi qayd etilgan: Biz birinchisini
yozuvchi Asqad Muxtordan “Badiiy asarni
– mo‘tadil ilhom (vdoxnovenie – skritoe, o‘qiyotganda qahramonlar hayotining eng
“skromnoe”) va ikkinchisini – zavq­u shavqqa hayajonli daqiqalari tasviri paytidagi yozuvchi
to‘liq ilhom (vdoxnovenie-affekt) deb atadik. holati masalasi meni juda-juda qiziqtiradi.
“Men “Tug‘ilish” romanini o‘qiyotganimda
Birinchisisiz asar yozish mumkin emas, Luqmonchaning o‘limi tasviriga kelganda
ikkinchisisiz harqalay mumkin. Birinchisi o‘zimni qo‘yarga joy topolmay qolgan edim.
juda oddiy kechadi, ya’ni san’atkor ilhom
hayajonini sezsa-da, tashqi ko‘rinishidan o‘zini Asqad aka, o‘sha hayajonli daqiqalar tasviri
juda xotirjam tutadi, hamma holatini ongli paytida qanday holatga tushgansiz, eslay
olasizmi?” – deb so‘raganida A.Muxtor
idrok etadi. Ma’lumki, ilhom yozuvchi fikr- quyidagicha javob beradi:
mushohadasining chuqurliklarida tug‘iladi va
yetiladi. Ba’zan u birdaniga vulqondek otilib “Asarning kitobxon uchun ta’sirli joylari
chiqadi: san’atkor yaratayotgan olamiga yozuvchining o‘zini ham shunchalik
shunchalik ehtiros va hayajon bilan beriladiki, ta’sirlantiradimi? Bu haqda har xil afsonalar
bor. Mikelanjeloga o‘zi yaratgan haykal
reallikni sezmaydi. Uning tomirlarida shiddat tirikday ko‘rinib, qo‘rqib ketganmish; Balzak
bilan qon yugura boshlaydiki, o‘sha
tasvirlayotgan qahramonining holatiga

8 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

qahramoni o‘lganda infarkt bo‘lib qolganmish... – O‘g‘lingiz yig‘lab o‘tiribdilar, – dedi oyim.
“O‘tkan kunlar”dagi Kumush o‘limi tasviri
paytida Abdulla Qodiriyning yig‘lagani haqida Bibim bechora sakrab turib dadamning
ham gaplar bor... uyiga yo‘l oldi. Kap-katta kishining yig‘lashidan
hayratga tushib, men ham bibim ortidan
Bular – ijod psixologiyasi nuqtayi nazaridan ergashdim. Kirsak, u yum-yum yig‘lar, kursiga
haqiqatdan ham afsona. tirsaklanib olib to‘xtovsiz yozar edi. Bibim
dadamning bu holiga bir oz qarab turdi-da, bir
Ijodkor bunday ta’sirli tasvirlar paytida narsani tushundi shekilli, indamay, meni
zahmat chekadi. To‘g‘ri, ilhom bilan zahmat boshlab orqasiga qaytdi va o‘tirib choyini icha
chekadi, lekin uni ko‘pincha hayajon emas, boshladi. Men bibimdan so‘radim:
qanoatsizlik hissi qiynaydi. Chunki, qog‘ozga
tushgan narsa odatda yozuvchi o‘yida tug‘ilgan – Ona, dadam nega yig‘layaptilar?..
o‘ziga xos murakkab munosabatlar olamiga – Dadang jinni bo‘lib qolibdi... – javob qildi
nisbatan juda kichik bo‘ladi. Yozuvchi
tasavvuridagi ajoyib dunyo qog‘ozga hech vaqt bibim va boshqa so‘z aytmadi.
to‘laligicha tushmaydi. Tasavvur so‘zlardan Keyinchalik anglasam, o‘shanda dadam o‘z
boy. Shuning uchun o‘sha Surayyoxon aytgan
tasvirlarda ham meni birinchi galda sevikli qahramoni Kumushning o‘limi payti
qanoatsizlik hissi qiynagan. Charchaganman, tasvirini yozayotgan ekan”[8.38­б.].
maza qilib uxlaganman. Nazarimda, shu his
bo‘lmasa; bordi-yu yozuvchi o‘zi yozganidan Bu kabi hodisalar adabiy ijod uchun yot
o‘zi mamnun bo‘lib zavqlansa, asar yaxshi narsa ham, yozuvchi A.Muxtor aytganidek,
chiqmaydi” [7.57­б.]. afsona ham emas. San’atkor o‘zi yaratgan, o‘ylab
chiqargan obrazini ob’yektivlashtirar ekan,
Demak, A.Muxtorning asosli fikriga ko‘ra, uni xuddi birga yashayotgan kishisidek, real,
yozuvchi qahramon hissiyotini, kechinmasi va hayotiy odam tarzida tasavvur qiladi. Natijada,
iztiroblarini tasvirlash paytida uning qahramon qalbida sodir bo‘layotgan kechinma,
qiyofasiga kiradi, lekin butunlay, yuz foiz emas, iztirob, og‘riqni o‘z boshidan kechirayotgan
o‘zining “men”ini, yaratuvchi shaxs – yozuvchi shaxs holiga tushadi. Qahramonning o‘zigagina
ekanligini unutmaydi. Darhaqiqat, Mikelanjelo, tegishli olamning eng chuqur sirlarini to‘liq his
Balzak, Qodiriylar boshidan kechirgan qilishga imkon beradi.
yuqoridagi “afsona”lar yuz berganda ham, u
Shu sabab Said Ahmad yozadi: “Og‘ir yuk
– san’atkorlar yaratilgan yoki yaratilayotgan ko‘targan kishini tasvirlaganimda, o‘zim o‘sha
obrazlardan ustun turganlar; o‘zlarini asar yukni ko‘targandek kuchanib, terlab ketaman.
qahramoni emas, balki “uydirmalar ijodkori” O‘lim manzarasini tasvirlaganimda eng yaqin
(M.Gorkiy) ekanlarini unutmaganlar. Shunday kishimning jasadi tepasida turgandek yig‘lagim
ekan, H.Qodiriyning “Otam haqida” xotirasida keladi.
quyidagicha yozgani yolg‘onmi?
Xullas, nimani tasvirlasam, o‘zim o‘sha
“Bobom vafotidan so‘ng edi. Shahar hovlida voqeaning ishtirokchisiga aylanaman. Shuning
yashar edik. Bir kuni uyimizda shunday voqea uchun ham, har bobni yozganda qattiq
ro‘y berdi, oyim, odatimizcha, ertalabki choyni charchab, toliqib qolaman”.
bibimning uyiga hozirladi-da, erta turib, yozib
o‘tirgan dadamni choyga chaqirgani kirib Agar qahramon kechinmasi bilan birga
ketdi. Biz dasturxon tevaragida uning azoblanish A.Qodiriyni yum-yum yig‘latsa,
chiqishini kutamiz... Bir vaqt oyim negadir S.Ahmadni charchatsa, toliqtirsa, yozuvchi
indamay chiqdi-da, o‘tirib bizga choy quyib H.G‘ulomni beixtiyor ko‘zlaridan yosh chiqib
bera boshladi: ketishiga olib keladi: “Boshda “Binafsha atri”
qahramoni... Nafisaning keyingi taqdirini –
–Abdullani chaqirdingmi, Rahbar, – dadam bolasi bilan cho‘lga chiqib ketib sargardon
chiqavermagach, oyimdan so‘radi bibim. yurishini tasvirlay turib, ko‘zlarimdan yosh
chiqib ketganini sezmay qolganman”.
– Yo‘q.
– Nega? Adabiy ijod tarixida bundan ham og‘ir
ma’naviy iztirob chekkan, azobli holatlarga
tushgan yozuvchilarning iqrornomalarini

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 9

eslash mumkin. [7.78­б.].

Masalan, Flober Emma Bovarining Ushbu aytganlardan shu narsa aniqlashadiki,
zaharlanishi lavhasining tasviriga kelganda yozuvchi tasavvuridagi qahramonlarning
shunday deydi: Tasavvurimdagi shaxslar meni azob va quvonchlari, hayajon va tashvish-
hayajonlantiradilar, kuzatadilar, aniqrog‘i, men kechinmalarini birga tortar ekan, yaratayotgan,
ularga aylanaman. Men Emma Bovarining uydirma asosiga qurilgan lavhasini ko‘z o‘ngida
zaharlanishini tasvirlay boshlaganimda ko‘rar ekan, u bu holatlar va predmetlarni
og‘zimda haqiqatdan ham mishyak (zahar) shunchalik aniq va jonli sezadiki, natijada uni
o‘z qalbida, ko‘z oldida, haqiqiy hayotda yuz
ning ta’mini totdim. Zaharlanganimni sezdim, berayotgan kechinma va hodisadek qabul
ikki marta juda yomon ahvolga tushdimki, qiladi. Shuning natijasi o‘laroq ijodiy
hatto qayt qildim”. jarayonning ba’zi “afsona”lari yuzaga chiqadi.

Bu avtorlarning guvohliklari shunchalik Lekin, yozuvchi tasavvurida uyg‘ongan
hissiyot, qanchalik kuchli va chuqur, tiniq va
samimiy va ular o‘rtasida shunchalik hamfikrlik ta’sirchan bo‘lmasin, san’atkor o‘zining
borki, ularning haqiqat ekaniga ishonmaslikka “men”ini, individualligini yo‘qotmaydi. Qalb
hech qanday asosimiz yo‘q. Unda buni qanday ong va irodaga bo‘ysunadi. Shu sabab voqea
tushunish kerak? Adabiy ijod psixologiyasi bo‘layotgan hamma hodisalarning real,
qonuniyatiga xilof emasmi? ob’yektiv sababi yo‘qligini yozuvchi tushunadi.
Yuqoridagi yozuvchilarning “afsona”lari go‘yo
Ushbu masalaga chuqurroq yondoshilsa, haqqoniy aktyorlarning yig‘isi, uh tortishi,
A.Muxtor tipidagi yozuvchilarning asosli azoblanishi, kulishi – bu o‘sha o‘ynayotgan
tushunchasi bilan A.Qodiriy, S.Ahmad, H.G‘ulom, obrazlarning yig‘isi, uh tortishi, azoblanishi,
kulishi ekaniga o‘xshaydi. Aktyor tomosha
Floberga o‘xshash san’atkorlarning yuqoridagi
holatlari o‘rtasida katta farq yo‘q. Birinchi tamom bo‘lgach, o‘z niqobini yechishni
tipdagi yozuvchilarda qahramon shaxsidan, unutmaydi, o‘zining ilgarigi fikrlariga, hayotiga
uning ruhidan ajralish, uzoqlashish jarayoni qaytadi. U sahnada o‘ynar ekan, o‘zligini
tez va osonlik bilan yuz beradi. Ikkinchi tipdagi butunlay unutib qo‘ymaydi, garchi tomoshabin
nigohida bu narsa ko’zga tashlanmasa ham, u
yozuvchilar qahramon qiyofasiga kirar, ular “kuylar ekan, eshitadi, harakat qilar ekan,
kechinmasini birga tortar ekanlar, birdaniga kuzatadi” (F.I.Shalyapin).
bu qahramon ruhidan chiqib, uning ta’siridan
uzoqlasha olmaydilar. Tasvirlamoqchi bo‘lgan “Abror aka – Otello, egnida qizil shohi ko‘ylak,
qahramoni yozuvchining butun borlig‘ini band belida qizil shohi belbog‘, qulog‘ida “tilla”
etadi, uning shaxsiy hayotiga, yurish-turishiga sirg‘a, qop-qora chehrasida viqor, vazminlik,
olijanoblik. Tishlari yarqirab sahnaga kirib
muhrini bosadi. Shuning uchun ham Oybek: keladi. Kirib keldi-yu sahna ham, teatr ham
“Yursam-tursam ham hamisha Navoiyni o‘ylar esimdan chiqdi. Chunki, ko‘z oldimda Abror
edim. Uning ma’nodor, aqlli ko‘zlari, xushfe’l, Hidoyatov emas, o‘sha Shekspirni ilk bor
rahmdil, olijanob qiyofasi, asl pok, ulug‘ qalbini o‘qiganimda tasavvur etganim – Otello turardi!
his etardim, ko‘z o‘ngimda ko‘rardim”, – deb haq
Uning har bir harakati, Dezdemonaga
gapni aytadi. Bunday holat ba’zi yozuvchilarda tikilganda ko‘zlarida porlagan cheksiz
uzoq davom etishi mumkin. Asar yaratilgan, muhabbat, ovozidagi titroq, kiborlar oldida
kitob bitgan, yillar o‘tgan bo‘lsa-da, baribir o‘zini tutishi, qadrini bilishi, mardligi hamma-
o‘sha asar ruhidan, qahramonlar hayajonidan, hammasi menga tanish, xuddi men tasavvur
ta’siridan qutula olmaydilar. Buni S.Ahmad va
etgan Otelloning o‘zginasi edi.
uning “Ufq” romani ustidagi kuzatishlari ham Mana, Otelloning olijanobligini, bolalarga
isbotlaydi: “... kitob qattiq hayajon, turli ruhiy
izlanishlar, quvonchlar bilan yozilganidan, u xos samimiyligini, pokligini ochib beruvchi
bitgandan keyin ham, o‘quvchilar qo‘liga tegib, dastlabki sahnalar o‘tib, qalbiga rashk cho‘g‘i
adabiy tanqid yaxshi-yomon aytgandan keyin tushdi.

ham uning ruhidan chiqib ketolmadim. Biron
hikoya yozsam yo shu romanga kirmay qolgan
bobga, yo qahramonga o‘xshab qolaveradi”

10 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

Odatda, tanqidchilar bu sahnalar to‘g‘risida olgani yoniga bordim. Bordim-u hayratda lol
gapirganda Otelloni sherga, yo‘lbarsga bo‘lib qoldim: Qarshimda boyagi olov,
o‘xshatadilar. Lekin, rashk azobida to‘lg‘angan qafasdan chiqqan sher o‘rniga yuzini chuqur
Abror Hidoyatov sher emas, yo‘lbars ham ajin qoplagan, butun kuchi, yuragidagi bor
emas, sahnada charx urgan bir cho‘g‘, qizil ehtirosini sevimli Otellosiga berib “tamom
shohi ko‘ylak ichida mavj urgan olov, taftiga bo‘lgan”; horg‘in va ojiz bir qariya turar edi...”(O.
hech kim bardosh berolmaydigan bir alanga Yoqubov.)
edi! Bu otash, bu alanga keng sahnada javlon
urar, hammani kuydirar, yondirar, o‘zi ham Aktyor o‘zi yaratgan obraz ruhidan qutilib,
tomoshabin ko‘zi oldida yonib borar edi... o‘zligiga, asliga qaytgach, “qizil shohi kuylak
ichida mavj urgan olov, taftiga hech kim bardosh
Uning ovozida ham bahor latofati, ham berolmaydigan alanga” o‘chadi. Garchi tashqi
momoqaldiroq sadolari, ham o‘zbek yozining ko‘rinishi (grimda ekan) Otelloga o‘xshasa-da,
harorati mujassam edi. Uning inson yuragidagi unda o‘sha qahramonning qalb olami o‘lgan-u,
eng nozik tuyg‘ularni ifodalay oladigan, bir ancha yoshga kirib qolgan qariya-charchab
zumda yuz xil ohang kasb etadigan ajoyib ovozi- toliqqan Abror akaning o‘zi (shaxsi) yaqqol
chi? Uning tahqirlangan qalb faryodlariga to‘la ko‘zga tashlanadi.
mashhur “himm”lari­chi! Uning Dezdemona
ustidan to‘kkan ko‘z yoshlari­chi! Yo‘q, bu “Axir, artistning barcha ishi haqiqiy, real,
tomoshabinni yig‘latish uchun mohir aktyor “rostakam” hayotda emas, balki tasavvur
to‘kkan ko‘z yoshlar emas, ulug‘ fojiaga etilgan, mavjud bo‘lmagan, ammo mavjud
uchragan, ulug‘ insonning – Otelloning ko‘z bo‘lishi mumkin bo‘lgan hayotda o‘tadi. Ana shu
yoshlari edi! Zotan, Abror akaning “Otello”sida biz artistlar uchun chinakam hayot hisoblanadi”
tomoshabin yig‘lamas, chunki kishini ko‘z [6.276­б.], – deb yozadi Stanislavskiy.
yoshidan ham zo‘r bir tuyg‘u cho‘lg‘ab olar,
Abror aka tomoshabinni larzaga solar edi” Xuddi ana shu asos sababli sahnada go‘yo
[6.48­б.]. ikkita Abror Hidoyatov faoliyat ko‘rsatadi. Biri
o‘ynaydi (rol hayoti bilan yashaydi), biri
Ko‘rinayaptiki, tomoshabin nazarida nazorat qiladi (xatti-harakatlarining to‘g‘ri,
aktyorning (Abror akaning) ijodiy individualligi noto‘g‘riligini kuzatib boradi). Agar
va o‘ynalayotgan personaj (Otello) shaxsi o‘ynayotganda nazorat qiluvchi “men”i, o‘zligi
qo‘shilib, birikib ketadi va yaxlit vujud yuzaga ozgina susaysa, ya’ni, aktyor Otello ruhidan
keladi. Natijada, u Abror aka yoki aktyor ustunligini yo‘qotsa, unda yuqorida
sifatida emas, balki buyuk fojiaga uchragan ta’kidlaganimiz “afsona”larga o‘xshash holatlar
ulug‘ Inson – Otello bo‘lib gavdalanadi; Abror yuzaga kela beradi. Aytishlaricha, Abror aka
aka tashqi qiyofasida – sodda va mard, Otelloning Dezdemona (S.Eshonto‘raeva)ni
samimiy va qop-qora chehrali Otello, Abror bo‘g‘ib o‘ldirishi epizodini o‘ynaganda, sahnada
aka ko‘ksida-Otello yuragi, Abror aka qalbida o‘ynayotganini – mavjud bo‘lishi mumkin
bo‘lgan hayotni yaratayotganini unutar va Sora
– Otello ruhi yashaydi. Go‘yo Abror aka shaxs Eshonto‘raevani haqiqiy Dezdemona, deb
va aktyor sifatida “o‘lgan-u”, shu hisobga Otello tushunar va rostakamiga bo‘g‘a boshlar ekan.
tirilgandek. Shuning uchun ham sahnadagi ijod- Bu falokatga, Sora Eshonto‘raeva (Dezdemona)
qayta yaratish; qayta yaratish esa aktyorning ni halokatga olib kelishi mumkin, deb
“o‘limi”dir. tushunganlar, go‘yo sahna ortidan “Abror aka
siz sahnada o‘ynayapsiz. Bu Dezdemona emas,
Yozuvchi O.Yoqubov xotirasini davom ettirib Sora opa!..” deb o‘zligini topishga – real hayotni
yozadi: “Spektakldan keyin, qariyib chorak tushunishiga yordamlashgan emishlar.
soatli qarsaklardan so‘ng, Abror aka egnidagi
Otelloning zarrin to‘ni, Otello grimida sahnaga Bu “mish-mish”ning qiziq va asosli tomoni
chiqdi. shundaki, aktyor (Abror aka) o‘z qahramoni
(Otellosi) ruhidan birdaniga chiqib keta
Men ham Hamza nomidagi teatr uchun pesa olmaganida, mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan
yozgan yosh dramaturg sifatida, artistlarga hayotni real hayotdek ma’lum daqiqa
qo‘shilib sahnaga chiqdim va u kishining qo‘lini

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 11

tushunishidadir. Tasavvuridagi qahramon yuritaman. Sahna ko‘rinishining ko‘p qismi
qalbiga chuqur singish bilan ijodiy kayfiyat faqat fikrlashni talab qiladi; qachonki ilhomni
(ilhom) paytidagi aktyor hissiyotining teranligi talab qiluvchi sahna ko‘rinishiga borsam, men
o‘rtasidagi aloqadadir. uni kutaman yoki sahnani o‘tkazib yuboraman-
ishning bu xili men uchun tamoman yangilik.
Lekin, Abror aka (Otello) Sora Sezayapmanki, mening ruhiy kuchlarim
Eshonto‘raeva (Dezdemona)ni rostakamiga kamolot cho‘qqisida, demak, men yaratishga
bo‘g‘ib o‘ldirmaganligi fakti, garchi qo‘polroq qodirman”.
aytayotgan bo‘lsak-da, Abror akaning
yuqoridagi “mish-mish”lardan xoli ekanligini, Demak, doimiy ravishda va izchil olib
u Otello rolida o‘ynar ekan, hech vaqt nazorat boriladigan mehnat ijod jarayonidagi boshqa
qilib turuvchi o‘zligini-“men”ini yo‘qotmagan. unsur (narsa)larni ham tartibga soladi, hamma
Demak, u yaratgan obrazi (Otello)dan doimo ijodiy tashvish ilhom tevaragida aylanadi…
ustun turgan.
***
Xullas, yuqorida ta’kidlaganimizdek, Hayot va inson bor joyda ilhom ham bor.
yozuvchi, aktyor qanday holatga tushmasin, Unga umrimiz davomida bilib yo bilmay
yozgani, o‘ynagani bilan birikib ketmasin, hammamiz duch kelamiz. Bunday onlarda kishi
o‘zligini yo‘qotmaydi. To‘g‘ri va aqlga muvofiq borliqni tamoman unutib shunday zavqqa
fikr-mulohaza yurgizadi. Shuning uchun ham to‘ladiki, bu zavqdan osonlik bilan yangilik
yuqoridagi “afsonaviy” holatlar adabiy ijod tug‘iladi, kashf etiladi. Bundan esa ilhom egasi
psixologiyasining umumiy qonuniyatiga shunday huzur, shunday rohat topadiki, u endi
bo‘ysunadi. shu holatlar va tuyg‘ularning shaydosiga
aylanadi. Ilhomni umrning mazmuniga
Demak, haqiqiy she’r, ruboiy, tuyuq, sonet, tenglashtiradi, shundangina oromini, tinchini,
novella va shu kabi kichik janrlar zavq-u- shodligini va baxtini topadi. Faqat uni anglash,
shavqqa to‘liq ilhomning mevasi bo‘ladi. Lekin, sirlarining barchasini egallash va ilhomni
bu xil ilhomning uzluksizligini epik va o‘ziga bo‘ysindirish hammaga ham nasib
dramatik asarlarni yaratishda ta’minlash qilavermaydi.
mumkin emasligi ayon; bularni yaratishda
mo‘tadil ilhom qo‘l keladi. Aytmoqchimizki, Shu sabab, ilhomdek Alloh ne’matining
Ilhom san’atkor tomonidan muhayyo etilarkan, qudratini egallaganlar, uning “hukmdori”ga
uni boshqarish ham mumkin. Yozuvchi P. aylanganlar umri – serhosil, barakali, sof,
Qodirov “O‘ylar” kitobida yozganidek, “Ilhom go‘zal, kashfga boy bo‘ladi. Umuminsoniy va
bilan mehnat bir-biriga bog‘lanib ketadi, go‘yo umumjahoniy ezgulikrivojigahissaqo‘shadigan
bir-biriga zarblanib, ijodiy ishning samarasini bo‘ladi. Ayni paytda, ilhom charchashga, uzoq
oshiradi. Shuning uchun fransuz yozuvchisi muddat orom topishga imkon bermaydi, umrni
Flober yozadi: “Butun ilhom shundan iboratki, besamar ishlarga sovurishga yo‘l qo‘ymaydi.
har kuni ma’lum bir soatda o‘tirib ishlash
kerak”. Bodler bu fikrga qo‘shilgan holda: Bu gaplarning isbotini keltirish uchun
“Kundalik ishda ilhom, so‘zsiz zarur, – deydi. hammamiz biladigan, barchamiz tan olgan
Tafakkurning faoliyatida qandaydir osmoniy hayotiy bir ibratli misolni keltirmoqchiman:
bir mexanika bor, bundan uyalmaslik kerak,
balki vrachlar badan mexanikasini qanday Xalq bilan muloqot qilib, inson manfaatlarini
egallasalar, yozuvchi ham ilhom mexanikasini yoqlashga kirishganimizga bir necha yil to‘ldi.
shunday egallashi kerak...”. Shu yillarda Istiqlolning nuri tufayli
O‘zbekiston va uning xalqi yangi davrga qutlug‘
Xullas, ilhom ijodiy mehnatning tabiatidan qadam qo‘ydi. Istiqlolning ertasi – yaxshilik
chiqib keladi, demak, real hayotiy asosga ega bo‘lishiga barcha ishondi. “Adli ehson bilan
bo‘ladi. Buni A.Pushkin “Boris Godunov” jahon gulshani obod bo‘ladi” (Amir Temur)
haqiqatini xalqimiz o‘z tanasida sinab ko‘rdi.
tragediyasi haqidagi “iqrornoma”sida ham Bularga minglab dalillar keltirish mumkin... O‘n
ta’kidlaydi: “Men yozaman va mulohaza yilliklar davomida erishmagan yutuqlarga bir

12 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

yilda erishdik. Bir yilda O‘zbekistonda siyosat Ayniqsa, uning O‘zbekiston Respublikasi Oliy
o‘zgardi. Ijtimoiy-iqtisodiyot, ma’naviyat va majlisiga Murojaatnomasi yilning sarhisobi va
ma’rifat, davlat hokimiyati vakillik yangi yillarning harakat dasturiga aylandi.
organlarining yangi tizimlari ishga tushdi. Jonajon Vatanimizni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari
Bularning barchasi Sh.M.Mirziyoyevning xalqimiz manfaatiga uyqash qilib belgilandi. Yil
mamlakat va xalqni boshqarish san’atini davomida tinim bilmasdan, yaratishdan
mukammal egallagani, doimo ilhom bilan charchamasdan faoliyat ko‘rsatayotgan bu
hamkorlikda bunyodkorlik ishlarini amalga inson hammamizni hayratga solmoqda.
oshirayotgani samarasidir. Uningdek ishlashga ko‘pchiligimiz ojizlik
qilmoqdamiz. Chunki, Prezidentimiz ilhomning
Prezidentimizning barcha sarhisob qiluvchi asosini xalqimiz hayotidan, ma’naviyatidan
topgan. Uning ko‘nglidagi zarur, kerakli
nutqlaridan ma’naviyatning yaratuvchi nuri haqiqatlarni anglab yetgan, O‘zbekiston va
taralib turadi. Quyosh barcha narsaga nurini o‘zbekistonliklarning dardini to‘liq o‘zlashtira
sochganidek, Istiqlol ma’naviyati ham barcha va qalban o‘zligiga aylantira olgan. Xalq bilan bu
g‘oyaviy, iqtisodiy, ma’rifiy harakatlarimizga masalalarni ilmiy-amaliy ehtiros, el otasiga xos
ijodiy quvvat beradi, halol va adolatli hayot kuyunchaklik, yorug‘ vayoniqqalborqali baham
ko‘radigan shaxsga aylangan. Bizningcha, bu
kechirishimizga, komillikka erishishimizga xislatlarning barchasi – Ilhomning sirlarini
nurli imkoniyatlar yaratadi. Qalbimizni egallab, unga “qo‘mondonlik” qilayotgani
harakatga solib, mehr-muhabbatga boy qiladi, sabablidir. Shuning uchun ham uning barcha
hurmat-izzatni, halolu poklikni, ruhan yuksalish chiqishlari, muloqotlari betakrordir, doimo
va hayotdan qoniqishni barqarorlaydi. Ilhom yangi va mukammaldir. Bugungi mazmundor
tevaragida hamma tashvishlar muayyan hayotimizga va Harakatlar strategiyasiga
munosib go‘zallikdir.
qonunlar asosida harakatga kirishib,
maqsadning natijasi (oqibati)ni yuzaga Demak, Prezident Sh.M.Mirziyoyevdan ibrat
chiqaradi. Bu haqiqatlar Prezidentdagi olib, barchamiz o‘z sohamizda ilhomga esh
ilhomning mehvaridir. bo‘lishimiz, u bilan hamkorlikda
umrguzaronlik qilishimiz lozim. Shundagina
U – barchaning qalbini istiqlol ma’naviyati komil insonlar safi ko‘payadi, ko‘paygani sari
O‘zbekiston va xalqimizning hayot quvvati
nuri bilan olovlantirayotgan va taraqqiyot oshib, barkamollikka erishaveradi; jahon
tomon, insoniylik tomon, ezgulik tomon mash’aliga aylanadi!
yo‘naltirayotgan rahnamodir. Har qanday
muammoni har tomonlama sarhisob qilish
ilmini egallagan, uni adolatli hal qilishning

ustuvor yo‘llarini ko‘rsatib beradigan rahbari
odildir.Barchaishlarningchora-tadbiriniko‘ngil
bilan topib hal qiladigan rahbari donishdir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. H.Umurov. "Ilhom va ilhomlantirish kashfi". T., “ Navro’z”, 2020.
2. Sh.Mirziyoyev. "Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish - xalqimiz ma’naviy olamini
yuksaltirishning mustahkam poydevoridir". “Xalq so’zi”, 4­avgust 2017.
3. "Адабиётимиз автобиографияси". Т.,Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти,1973.
4. "Бадий ижод ҳақида". Т.,Ўздавнашр, 1960.
5. К.С.Станиславский. "Актёрнинг ўз устида ишлаши". T., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1965.

6. О.Ёкубов. "Излайман". Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти,1972.
7. У.Норматов. "Талант тарбияси" .Т., “Ёш гвардия”, 1980.
8. Ҳ.Қодирий. "Отам ҳақида". Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти,1974.

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 13

Суюн КАРИМОВ,
Самарқанд давлат университети

профессори

ЎЗБЕК ТИЛИДА ТАҚЛИДИЙ
ВА ТАСВИРИЙ СЎЗЛАР СТИЛИСТИКАСИ

Аннотация: Ушбу мақолада тақлид сўз ва тасвирий сўзларнинг ўзбек тилшунослигида
ўрганилиши, профессор Р.Қўнғуровнинг бу борадаги илмий-назарий қарашлари, тақлидий
ва тасвирий сўзларнинг фоностилистик хусусиятлари, тасвирий сўзларнинг такрорий ва
жуфтлашган ҳолда қўлланиши, тақлидий ва тасвирий сўзлар синонимияси каби масала-
лар ёритилган.

Калит сўзлар: Қўнғуров, тақлид сўз, тасвирий сўз, ҳолатга тақлид, товушга тақлид,
фоностилистика, экспрессивлик.

Annotation: In this article the study of imitative words and figurative words in Uzbek linguistics,
the scientific and theoretical views of Professor R.Kongurov on this subject, the background features
of imitative and figurative words, repeated and paired use of figurative words, the synonymy of
imitative words and figurative words are covered.

Key words: Kungurov, imitative word, figurative word, situation imitation, sound imitation,
phono-stylistics, expressiveness.

Аннотация: В данной статье изучение подражательных слов и образных слов в узбек-
ском языкознании, научно-теоретические взгляды профессора Р.Конгурова на этот счет,
фоностилистические особенности подражательных и образных слов, повторное и парное

употребление образных слов, синонимия подражательных и образных слов покрыты.

Ключевые слова: Ключевые слова: Призыв, подражательное слово, образное слово,
имитация ситуации, звуковая имитация, фоностилистика, выразительность.

Ўзбек тилшунослигида тақлид кўп ишлатилишини қайд этади ва бу ҳолни
уларнинг нутққа бадиий бўёқ, экспрессив-
сўзларнинг илмий асосда ўрганилиши лик беришлиги билан изоҳлайди. «Фоль-
клор ёзма бадиий адабиётнинг тараққийси
профессор Р.Қўнғуров номи билан боғлиқ. натижасида, ёзувчиларнинг бадиийликка

Олим 1962 йилда ҳимоя қилган «Ҳозирги интилишлари, табиат тасвирини иложи
борича конкрет қилиб тасвирлашга инти-
ўзбек адабий тилида тасвирий сўзлар» лишлари натижасида тасвирий сўзларнинг
сони оша борган», дейди у [3. 37].
номли номзодлик диссертацияси айнан
Фикрини давом эттириб, «Тасвирий
ана шу мавзуга бағишланган. 1966 йилда сўзлардан ёзувчилар стилистик мақсадда
фойдаланганликлари кўзга яққол ташла-
эса унинг «Ўзбек тилида тасвирий сўзлар»
ниб туради. Ҳатто шундай ҳолатлар ҳам
монографияси босмадан чиқди. 1975 йил- бўладики, тасвирий сўз олиб ташланса, гап-
нинг маъноси тўлиқ англашилмай қолади.
да «Ўзбек тили грамматикаси» номи билан Тасвирий сўзнинг ўринли ишлатилиши
билан гапга ҳам ифодалилик киритилади,
чоп этилган академик нашрнинг «Тақлид
ҳам бадиийлик берилади ва, шу билан бир-
сўзлар» қисми ҳам шу муаллиф томонидан га, маъно конкретлашади, ойдинлашади»,
деб ёзади олим ҳамда поэзияда тасвирий
ёзилган. Ушбу тадқиқотлар лексик­грамма- сўзлар прозага нисбатан камроқ ишлати-
лишини таъкидлайди [3. 39­40].
тик таҳлилнинг илмийлиги ва асослили- ги

билан бугунги кунга қадар ҳам ўзининг

назарий ва амалий аҳамиятини йўқотган

эмас.

Р.Қўнғуровнинг тақлид сўзларга оид

қарашлари сирасида бу туркумдаги сўзлар

стилистикасига оид фикрлар ҳам анчагина.

Масалан, олим тасвирий сўзларнинг бадиий

адабиётда, оғзаки нутқда, фольклорда жуда

14 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

Тасвирий сўзларнинг полисемантик ха- сўзларнинг келиб чиқиш тарихи ҳар бир
рактерга эга бўла бориши уларнинг маъно тилда жуда қадимий эканлигини (Тақлидий
тараққиётидаги асосий кўрсаткичлардан сўзлар ҳақидаги таълимотни қадимги
биридир. Ана шу жиҳатлар китобда тарақа­ Юнонистонда эр.ав IV­III асрларда стоик­
туруқ: 1.овоз, 2.ортиқча нарсалар; ялт: лар оқимига мансуб файласуфлар ярат- ган.
1.ёруғликнинг акси, 2.ялт этиб қарамоқ; Стоиклар сўзларнинг этимологиясини
чарс: 1.олов ёнишидан пайдо бўладиган изоҳлашда уларга «бирламчи сўзлар» си-
овоз, 2. феъли чарс одам; дув­дув: 1.бирон фатида қарашган. Бу ҳақда А.Юнусованинг
нарсанинг тўкилишидан ҳосил бўладиган мақоласига қаранг [2]) ҳамда кўплаб от, си-
овоз, 2. маҳаллада дув­дув гап; жиқ­жиқ: фат ва феъл туркумига оид сўзларнинг яса-
1.овоз, 2.жиққа мушт, 3. кўз жиққа ёшга лишига асос бўлганлигини тасдиқлайди.
тўлмоқ каби мисоллар қиёсида таҳлил Айни пайтда, бу қарашлар тақлидий ва тас-
вирий сўзларнинг миллий ва баъзан локал
қилиб берилган ва тасвирий сўзларнинг характерини ҳам инкор этмайди.
асосий қисми феъл шаклида қўлланиши
айтилган. Дарҳақиқат, ўзбек тилида тақлидий ва
тасвирий сўзлар миқдорининг салмоқли
Муаллифнинг ушбу бобда тасвирий эканлиги, нутқда фаоллиги уларнинг
сўзларнинг фонетик хусусиятлари ҳақида нафақат лексик­семантик ва грамматик,
юритган фикрларидан бу туркум сўзлар айни пайтда, стилистик хусусиятлари
фонетикасида стилистик мазмун ҳам англа- ҳақида ҳам мулоҳаза юритишга имкон бе-
шилишини сезамиз: «Тақлид қилинаётган ради.
ҳолатнинг интенсивлигини бўрттириб
кўрсатиш ва унга экспрессив тус бериш Тақлидий ва тасвирий сўзлар фонетик ху-
мақсадида бир унли орттирилади. Маса- сусиятларга эга бўлиши билан бирга, улар-
лан: шарақа­шуруқ, тақа­тақ, гурса­гурс ка- да фоностилистик хусусиятларга ҳам кўзга
билар» [3. 48]. ташланади. Масалан, тақ, туқ, шақ, шуқ,
шарақ, шуруқ, гурс сингари соф тасвирий
Тадқиқотчи шу ўринда тасвирий сўзлар сўзлар сифатида қаралади. Агар улар айнан
стилистик имкониятларининг намоён такрорланган ҳолда жуфтлашса, жуда кам
бўлишида талаффузнинг аҳамиятига ҳам даражада бўлса­да, тасвирийлик имкония-
эътибор қаратган. Масалан, виш сўзининг ти пайдо бўлади ва стилистика томон сил-
жиш юз беради: тақ­тақ, туқ­туқ, шақ­шақ,
виш ва вишш тарзида талаффуз этилиши- шуқ­шуқ, шарақ­шарақ, шуруқ­шуруқ, гурс­
даги маъно нозикликлари фарқланган. гурс каби. Бунда тақ­тақ нинг маъно ифода-
Р.Қўнғуров тасвирий сўзларнинг фонетик лаш хусусияти тақ қа нисбатан кучли. Кей-
таҳлилида кишиларнинг талаффуздаги инги сўзлар ҳақида ҳам шу фикрни айтиш
осонликка интилиши қонуниятига асос- мумкин. Энди жуфтлашган ҳолда такрорий
лангани ҳам эътиборга моликдир [3. 55, 61]. қўлланган сўзлар ичидаги товушларнинг
а→у, и→у тарзида фонетик ўзгаришга юз ту-
Биз ҳам тасвирий сўзлар стилистика- тиши билан маъно ифодасида янада кучай-
сига оид таҳлилларимизда асосан ана шу иш юз беради: тақир­тақир – тақир­туқур,
шақир­шақир – шақир­шуқур, шарақ­шарақ
қарашларга таяниб иш кўрамиз.
Ушбу туркумга оид сўзларнинг шу пайт- – шарақ­шуруқ каби. Айни пайтда, уларнинг
семантикаси ҳам аниқликдан умумийлик-
га қадар номланишида тақлидий ҳамда ка томон ўзгаради, баъзан эса янги маъ-
тасвирий атамалари баравар қўлланиб ке- нолар пайдо бўлиши ҳам мумкин: шақир­
линаётганини кузатамиз ва баҳсдан қочиш шақир – аниқ бир овоз, шақир­шуқур эса
мақсадида ишимизда тақлидий ва тас- умуман шақирлашга оид овоз; тақир­тақир
вирий сўзлар атамасидан фойдаланамиз.
(Дунё тилларида у ономатоп сўзлар, миме- – аниқ бир овоз, тақир­туқур эса янги маъ-
малар деб ҳам аталади [2]). но англатади. Масалан, тақир­тақирингни

Тилнинг пайдо бўлиши ҳақидаги
қарашлар сирасида товушга тақлид на-
зариясининг ҳам мавжудлиги бу туркум

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 15

йиғиштир – тақир­тақир қилиб овоз Биров овоз бериб кулди. Биров хиринг­хи-
чиқараётган нарса билан қилаётган ишинг-
ни тўхтат, тақир­туқурингни йиғиштир – ринг кулди. Биров пиқ­пиқ кулди (Т.Мурод).
умуман ҳамма нарсангни йиғиштир, яъни Бунинг устига, халқ оғзаки ижодига хос
худди лаш­лушингни йиғиштир каби.
тасвирий сўзлар бўлиши ҳам мумкин. Улар-
Аммо бу каби тасвирий сўзларда юз бе- га экспрессив феъллар сифатида қараш ҳам
радиган бошқа фонетик ўзгариш – тарки- нотўғри бўлмайди. Р.Қўнғуров юқорида
бида битта а товушнинг орттилиши билан тилга олинган монографик ишида «Алпо-
у чинакам стилистик мазмунга эга бўлади:
тақир­туқур – тақира­туқур, шақир­шуқур миш» достонининг 69 ўрнида, «Маликаи
айёр» достонининг 41 ўрнида тасвирий
– шақира­шуқур, шарақ­шуруқ – шарақа­ сўзлардан фойдаланилганини айтган [3.
шуруқ, тақ­тақ – тақа­тақ (ёпилмоқ), гурс­ 40]. Дарҳақиқат, уларнинг айримлари фақат
гурс – гурса­гурс каби. Бундай талаффуз халқ оғзаки ижоди, хусусан достонлар ти-
натижасида сўз, биринчидан, экспрессив-
лик олади, иккинчидан, субъектив муно- лига хослангандир: дубулға қарқиллаб,
сабатни ифодалайди. Шунинг учун ҳам бу қалқон қарқиллаб, узанги шарқиллаб, от-
тасвирий сўзлар таркибида бир а товуши- лар диркиллаб, беллик бўлкиллаб, сув
нинг орттирилиши сўзлашув услубига хос
хусусият саналади. Бу ҳолат китобий услуб­ шарқиллаб каби.
ларга, масалан, бадиий услубга ҳамма вақт
ҳам кўчавермаслиги мумкин. Бадиий мат- Баъзан ижодкорларнинг ўзлари ҳам
нларда асосан қуйидагича қўлланишлар янги тасвирий сўзлар яратишади. Маса-
кузатилди: Улар шу ҳолда экан, ҳужра дево- лан, А.Қаҳҳор «Санъаткор» ҳикоясида бош
ри кўча тарафдан уч­тўрт қайта гурс­гурс қаҳрамон – санъаткорнинг уйқуси ҳам ҳеч
урилди (А.Қодирий), Автомат затворининг кимникига ўхшамаслиги, бетакрорлиги- ни
шақир­шуқури эшитилди (Ў.Ҳошимов),
Занжирини шарақ­шарақ занжирлади унинг кулгиси ифодаси орқали бера- ди:
(Т.Мурод), Милтиғини уйимизга пешлайди. Ҳаял ўтмай уйқуга кетиб хуррак отди.
Тепкисини шақур­шуқурлатади (Т.Мурод) Унинг хурраги ҳам нечукдир адабийроқ
каби. эди: «Плуқ­қум­прр... плуқ­қум­прр...».

Баён усули сўзлашув услубига яқин Демак, тақлидий ва тасвирий сўзларнинг
бўлган халқ достонлари тилида ушбу фо- қўлланиш жараёнида улар таркибидаги
ностилистик воситадан фойдаланиш бор: айрим товушларда содир бўладиган фо-
Ура­ур, деб торта­торт, деб золим- лар,
Олиб борди кўп карвоннинг қошига нетик ўзгаришлар нутқий таъсирчанлик
(«Кунтуғмиш»), Ура­ур, деб, тур­а тур, деб эҳтиёжидан пайдо бўлади.
золимлар, Депсиб борди Холбеканинг
қошига («Кунтуғмиш»), Ура­ур деб, юра­юр Тақлидий ва тасвирий сўзларнинг
деб чўлларда, Қop­ёмғирдай қамчи ёғиб бо- миқдор жиҳатдан орта бориши ва сифат
шига («Кунтуғмиш»), Паранги милтиқ та- ўзгаришларига юз тутиши маълум маъно-
пира­тупур Сувонга лашкар бўшатди («Ор-
зигул») сингари. да уларнинг такрор ва жуфтлашган ҳолда
қўлланишига боғлиқ. Шу йўл билан ҳам
Баъзан сўз таркибида ­нг орттирилиши уларнинг тасвирийлик имконияти ортиб
унинг семантик­стилистик маъносига таъ- боради. Айни пайтда, уларнинг семантик
сир кўрсатади: хир­хир – хиринг­хиринг кўлами, экспрессивликни ифодалаш ва сўз
кулмоқ. Қуйидаги мисолда у кулги эгасига
нисбатан салбийлик, ёки бўлмасин, кулиш- ясаш доираси ҳам кенгаяди. Масалан: вақ →
даги масхаралаш оттенкасини ифода этган: вақ­вақ → вақ­вақламоқ → вақ­вақ қилмоқ
→ вақилламоқ; қағ → қағ­қағ → қағ­
қағламоқ → қағ­қағ қилмоқ → қағилламоқ:
Ола қарға қағ этади, Ўз вақтини чоғ этади

(Мақол), Узоқ­яқинда қарғалар қағиллайди
(А.Қаҳҳор), Лекин ёнғоқзорга етмай
тўхтади, кафтларини оғзига тутиб, зағчадай
қағ­қағ қилди (О.Ёқубов). У омочларни
тўғрилаб борар, палахса­палахса бўлиб

16 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

кўчаётган тупроқ иси, бензин ҳиди маcт минатив вазифани бажариб, товуш ёки
қилиб қўйгандай боши айланиб кетар, мо- образнинг атамаси бўлганида улардан
торнинг гувиллаши ҳам, трактор атрофи- стилистика ахтариш керак эмас. Масалан,
да парвонадай айланаётган қарғаларнинг битбилдиқ — бедананинг овозини англат-
қағиллаши ҳам гаштли туюларди унга ганда унда ҳеч қандай экспрессивлик йўқ.
(Ў.Ҳошимов) каби. Агар у одамга кўчирилиб, метафоризаци-
яга учраса, стилистик мазмун касб этади:
Р.Қўнғуровнинг таъкидича, тасвирий Анави битбилдиқнинг овозини ўчирсанг­
сўзлар такрори икки хил бўлади: оддий чи! Манави вайваяк кечаси билан ухламай,
такрор ва кучайтирувчи элемент олган йиғлаб чиқди. Ўзбек тилида бу каби яна
такрор: тақ­тақ – тақа­тақ, тасир­тасир – арра, ғижжак сўзлари ҳам метафоризаци-
тасира­тусур, гуп­гуп – гуппа­гуппа каби [3. ялашади. Тасвирий сўзлар лақаб сифатида
83­84]. Бу сўзларнинг нима учун кучай-
тирувчи элемент олиши ҳақида тасвирий қўллаганида ҳам экспрессивлик бор: бўм­
сўзларнинг фоностилистик хусусиятлари бўм, бидир­бидир, вайсақи, довдир, дудуқ,
ҳақида мулоҳаза юритилганда гапирилди. лакалов каби. Қуйидаги: гуриллаб ўсаётган
ғўза, лов этиб ёнган одам, колхоз гурки-
Ҳарқалай тасвирий сўзлар такрор райди, пот­пот – мотоцикл, муллажиринг
қўлланишининг ўзидаёқ муайян тасвирий-
лик бор, деган фикрдамиз. Буни такрор- – пул мисолларида келган тасвирий сўзлар
ланмаган ҳолатга таққослаганда сезиш ҳам метафоризацияга учраган. Тасвирий
мумкин: сувни қулт этиб ютди – сувни қулт­ сўзлар ёрдамида шаклланган мақолларга
қулт ютди, мўлтираб қаради – мўлт­мўлт ҳам метафоризация асос бўлган: Минг сизу
қаради каби. Яна: Ҳақ таоло ундан ҳам ай- биздан бир жизу биз яхши. Карнай- чидан
ирди, умрининг охирида милт этган бу нур, бир пуф каби. Ҳайвонлар овозига нисбат
бериладиган тасвирий сўзларнинг инсонга
бу бевафо дунёда ялт этган ўша ёлғиз юл- кўчирилишидан ҳам метафора ҳосил
дузни ҳам кўп кўрди (О.Ёқубов) – Ана, энг бўлади: акилламоқ: Қирқ икки гра- дус,
тепада, тўнтарилган чўмичга ўхшаган Дуб- Гитлер аккиллар: «Бизнинг енгилиш- га
би акбар юлдузлари, ундан пастроқда, гўё қиш бўлди сабаб» (Ғ.Ғулом), Овозингни
сочилган зардай ялт­ялт этган Сомон йўли ўчир, вишшиллама (Сўзлашув нутқидан).
(О.Ёқубов), Хуршида бону узуклари ялт­ялт Ҳайвонларга ҳаракатига тегишли бўлган
қилган бармоқлари билан киприклари- ва образлиликка хизмат қилувчи бу каби
даги ёшларини артиб, Қаландарга қаради тасвирий сўзлар ўзбек тилида анчагина:
(О.Ёқубов) каби. Айни пайтда, образни ифо- лапанг­лапанг, диконг­диконг, жилпонг­
далаётган бу сўз семантикасида ҳам бир жилпонг, талтанг­талтанг, алпанг­талпанг,
лаҳзалик ва давомлилик оттенкасини ифо- диринг­диринг каби.
далайдиган ўзгаришлар пайдо бўлади.
Улар равиш бўлганда ҳам кучайтирув
Келтирилган мисолларга асосланиб, маъносини ифодалайди: жиққа ҳўл бўлмоқ,
тақлидий ва тасвирий сўзларнинг аксарият пиқ­пиқ кулмоқ, ҳўнг­ҳўнг йиғламоқ, ялтта
ҳолда такрорланган ва жуфтлашган ҳолда қарамоқ, ялт этиб қарамоқ каби.
қўлланишига нутқда маъно ифодасини ку-
чайтиришга бўлган эҳтиёж сабаб бўлган, Тасвирий сўзлардан феъллар ясалган
деб ўйлаймиз. ҳолатлардан балки стилистика ахтариш
керак эмасдир. Аммо қуйидаги: Жадвал-
Тақлидий ва тасвирий сўзларнинг нинг тагидаги тилла суви билан битилган
нафақат такрорланган ва жуфтлашган шарҳлар ва ҳар хил кўрсаткичлар эса си-
ҳолда қўлланиши, балки улардан от, сифат, мобдай ялтираб турарди (О.Ёқубов). Али
равиш, феъл сингари сўз туркумлари яса- Қушчи­чи? Ахир тўрдаги деворда ажиб
манзара касб этиб ялтиллаб турган бу кои-
лиши ёки уларга кўчишига ҳам ифоданинг нот сурати, бу мураккаб жадвалларнинг бу-
кучли ёки таъсирчан бўлиш эҳтиёжи сабаб- нёдга келишида унинг ҳам, Али Қушчининг
дир.

Тўғри, тақлидий ва тасвирий сўзлар но-

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 17

ҳам хизматлари бор! (О.Ёқубов) каби мисол- нагини ҳам бузмади. Уни эрмак қилгандек
лар таркибидаги ялтирамоқ, ялтилламоқ бақрайиб қараб тураверди (С.Аҳмад) каби.
сўзлари мазмун ва шакл уйғунлигининг
Таъкидланганидек, тақлидий ва тас-
муҳим унсури, образли ифоданинг яхлит вирий сўзларнинг асос бирлик сифатида
ифодаси сифатида намоён бўлади. Му- кўплаб янги сўзларни вужудга келтириши,
аллифнинг тилла суви билан битилган семантик кўламининг кенгайиб бориши, ўз
шарҳларнинг ялтирашига нисбатан симоб- навбатида, улар ўртасида синонимик му-
дай ва коинот суратининг ялтиллашига носабатларнинг пайдо бўлишига ҳам сабаб

нисбатан ажиб манзара касб этган сифат- бўлади. Бу синонимик муносабатларнинг
лашларининг берилиши ҳам фикримизни мавжудлиги эса нутқда стилистик ранг­
тасдиқлайди. барангликка олиб келади, танлаб ишлатиш
имкониятини кенгайтиради. Бунга ўзбек
Бунинг устига, айрим тасвирий тилида мисоллар кўп. Аммо биз иккита
сўзларнинг семантикасида экспрессивлик
оттенкаси бор: лапанг­лапанг, серраймоқ, феъл ¬– кулмоқ ва йиғламоқ билан бири-
сулжаймоқ, сўппаймоқ, талтанг­талтанг, киш эҳтимоли юқори бўлган тақлидий ва
талтангламоқ, тиржаймоқ, тўнғилламоқ, тасвирий сўзлар синонимияси хусусида сўз
юритамиз.
хиринг­хиринг, чақчамоқ, чурвақа, шалтоқ,
шанғи, ялтангламоқ, ўшшаймоқ, ўқраймоқ, Кулмоқ. Ушбу ҳаракатни изоҳлайдиган
қилпилламоқ, қилпангламоқ, қиқир­қиқир,
ғингшимоқ, ҳалпилламоқ, ҳиринг­ҳиринг тақлидий ва тасвирий сўзлар ўртасидаги
каби. Бу оттенкалар ижобий ёки салбий синонимия муайян семантик доирада
амалга ошади. Масалан: кулмоқ: 1. пиқ­пиқ
бўлиши мумкин: кулмоқ, пиқир­пиқир кулмоқ, қиқирлаб

ижобий оттенкали тасвирий сўзлар: жи- кулмоқ, қиқиллаб кулмоқ; 2. илжаймоқ,
мир­жимир (нафосат), илжаймоқ: Мавлоно тиржаймоқ, ирваймоқ; 3. қийқирмоқ,
Муҳиддин эса бу сокин ва муаззам илм ко- қийқириб кулмоқ; 4. жилмаймоқ, табассум
шонасида ҳоким бўлган аллақандай сирли қилмоқ каби.
ва илоҳий руҳдан аъзойи бадани жимир­
жимир қилиб, жавонлар ёнидан бир­бир Айтайлик, биринчи гуруҳдаги пиқ­пиқ
босиб тўрга ўтди (О.Ёқубов). Шаҳзода ил- кулги одатда иболи, бир қадар яширин
кулги: «Вой­вой»лаган йигит шу заҳот Сез-
жайганича унга ҳам бир пиёла май қўйиб
тутди (О.Ёқубов); ди қизнинг «пиқ­пиқ» кулганин (М.Али).
Атрофда пиқир­пиқир кулги бошланди
салбий оттенкали тасвирий сўзлар: – (А.Қаҳҳор). – Ҳа... Обдаста. Жўмраги синди, –
Қайда юрибсен, шайтони басир? Қашқир деди Сорахон ва негадир қиқир­қиқир кула
амирнинг ҳақоратомуз сўзларини эшит- бошлади (А.Қаҳҳор) сингари. У бола кулги-
магандай қийғоч кўзини қисиб яна тир-
си бўлиши ҳам мумкин: Бола қиқирлаб кула
жайди. (О.Ёқубов), Али Қушчи ўртада сер- бошлади.
райиб турган шаҳзодага ер остидан бир
қараб қўйди (О.Ёқубов). Иккинчи от устида Иккинчи гуруҳдаги илжаймоқда но-
ўтирган ёшгина навкар нима бўлаётганига иложлик, чорасизлик оттенкаси бор: –
унчалик тушунмаса ҳам тоға­жиянга ан-
грайиб қараб турарди (П.Қодиров). – Бил- Ҳозир пул йўқ­да, – деди Саидий илжайиб
(А.Қаҳҳор). Бундай пайтда персонаж кул-
мадим... Булар келишди. Уйни тинтишди. гисига муаллиф бетарафдай бўлиб туюла-
Мен анқайиб туравердим (Т.Малик). Кўкси ди. Аммо илжаймоқ қа синоним бўладиган
қийма қора қалъа, Азим ўзбек, кўп анқайма тиржаймоқда эса муаллифнинг салбий
(А.Суюн). Инсоф юзасидан айтганда, паш- муносабати сезилиб туради: Жавлон
ша ярамас махлуқ: қуйиб қўйилган чойга
тиржайиб бўйнини қашлади (А.Қаҳҳор).
тушиб тарвайиб ётади, майиз талашади, Шу қаторда қараладиган ишшаймоқ,
покиза қилиб сузиб қўйилган кўкнордан ушшаймоқ сўзларида заҳархандалик от-
қаноти чиқади (А.Қаҳҳор). Акбарали пи- тенкаси кучли бўлади: Сўзнинг белига
тепкани учун йигитнинг бириси ўшшайиб

18 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

сўрағучиға қаради, иккинчиси қўллари увилламоқ, увиллаб йиғламоқ каби.
орасидағи милтиғи билан ичкарига ишорат
қилиб жавоб берди (А.Қодирий). Қашқир Бадиий ижод намуналаридан олинган
ҳам уни таниди чоғи, қоронғида кулоҳини мисоллар таҳлили ўзбек тилида йиғламоқ
лиқиллатиб, ишшайиб қўйди (О.Ёқубов) феъли билан боғлиқ бўлган 40 га яқин тас-
каби. вирий сўзлар ёки улардан ясалган феъллар
борлигини кўрсатди: ариллаб, биғиллаб,
Бунинг акси ўлароқ жилмаймоқда нутқ биғ­биғ, дувв­дувв, жим, зор, зор қақшаб,
муаллифининг ижобий муносабати яши- изиллаб, пиқ­пиқ, пиқиллаб, силкиниб,
ринган бўлади: – Қаерликсиз? – деди Са- сим­сим, тебраниб, титраб, дир­дир титраб,
мандаров хиёл жилмайиб, – қўлингизни ув­ув, уввос, уввос тортиб, чинқириб, чирил-
туширинг! (А.Қаҳҳор). Табассумда ҳам шу лаб, чирр­чирр, чирқиллаб, чирқираб, энти-
оттенка бор: Канизак юзини ўнг билаги- га киб, юм­юм, ўкириб/ўкраб , ўксиб, ўртаниб,

қўйиб маъюс табассум қилиб ётар эди қичқириб, ҳайқириб, ҳиқиллаб, ҳиқ­ҳиқ,
(А.Қаҳҳор) каби. ҳўнгиллаб, ҳўнгир­ҳўнгир, ҳўнграб, ҳўнг­
ҳўнг каби.
Қийқирмоқ кулишнинг ўзига хос куль-
минацияси ҳисобланиб, воқеликдан таъ- Бир ҳаракат тарзини ифодалайдиган
сирланган кишининг кулгисини, баъзан тақлидий ва тасвирий сўзларнинг бу дара-
эса сохта кулгини англатади: Сорахон жада кўплиги, биринчидан, уларнинг си-
қийқириб кулди, сўнгра, худди фавқулодда нонимик муносабатлар кўламини кенгай-
бир нарса кўргандай, Саидийнинг бошига тирса, иккинчидан, семантик­стилистик
тикилиб, секин қўлини кўтарди (А.Қаҳҳор). жиҳатдан маълум гуруҳларга ажратиш им-
Унга хандон отмоқ, хандон ташламоқ феъ- конини беради.
ллари синоним бўлади: Жувон яна хандон
ташлаб кулди (А.Қаҳҳор). Севишимнинг Масалан, ариллаб ёки биғиллиб йиғ­
сабаби не, Биласанми, гул? Хандон отиб ку- лашлар унинг болаларга хослигини
лишларингу Рангин бўлиб туришингдан- кўрсатади: Охири ўйиндан ўқ чиқди.
мас (М.Али). «Ошхўракам каптар» ўйнаётганимизда
акамнинг боши укамнинг бошига
Кулгининг юқори даражасини ифодалай- қаттиқроқ урилиб кетди шекилли, укам
диган тақлид сўзлардан яна бири қаҳ­қаҳ от- ариллаб йиғлай бошлади (Ў.Ҳошимов).
тенкасига кўра қийқирмоқдан фарқ қилади. Ойиша бегимнинг олти ойлик эмизикли
Қуйидаги мисолда у заҳархандаликни ифо- қизчаси биғиллаб йиғлайди (П.Қодиров).
далаётган бўлиши мумкин: Рашкими, йўқ, Катталар йиғисига нисбатан бу каби тасви-
келибми ғаши, Қаҳ­қаҳ уриб кулди (У.Азим). рий сўзлар қўлланилмайди.

Синонимик қатор одатда диалектал Тақлид сўз сифатида қараладиган пиқ
тасвирий сўзлар ва бошқа бирликлар томоқдан портлаб чиққан қисқа, бўғиқ то-
ҳисобидан кенгайиб боради. Масалан: вуш ҳосиласи бўлганлигидан (ЎТИЛ,3,274)
қийқириб кулмоқ – хандон отмоқ – хандон у одам кулганда ҳам, йиғлаганда ҳам юза- га
келиши мумкин. Шунинг учун унинг се-
ташламоқ каби. мантикасида омонимлик кузатилади: пиқ
Йиғламоқ. Муайян сўз доирасидаги этиб кулди ­ пиқ этиб йиғлади, пиқ­пиқ
кулди ­ пиқ­пиқ йиғлади, пиқиллиб кулди
синонимик муносабат кўлами кенглиги ва
улар бир неча йўналишларда акс эти- ши ­ пиқиллаб йиғлади каби. Анзират кампир
йиғламоқ семаси билан бирлашувчи пиқ этиб йиғлаб юборди (А.Мухтор). Тўшак
тақлидий ва тасвирий сўзларда ҳам ўз исбо- четида юзини қўллари билан бекитиб ол-
тини топади. Масалан: 1. пиқ­пиқ йиғламоқ, ган гўзал жувон елкалари силкиниб, пиқ­
ҳиқ­ҳиқ деб йиғламоқ, ҳиқиллаб йиғламоқ, пиқ йиғлар эди (П.Қодиров). Ойим индамай
ҳиққиламоқ; 2. инга­инга деб йиғламоқ, бош чайқади­да, пиқиллаб йиғлаб юборди
чир­чир йиғламоқ; 3. ҳўнг­ҳўнг йиғламоқ, (Ў.Ҳошимов). Мисолларда ҳаракатнинг бел-
ҳўнгир­ҳўнгир йиғламоқ, ўкириб йиғламоқ,

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 19

гиси уч хил: пиқ, пиқ­пиқ, пиқилламоқ шак- бўғилди (О.Ёқубов). Бу оттенка ув тақлид

лда ифодаланмоқда. Уларнинг ўртасида сўзидан пайдо бўлган уввосда ҳам бор: Бу-
семантик фарқлар сезилмайди, аммо сти-
листик фарқлар бор: пиқ → пиқ­пиқ → гун эрталаб Умаршайх мирзо саҳарлик еган
пиқилламоқ кетма­кетлигида ифода таъ-
сир кучининг тобора ортиб бориши кузати- танобийда Қоракўз бегим Қутлуғ Нигор хо-
лади.
нимни қучоқлаб уввос тортиб йиғлар эди
Омонимия бошқа тақлидий ва тасви- рий
сўзларда ҳам кузатилади. Масалан, (П.Қодиров) каби.
жиқ­жиқ: жиқ­жиқ деган овоз эшитилди,
Овозга тақлид ифодаси сифатида шак-
жиқ­жиқ терламоқ (жиққа тер), жиқ­жиқ
муштлашмоқ (жиққа мушт), жиқ­жиқ ёшга лланган ўкирмоқ феълининг ЎТИЛда уч
тўлмоқ (жиққа ёш) каби.
маъноси берилган: 1. Кучли овоз чиқармоқ
Қуш ва ҳашоратларнинг овозига тақлид
негизида пайдо бўлган чинқирмоқ, (йиғи овози ҳақида); ҳўнграмоқ. 2.
чирилламоқ, чирқилламоқ, чирқирамоқ
сўзлари инсонга нисбатан ишлатилган- да Бақирмоқ, бўкирмоқ (инсон ва баъзи йирик
стилистик мазмун касб этади. Айни пайтда,
ҳайвонлар товуши ҳақида). 3.кўчма. Қаттиқ
улар боланинг йиғисига нисба- тан
қўлланганда ифоданинг ҳам образли, ҳам овоз чиқармоқ (жонсиз нарсалар ҳақида)
кучайтирилган ҳолда ифодаланиши- га
ёрдам беради: Бола ҳамон чинқириб (5,145-146).
йиғлар, хархаша қилар эди (Ў.Ҳошимов).
Бу ўринда гап ўкирмоқнинг йиғламоқ
Бешикдаги укам чўчиб кетди шекилли,
чириллаб йиғлай бошлади (Ў.Ҳошимов). феълига боғланиши ҳақида гап кета- ётган
Чирқиллаб йиғламоқнинг онага нисбатан
қўлланишида ғоятда кучли руҳий ҳолат экан, унинг семантик­стилистик
ифодаси бор: Қулоғим остида онамнинг
чирқиллаб йиғлагани, ҳадеб бир гапни тараққиётидаги барча ҳолатлар тўғрисида

қайтараётгани эшитилади (Ў.Ҳошимов). гапириб ўтирмаймиз. Фақат айнан ўкириб
Чирқирамоқ сўзининг арвоҳга нисбатан
қўлланиши эса халқ тилида турғунлашган: йиғламоқ бирикуви атрофида тўхталамиз:
Арвоҳ тунга ўзини отар Ва чирқираб
йиғлайди бирдан (У.Азим). Аёл кишининг ўкириб йиғлагани унга жўр

Йиғламоққа нисбатан энг самарали бўлди (П.Қодиров). Хонзода бегим ўкириб
қўлланган тақлид сўз юм­юм дир. «Мўл­
мўл, дувиллаб тўкилган кўз ёш» маъноси- йиғлаб юборди (П.Қодиров).
ни англатадиган бу сўз фақат жуфтлашган
ҳолда ишлатилади (ЎТИЛ,5,86). Ана шу Фикр қиламизки, ўкириш аслида асо- си
тарзда қўлланилишининг ўзидаёқ стилис­
тик – кучайтириш оттенкаси бор: Индра- тақлид сўз – бўлган бўкириш сўзининг

нинг пойига ўзин отганча нодшо Фақат варианти. Бўкириш эса шер, йўлбарс,
юм­юм йиғларди кўз ёши кўлу дарё (М.Али).
Али Қушчи кўз ёшларини яширмай юм­юм қоплон сингари қудратли ҳайвонлар
йиғлаётган суюкли шогирди Мирам Чала-
бийни пешанасидан ўпаркан, устод Мир- зо чиқарадиган кучли овоз ифодаси: Хон- зода

Улуғбек ҳам кўзи гирён, уни қучоқлаб узоқ бегим ўрмонда кийик овлаб юрган
видолашгани эсига тушиб, томоғи ғип
йўлбарсларнинг ҳайбатли бўкиришларини

эшитиб, туни билан ухлай олмай чиқди

(П.Қодиров). Нутқда кўчим содир бўлиб, бу

ҳаракат одамга нисбатан қўлланилганда

метафоризацияга учрайди ва образлилик-

нинг ғоятда таъсирли кўриниши юзага ке-

лади: Илойим бир Қултой қули қурсин, деб

Ўлар вақти хўп бўкириб ўлсин, деб («Алпо-

миш»). Азбархўжа гапиролмай ҳўкиздай

бўкириб­бўкириб, итдай бўлиб ўлиб қолди

(«Кунтуғмиш») каби. Халқ достонларида

ана шу вариант кўп қўлланган.

Ана энди ўкириш/ўкирмоқ сўзи шунчаки

бўкирмоқнинг варианти бўлиб қолмасдан,

балки образлилик ва таъсирчанликда унга

нисбатан юқори бўлган бирлик сифатида

намоён бўлади. Бу ҳолатни, биринчи на-

вбатда, жониворларга, иккинчи навбатда

эса, инсонларга нисбатан қўлланганда ку-

20 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

затамиз: Сурма қош танноздай илон су- ги, инсон руҳий олами ва кайфиятининг акс
дралар, Мудҳиш дараларда ўкирар қоплон
(А.Суюн). Уйғон! Хазонларга кўксини бо- этиши нуқтаи назаридан муайян фарқлар
сиб, Шу бир сўзни битмоқда Чўлпон. Ким
ўкирди, бу кимнинг «оҳ»и, Қай телбаваш бор. Уларнинг даражаланиши қуйидагича
кечди сабридан? (У.Азим). Ушбу мисоллар
устида мулоҳаза юритиш ўкирмоқ нинг бўлиши мумкин: ҳўнг­ҳўнг йиғламоқ →
поэтик сўз даражасига кўтарилганлигини
тасдиқлайди. Масалан, академик шоир ҳўнграб йиғламоқ → ҳўнграб­ҳўнграб
Ғ.Ғуломнинг «Алишер» шеъридаги
қуйидаги машҳур Дарахшон юлдузлар сари йиғламоқ → ўкириб йиғламоқ → ўкириб­
ўкирган, Бўйнида занжиру, қалби озод шер.
Инсоний муҳаббат меҳри­ла вафо, Эрку ўкириб йиғламоқ каби.
бахт тимсоли улуғ Алишер мисраларида
ўкирмоқ сўзи ғоятда кучли поэтик восита Худди шу каби фарқлар билан
сифатида иштирок этган.
йиғламоқнинг ҳолатини ифодалаганда
Ушбу сўз бошқа нарса­ҳодисалар
ҳаракатининг ифодаси бўлганда унинг қичқирмоқ ва ҳайқирмоқ феъллари ҳам
экспрессивлик кучи янада яққол намоён
бўлади: Шундан кейин юк машинаси бир ўкирмоқ қа синоним бўлиши мумкин: Анча-
ўкириб гуриллаб нари кетди (С.Аҳмад)
каби. дан кейин Сорахоннинг қичқириб йиғлаган

Бу масаланинг бир томони бўлса, иккин- товуши эшитилди (А.Қаҳҳор). «Ҳаётга бо-
чидан, у бадиий ва сўзлашув услубларида
бир қадар «инсонийлашиб» борилгани ку- раман» – ҳайқириб йиғлар у (У.Азим).
затилади. Бу унинг йиғламоқ сўзи билан
бирикувида яққол сезилади ва ўта кучли Бадиий матнларда йиғламоқ феъ- лига
йиғи маъносини англатади: Алпомиш эса
насиҳатни тингламайди. Фақат «оҳ» урар, боғланадиган энтикмоқ, ўксимоқ,
интилар, соғинчларда ўкириб йиғлайди
(У.Азим). Икромжон кимсаспз тўқай ораси- ўртанмоқ, ҳиқилламоқ сўзлари ўртасида
да аламларини, ичини куйдирган дардла-
рини танидан чиқариб юборгудек бўлиб ҳам синонимик муносабатлар кузатилади:
ўкириб­ўкириб йиғларди (С.Аҳмад) каби.
Мусиқа қўйгин­да, кўз юмиб ўйна, телеви-
Бадиий матнларда ўкирмоққа ҳўнграмоқ
сўзи синоним бўлиб келиши кузатилади: зор кўргин тонгдан кечгача, ўксиб йиғла,
Бундай қотилликни кечириб бўлурму?!
Султон Абусайид бирдан ҳўнграб йиғлаб ўқиб «Ўтган кунлар»ни (У.Азим). Бирдан
юборди: – Хоин Шерҳожи! (П.Қодиров). Сўз
жуфтлашган ҳолда қўлланганда экспрес- жимжит кўшкнинг аллақайси хонасида аёл
сивлик яна ҳам кучаяди: Юзга босиб барги
хазонни, Ҳўнграб­ҳўнграб йиғлайди, ёҳу! кишининг ўртаниб йиғлагани эши- тилди
(У.Азим), Нотаниш хотин ҳўнг­ҳўнг йиғлар,
ўпкасини тутиб ололмасди (Ў.Ҳошимов) (П.Қодиров). У бирдан ҳиқиллаб йиғлаб
каби.
юборди (Ў.Ҳошимов). Ўпкасини ту- толмай
Гарчи бу сингари қўлланишларда си-
нонимик муносабатлар мавжуд бўлса­да, энтикиб­энтикиб йиғлаб юборди
уларнинг маъно оттенкалари, ифодалили-
ги бир хил эмас. Овознинг баланд­пастли- (Ў.Ҳошимов) каби.

ЎТИЛда берилган ўкрамоқ сўзига ҳам ай-

нан ўкирмоқ нинг фонетик ўзгаришга учра-

ган варианти сифатида қараш керак (5,146). У

сўзнинг диалектал варианти бўлиши ҳам

мумкин. Сўзнинг бу тарзда қўлланиши

стилистик жиҳатдан аҳамиятли эмас ва

ҳамма ижодкорларда ҳам учрайвермайди.

Ўкрамоқ қа ёзувчи Ўткир Ҳошимов асарла-

ри матнида дуч келинди: Тўсатдан ўкраб

йиғлаганча бўйнимдан қучоқлаб олди. Ко-

миссар ўкраб йиғлаб юборди (Ў.Ҳошимов).

Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тоғай Мурод

асарларини кўздан кечириш тақлидий ва

тасвирий сўзларнинг бадиий асар матнида

кучли экспрессив восита бўлиши мумкин-

лигини тасдиқлайди. Бу туркум сўзлар си-

расидаги йиғламоқ феълига боғланиб кел-

ган бирликларнинг такрор ва жуфтлашган

ҳолда қўлланилганлиги ёзувчи услубининг

ёрқин ифодасига айланган:

биғ­биғ, биғғ­биғғ: Робия ҳамсояси гўдаги

биғ­биғ йиғлади. Чақалоғимиз шунда­да

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 21

ўчирмади. Биғғ­биғғ йиғлай берди. Дарҳақиқат, ифоданинг бадиийлиги учун
дувв­дувв: Болалар дувв­дувв йиғлайди. тақлидий ва тасвирий сўзлардан бу қадар
зор­зор, зориллаб­зориллаб: ­ Эна- самарали фойдаланиш, улардаги халқона
руҳни бадиий матнларга кўчириш бошқа
жон, ўлдим­е, энажон­е!.. – дея зор­зор ўзбек ижодкорларида деярли учрамайди.
йиғлайман. Зиёд зориллаб­зориллаб
йиғлаб қўя беради. Хулоса қилиб айтганда, ушбу айтил-
ганлар тақлидий ва тасвирий сўзларнинг
пиқ­пиқ: Дўхтир аёл... баданларимни стилистик хусусиятлари ҳақида муайян
қаради­қаради... пиқ­пиқ йиғлади... Онамиз хулосаларга келишга имкон беради. Даст-
увв­увв йиғлайди. лаб келинган хулоса шундан иборатки, бу
типдаги сўзларнинг пайдо бўлиши оғзаки
ув­ув, увв­увв, уввос­уввос: Ув­ув­ув!.. сўзлашув услубига хос. Улардаги эмоцио-
нал­экспрессив хусусиятлар ҳам асосан ана
— дея йиғлади. Боласига боқиб увв­увв шу услубга хос матнларда содир бўлади ва
йиғлади. Момомиз уввос­уввос йиғлайди. ундан кейин публицистик ва бадиий мат-
нларга кўчиши мумкин (М.Йўлдошев поэ-
чинқириб, чинқириб­чинқириб: ­Вой тик актуаллашган тақлидий сўзлар бадиий
сочим! ­ дея чинқириб йиғлади. Мен образ яратишнинг битмас­туганмас ман-
чинқириб­чинқириб йиғлаб қўя бераман. баи эканлигини айтган [1]). Тил бирликла-
рининг бу тури илмий ва расмий услублар-
чирр­чирр: Аёлимиз ёмон қилиқ қилди­ га хос эмас.
ёв — чақалоғимиз энди чирр­чирр йиғлади.
Жониворлар овози ва табиий ҳодисалар
юм­м­юм­м: Зиёдни онаси юм­м­юм­м образини ифодалаган тақлидий ва тасви-
йиғлайди. рий сўзлар инсонга кўчирилиб, метафо-
ризациялашганда стилистик жараён юз
ўкириб­ўкириб: Ботир фирқа... ўкириб­ беради ва улар таъсирчанлик ҳамда об-
ўкириб йиғлаб қўя берди! разлиликка хизмат қиладиган муҳим тас-
вирий воситага айланади. Бу кўчим нарса­
ҳиқ­ҳиқ: Ошпаз қиз ўчоқ бошида ҳиқ­ҳиқ ҳодисаларга нисбатан содир бўлганда эса,
йиғлаб ўтиради. сўз ўзининг олий даражадаги мақомига
эришади — поэтик воситага айланади.
ҳўнгиллаб: Қизимиз ҳўнгиллаб йиғлади.
ҳўнгир­ҳўнгир: Хаёллар оғушида ўтирди­ Тақлидий ва тасвирий сўзлардан бошқа
ўтирди... тағин йиғлади. Ҳўнгир­ҳўнгир сўз туркумларининг ясалиши уларнинг сти-
йиғлади. листик имкониятларини янада кенгайти-
риб боради. Шунингдек, бу тип сўзларнинг
ҳўнграб: Мўлтайди­мўлтайди... ҳўнграб миллий ва локал хусусиятларга эгалиги
йиғлади. уларнинг семантик­стилистик жиҳатдан
мунтазам бойиб боришига асос бўлади.
ҳўнг­ҳўнг: Ҳўнг­ҳўнг йиғлади. Нотавон­
нотавон йиғлади. Хокисор­хокисор йиғлади
каби.

Ўзбек тилидаги изилламоқ феъли- га
асос бўлган из­з­из­з тақлид сўзини
йиғламоқнинг изоҳловчи сифатида
қўлланганлигини биз қараб чиққан бошқа
матнларда учратмадик: Зиёднинг онаси бе-
тини билакларига босади. Зиёднинг онаси
из­з­из­з йиғлайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Йўлдошев М. “Тақлидий сўзларнинг лингвопоэтик имкониятлари”. http://myuldashev.blogspot.
com/2015/02/blog­post_17.html.

2. Юнусова А.”Инглиз ва ўзбек тилларида тақлидий сўзларнинг ифодаланиши”. International Scientific
Journal http://www.inter­nauka.com/

3. Қўнғуров Р. “Ўзбек тилида тасвирий сўзлар”. – Тошкент: Фан, 1966.

22 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

A.S.Soleyev
Vice-rector of Samarkand State University

INTEGRATION OF UNIVERSITIES OF
UZBEKISTAN AND CHINA
ON THE GREAT SILK WAY

Аннотация: Ўзбек-Хитой тарихий, маданий, илмий ва педагогик алоқалари ўзига хос,
қадимий тарихга эга бўлиб, унинг келиб чиқиши Буюк Ипак йўлининг яратилиш даврига бо-
риб тақалади. Ипак йўли интеграция, алмашинув ва алоқа йўли сифатида қарийб икки минг
йил давомида инсониятнинг умумий фаровонлиги ва ривожланишига катта ҳисса қўшди.
Бу улуғ йўл туфайли нафақат савдо-сотиқ, балки Хитой ва ўзбек халқлари ўртасида билим
ва маърифий қадриятлар алмашинуви ҳам юз берди. Жумладан, Мирзо Улуғбек каби буюк
ўзбек олимларининг қўшган улкан ҳиссаси туфайли Самарқанд Буюк Ипак йўлининг асо-
сий транзит нуқталаридан бири бўлган. Унинг асарлари Осиё ва Европа маориф оламида
юқори баҳоланган. Бугунги кунда Самарқанд давлат университети Хитой ва Ўзбекистон
ўртасидаги ушбу тарихий муносабатларни давом еттириб, ҳар икки мамлакат универси-
тетлари талабалари ва университет ходимлари учун турли алмашинув дастурлари ва
семинарлар ташкил этилмоқда.

Калит сўзлар: Олий таълим, Буюк Ипак йўли, Мирзо Улуғбек, Ўзбекистон-Хитой универ-
ситетлари.

Аннотация: Узбекско-китайские исторические, культурные, научные и педагогические
связи имеют уникальную, древнюю историю, истоки которой восходят к периоду созда-
ния Великого Шелкового пути. Как маршрут интеграции, обмена и коммуникации, Шел-
ковый путь внес большой вклад в общее благосостояние и развитие человечества на про-
тяжении почти двух тысячелетий. Благодаря этой великой дороге произошел не только
товарообмен, но и обмен знаниями и образовательными ценностями между китайским
и узбекским народами. В частности, Самарканд был одним из главных перевалочных пун-
ктов Великого Шелкового пути, благодаря выдающемуся вкладу великих узбекских ученых,
таких как Мирзо Улугбек. Его работы были высоко оценены в азиатском и европейском об-
разовательном мире. Сегодня Самаркандский государственный университет продолжа-
ет эти исторические отношения между Китаем и Узбекистаном, организуя различные
программы обмена и семинары для студентов и сотрудников университетов обеих стран.

Ключевые слова: Высшее образование, Великий Шелковый путь, Мирзо Улугбек, Узбек-

ско-китайские университеты.
Abstract: Uzbek - Chinese historical, cultural, scientific and pedagogical ties have a unique,

ancient history, the origins of which date back to the period of the Great Silk Road. As a route for
integration, exchange and communication, the Silk Road made a great contribution to the general
well-being and development of mankind for almost two millennia. Owing to this great road, there
was not only commodity exchange, but also exchange of knowledge and educational values between
Chinese and Uzbek peoples. Especially, Samarkand was one of the main transshipment points of the
Great Silk Road, due to outstanding contributions of great Uzbek scientists such as Mirzo Ulugbek.
His works were highly valued in Asian and European educational world. Today, Samarkand State
university continues this historical relationship between China and Uzbekistan, organizing various
exchange programs and seminars for students and university staff of universities of both countries.
For further development Uzbek-Chinese relationship, several areas and directions of the cooperation
were pointed out by directorate of Samarkand State University.

Keywords: Higher Education, Great Silk Road, Mirzo Ulugbek, Uzbek-Chinese universities.

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 23

Understandingtheessenceoftheproblem Tashkent and Termez, in turn, enlightened
of the conference, at the beginning of the Chinese minds taught our ancestors the
report I would like to ask a question: Why basics of Confucianism and Tao, which
is the integration of universities of our two subsequently created a spiritual and
countries necessary? What is the essence of scientific connection lasting for thousands
the relevance of the Uzbek-Chinese inter- of years. Before the adoption of Islam for
university relations, including the predicate the peoples of Central Asia in all areas, the
between Samarkand State University and closest connection was with China. At a
Xian Jiaotong University. certain time, even religion was the same -
Buddhism.
Firstly, if we look at the issue on a more
global scale, I would answer in this way: it Ancient Chinese sources inform about
is through the scientific ties of the minds of the preacher and translator Kang Seng – hui
nations that international integration in (康 僧 会 （? - 280th), whose historical
everything will take place on the basis of
specific scientific achievements, on real homeland was Samarkand. Visiting Nanjing
historical facts and arguments. A scientific (南京, Nánjīng) ­ the capital of the state
approach will be a breakdown locomotive
of cultural, historical, spiritual and other of U, Kang Seng-hui founded a Buddhist
relations between our peoples. temple and was engaged in the translation
of Buddhist sutras.
Secondly, the Uzbek - Chinese historical,
Since ancient times, thanks to local
cultural, scientific and pedagogical ties thinkers, Samarkand has been a kind of
have a unique, ancient history, the origins Mecca on the Great Silk Road. Knowingly
of which date back to the period of the the French historian Jean­Paul Roux wrote:
Great Silk Road, crossed first in 139 BC. “The Silk Road made Samarkand one of the
during the journey of the Khan dynasty main transshipment points. Grapes, gold
diplomat Zhang Qian (张 骞 , Zhāng and silver dishes, linen, aromatic oils,
Qiān) to our country. The aforementioned products of urban artisans and peasants, as
transcontinental path, referred to as the well as dancers, were well known and were
“Greatest Route in Human History” - later in high demand even in China”. The ancient
became the leading bridge between East Chinese were also interested in the
and West, as well as an important engine philosophical and social sciences of Central
not only of trade, but also of science, Asia, including the educational institutions
culture, philosophical thought between the of Samarkand. The famous pilgrim,
ancient empires of China, Central and West scientist, Buddhist, traveler, philosopher
Asia. Scientific and philosophical views, and translator Xuanzan (玄奘, Xuánzàng,
teachings of Buddhism, Confucianism, and (602­664)), besides Ferghana, Tashkent, he
works of thinkers of Central Asia began to also visited Samarkand. Xuanzan was
spread. As a route for integration, exchange engaged in studies and scientific activities
and communication, the Silk Road made a in higher educational institutions of
great contribution to the general well-being Samarkand, which are considered to be
and development of mankind for almost peculiar predecessors of Samarkand State
two millennia. University.

Thanks to Silk Road, the inhabitants of On the other hand, the teachings of
the Celestial Empire learned the knowledge Confucius,the ancient thinker and
of Buddha from the thinkers of Samarkand, philosopher, the founder of the first
university of the Celestial Empire, had a

24 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

profound influence on the whole of East and was completed and recommended for
Central Asia, as well as on the philosophical defense. For the first time in the republic,
views of thinkers of Samarkand. university staff published books on Chinese
literature, philosophy, history, such as
After the penetration of Islam, the “Chinese Language” (汉语 .Hànyǔ),
cultural, scientific and educational ties with “History of Chinese Literature” (中国 文
China weakened, but did not stop. The 学 史), “Chinese Folklore” (中国 古代 神
dictum of the Prophet Muhammad, “Study 话 故事 与 传说), “Chinese literature and“
Science Even in China,” which became an Tao-de-Jing ”(中国 文学 道德 经), Sino-
instruction for Muslim scientists, made it Uzbek dictionaries, etc.
possible to study advanced Chinese science.
Interacting with the thoughts of Chinese Currently, a fruitful cooperation between
philosophers and supplementing them Samarkand State University and a number
with local worldviews, Scientists of Central of Chinese universities was established.
Asia created works where the philosophical
thoughts of the Celestial Empire, Confucian A profitable partnership with Xian
teachings began to be portrayed in a Sufi Jiaotong University was established. Mutual
allegorical form, whose characters depicted visits delegations of two universities took
Far Eastern parables in a Muslim outfit. place in the framework of this cooperation.
In 2018, the rector of Samarkand State
During the reign in Samarkand of the University professor Rustam Khalmuradov
outstanding scientist of his era, Mirza visited this university.
Ulugbek, Confucianism as part of ancient
Chinese philosophy was studied and taught Later, there were the visits by the leading
at his madrasah university, along with the staff of this university to Samarkand State
natural and human sciences. The main University. In March 2019, a training
work of Mirza Ulugbek, “New Astronomical seminar on electronics and computer
Tables” (“Zigi Jadidi Kuragani”) on engineering was held, in which students
astronomy, was popular not only in China and teachers of Samarkand State University
but also in India. It also gained great fame participated. The seminar was held for one
among Europeans (was published in Oxford week and 14 professors from Xian Jiaotong
in 1665). The astronomical table of Ulugbek Universty conducted lectures and seminars.
was incomparable for its time. Ulugbek’s The training was attended by about 150
chronology differs from the modern one by participants who were awarded with the
only one minute. certificates.

The Samarkand Academy more than two A group of 12 teachers from Samarkand
centuries ago was recognized as the great State University were invited to the Summer
French philosopher and writer Voltaire courses at Xian Jiaotong Universty for 12
(1694­1778). He wrote: “Ulugbek founded days. All participants received certificates
an academy in Samarkand. He clarified the and discussed the possibility of holding the
measurement of the globe and participated next seminar in Samarkand.
in the compilation of astronomical tables”.
Currently, 4 doctoral students and 4
In Samarkand State University, research masters have received scholarships to study
projects on the study of Chinese science, in the relevant programs of this university.
history, and literature are being successfully
carried out. A doctoral dissertation on the Based on mutual agreement, two Joint
genesis of Sino-Uzbek literary relations educational programs for bachelors in
Mechanics and Materials Science under the
2 + 2 scheme were created. Currently, the

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 25

registration of teaching materials is being and international Uzbek-Chinese relations,
finalized. the prosperity of humanism and world

The opening of the monument and square peace. These relations just coincide with
of Confucius at Samarkand State University the integration of inter-university relations
has become a manifestation of respect and between the Republic of Uzbekistan and
China.
tribute to the great philosopher and teacher.
The scientific and cultural heritage of the Based on the main priorities of the
great ancestors-thinkers has served for external educational strategy of the
centuries as the prosperity of humanism, universities, I would like to propose several
progress, friendship between peoples; it areas and directions where our universities
will continue to strengthen the scientific could successfully cooperate.

1. Close forms of cooperation at the interuniversity level in the foreground should
be reflected in the cooperation of integrational-complex researches, including areas of
research in universities located on The Great Silk Road. It would be good to establish the
publication of an authoritative scientific journal of international status.

2. We would be very grateful for the opportunity to study the form and process of
preparation of educational works, because it is fundamentally different from European
universities. This opportunity should be expanded between our universities.

3. We offer to arrange grants for joint scientific works or the publication of books
that are written jointly by scientists of universities located on the Great Silk Road.

4. An important factor in inter-University relations is the publication and printing of
research materials, monographs, textbooks, brochures, etc. It would be wise to establish
an exchange, the transfer printing of these publications.

5. It is possible to establish an interuniversity process of exchange of students and
teaching staff.

26 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

B. ERGASHEV, BUYUK IPAK N. XUSHVAQTOV,
tarix fanlari doktori, YO‘LINING tayanch doktorant (PhD).
ZAMONAVIY
professor
TARIXSHUNOSLIKDA
O‘RGANILISHI

Annotatsiya: Buyuk ipak yo’li Yevrosiyo xalqlari o‘rtasida savdo-sotiq aloqalarini, Sharq
va G‘arb xalqlari o’rtasida sivilizatsiyalararo muloqat almashuvidagi madaniy qadriyatlar,
ilm-fan va shaharlarning rivojlanishida muhim vosita vazifasini bajargan. Shu tariqa yol
boylab sivilizatsiyalararo muloqot uchun shart-sharoitlar yaratilgan. Ushbu ilmiy maqolada
O‘zbekiston hududidan kesib o‘tuvchi qadimiy Ipak yo‘li tarixining zamonaviy
tarixshunoslikda o‘rganilishi tahlil qilingan.

Kalit so‘zlar: Buyuk Ipak yo‘li, tarixshunoslik, O‘zbekiston, Xitoy, Yevropa, Samarqand,
tarixiy manbalar, metodologiya,

Abstract: The Great Silk Road served as an important tool for trade relations between
Eurasian peoples, exchange of cultural values between Eastern and Western civilizations,
development of science and cities. In this way, conditions were created for communication
between civilizations along the road. This scientific article analyzes the study of the history
of the ancient Silk Road crossing the territory of Uzbekistan in modern historiography.

Key words: The Great Silk Road, historiography, Uzbekistan, China, Europe, Samarkand,
historical sources, methodology, historiography.

Aннотация: Великий шелковый путь сыграл важную роль в торговых отношениях
между народами Евразии, обмене культурными ценностями, наукой и городами, в
обмене межцивилизационным общением между народами Востока и Запада. Таким
образом были созданы условия для общения между цивилизациями вдоль дороги. В
данной научной статье анализируется изучение истории древнего Шелкового пути,
пересекавшего территорию Узбекистана, в современной историографии.

Ключевые слова: Великий шелковый путь, историография, Узбекистан, Китай,
Европа, Самарканд, исторические источники, методология, историография.

Buyuk ipak yo‘li tarixshunosligini Buyuk ipak yo‘li insoniyat rivojining

sistematik tarzda o‘rganish uchun, avvalo barcha davrlarida taraqqiy etib kelayotgan
tadqiqotning ilmiy geografik ko‘lamini tarixiy ahamiyatga molik yo‘l hisoblanadi.
aniqlashtirib olishimiz kerak. XIX asrning Har bir xalqning rivojlanishi uchun muhim
ikkinchi yarmidan boshlab Ipak yo’lini belgilaridan biri ushbu xalqning insoniyat
o‘rganishga bo‘lgan ilmiy qiziqishlar sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi bilan
boshlangan. Chunki, ushbu davrda qadimgi o‘lchanadi. Insoniyat tarixida mavjud bo‘lgan

savdo yo‘lining bugungi ommaviy nomi bilan ushbu eng ulkan qit’alararo savdo yo‘li
atala boshlagan davri edi. Buyuk va qadimiy Yevropa va Osiyoni bir-biriga bog‘lab, antik
yo‘l tarixini o‘rganishning bir tomonlama Rim davlatidan to Yaponiyaning qadimgi
jihatidan, asta-sekinlik bilan ko‘p tarmoqli poytaxti Nara shahrigacha cho‘zilgan edi.
tadqiqot doirasiga aylana boshlaganligini
ko‘rishimiz mumkin. Buyuk ipak yo‘li tarixiy fenomeni
doirasida bugungi kunda mahalliy va xorijiy

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 27

tarixshunoslikda ilmiy-tadqiqot ishlari olib Buyuk ipak yo‘lining vujudga kelishi uchun
borilmoqda. Shuningdek, ushbu keng ma’no asos bo‘lgan tarixiy davr Xan sulolasining
va mazmunga ega bo‘lgan tarixiy ahamiyati hukmronligi davriga to‘g‘ri keladi. Xitoy
orqali Sharq-G’arb davlatlarining tarixiy yo‘l tarixiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak tarixiy

bo‘ylab almashinilgan milliy madaniy davrlar o‘tgani sayin sulolalarning tez- tez
meroslarining tub ahamiyatini chuqur ilmiy o‘zgarib turishi hodisasini ko‘rishimiz
jihatdan o‘rganish dolzarb mavzulardan biri mumkin. Bunday tarixiy jarayonlardan birida
bo‘lib kelmoqda. insoniyat sivilizatsiyasining eng yuksak
tayanch fenomenal hodisilaridan biri bo‘lgan,
Insoniyat sivilizatsiyasiga bebaho hissa Buyuk ipak yo‘lining vujudga kelishi bilan
qo‘shgan O‘zbekiston azaldan dunyodagi
ko‘plab olim va tadqiqotchilar diqqat- izohlanadi. Ipak yo‘lining vujudga kelishi
uchun Xan imperiyasi hukmron bo‘lgan
e’tiborini tortib kelgan. Ipak yo‘li Markaziy davrda (milloddan avvalgi III asr) o‘zlariga
Osiyo xalqlarini siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ittifoqchilarni topish va ular bilan diplomatik
savdo sohasidagi hayotida katta o‘rin tutgan. aloqalarni o‘rnatish orqali ko‘chmanchi
Markaziy Osiyo xalqlari bu yo‘l tuyfayli G’arb (turk) Xun qabillariga qarshi kurash olib
va Sharq dunyosi hamda ularning xo‘jalik borish ehtiyoji sabab bo‘lgan. Bunday
ixtirolaridan sivilizatsiyalararo muloqot yo‘li
mas’uliyatli vazifani bajarish uchun kuchli
orqali munosabatga kirishganlar. diplomatik vakillar guruhi kerak edi. Shunday
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev 2017­yilning mas’uliyatli missiya Chjan Syan tomonidan
amalga oshiriladi.
14-15-may kunlari Xitoy Xalq Respublikasida
bo‘lib o‘tgan “Bir makon, bir yo‘l” xalqaro Insoniyat tarixida o‘z yechimini kutayotgan
forumida so‘zlagan nutqida “Biz qayta voqealar talaygina. Ayniqsa, dunyo fani va
tiklayotgan Buyuk ipak yo‘lida Samarqand, madaniyatining ravnaqiga, hunarmandchilik
Buxoro, Xiva kabi bir necha ming yillik tarix hamd sanoat markazlarining tarkib topi-
shiga, davlatlararo siyosiy, iqtisodiy va
va boy madaniyatga ega bo‘lgan shaharlar madaniy aloqalarining o‘rnatilishi, hatto
joylashgan”, deya alohida e’tirof etgandi.
zamonaviy temir va avtomobil yo‘llari
Buyuk karvon yo‘llarining jamlanmasini tarmoqlarining qurilishiga ham ijobiy ta’sir
birinchi bo‘lib venetsiyalik savdogar Marko ko‘rsatgan Buyuk ipak yo‘lining ko‘pgina
Polo «Ipak yo‘li», deb nomlagan. Marko Polo jihatlari hanuzgacha jumboqligicha qol-
yevropaliklardan birinchi bo‘lib Xitoy moqda.

imperiyasining hududini ko‘p tomonlama So’nggi paytlarda bu masalaga dunyo
o‘rgangan. «Buyuk ipak yo‘li» (nemischada tarixchi olimlari va keng jamoatchilikning
Seidenstrasse) atamasini esa nemis
tadqiqotchisi Ferdinand Rixtgofen 1877-yilda e’tibori yanada kuchaydi. Jumladan, YUNESKO
o‘zining «Xitoy» («Xitoy: shaxsiy sayohat va homiyligida Buyuk ipak yo‘lini o‘rganishga oid
keyingi chuqur tadqiqotlar natijasi») nomli ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Shu munosabat
bilan Buyuk ipak yo‘lining shakllanish tarixi
fundamental asarida ilk bora ilmiy tarzda bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga
muomalaga kiritgan. Xan imperiyasi davrida bag’ishlangan ko‘plab anjumanlar o‘tkazildi.
vujudga kela boshlagan Ipak yo‘li tarixi
haqida dastlabki ma’lumotlarni, mashhur 1987­yilda YUNESKO xalqaro tashkiloti
xitoylik tarixchi Sima Syanning ijodidan bilib tomonidan "Ipak yo‘li — muloqot yo‘li" nomli
olishimiz mumkin. Sima Syanning tarixga oid xalqaro dastur ishlab chiqildi. Ushbu dastur
asari Xitoy tarixiga bag‘ishlangan bo‘lib, xitoy doirasida 1987­1998­yillarda Ipak yo‘li
bo‘ylab o‘ndan ortiq ekspeditsiyalar
tilida Shi Ji yani Tarixiy xotiralar ("Historical uyushtirilgan. Jumladan, 1987­yilda
Records"), deb nomlangan. Rixtgofenga
qadar «Ipak yo‘li» «G’arbiy meridional yo‘l», Istanbul-Pekin yo‘nalishida "Marko Polo
deb kelinardi.

28 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

izidan", 1990­1991­yillarda "Dengiz A.Anarbayev, G.Agzamov, A. Aytboyev,
ekspeditsiyasi", 1991­yil yozida "Markaziy
Osiyo respublikalari bo‘ylab", 1992­yilda O.Mavlonov va boshqa bir nechta tarixchi
"Ko‘chmanchi madaniyat izlari bo‘ylab olimlar mavzuning ayrim jihatlarini
o‘zlarining ilmiy tadqiqot ishlarida yoritib
ekspeditsiya", 1995­yilda Yevropadagi Ipak berishgan.
yo‘li tarmoqlari va boshqa bir nechta ilmiy-
tadqiqot ekspeditsiyalari tashkil etildi. O‘zbekiston hududidan o‘tgan Buyuk ipak
Ekspeditsiyalarning natijalari ilmiy-tadqiqot
materiallari sifatida to‘planib, kitob va yo‘lining tarixiy manzilgohlari haqida taniqli
jurnallarda nashr ettirildi. arxeolog olim, akademik E.Rtveladze “Buyuk
ipak yo‘li” kitobida juda ko‘plab moddiy
1990­yillarda Buyuk ipak yo‘lini madaniyat haqida ma’lumotlar qoldirgan.
o‘rganishga qaratilgan xalqaro ilmiy Kitobdan Xitoyning qadimgi O‘zbekiston
anjumanlar o‘tkazildi. Ushbu anjumanlarda savdogarlari faoliyati bilan bog‘liq Buyuk
Buyuk ipak yo‘lining tarixi, buguni, kelajagi
haqida ilmiy xulosalar berildi, o‘nlab taklif va ipak yo‘li manzilgohlari haqida ma’lumotlar
mulohazalar ishlab chiqildi. "Qadimgi va o‘rta o’rin olgan. Abduxoliq Abdurasul o‘g‘lining
asrlarda Markaziy Osiyoda Buyuk ipak yo‘li “Buyuk ipak yo‘li”, “Chin va Mochin” va
boshqa ilmiy tadqiqotlarini ham e’tirof etish
tarmoqlarining shakllanishi va rivojlanishi" joiz. O‘zbekistonning Buyuk ipak yo‘lini
(1990­yil. oktabr. Samarqand), "Ipak yo‘lida tiklash borasida Osiyo mamlakatlari bilan
joylashgan davlatlarning meposi" (1993­yil, hamkorligi A.Qirgizboyevning “O‘zbekiston
3-7-iyun, Finlyandiya) "Buyuk ipak yo‘lida til
va yozuvlar" (1994­yil, 30­sentabr 1­oktabr). Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan
«Ipak yo‘lining uyg‘onishi: madaniy sayohat xalqaro hamkorligi” monografiyasida chuqur
va O‘zbekistonda an’analarning uyg‘onishi» tahlil qilib berilgan.
(1996­yil, 21­22­fevral. Buxoro) kabi ilmiy
anjumanlarning materiallari to‘plam sifatida Buyuk ipak yo‘lining tarixi bo‘yicha
chop etildi. Salmoqli maqola va tadqiqotlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan professor
respublika davriy matbuoti orqali A.Xo‘jayev o‘zining “Buyuk ipak yo‘li:
munosabatlar va taqdirlar”, deb nomlangan
jamoatchilikka yetkazildi. Bir qator kitobida qadimiy savdo yo‘lining vujudga
mamlakatlarda Buyuk ipak yo‘lini o‘rganishga kelishi to‘g‘risida ayrim mulohazalarni keltirib
ixtisoslashgan maxsus ilmiy markaz va o‘tadi. Ko‘plab adabiyotlar va tadqiqotlarda
institutlar tashkil etildi.
milloddan avvalgi II asrda vujudga kelgan
Ularda faoliyat olib borayotgan ilmiy Ipak yo‘lining undan ham avvalgi davrlarga
xodimlar Buyuk ipak yo‘li tarixini o‘rganish borib taqalishini, shuningdek, Buyuk ipak
yo‘lining kamida 3-4 ming yil avval paydo
borasida ilmiy tadqiqot ishlarini olib bo‘lganligini ayrim dalillar asosida ta’kidlab
borishmoqda. Birinchi maxsus institut o‘tadi. Chunki, savdo karvonlarining to‘liq
1970­yillardayoq Yaponiyada tashkil tarzda faoliyati yo‘lga qo‘yilishidan oldin
etilgandi. Hozirda Yaponiya, Hindiston,
Xitoy, Shri-Lanka va O‘zbekistonda shunday ham kichik karvon yo‘llari faoliyat olib
nomdagi institutlar faoliyat olib bormoqda. borgan. Shuningdek, mahalliy tarixchilardan
Yaponiyaning Kamakura shahridagi maxsus Sh.Xayitov, M.Orziyev va J.Ergashevlarning
“Markaziy Osiyo va Xitoy: Buyuk ipak yo‘li
oliygohda «Buyuk ipak yo‘lining arxeologiyasi chorrahalarida” (milloddan avvalgi IV- VIII
va san’ati» nomli jurnal chop etilmoqda. asrlar) nomli risolasini alohida tilga olish

Buyuk ipak yo‘li tarixini o‘rganishda joiz. Risolada mualliflar Markaziy Osiyo va
mahalliy olimlardan akademik E.Rtveladze, Xitoyning ilk aloqalari boshlanishida Sharqiy
A.Xojayev, O.Kobzeva, Abduxaliq Abdurasul Turkistonning o‘rni muhim bo’lganligini,
o‘gli, A.Qirgizboyev, A.Berdimurodov, milloddan avvalgi IV-III asrlarda bu aloqalar
boshlanganini asarda alohida ta’kidlashgan.

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 29

Buyuk ipak yo‘lining vujudga kelishi va qildirgan. Xinru Lui tadqiqotlarida Buyuk ipak
rivojlanishida O‘zbekistonning tutgan o‘rnini
xorijiy tarixshunoslik asosida yoritib berish yo‘li bo‘ylab joylashgan xalqlarning o‘zaro
bizning tarixshunosligimizda muhim siyosiy, madaniy hamda ijtimoiy-iqtisodiy
almashunuvi davrini barcha zamonlarda
ahamiyatga ega masaladir. Bu O‘zbekiston qanday tarzda o‘tganligini va ularning
hududining Sharq va Garb dunyosini o‘zaro taraqqiyotini batafsil tushuntirib bergan.
muloqotga kirishishida muhim tranzit yo‘llar
kesishgan chorrahada joylashganligi bilan Valeria Hansenning Ipak yo‘lining yangi
izohlanadi. tarixi, deb nomlangan ilmiy faktlarga
asoslangan asarida Buyuk ipak yo‘lining
Jahon tarixida o‘zining qadimiy tarixi bilan asosiy tarmog‘i hisoblangan qadimiy
So’g’diyonaning markazi Samarqand shahri
alohida ajralib turuvchi Xitoy insoniyat va bu yerda qadimdan yashab kelgan xalqlar
sivilizatsiyasiga sezilarli va ijobiy tarzda o‘z
tasirini ko‘rsatgan. Buni Ipak yo‘li haqida haqida ma’lumotlar keltirilgan.
ilmiy izlanishlar olib borgan tarixchilar O‘zbekistonning qadimiy shaharlari
misolida ko‘rib o‘tishimiz mumkin. Ma’lumki,
tarixnavislik sohasi antik davlardan boshlab Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent Buyuk
rivojlanib kelgan. Buyuk ipak yo‘li jahon Ipak yo‘lida o‘z o‘rniga ega bo’lib, dunyoning
eng mashhur shaharlari sirasiga kiradi.
tarixshunosligida o‘rganiladigan ulkan O‘zbekistonning qadimiy shaharlaridan Ipak
salohiyatga ega bo‘lgan yo‘nalishlardan biri yo‘lining eng muhim tarmoqlari o’tgan.
hisoblanadi. Xitoy tarixida mavjud bo‘lgan
imperiyalar tarixi va ularning insoniyat Shuning uchun ham ushbu shaharlar tarixi
sivilizatsiyasining ajralmas qismi bo‘lgan bo‘yicha tarixiy ilmiy tadqiqot ishlarini olib
Buyuk ipak yo‘li rivojidagi o‘rnini batafsil borgan G‘arb va Sharq tarixchilari, Ipak yo‘li
tarixini yozish jarayonida, mazkur yo‘lning
tarzda yoritib beradigan tarixshunoslikning markaziy tarmog‘idagi shaharlarning
yangi metodlari yordamida yozilgan sivilizatsiyalararo muloqotdagi o‘rni haqida
adabiyotlar ko‘plab topiladi.
batafsil ma’lumotlarni ham keltirib o‘tishganligi
Buyuk ipak yo‘lining O‘zbekiston hududi yuqoridagi ma’lumotlarda ko‘rib o‘tildi.
bo‘ylab kesib o‘tgan tarmoqlaridagi shaharlar
tarixini xorijiy tarixshunoslikka tayangan Buyuk ipak yo‘lining mavjud bo‘lgan
holatda o‘rganish mavzuning dolzarbligini davrini insoniyat tarixida fenomenal jarayon
belgilab beradi. sifatida qabul qilish mumkin. Chunki, ushbu
yo‘l orqali Sharq va G‘arb xalqlari o‘zlari uchun
Mavzu xorijlik tarixchi olimlardan Peter
Frankopan, Agnew Neville, Valeria Hansen, yo‘l ochilguncha bo‘lgan vaqt mobaynida
Nils Ambolt, Beckwith Christopher, Blunt noma’lum bo‘lgan xalqlar va hududlar bilan
tanishish imkoniyatiga ega bo‘lishdi. Buning
Wilfrid, Bonavia Judy, Hedin Sven, Hopkirk natijasida, Yevrosiyo bo‘ylab madaniyatlararo
Peter, Liu Xinru, Nebenzahl Kenneth, Tucker muloqot doirasining asosiy bo‘g‘ini sifatida
Jonathan, Whitfield Susan, Whitlock Monica, Ipak yo‘lining yanada kengayishi vujudga
Wood Frances, Nile Green, Jacqueline Moore, keldi. Buyuk ipak yo‘li tarmoqlarida
Bernard Ollivierlarning ilmiy izlanishlarida
to’liq yoritilgan. joylashgan shaharlarda yashagan xalqlar
o‘rtasida o‘zaro siyosiy, iqtisodiy va madaniy
Tarixchi Xinru Liuning “Jahon tarixida Ipak sohalarda hamkorlik ilk davrlardanoq
yo‘li” (The Silk Road in World history) kitobi o‘rnatilgan. Natijada, Buyuk ipak yo‘li faqat
bugunda butun ipak yo‘li tarixshunosligida karvon yo‘li bo‘lib qolmasdan, Yevrosiyo
eng yuqori salohiyatga ega bo‘lgan adabiyotlar xalqlari sivilizitsiyasi tarixida o‘chmas iz
sirasiga kiradi. Bundan tashqari, Xinru Liu
dunyo tarixi va asosan ipak yo‘li tarixiga qoldirgan, shaharlarning har tomonlama
taraqqiy etishida ulkan omil bo‘lib xizmat
bag‘ishlangan bir nechta kitoblar nashr qilgan.

30 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Ablat Xo‘jayev. (2007) "Buyuk ipak yo‘li: munosabatlar va taqdirlar". “O‘zbekiston milliy
ensiklopediya”. Toshkent. 91-b.
2. Абдухолиқ Абдурасул ўғли. "Буюк ипак йўли" // Мулоқот. – Тошкент, 1994.

3. Agnew Neville. "Conservation of Ancient Sites on the Silk Road". Los Angeles, The Getty

Conservation Institute, 1997.

4. Ambolt, Nils. Caravan. "Travels in Eastern Turkestan". London, Blackie & Son Ltd., 1939.
5. Berdimurodov A. "Buyuk ipak yo‘li". O’zbekiston nashriyoti. T.2017.

6. Beckwith Christopher. "Empires of the Silk Road". A History of Central Eurasia from the Bronze

Age to the Present. Princeton, Princeton University Press, 2009.

7. Blun T. Wilfrid. "The Golden Road to Samarkand". London, Hamish Hamilton, 1973.
8. Bonavia Judy. "The Silk Road. Xo‘tan to Kashgar". Hong Kong, Odyssey, 1992.
9. Кобзева О.П., Джалилов О.З. "Узбекистан и Китай на возрождающемся Шелковом пути"
(Монография). – Ташкент.2015.
10. Мавлонов Ў. "Ўрта Осиёда қадимги йўлларининг шаклланиши ва ривожланиши
тарихидан". Республика конференсия материаллари тўплами.-Тошкент: Академия, 2001.
11. Ртвеладзе Э. "Великий шелковый путь". T.1999.
12. Xayitov.Sh.A., M.Z. Orziyev va J.Y.Ergashev. (2014) “Markaziy Osiyo va Xitoy: “Buyuk ipak
yo‘li chorrahalarida (mill.avv.IV-mil.avv.VIII asrlar)”.Buxoro. 5-b.
13. Frankon. P. "The Silk Roads" (a new history of the world). – London. Bloomsbury Press, 2015.

14. Hansen. V. "Silk Road a new history". -London. Oxford university Press, 2012.

15. Xinru, L. "The Silk Road in World History". New York: Oxford University Press. 2010. 169-bet

16. Sheriff G.I., Akeje K. (2021), "Developmental Historiography of the Ancient Silk Road".

African Journal of Culture, History, Religion and Traditions 4(1), 69-80. DOI:10.52589/

AJCHRTA7OD6NDN.

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 31

Mardon BOLTAYEV,
SamDU Kengashi ilmiy kotibi, dotsent.

YUKSAK TARAQQIYOT UCHUN
MUKAMMAL ALIFBO ZARUR

Annotatsiya. Uch yil atrofida muhokama, munozaralar qilinib, lotin yozuviga asoslangan yangi
o‘zbek alifbosiga kiritiladigan o‘zgarishlar masalasi hal bo‘lish arafasida. Oxirgi muhokama va
amalda qo‘llash uchun uni tasdiqlash O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ixtiyorida qoldi. Ushbu
loyiha yakdillik bilan qabul qilinsa, o‘zbek adabiy tilining rivojiga, imlomizning mukamallashuviga,
ta’lim-tarbiya samaradorligi hamda savodxonligimizning oshishiga, xullas, barcha sohalarda
tubdan yangilanayotgan mustaqil Yangi O‘zbekiston taraqqiyotiga keng yo‘l ochiladi.

Kalit so‘zlar: Davlat tili, lotin yozuvi, o‘zbek alifbosi, imlo, harf, harflar birikmasi, savod
chiqarish, ona tili, adabiy til, oliy ta’lim muassasalari, yangi renessans, davriy nashrlar, Oliy Majlis.

Аннотация: В течение трех лет ведутся дискуссии, обсуждается вопрос о внесении
изменений на основе латиницы в новый узбекский алфавит. Окончательное обсуждение
и утверждение его для применения на практике осталось за Олий Мажлисом Республики
Узбекистан. Если этот проект будет принят единогласно, то он откроет широкие воз-
можности для развития узбекского литературного языка, совершенствования нашей ор-
фографии, повышения эффективности образования и грамотности, а также развития

нового независимого Узбекистана, который кардинально обновляется во всех сферах.
Ключевые слова: Государственный язык, латиница, узбекский алфавит, орфография,

письмо, сочетание букв, грамотность, родной язык, литературный язык, высшие учебные
заведения, новый ренессанс, периодические издания, Олий Мажлис.

Annotation: Discussions have been going on for three years, the issue of making changes based
on the Latin alphabet to the new Uzbek alphabet is being discussed. The final discussion and
approval of it for practical application remained with the Oliy Majlis of the Republic of Uzbekistan.
If this project is adopted unanimously, it will open up wide opportunities for the development of the
Uzbek literary language, improving our spelling, improving the effectiveness of education and
literacy, as well as the development of a new independent Uzbekistan, which is being radically
updated in all areas.

Keywords: state language, Latin alphabet, Uzbek alphabet, spelling, writing, combination
of letters, literacy, native language, literary language, higher educational institutions, new
Renaissance, periodicals, Oliy Majlis.

Garchi muhokamalar tugab, navbat so‘nggi bilishmoqda. Bunday xavotirdagi kishilar uzog‘i
so‘zga kelgan bo‘lsa-da, masala o‘ta muhim bilan yana 4-5 yil ichida yangi alifboda savod
chiqargan va ish yiritishga to‘la tayyor turgan
bo‘lganligi tufayli munozara va turli xavotirlar
tinganicha yo‘q. Bunga bir qator sabablar bor, yosh mutaxassislarga o‘z o‘rinlarini bo‘shatib
albatta. berishlari lozimligini-da tan olmayotganlardir.

Bu xavotirlarning birinchisi, yangi alifboni Hurmatli vatandoshlar, yangi alifboning
qariyb o‘ttiz yildan beri o‘rganmay kelayotgan takomillashtirilishiga to‘siq bo‘lgandan ko‘ra,
mamlakatimizning yangi renessans davrida
katta yoshli kishilarda sezilmoqda. Ular birdan barq urib rivojlanishini ta’minlashga bel
yangi alifboga o‘tib ketilsa (yangi alifboga bog‘lagan yoshlarimizga mustaqil, ijodkorlik va
o‘tish uchun o‘ttiz yillik tayyorgarliklarimiz tashabbuskorlik bilan harakat qilishlari uchun
qayoqqa ketdi?), qanday qilib ishlayman,
degan xavotirda kirill alifbosini afzal, deb yo‘l beraylik, ularni qo‘llab­quvvatlaylik!

32 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

Ikkinchi xavotir shuki, o‘ttiz yildan buyon aniqroq misollar yordamida ko‘rib o‘taylik.

kamchiliklari sezilib turgan, ammo tuzatishga 1995­yil 5­mayda o‘zgartirish va
qo‘shimchalar kiritilgan amaldagi lotin
imkon bo‘lmagan yangi alifboni isloh qilib, uni yozuviga asoslangan yangi alifbomiz: Aa, Bb,
Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp,
amalga joriy etishga, ya’ni shiorlar, bannerlar,
Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Xx, Yy, Zz, O‘o‘, G‘g‘, SHsh,
ko‘rsatkichlar, gazeta, jurnallar, darslik va CHch, Ngng harflari va harf birikmalaridan
iborat. Bu harflarga ko‘zimiz o‘rganib qolgan.
o‘quv qo‘llanmalar, hujjatlarni almashtirish, Shundan atigi 2 ta harf va 3 ta harflar
birikmasining qisman, shaklan o‘zgartirilishi
xodimlarni o‘qitish va boshqa shu kabilarga taklifi ilgari surilmoqda, yanada soddaroq qilib
aytadigan bo‘lsak, O‘o‘, G‘g‘, SHsh, CHch, Ngng
ketadigan xarajatlar uchun “bir olam” mablag‘ harflarining qo‘llanishidagi g‘ayriodatiy
holatlardan qutulish uchun ularga tuzatishlar
sarflanishi lozim, deb hisoblayotgan “hadikchi kiritilmoqda.

iqtisodchi”larning behuda Qarang: O‘o‘ harfi Ōō shakliga, G‘g‘ harfi
Ḡḡ shakliga (bu ikkala harfning yangi ko‘rinishi
tashvishlanayotganliklaridir. ularning mavjud yozma shakllariga
yaqinlashtirilgan), SHsh harflar birikmasi Şş
Azizlar, bu xavotir ham juda o‘rinli emas. shakliga, CHch harflar birikmasi Çç shakliga,
Ngng harflar birikmasi Ñň shakliga o‘tkazilishi
Bunday ishlar uchun mablag‘ kerak, albatta. maqbulligi haqidagi mulohazalar ommaviy
axborot vositalari, ijtimoiy tarmoqlarda
Ammo sizlar xavotir olayotganingizchalik juda bo‘lgan aksariyat muhokamalarda, Davlat tilini
rivojlantirish departamenti yig‘ilishlarida
ulkan va dahshatli miqdorda emas. Shuni ma’qullanib, tasdiqlash uchun O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi muhokamasiga
unutmaslik kerakki, bugungi kelajak avlod taqdim etildi. Bu o‘zgarishlar alifbomizdagi
mavjud beshtagina harfning ixchamlashishiga
uchun qilinayotgan bu islohot kelgusida katta olib kelyapti, ular tashqaridan boshqa biror bir
harf bilan almashtirilayotgani yo‘q. Mana shu
samara berib, ulkan zafarlar quchishimiz o‘zgarishlar bilan isloh qilingan va tasdiqlash
uchun tavsiya etilgan lotin yozuviga asoslangan
uchun mustahkam poydevor bo‘ladi. Shuni yangi alifbomiz quyidagicha nisbatan
mukammal ko‘rinish oladi: Aa, Bb, Dd, Ee, Ff,
unutmaylikki, bu dunyoda hech narsa abadiy Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt,
Uu, Vv, Xx, Yy, Zz, Ōō, Ḡḡ, Şş, Çç, Ñň. Agar mana
emas, hamma narsa muvaqqat, rivojlanish va shu isloh qilingan alifbo tegishli tasdiqlardan
o‘tib, amaliyotga tatbiq etilsa, ortiqcha xavotir
taraqqiyotda, doimiy olg‘a harakatda. Shahar-u va muhokamalargagina emas, alifbo va imloni
amalda qo‘llashdagi barcha noqulayliklarga
qishloqlarimizni bezab turgan rang-barang barham berish uchun ham asos bo‘ladi.

shiorlar, bannerlar, ko‘rsatkichlar, reklama va Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat tilini
rivojlantirish departamenti ishchi guruhi,
e’lonlarning barchasi ma’lum muddatdagina Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
o‘zbek tili va adabiyoti universiteti professor-
xizmat qiladi, muddati o‘tab bo‘lingach, ular o‘qituvchilari, boshqa bir qator ilmiy va oliy
ta’lim muassasalari mutaxassislari, tilimiz
o‘rniga boshqalari yangi alifboda chiroyli qilib jonkuyarlari tomonidan ishlab chiqilgan ushbu

chiqarib qo‘yilaveriladi.

Mamlakatimizda chop etib kelinayotgan

davriy nashrlar – gazeta va jurnallar bosqichma­

bosqich yangi alifbo va imloga o‘tkazilmoqda,

maktab darsliklari va o‘quv qo‘llanmalar Xalq

ta’limi vazirligining tasdiqlangan qat’y rejasi

asosida belgilangan muddatlarda(ko‘pi bilan

3-4 yilda) qayta-qayta nashrdan chiqariladi.

Endi yuritilayotgan hujjatlarni almashtirish

masalasiga kelsak, bu ham u qadar murakkab

emas. Chunki, barcha hujjatlarni isloh qilingan

yangi alifboda bira to‘la almashtirish shart

emas. Arxivlarimizdan hozirda ham arab yoki

lotin alifbosidagi hujjatlardan nusxa olib

foydalanilmoqda-ku. Kutubxonalarimizda

arab, lotin, kirill alifbolarida nashr etilgan nodir

asarlar jamiyatimiz taraqqiyotiga beminnat

xizmat qilib kelmoqda. Buni hech kim inkor eta

olmaydi.

Keling, bu xavotirlarga aslo o‘rin yo‘qligini,

aksincha, alifbodagi kamchiliklar qanchalik tez

isloh qilinsa, foydadan xoli emasligini yanada

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 33

taklif juda to‘g‘ri, o‘rinli va tahsinga sazovar ish Ming yillar davomida shakllanib, yuksak
bo‘lgan. Shunga qaramasdan, o‘rni kelganda taraqqiy topgan ona tilimiz tovushlari orasida
yangi alifboga kiritilgan harflar bo‘yicha ikki o‘ziga xos ohangdorlikka ega bo‘lgan, boshqa
jumla o‘z mulohazamizni ham bildirib o‘tsak.
tillarda mutlaqo uchramaydigan nodir burun
O‘zgarishlar alifbomizdagi Oo harfi tepasiga undosh tovushini ifodalash uchun Ñň harfining
qo‘shimcha belgi qo‘yish orqali Ōō harfi, Gg alifbomiz tarkibiga kiritilishiga qarshi
harfi tepasiga belgi qo‘yish orqali Ḡḡ harfi, bo‘layotganlar ta’kidlaganlaridek, uning alifbo
tarkibida bo‘lishi savodxonlikka putur
Nn harfi tepasiga belgi qo‘yish orqali Ñň
harfi, Ss harfi pastiga belgi qo‘yish orqali Şş yetkazmaydi, aksincha, kirill alifbosida sakson
harfi hosil qilinmoqda. Xo‘sh, shu o‘rinda haqli yildan ko‘proq vaqtdan buyon yo‘l qo‘yib
bir savol tug‘iladi, taklif etilayotgan Çç harfi kelinayotgan imloviy xatolar, uslubiy
uchun qaysi harf asos qilib olindi? Axir g‘alizliklarga butunlay barham berish uchun
xizmat qilishini tilshunos-mutaxassis sifatida
alifbomizda bunday harf yo‘q­ku?! Agarda qat’iy ta’kidlayman.
alifbomizga ruscha baynalmilal so‘zlar orqali
tilimizga kirib kelgan va o‘zlashib ketgan necha Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek
yuzlab so‘zlardagi kirillcha Цц harfi o‘rniga alifbosi tarkibiga kiritilayotgan bu o‘zgarishlar
lotincha Сс harfi qabul qilinmayotgan ekan, O‘zbekiston Respulikasi Oliy Majlisi duputatlari,
shu harfning o‘zini hech qanday qo‘shimcha Senat a’zolari tomonidan yakdillik bilan qabul
qilinsa, o‘zbek adabiy tilining rivojiga,
belgi, dum qo‘ymasdan CH harflar birikmasi imlomizning mukamallashuviga, ta’lim-tarbiya
o‘rniga qabul qilsak(işonc, cōmic, toň, toḡ, toş),
nima yo‘qotamiz? Yoki Cc harfini ham (Цц samaradorligi hamda savodxonligimizning
o‘rnida) alifbomizga kiritib, unga qo‘shimcha oshishiga, xullas, barcha sohalarda tubdan
belgi qo‘yib, taklif etilayotganidek CH o‘rnida yangilanayotgan mustaqil Yangi O‘zbekiston
taraqqiyotiga keng yo‘l ochiladi.
Çç shaklida qo‘llasak, alifbomiz yanada
mukammal harflarga ega bo‘lmaydimi?!

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Boltayev M. “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi va imlosi”. Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun o‘quv
qo‘llanma. – Toshkent: “O`situvchi”, 2003, 6,0 b.t.
2. Eltazarov J.D. “O‘zbekistonda XX asrda amalga oshirilgan yozuv va imlo islohotlari tarixidan” (sotsiolingvistik
tahlil). – Samarqand: SamDU nashri, 2017, 6,0 b.t.
3. Исҳоқов М. “Унутилган подшоликдан хатлар”. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Фанлар акаде-
мияси “ФАН” нашриёти, 1992. 3,15 б.т.
4. Содиқом Қ. “Уйғур ёзуви тарихи”. – Тошкент: “МАЪНАВИЯТ”, 1997. 5,25 б.т.

34 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

Эркин МУСУРМАНОВ,
СамДУ “Буюк ипак йўли халқлари маданий ва
адабий мероси” илмий тадқиқот раҳбари, ф.ф.д.

Бекзод МУСУРМАНОВ,
СамДУ талабаси

ҚАДИМГИ МИФЛАРНИНГ ХИТОЙ
МАДАНИЯТИДАГИ ИНЪИКОСИ

Аннотация: Бинокор ва ҳайкалтарошлар, ёзувчи ва рассомлар, шунингдек, бошқа
кўплаб ижод кишилари мифлардан илҳом олишди. Шу билан бирга, айрим замондошла-
римиз мифологияни нотўғри талқин қилишиб, уни болалар эртакларига ҳам тенглаш-
тиришди. Миф минг йиллар давомида маърифат билан тўлиб-тошган ва адабиётнинг
бошқа ҳеч бир жанрида учрамайдиган ўзига хос рамзий тасвирлар билан инсон қалбини
бойитиб келганлиги, маданиятларнинг ўзаги, улкан иншоотлар мазмунини белгилаб бер-
ган жанр сифатидаги ўрни гоҳо унутилди.

Қўйидаги мақолада хитой маданияти, мифологияси ва уларнинг миллий архитектура-
га кўрсатган таъсири ҳақида сўз боради.

Калит сўзлар: мифология, хитой маданияти, архитектура, миф ва бинокорлик.
Аннотация. Мифы во все времена вдохновляли строителей и скульпторов, писатели и
художников, а также многих других творческих людей. В то же время некоторые наши со-
временники неверно истолковывали мифологию, приравнивая ее к детским сказкам. Миф
был наполнен просветлением на протяжении тысячелетий и обогатил человеческую
душу уникальными символическими образами, с которыми никогда не сталкивался ни
один другой жанр литературы. Роль мифов всё время определял содержание и идеологию
древних сооружений и архитектурных памятников. В статье сравнительно анализиру-
ется взаимосвязь китайской культуры, мифологии и архитектуры.

Ключевые слова: мифология, китайская культура, архитектура, миф и архитектура.
Abstract: Myths have always inspired builders and sculptors, writers and artists, as well as

many other creative people. At the same time, some of our contemporaries misinterpreted
mythology, equating it with children's fairy tales. The myth has been filled with enlightenment for

thousands of years and has enriched the human soul with unique symbolic images that no other
genre of literature has ever encountered. The role of myths has always determined the content and
ideology of ancient structures and architectural monuments. The article comparatively analyzes

the relationship of Chinese culture, mythology and architecture.
Keywords: mythology, Chinese culture, architecture, myth and architecture.

Инсонлар ўзларини қизиқтираётган сўзлардандир. Ундан адабиётшунос ва
турли фалсафий саволларга жавоблар из-
лашди, коинот, инсон ва ҳаётнинг сирлари- фолъклоршунослар, файласуф ва
ни очишга ҳаракат қилишди. Реал борлиқ
саволларга жавоб бера олмагач, тасав- вур қадимшунослар жуда кўп фойдаланишса-
ёрдамга келди. Айни вақтда тасаввур
одамларнинг эстетик эҳтиёжларини ҳам да, кўпчилик наздида бу атама мазмуни
қондирди.
ҳанузгача очиб берилмаган, сирли бир сўз
Қадимги одам тасаввури миф салтана-
тини яратди. сифатида таассурот уйғотади.

Замонавий маданиятшуносликда “миф” Миф ­ эртак эмас. Эртак ўйлаб топилган
ниҳоятда машҳур ва кўп қўлланадиган
бадиий ижод, сеҳр­фантастик элементлар

билан бойитилган, анъанавий бошлан- ма

ва тугалланмаларга эга бўлган ҳаёлот

маҳсулидир. Моҳиятан инсонни орзулар

дунёси сари етаклаган эртак доим шун-

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 35

дай тушунилиб келинган. Мифдаги ба- ат ҳодисалари ва жараёнларининг диний
диий тўқима ҳақиқат асосига қурилади. бўёқдор тасвирларида намоён бўлади. Унда
Эртак ­ кейинги даврлар маҳсули. Миф – табиат ва инсон ҳаётининг ҳақиқат эле-
қадимгироқ. Унга маълум бир сюжет, об- ментлари парчаларидан тикланган мета-
раз ёки деталга шубҳа билан қараш ёт. физик боғлиқликдаги тасвирлари акс эта-
Мифни яратган инсон ҳақиқатнинг мутлақ ди. Илоҳий ва метафизик кучлар, рамзлар
билимини англатгандек, тасвирлагандек ва ҳодисаларнинг моҳияти реал тушунча-
бўлади. Ҳомернинг замондошларидан ҳеч ларда эмас, балки образларда кўринади.
бири Зевснинг ҳақиқатига шубҳа қила Руҳоний ва табиий кучлар маъбудлар ва
олардими? Ҳиндларнинг аждодлари буюк қаҳрамонлар сингари ҳаракат қилади,
Браҳма борлигига эътироз билдиришга инсон каби сўзлайди, қувонади, азоб­
журъат этган бўлармиди? Қадимги турклар уқубатларни бошидан кечиради. Ҳар бир
Кўк Тенгрига, бўрининг муқаддаслигига, нарса жонланади ва табиат даҳшатли, аммо
чинликлар аждарҳонинг қудратига, тухум- инсонга бегона бўлмаган мифологик мав-
дан чиққан Пангунинг оламни яратганли- жудотлар ­ жинлар ва худоларга тегишли
гига шубҳа билдиришармиди? Албатта йўқ. бўлган дунё бўлиб кўриниш беради.
Англашиладики, миф дунёсида шубҳаларга
сира ўрин йўқ бўлган. Гоҳида ўзбек маданиятшунослиги ва
фольклоршунослигида миф, афсона ва ри-
Миф ўзида рационал ва иррационал ту- воятларни таърифлашда умумийликларга
шунчаларни бирлаштирган. Рационал ту- йўл қўйилади. Ҳар уч жанрда ҳам умумий
шунчага кўра замон кишиси борлиқни аниқ тарзда сеҳрли­фантастик воқеалар мавжуд,
тасаввур этишда миф талқинларига муро- бироқ, афсона ва ривоят жанрлари асосан
жаат қилган ва улар ёрдамида маълум бир ислом дини кириб келганидан кейин яра-
тилганлиги учун кўп худолик билан боғлиқ
хотиржамликка эришган. Иррационаллик тушунчалар бу жанрларга хос эмас.
эса мифологик талқиннинг текширилмас-
лигида, исбот талаб қилмаслигида, аслият- Миф ­ энг қадимий қадриятлар тизи- ми.
да унга мосликнинг ўзи йўқлигида намоён Маданият мифдан англашга қараб,
бўлган. ҳаёлотдан ва шартлиликдан билимга,
қонуниятга қараб ҳаракат қилади. Шу
Миф қадимги юнонча μῦθος сўзидан ясал- нуқтаи назардан, замонавий маданиятда
ган бўлиб сўз, нутқ, афсона маъноларини миф архаик рол ўйнаши, унинг қадриятлари
англатади. Фольклоршунос В.П.Териннинг ва ғоялари рудиментар аҳамиятга эга
фикрича: “Миф ­ одамларнинг дунё, ин- бўлиши мумкин.
соннинг ундаги ўрни, борлиқнинг келиб
чиқиши, худолар ва қаҳрамонлар ҳақидаги Мифологик қаҳрамонларнинг тасвир-
ғояларини ташувчи ва бир вақтнинг ўзида лари ҳайкалтарошларга, рассомларга ва
идрок этиш ва фикрлаш услубининг қадимий меъморларга илҳом манбаи
устуворлигини назарда тутадиган риво- бўлган ва ўша даврнинг барча меъморий
ятдир”[2]. Бу жанр исломдан кейин яра- ёдгорликлари ва маданий қадриятлари
тилган афсона ва ривоятлардан фарқли мифларнинг у ёки бу кўринишда машҳур
ўлароқ худолар, ярим худолар, табиат бўлган сюжетларда акс этган. Бунга Пело-
воқеа­ҳодисалари ва улар билан муноса- поннес яриморолида қад кўтарган Олимп-
батга киришувчи қаҳрамонлар ҳақидаги даги Зевс, Родос шаҳрида қуёш худоси Ге-
сеҳрли­фантастик ҳикоялар ҳисобланади. лиосга атаб қурилган улкан Колосс Родосс
Мифларда худолар пантеони, ярим инсон, ҳайкаллари мисол бўлади (1­расм).
ярим маъбуд бўлган қаҳрамонларнинг иш-
тирок этиши бу ҳикояларнинг ислом дини Ажойиб меъмор ва ҳайкалтарош Фи- дий
кириб келгандан аввал яралганлигини ан- "Посейдон ва Aфина ўртасидаги низо
глатади. тўғрисида"ги мифдан илҳомланиб, Парфе-
нонни тугатиш режасини ишлаб чиқишга
Миф инсон қиёфасида кўринган таби- қарор қилди, шунингдек Aфинанинг фахри

36 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

бўлган маъбуда Aфина ҳайкалининг эскиз- тўғри эмас. Миф ибтидоий маданиятдаги
ларини яратди. Парфенон Афинанинг бош рамзий фикрлаш воситаси ва усулларини
яратади, илм­фан вазифасига кирмайдиган
ибодотхонаси бўлиб, у эрамиздан олдин йўл, маданий қадриятларни "қаҳрамонлик"
447–438 йилларида архитектор Калликрат ғояси орқали талқин қилади.
томонидан қурилган, бино эрамиздан ол-
дин 438–431 йиллари Фидий томонидан Юнонча “миф” сўзини “асотир” деб таржи-
пардоз қилиниб, мукаммал ҳолга келти- ма қилишаяпти. Қадимги туркийча адабий
жанр – сав моҳиятан мифга яқин туради.
рилган.
БИНОКОРЛИК ВА МАДАНИЯТ
1-расм. Мифологик образларнинг
Архитектура нафақат маконда, балки за-
қадим меъморий талқинлари мон ичида ҳам мавжуд. Унинг тарихий вақт
ўлчовида мавжудлиги бутун бадиий мада-
Мифология антик даврда ўша пайтдаги ният тизимининг ривожланиш жараёнла-
ри билан боғлиқ. Инсон фаолиятининг мод-
қурилиш моҳиятининг, бадиий ва тасвирий дий муҳитини шакллантириш билан бирга
у инсон маънавий оламини ҳам бойитади.
санъатнинг ривожланиш йўналишини бел-
Архитектура худдики маданият, хусусан
гилаб берган. мифология сингари маълум бир миллат ва
элатларнинг ўзаро таъсири масаласи- ни
Илм­фан ва тамаддуннинг ривожлани- ҳам акс эттириши мумкин. Япон ва ко- рейс
меъморчилиги, айниқса ибодатхона ва
ши мифни қадрсизлатираётгандек, унда- ги саройлари Хитой архитектурасининг кучли
таъсирида майдонга келганлигини англаш
регулятив функцияларнинг етишмас- лиги қийин эмас. Индонезиянинг Бали
оролларидаги ибодатхоналар қадимги
замонавий маданий ҳақиқатнинг Ҳиндистоннинг меъморчилик санъатини
акс эттиради. Баъзи меъморий услублар
моҳиятидан ортда қолаётгандек тасаввур диний қарашлар билан чамбарчас боғлиқ
тарзда қурилади. Бундай услублар айниқса
уйғотади. Бироқ, тараққиёт келгусида миф- буддизм, ислом ва насроний динлари ибо-
датхоналарида мавжуд бўлиб, ҳар бири
нинг моҳиятини буткул йўқотади, дейиш ўзига хосликлари билан ажралиб туради.

Архитектура маданият каби маълум бир
халқнинг географик жойлашув ҳудудини
кўрсатиб бериши мумкин.

Австронезия халқларининг анъанавий
уйлари доимий сув тошқинлари ҳавфи бор-
лиги сабабли ер устидан юқорироқ қилиб
қурилган. Жанубий Европадаги бинолар
қуёш нурлари таъсирини камайтирмоқ
учун ёрқин рангларга эга. Анъанавий араб
уйлари жазирамадан сақлаш ва уй ичини
салқин қилиш учун лойдан тикланган. Бун-
дай ҳолат Марказий Осиё уй қурилиш услу-
бида ҳам бор. Ўтган асргача қишлоқлардаги
уйлар орасида пахсадан ёки пишитилган

лой­гуваладан тайёрланган деворли уйлар
кўпчиликни ташкил қилар эди.

Балким айримлар учун архитектурани

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 37

маданиятга боғлаш бироз эриш туюлар. лияти шакли сифатида бошқа санъатлар-
Аслида бинокорлик учун маданият ҳар
дан фарқ қилади. Инсонларнинг фаолияти
доим синоним каби яқинлик касб қилган. учун тасаввур­макон муҳитини яратади,
Ҳозирги кунда меъморчиликнинг ривож- бадиий ижоднинг бошқа барча турлари ва
ланиши маданият билан шунчалик боғлиқ жанрларини фаол равишда синтез қилади.
бўлиб қолдики, уларни бир­биридан Архитектурадан ташқарида улар ижти-
алоҳида ҳодиса сифатида идрок қилиш моий жиҳатдан етарлича самарали эмас.
анча мушкул. Архитектура олдида турган Агар мусиқа ва хореография тасвирлар,
вазифалар маданият вазифалари билан ҳиссиётлар ҳаракатини ифода этиш имко-
уйғун. Маданиятнинг архитектура учун жо- нини берса, меъморий санъатда объектлар
зибадорлиги шундаки, у меъморчиликнинг руҳий ҳолатлар ва образларда муҳрланган
гуманистик фазилатларига таъсир этиб, барқарор кайфиятни ифодалайди.

инсонийликни, маънавиятни сингдира- Архитектура маданияти умуминсоний
ди, архитектурани жамиятдаги ижтимоий маданиятга хос бўлган барча тавсифларни
тараққиёт ва юксалиш томон йўналтиради. ўзида инъикос қилади. Унинг қурилиши
бинар характерга эга бўлиб, у биринчи на-
Архитектура инсон ўзини ижтимоий вбатда Шарқ­Ғарб муносабатларида намоён
мавжудот сифатида англаган давридан бўлади. Ўзининг асл синкретик табиатидан
пайдо бўлди. Ёввойилик даври маданий­ йироқлашиб динамик тарзда ривожланиб
бораётган Европа ва Америка меъморчи-
тарихий даврга айланди, унда одамлар лиги архаик меъморий маданияти анъ-
ўзларини барча тирик мавжудотлардан аналаридан воз кечмаётган Шарқнинг
ҳимоя қилиш ва ўзларига қулай шароитлар архаик меъморий маданиятига контраст
яратиш учун иккинчи табиат сифатида уй­ ҳолатидадир.
жойлар қуришни бошлашди. Шунинг учун
архитектура жамият шаклланишининг Мифология нима, деган саволга фоль-
дастлабки босқичларида инсоннинг мада- клоршунос олим М. Жўраев шу тарзда жа-
ний ижодий ишларининг маҳсули сифати- воб беради: “Мифология (миф... ва... логия)
— 1) муайян халқ томонидан яратилган
да майдонга келди. мифологик тасаввурларнинг изчил тар-
тибга солинган тизими, асотирлар мажмуи.
Агар маданият инсониятнинг ижодий Масалан, юнон мифологиси, ҳинд мифоло-
қобилиятлари ва қадриятларининг мод- гиси, туркий мифология. Инсоният маъна-
дийлашган тимсоли бўлса, тамаддун иж- вий тараққиётининг илк босқичи сифатида
тимоий ривожланишнинг техник ва меха- муҳим амалий аҳамият касб этган мифоло-
ник имкониятлари тўплами кўринишида гия ибтидоий маданиятнинг негизи, олам-
майдонга келди. Маданият тараққий этади, ни идрок этишнинг асосий воситаси, бади-
бироқ бу тараққиёт асосан маънавий, мод- ий тафаккурнинг ибтидоси ҳисобланган.
Мифологиянинг асосини кадимги одам-
дий ва бадиий қадриятлар билан бойиб бо- нинг коинот, табиат, инсон, само жисмла-
риш ҳисобидан амалга ошади. ри, нарса ва ҳодисаларнинг пайдо бўлиши
ҳақидаги асотирлар ташкил этади”[1].
Маданият тамаддундан қадимийдир,
бироқ ривожланиш ижтимоий тараққиёт Қадимги туркий мифлар (савлар) кўп
динамикасида юзага келган цивилизация, жиҳати билан шу мавзу ва мазмундаги хи-
даврлар оша юксак даражада фаоллашди ва той мифлари (Shénhuà) билан жуда ўхшаш,
маданиятдан устун мавқега эга бўлиб айрим хитой мифлари қадимги туркий ми-
борди. Архитектура маданият маҳсулига, фологияда ҳам учрайди, бу ҳолат уларнинг
қурилиш ишлаб чиқариши эса тамаддун бир илдизга эгалигини англатади. Хитой ва
маҳсулига айланди. Меъморчилик бирлам- туркий халқлар мифологиясидаги бош
чи бадиий ижодни, қурилиш эса иккиламчи
(ижрочилик) санъатини англатиш хусусия-
тига эга бўлди.

Архитектура инсоннинг рамзий фао-

38 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

маъбудлар Пангу ва Тенгри, Нуйва ва Умай бўлган биринчи одамларнинг яратилиши
(Ҳумай), Ғарб маликаси Сивангму ва Эрлик билан боғлиқ[3].
кўп жиҳати билан уйғундир (2­расм).
2-расм. Хитой ва туркий мифологиянинг
Хитой мифологияси ­ бу асрлар даво- бош маъбудлари: Пангу-Тенгри; Нуйва-Умай;

мида оғзаки ёки ёзма шаклда ўтган мада- Сивангму-Эрлик
ний тарих, фольклор ва диний анъаналар
тўпламидир. Хитойликлар қадимги миср- Хитой халқининг минг йиллар даво-
ликлар, юнонлик ёки римликлар каби мида яратилган мифологик ва маданий­
мифларни такомиллаштиришга жиддий фалсафий қарашлари уларнинг осори
атиқаларида, ёдгорлик ва обидаларида
аҳамият беришмаган бўлсада, уларнинг намоён бўлган. Инсон қўллари томонидан
борлиги ва қадимийлиги сўзсиз эътибор- яратилган ҳар қандай нарса авваломбор,
га лойиқдир. Чинликлар дунёнинг космик ижодкорнинг онги, тафаккури маҳсули
ривожланишини тушунтириш учун Пангу бўлади. Инсон тушунчаси у яратаётган уй,
каби илоҳларни яратишган, инсоният ци- ҳунармандчилик ашёси ёки санъат асари-
вилизациясининг ривожланишига ҳисса ни шакллантирган, унга мазмун­моҳият
бахш этган. Архитектура ёдгорлигининг
қўшган, тарихий аҳамиятга эга бўлган, деб ҳар бир намунаси, ундаги нақш, сурат ёки
билинган Фуси ва Шеннонг сингари ярим ҳайвонларнинг муҳрланган шакллари сти-
афсонавий шахсларга қизиқиш билдириш- хияли тарзда эмас, балки келтирганимиз-
ган, ярим афсонавий императорлар Яо дек, муайян бадиий­фалсафий қарашлар
(Yáo) ва Хан Шун (Hàn Shùn Dì) кабилардан заминида юзага келган.

руҳан мадад исташган.

Хитой мифлари минг йилдан ошиқ вақт
давомида оғзаки равишда аждоддан ав-

лодга ўтиб келган, шу қаторда “Шуйжинг-
жу (shuǐ jīng zhù) – Сув йўллари қонунига
шарҳ” ва “Шанхайжинг (Shānhǎi Jīng) – тоғ
ва денгизлар китоби” каби дастлабки би-
тикларда ёзиб қолдирилган. Хитой мифо-

логияси конгфутзилик, айниқса, даосизм
ва буддавийлик каби фалсафий, эътиқод
тизимларига кенг таъсир ўтказган. Олдин-
дан мавжуд бўлган мифологик элементлар
ушбу эътиқодлар қолипларига мослашти-

рилган, айни вақтда ушбу тизимларнинг
баъзи тушунча ва инончлари хитой мифо-
логияси таркибидан ҳам қатъий жой олган.

Қадимги хитой мифларининг кўпчилиги
конгфутзилик, даосизм ва маҳаллий дин-

ларига асос солинганидан кейин яратил-
ган. Ҳикоялар бир нечта, кўпинча қарама­
қарши бўлган версияларда мавжуд бўлиб,
улар Шангди, Нуйва, Пангу ва Ю Хуангга хос

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:
1. Жўраев М. ЎзМЭ. Биринчи жилд. Тошкент, 2000. [Электрон ресурс]: URL https://uz.wikipedia.org/w/
index.php?title=Mifologiya &variant= uz­cyrl (мурожаат вақти: 13. 09. 2019).
2. Терин В. П. "Электронное мифотворчество для всех "// Мир психологии. М., 2003. № 3.

3. Chinese mythology. https://www.newworldencyclopedia. org/entry/chinese_ mythology (электрон
манбаа / мурожаат этилган сана: 03.06.2021)

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 39

Дилбар УРИНБАЕВА,
Самаркандский государственный

университет

СЕМАНТИЧЕСКОЕ ПРОСТРАНСТВО
КОНЦЕПТА «ЖЕНЩИНА»

В УЗБЕКСКОЙ ЛИНГВОКУЛЬТУРЕ

Аннотация: В данной статье рассматривается семантическое пространство кон-
цепта «женщина» в узбекской лингвокультуре. В паремиях концепт «женщина» относит-
ся к одному из наиболее значимых первообразных концептов любой культуры, поскольку
женщина является ключевой фигурой человеческого бытия, присущей картине мира лю-
бого языка.

Ключевые слова: узбекское языкознание, лингвокультурология, паремия, семантиче-
ское пространство, концепт, концепт «женщина».

Annotation: This article discusses the semantic space of the concept "woman" in the Uzbek
linguistic culture. In proverbs, the concept of "woman" is one of the most significant primitive
concepts of any culture, since a woman is a key figure of human existence, inherent in the worldview
of any language.

Key words: Uzbek linguistics, linguoculturology, proverb, semantic space, concept, concept
"woman".

В настоящее время пристальное вни- В Толковых словарях узбекского языка
мание исследователей привлекает про- мы находим следующие значения концеп-
блема восприятия женщин в различных та «женщина»: 1. Противоположный пол
культурах. Изучение концепта женщины с мужчины; женщина. 2. В фамильярном об-
точки зрения лингвистики определяет ращении к пожилой женщине; полноцен-
актуальность научной статьи. Особенно- ная личность. 3. Женщина; супруга, жена
сти мировоззрения и мышления народа [ТСУЯ, Том №1, с.42]. Но в распознавании
передаются через его язык, который сам по национально­культурных информантов
себе уже является органической ча- стью женщина имеет более разнообразное ко-
культуры [2]. Поэтому исследование личество значений и употреблений. По-
лингвокультурных концептов целесоо- ложительное значение: хороший, без-
бразно проводить на материале паремий опасный, красивая женская внешность,
языка, которые представляют собой уни- прекрасный. Нейтральное значение: при-
версальные языковые средства, в лако- дворная дама, жена старшего брата, жена
ничной и выразительной форме отра- младшего брата отца/мужа. Отрицатель-
жающие историю народа, говорящего на ное значение: гнев, недовольство, доса- да,
нем. Они широко распространены в каж- проститутка, скандал, разврат, прене-
дом лингвокультурном сообществе и не- брежение, ревность, зависть, подозрение.
однократно воспроизводятся его члена- Таким образом, чётко прослеживается
ми. Следовательно, являясь относительно отношение общества к женщине, которая
легко доступным для сбора материалом, воспринималась лишь как супруга и мать,
они предоставляют исследователю боль- но не как полноценная личность. Ей при-
шой объем ценной национально­культур- писывали красоту, но вместе с тем и мно-
ной информации. гие отрицательные черты характера.

40 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

В паремиях концепт «женщина» отно- ко справляться с житейскими трудностя-
сится к одному из наиболее значимых пер- ми, но и управлять природными явления-
вообразных концептов любой культуры, ми: Онангни қуёш билсанг, Отангни ой бил
поскольку женщина является ключевой // Признаёшь мать солнцем, то отца при-
фигурой человеческого бытия, присущей знай луной.
картине мира любого языка. С другой сто-
роны, данный концепт находится в посто- Об этом есть и миф «Ой ва кун» луна и
янном процессе переосмысления по мере день: Верховное божество ­ Тенгри (небо),
возникновения новых реалий в разви- принадлежащий верхнему миру. Тенгри,
вающихся лингвокультурах. В узбекской иногда вместе с другими божествами,
лингвокультуре существует достаточно распоряжается всем в мире и, в частно- сти,
большое количество пословиц и погово- судьбами людей: распределяет сроки
рок о женщинах. Часть из них носит уни- (жизни), дарует каганам власть, ниспосы-
версальный характер, например, Онангга лая их народу, наказывает согрешивших
бошингни хам қил, Отангга гапингни кам против каганов, «приказывая» кагану, ре-
қил // Перед матерью склони голову, а пе- шает государственные и военные дела. Его
ред отцом ­ молчание. Оналик уйнинг ори атрибутами являются небесные явле- ния:
бор, Оталик уйнинг — зари // В материн- тысячи туч вокруг головы и молнии
ском доме есть стыд, в отцовском ­ золото. (традиционный «грозовой» бог), а упоми-
Онанг ўлди — отанг ўлди // Мать мертва наемые порой десять тысяч глаз бога так-
– отец мертв. Ота­онанг – бойлигинг // Са- же традиционно символизируют всеведе-
мое ценное и дорогое на свете – это мать ние небес. Можно отметить, что Тенгри
и отец. антропоморфизован, он наделён некото-
рыми человеческими чувствами, словес-
В узбекских паремиях материнство на- но выражает свою волю. С одной стороны
деляет женщину способностями, которы- небо заселено божествами как Тенгри, с
ми не могут обладать бездетные женщи- другой ­ есть там свои стада и свои паст-
ны. В народном понимании, с рождением бища, есть разбойники и сторожа, есть
ребенка женщина приобретает неведо- ханы и их свита, есть похищенные ханские
мую ей до этого силу. Поэтому, дети, ко- дочери и есть целые небесные царства.
торые относятся с почтением к своим ро- Небо ­ обиталище богов и небо ­ небесная
дителям, помогают им в старости, то есть твердь, звездная степь, по которой тянут-
совершают богоугодные дела, истекаю- ся свои кочевья. В древнетюркских памят-
щие из повиновения богу, им же и возна- никах «голубое небо» названо «крышей»
граждаются: Ота­онасини танимаган тан- над миром, рождаются солнце и луна. На
грисини танимас // Кто не знает своих востоке рождается солнце, и каждый день
родителей, тот не знает бога. на запад опускается. И луна рождается
востоке и начинает свой бег к западу. В
В смысле пословицы упоминается тен- один прекрасный день они встречаються (в
гри Умай. Умай – древнейшее женское бо- день затмения) и влюбляються. Солнь- це
жество тюркских и монгольских наро- дов, каждое утро выгонял на пастбища свои
занимало второе место после Тенгри. Среди скота. А к четырем часам принимал домой
современных народов известно у алтайцев, телят. Так в древние и средние века тюр- ки
башкир, бурят, узбеков, каза- хов, киргизов, вставали, жили, ложились спать по сол-
монголов, татар и других. Самые древние нечным часам. Люди жили естественно, в
упоминания божества из- вестны в соответствии с окружающей их природой.
древнетюркском письме. Потом солнце приходил домой ложилась
спать, а луна уходила на работу. Со своими
Материнская любовь – величайшая сила,
которая позволяет женщине не толь-

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 41

сыновьями, как Большая Медведица (етти – дорог, воспитание дороже.
чумич ­ это семь братьев (ханов), пересе- А также есть паремии воспевающих лю-
лившихся на небо с земли и ставших бо-
жеством) охранял досуг мужа и народа. В бовь матери к детьям, как: Қўнғиз боласи-
один день они поругаются и луна взяв ни оппоғим, типратикан юмшоғим, дейди
своих сыновей уходить в небеса и каж- дую // И жук называет своего малыша: "Мой
ночь выходить делать свою работу. А беленький", и ёж своего: "Мой мягонький".
солнце ищет их и никак не может погово- Онанинг кўнгли болада, боланинг кўнгли
рить женой, до с тех пор сольнце и луна не далада // Сердце матери ­ в ребенке, серд-
могут воссоединить свой союз. В послови- це ребенка ­ в степи. Отсутствие детей в
це «Признаёшь мать солнцем, то отца при- узбекской семье считается несчастьем или
знай луной» сохранена смысль этой мифо- даже грехом, несостоявшееся материнство
логии. с жизненным провалом женщины. Напри-
мер, болали уй бозор – боласиз уй мозор //
Женщины соблюдают традиции и доро- дом с детьми базар, дом без детей кладби-
жат семейными ценностями. Они борются ще. Аёл ердан чиққан эмас, эркак боласи.
за свои права, а также упорно отстаива- ют Эркак кўкдан тушган эмас, аёл боласи //
все, что важно для семьи. В узбекской Женщина создана не из земли, она дитя
паремии «женщина» выражается как раз- мужчины. Мужчина не с небес сволился, он
умная, что делает её сильнее. Например: дитя женщины. Болали уй жаннат, бо-
Аёлнинг сариштаси — Рўзғорнинг фариш- ласиз уй миннат // Дом с детьми рай, без
таси // Аккуратная женщина – в хозайстве детей упрёк. Болали уйда жанжал бўлса
словно ангел. Рўзғор зийнати — ўтин, Уй ҳам, ғурбат бўлмас // В доме с детьми хотя
зийнати — хотин // В хозайстве укра- скандал, но нет печали. Болали уй хандон,
шение – дрова, в дому украшение ­ жена. боласиз зиндон // Дом с детьми полон
Хотин — уйнинг чироғи // Жена – в доме смеха, без детей темница. Оқбошдан ўтин
свет. Хотин — эрга ойна // жена – мужу бўлмас, ўйнашдан хотин // Белоголовка не
зеркало. Хотин — эрнинг вазири // Жена дрова, любовница не жена. Белоголов- ка
– визир мужа. Ота — ақл, она — идрок // дикая трава с извилистым, крошечным
Отец ум, мать разум. Хотинли рўзғор гул- белым верхним слоем почвы, который до-
дир, Хотинсиз рўзғор чўлдир // Хозяйство с стигает около полуметра в высоту. Когда
женой цветок, хозяйство без жены степ. вы собираете её, высушив сжигаете, то
она быстро возгорается. Вам не удастся
В узбекской лингвокультуре, как и в успеть приготовить еду. Такое сравнение
любой другой национальной культуре, выражается в негативном отношении к
достаточно много самобытных и своео- женщине­любовнице, изменяющей своей
бразных паремий, выражающих собствен- семье, супругу и детям. Есть несколько по-
ное представление о матери и об ее роли добных пословиц, в которых указаны от-
в жизни ребенка. Наибольшее количество рицательные черты женщины. Например,
расхождений имеют точки зрения на вос- Отнинг ёмони — ола, Хотиннинг ёмони —
питание детей, убеждённость в том, что бало // Пестрый конь плох, жена плохая
воспитание своего ребенка является глав- ­ беда. Отаси тентакнинг бири — тентак,
ной функцией родителей: Туққан ота­она Онаси тентакнинг бари— тентак // Отец
эмас, тарбиялаган // Не те отец­мать, кто дурак ­ один дурак, мать дура ­ все дура- ки.
родили, а те кто воспитал, вскормил да Яхши хотин гўшт қуритар, Ёмон хотин гўшт
добру научил. Арқоғини кўриб бўзини ол, саситар // Хорошая жена мясо вы- сушит,
Онасини кўриб ­ қизини // Узнав мать, плохая жена ­ мясо протухнет. Бир
возьми дочь; проверив край, купи бязь. хотининг макри – қирқ эшакка юк // Хи-
Бола — азиз, одоби ундан азиз // Ребёнок

42 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

трость одной женщины ­ нагрузка для со- время кормления ребенка грудью, поэто-
рока ишаков. му взаимоотношения матери и ребенка
сравниваются с взаимоотношениями сам-
Женщины в Узбекистане стали вы- ки и ее детенышей.
глядеть более современно, но им удалось
сохранить свою привлекательность, яр- ­ потеря матери – невосполнимая утра-
кость, независимость, успешность и на- та для человека в любом возрасте в любой
циональность. На свадбах, на праздниках лингвокультуре.
они до с тех пор одеваються в националь-
ные платья. Они также знают свои обя- ­ основной задачей и обязанностью ма-
занности в семье. Они достигли больших тери является воспитание ее ребенка, она
успехов в шоу­бизнесе, кинематографие, в является для него не только источником
модельном мире среди них – ученые, дело- материальных благ и гарантом безопас-
вые женщины, певицы, актирисы. ности, но и первым и самым главным учи-

Таким образом, универсальной ха- телем. Даже если мать сердится на своего
рактеристикой концепта «женщина» в уз- ребенка и ругает его, то ее негодование и
бекской лингвокультуре является следую- возмущение кратковременны, и она скоро
щие: сменит гнев на милость, потому что мате-
ринское сердце мягкое и всепрощающее.
­ признается главенствующая роль ма- Любовь матери безусловна, безотчётна и не
тери в жизни ребенка, бесценного дара ни- подлежит разумному объяснению.
спосланного свыше, который невозможно
найти или купить даже в выдуманном ­ бездетная женщина и женщина­мать
мире, не то что в реальном. Между мате- – это совершенно разные люди, первая –
рью и ребенком существует неразрывная слабая и беспомощная; второй по плечу
природная связь, формирующаяся уже во любые проблемы: от будничных забот до
время беременности и укрепляющаяся во стихийных бедствий.

ЛИТЕРАТУРА:
Ибрагимова Р.С. "Француз ва ўзбек тилларида аёл концептининг лингвокогнитив тадқиқи: Филол.
фан.номз…дисс.автореф". –Тошкент, 2012.
Лай Л. Концепт «Женщина» в русской фразеологии и паремиологии: ценности и антиценности //
nccu.edu.tw
Худойберганова Д. "Лингвокультурология терминларининг қисқача изоҳли луғати". – Тошкент, 2015.

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 43

Aktamkul SAMADOV,
Samarkand State University, professor
of the department of Philosophy and

National Ideology

PHILOSOPHICAL ANALYSIS
OF THE SYNTHESIS OF MORALITY AND

AESTHETICS IN SPIRITUAL LIFE

Annotatsiya: Ushbu maqola axloq va estetika shaxsning maʼnaviy borligʼidagi rolini, ularning
sintezini falsafiy tahlil qilishga bagʼishlangan. Shaxs ongida idealni shakllantirish va rivojlantirish
muammolari, tuzilishi, shaxsning axloqiy va estetik ongi darajalari, Shaxsning maʼnaviy borligʼida
axloq va estetika bir vaqtning oʼzida uzviy boʼlib qolishi yoritilgan. Аxloqiy ong, estetik faoliyat bir-
biri bilan chambarchas bogʼliq boʼlib, voqelikka estetik munosabat bilan bogʼliq jihatlari
oʼrganilgan.

Kalit soʼzlar: shaxsning maʼnaviy mavjudligi, axloq, estetika. estetik ong, did, shaxs, sanʼat,
estetik tuygʼu, did, axloqiy ideal, maʼnaviyat, estetik madaniyat, haqiqat, yaxshilik, goʼzallik,
ajralmaslik.

Abstract: This article is devoted to the philosophical analysis of the role of morality and aesthetics
in the spiritual existence of the individual, their synthesis. Problems of formation and development
of the ideal in the mind of the person, structure, levels of moral and aesthetic consciousness of the
person are analyzed. It is analyzed that in the spiritual existence of the individual, morality and
aesthetics become inseparable at the same time. Ethical consciousness, aesthetic activity are
closely interrelated, aspects related to the aesthetic attitude to reality are analyzed.

Keywords: the spiritual existence of the person, the ideal, the morality, the aesthetics. aesthetic
consciousness, taste, personality, art, aesthetic feeling, taste, moral ideal, spirituality, aesthetic
culture, truth, goodness, beauty, inseparability.

INTRODUCTION MATERIALS AND METHODS

We know from the history of philosophical There are also researchers who have defined

thought that the trinity, such as truth, goodness, the unity of morality and aesthetics with the
and beauty, was accepted as valuable, concept of "perixoresis", which reflects the
objective aspects of the spiritual existence of dialectical-antinomic relationship between
the individual. According to a number of truth, goodness and beauty - the traditional
authors, although people's perceptions, ideals, trinity. The results of these social relations,
and criteria of beauty, goodness, and truth which embrace the spiritual culture of man, in

change, there will always be standards that contrast to the original, are concentrated in a
summarize the ideas, criteria, and norms that modern "unbroken-integral" unity and are
regulate and generalize them. These standards expressed through the moral essence, the
crystallize in the process of developing human aesthetic sense. In the spiritual existence of
imaginations, shaping the spiritual existence man, the idea that morality and aesthetics are a

of the individual on the basis of national and whole, a whole, a two-sided whole with a single
universal values. Indeed, the three ideas that basis, is becoming increasingly important.
are the spiritual value of mankind have been Instead of the concepts of "perixoresis" and
the main topic of debate, from the Avesta to the "unconnected", which represent the internal
Qur’an, from the ancient Greek philosophers to relations that arise as a result of the interaction

modern philosophy. of different views of the three ideas mentioned

44 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

above, it seems appropriate to use the concept morality and logic, that is, to "justify aesthetics
of "architecture" from the outside. as an independent principled science
independent of psychological, metaphysical,
Theconceptofperixoresishasaphilosophical and epistemological foundations" [2,297]. To
basis for the trinity of truth, goodness and achieve this, Shpet seeks to move away from
beauty. That is, the tragic-antinomic nature of rational principles and metaphysics, as
the spiritual existence of man is that the trinity opposed to normativeism, which does not
of truth, goodness and beauty is in a state of allow the discovery of the “specific subjectivity
"disunity", and the union of this trinity in of aesthetics”. Speaking of the construction of
ethical-aesthetic unity (inseparability) forms "aesthetic ontology" that differs from pure
an ideal existence in cultural architecture. At aesthetics, the philosopher referred to pure
the same time, one's spiritual existence is aesthetics - prima aesthtica ("consideration of
closely connected with the ideas of unity and aesthetics as a subject in its ontological forms,
non-coincidence of one's higher goals. analysis of permissible and existing forms of
aesthetic reality") emphasizes the need to
This state of inseparability means that close- overcome reduction.
knit twin concepts bring human knowledge
into one system, seek to build its architecture, In real life, the taboos promoted ideas
and that there are unstable states in the such as the creation of an autonomous
systematization of knowledge. In Kant's words, aesthetic, the avoidance of aesthetics based on
“human thought is by nature architectural. reductionism, and the exclusion of certain
Since the architectural interest of thought norms or interdisciplinary concepts. Attempts
includes a natural benevolence to the thesis of to limit the obedience of pure aesthetics to
the thesis ”[1,], this human aspiration can be ontological, epistemological, and rational
called a true philosophical aspiration principles are common. Because in its time, the
reduction of the categories of aesthetics to the
In other words, the essence of inseparability concepts of other disciplines (e.g., ethics, art
is, on the one hand, the recognition of truth, history, cultural studies, logic) was often
goodness, and beauty as the inseparability of observed. They tried to express the accepted
culture in its present state, and, on the other truth in aesthetics, which is a philosophical
hand, the ideal expresses its striving for science, with the concept of "aesthetic
inseparability in cultural architecture. This pleasure", to include aesthetic pleasure in a
metaphysical trinity of the spiritual unity of pure "aesthetic ontology", in contrast to the
man plays the role of some norm of utilitarian interpretation of hedonistic ethics.
philosophical thinking, the essence of which is In it, the abstract being through the subject
the perception and understanding of the ideal connection with transcendental and eternal
existence of the individual in philosophy, things requires the formation of a separate
field of concepts of synthetic knowledge. In
spiritual values in culture. This internal particular, it is emphasized that beauty and
dialectical and antinomic relationship is truth, which are the main central categories of
therefore expressed by philosophers with the morality and aesthetics, enter into dialectical,
concepts of perichoresis or architectonics. ontological relations in the forms of "abstract
being" and "reality". Pure aesthetics see the
The scientific views of GG Shpet, G.A. content of beauty as the “filling of abstract
Zavalko, who conducted research on the forms of being” and the reality as the fruit of
“synthetic and antisynthetic ideas” of ethics scientific research into reality. "If 'truth' is an
and aesthetics, can serve as a theoretical basis existing concept, 'beauty' is a state of neglect"
for this topic. In GG Shpet's "Art is a form of [2, 310].
knowledge" and GA Zavalko's "Philosophical
Problems of Aesthetics" there are two different The above analytical considerations show
views on the obedience and non-obedience that morality and aesthetics in the spiritual
to the trinity law of moral and aesthetic
knowledge. These authors seek to "build a
new building of free aesthetics" beyond

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 45

existence of the individual are based on that it combines a state of pleasure, relaxation,
philosophical dualism, which emerges as a unit relaxation, relaxation. “Beauty in art is like
of comparative simultaneous action, emotional, truth in science. It is the relationship between
rational cognitive experience. Because the content and form, the harmony of one with the
individual consciousness of a person is a whole other, which allows access to the invisible
in a trinity that includes logic (mental- depths of life and other worlds ”[3,8­9]. Art
rational), morality, and aesthetics. Therefore, is the object of aesthetic research, in which
the specific subjective aspect of aesthetics is current issues of ethics and aesthetics are
that it has a deep ontological interaction with analyzed in harmony. The work of art reflects
the sciences of ethics and logic. In our view, it the positive and negative qualities through the
is not necessary to put a “great Chinese wall” image, the plot, the logical arrangement of the
between the identification of these two fronts, artistic composition beautifies the work,
but to study in more depth the interaction of gradually reflects the aesthetic categories in
these two fronts. Failure to understand the the mind of the reader. This means that “a work
true meaning of ethics, aesthetics, and logic of art studied in the field of art will be studied
threatens our knowledge of the subject. This from the point of view of ethics at the same
leads to a misinterpretation of the true features time. However, such closeness does not mean
of goodness and beauty, to immorality, and exactness in terms of meaning ”[4,81].
then to “pure” aesthetics.
The ancient Greek philosopher Aristotle was
Sometimes one of the components of the right when he said that goodness is manifested
concepts of goodness, justice, beauty, which only in action, and beauty is also manifested in
are the eternal truths encountered in social life, inaction [5,326]. Morality and aesthetics are
takes precedence, and the remaining concepts manifested in the form of content and form,
play a dominant role as content- generality and specificity, disproportion and
complementing, meaningful. Thus, the central harmony, and are studied as a dialectical,
concept in religious belief is understanding synergetic phenomenon in the spheres of life.
goodness and truth as true religious doctrine.
In logical knowledge, science is seen as a belief, In this part of our study, we sought to make
and in human life, beauty as a creator. Based on a conceptual analysis of the synthesis of ethics
the demands of rationalism, in the field of and aesthetics. At the same time, firstly, ethics
science, truth was brought closer to the true and aesthetics have a separate object of study
criterion of reasoning and theory, goodness to and subject, and secondly, morality and
utility and purposefulness (utilitarianism), and aesthetics are a kind of understanding of the
beauty to a straight line structure, smoothing spiritual world of a person, from an ontological,
out natural disparities and bringing it into epistemological point of view, a single space
geometric shape. Hence, our rational and time. to study the two inseparable aspects
knowledge may have incorporated our of the object under study, thirdly, to keep in
epistemic knowledge of truth, goodness, and mind that these two inseparable concepts
beauty into the sciences of ethics and simultaneously study the spiritual existence of
aesthetics, while at the same time limiting their man, the movement and inaction of a being,
development. As long as the human heart is and fourthly, the inevitability of aesthetics in
above knowledge and experience at the the spiritual world of the individual it is
theoretical level, it must understand beauty on emphasized that aesthetics or inversion
the basis of moral balance, and the truth remains the object of research in these fields of
without violating the harmony of reality. science.

Nowadays, the centralization of beauty in The globalization of the twentieth century
the field of art and sports, freeing it from has led to national-ethnic, social, religious
"utilitarian objects and various goals and conflicts. Conflicts, socio-class conflicts, and in
interests", brings the art closer to such a type some ideological environments the fields of
aesthetic and ethical sciences became mutually

46 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

antagonistic in nature, and even continued to acquired methodological significance. These
be recognized as opposing fields. Now the early views, expressed as metaphysics, are also
approximation of these is being evaluated in present in the new philosophy of the present
an incomprehensible way, as if combining day. “They have no basis in either the Bible or
religious knowledge with the achievements of in Church texts, and are therefore not protected
from various revolutions, annexations, and
science. The interpretation of the German changes in boundaries. There were times when
classical philosopher I. Kant in this regard it seemed to us that the three dimensions of this
can have some common denominator for all hierarchy of the ideal universe were arbitrary.
humanistic, democratic currents and bring Why should there be three kingdoms, not four,
universal opportunities in the philosophical five, or two. Therefore, attempts to reconsider
thinking of the XXI century. are frequent ”[7,321].

At present, trends in the synthesis of these GP Fedotov, based on the idea of the
two concepts, namely, morality and aesthetics, "inseparable-inseparable" unity of truth,
goodness and beauty, explained the state of
can be observed in Russian and European "non-union" in order to avoid false substitution
philosophical schools in the form of “Virtue and interference. There is mutual attraction
and Truth: Classical and Non­Classical and disintegration in the middle, as the three
Regulators”. They devote the discussion to one kingdoms are not at all close to each other. But
of the eternal themes of philosophy - the this cannot be a basis for a definitive denial of
synthesis and unity. In order to leave the unity
relationship between truth and goodness. It of the trinity, especially the importance of
analyzes the moral and epistemological aspects unity, it is necessary to clearly understand the
of the interpretation of truth and goodness in qualitative stratification of these concepts and
the history of philosophy, with a special focus
on the issue of disagreement between truth the logical boundaries between them.

and goodness, which leads to a gap between The fields of ethics and aesthetics have
the ethics, epistemology, axiology of science. a philosophical methodology that studies the
An important discontinuity in the history of foundations of the emotional-rational, valuable
philosophy is that “the main vector in the world of mankind in the fields of ethics and
interpretation of the relationship between truth aesthetics. Human cognition and its value
and goodness is the disagreement between the aspects are stratified in epistemology. We
know this from the existence of areas of
two forms of debate, ethical and cognitive research such as ethics, aesthetics, cognitive
discourses. This disagreement eventually led to a theory, and values. It should not be forgotten
gap between ethics and epistemology, to the that the moral laws in society are universal, the
idea of value neutrality of scientific truth, and laws of philosophical cognition are general, the
to the fact that the criteria of true knowledge individuality of aesthetic pleasure. On the
other hand, “ethics and aesthetics are sisters,
were not placed in an ethical discourse. There as they deal with the world of necessity and
is another interpretation, which is moral and cognition with the world of existence. There
epistemological debates and the search for the are also differences: Art and morality build
unity of goodness and truth ”[6,3]. their world, and science finds it ”[7,323].

Thoughts and views on the synthesis of In general, the above analyzes recognize the
unity of ethics and aesthetics, the quality of the
morality and aesthetics today have given rise to system of important legitimate connections.
diversity. They provide an in-depth explanation The opposition of aesthetics to ethics, or vice
of the validity of the three units (goodness, truth, versa, means that a particular social system is
and beauty), and the unity (inseparability) of undergoing an escalation of global problems,

these concepts defines the boundaries of the
methodological and ontological connection
between them. Originally established in the
works of the ancient Greeks, the three
kingdoms: truth, goodness, and beauty

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 47

indicating a drastic change, a weakening. The who feels it is a person who is proud, ashamed,
period of rapprochement of ethics and sympathetic, sad, flattering, jealous, afraid,
aesthetics, the emphasis on the similarity and jealous" [10,69]. The conclusion to be drawn
unity between them, the period when the from this is that man himself is by nature an
human heart recognizes the tendency to aesthetic being. His feelings and activities are
studied only in areas. The primary common
antitheticality, is a period of ascension. Through subject area of ethics and aesthetics is located
their structural analysis of moral and aesthetic in the human mind as a single whole - syncretic
consciousness, researchers can see an attempt unit, in which there is no analytical distinction
to construct a dialectical relationship between of morality, aesthetics, epistemology. Man is
ethics and the science of aesthetics, to show the a creature of both moral and aesthetic nature
true complexity and contradictions of these who is amazed and angry, hated and respected,
afraid of the truth, and unable to feel.
relationships, to limit their scope, and to
determine their true real space. The unity of morality and aesthetics, the
union of two inseparable forces in the human
There are also proponents of the idea of a mind, is reflected in research. The study of two
synthetic understanding of high spiritual closely related forms, emotional states, in the
values, first of all to understand the ideal (A.V. human mind, divided into ethical and aesthetic,
Guliga) and to connect knowledge with "is the moral state not an aesthetic state, or vice
practice in the context of reaching it. “Truth versa: is the aesthetic state like the moral
is not only knowledge, it seeks to embody state?" - raises the question. The connection
between morality and aesthetics is very clear:
the reality of the world built in accordance "Aesthetic state reflects the moral state more
with this knowledge. In this case, knowledge is productively, more clearly, more clearly"
combined with practice, which is an active [11,30]. Fiction provides an aesthetic
transformer of the world and man. Thus, it description of the subtlety of human creativity.
seeks to resemble the realized truth, goodness In fiction, the poetic process, in the dramatic
process, the emotional experiences of the poet
and beauty ”[8,72]. Hence, the concepts of truth, or writer are manifested on the basis of high
goodness, and beauty have an ideal character moral rules, on the basis of great elegance.
and are embodied as three images of the ideal "Aesthetic aesthetics itself is an initial synthetic
in the layer of high human spiritual value. Can act" [12,30].
the subject and object of the sciences of ethics
and aesthetics fully realize that this ideal fully In general, a more classical approach to
problems can be observed in modern
encompasses human spirituality? It is natural researchers. In studying the concept of reality,
to have questions. These are the questions that researchers approach three units. Truth and
modern researchers need to pay serious goodness reflect a higher, divine view of the
attention to. world. "Impressions of truth form the basis of
a rational approach to life, the idea of goodness
According to the opponents (KG Isupov), is based on morality, and the idea of beauty is
formed in the history of aesthetics as a "history based on aesthetics" [13,623].

of synthetic spirituality", the subject of Many researchers have considered the
aesthetics is "emotional man", ie "mentally whole nature of truth in its interrelationship
distressed being" [9,9]. In this synthetic with goodness and beauty. As a result of the
analysis, human aesthetics is interpreted as interdependence of morality and aesthetics in
“moral self-organization”. The anthropological the spiritual existence of the individual, in
scientific research, different ideas and views
structure of man exists in its "inseparable" have emerged. There are ontological,
unity with other, similar, contiguous, different epistemological and axiological approaches
facets. According to another source, ethics and
the aesthetics in it, the moral debate
introduces man as a homo aesthetikos (A.E.
Zimbuli). The profound unity of ethics and

aesthetics is embodied in the meaning of the
word "Aesthetikos", which means "a person

48 Buyuk ipak yo‘li xabarchisi / №1 / 2022 / www.silk-road.samdu.uz

to the problem, most of which are about the mankind;
inseparability of human consciousness and
spirituality, culture. It is emphasized that the third, modern researchers focus on the
general view from the metaphysical point of classical view of the fundamental concepts of
view on the unity and uniqueness of morality truth, goodness, and beauty that form the basis
and aesthetics to modern views reflects the of any process of studying the values of being
notions of truth, goodness, beauty for man in and culture;
the spiritual world of man.
fourth, that morality and aesthetics
CONCLUSION are attributes of the spiritual world of the
The following conclusions can be drawn individual, reflecting the two inseparable
from the research conducted on the synthesis aspects of the object studied in space and time
of morality and aesthetics in the spiritual being from the ontological, epistemological point
of a person: of view, the two inseparable concepts also
first, the moral-aesthetic in the spiritual- express the spiritual existence of the individual
spiritual structure of the person has fifth, the inseparability of the individual’s
inseparable-integral parts, the study of which consciousness can be a positive factor in the
provides a one-sided solution to the problem; solution of today’s ethical, environmental
secondly, the study of the content and problems, reflecting the first ontological state
criteria of goodness, beauty and truth, the of human spirituality. The logical solution to
determination, separation, unification of their global, local problems, the way to overcome the
place in the spiritual culture of the individual escalation of ethical problems is to combine
has become a valuable eternal movement of the content of morality and aesthetics in the

mind of the individual.

REFERENCES:

1. http://philosophystorm.org/books/immanuil­kant­kritika­chistogo­razuma.
2. Shpet G. G. Art as a type of knowledge. Selected works on the philosophy of culture. ­ M .: 2007. ­ 297­b.

3. Arutyunova N. D. Truth. Of good. Beauty: Interaction of concepts // Logical analysis of language. Languages
of aesthetics: conceptual fields of beautiful and ugly. ­ M .: Indrik, 2004 .­­ s­8­9.

4. Nurmatova M. The combination of moral and aesthetic values in the development of the individual. T.
University. 2009, p.81.

5. Aristotle. Works in 4 T., T­1, ­M .: Thought. 1988 p. 326.
6. Ogurtsov A.P. Good and Truth: Classical and Non­Assassin Regulators. M .: IFRAN, 1998 .­­ S­3.
7. Fedotov G.P. In the protection of ethics // Fedotov G.P. Sobr.soch: 12 vol. ­ M.: Martis, 1998 .­­ 2­vol. ­WITH.
321.
8. Gulyga A.V. The principles of aesthetics. ­ M .: Politizdat, 1987. ­ P.72.

9. Isupov K.G. History of Aesthetic Thought: A Study Guide. ­ St. Petersburg: Publishing House of the Russian
State Pedagogical University A.I. Herzen 2000. –S. 9.

10. Zimbuli A.E. Lectures on ethics. Issue 2.­SPb .: “Petersburg Institute of Printing”, 2006. ­ P.69.
11. Golik N.V. Aesthetic as a manifest ethical // Aesthetics today: prospects: Proc. conf. SPb .: St. Petersburg.
Philosophical Society, 1999. ­ P.30.
12. Golik N.V. Aisthesis of ethics and the possibilities of its description // Aesthetics in the interparadigm
space: the new century: Materials of scientific. conf. SPb .: St. Petersburg. Philosophical Society, 2001. ­ P.30
13. Levontina I.B. “Starry sky above your head” // Logical analysis of language. Favorites. 1988­1995. ­M.:
Indrik, 2003 .­­ S.613.

E-mail: Silk-road.samdu.uz / (+998 66) 240-38-43 49