องค์ความรู้ชุมชนคุณธรรมบ้านศรีดอนชัย

รายงาน การศึกษาองค-ความรู1 ภูมิป5ญญาชุมชน เพื่อสนับสนุนการทAองเที่ยว ชุมชนต1นแบบ “เที่ยวชุมชน ยลวิถี” ชุมชนคุณธรรมฯ บ1านศรีดอนชัย ตำบลศรีดอนชัย อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย ภายใต&โครงการพัฒนาศักยภาพและความพร&อมสุดยอด ชุมชนต&นแบบ “เที่ยวชุมชน ยลวิถี” จังหวัดเชียงราย ประจำปIงบประมาณ พ.ศ. ๒๕๖๖ โดย ผศ.นครินทรP น้ำใจดี คณะสังคมศาสตรPมหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงราย สนับสนุนโดยสำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย

สารบัญ หน$า สารบัญ สารบัญรูปภาพ วิธีการศึกษาองค7ความรู9 การศึกษาเอกสารที่เกี่ยวข9อง ๑ การศึกษาจากข9อมูลภาคสนาม ๒ การวิเคราะห7ข9อมูล ๔ ผลการศึกษา ประวัติศาสตร7ชุมชนบ9านศรีดอนชัย ๕ ทรัพยากรทางวัฒนธรรมชุมชนศรีดอนชัย ๘ เรื่องเลPา ความเชื่อ ๘ วิถีชีวิต ๑ ๑ ประเพณี ๒ ๑ ศิลปะ การแสดง ๓ ๕ สถาปUตยกรรม ๓ ๕ แหลPงทรัพยากรธรรมชาติ ๔๒ ผลิตภัณฑ7ชุมชน ๔ ๔ สื่ออินโฟกราพฟYค ๕๑ เอกสารอิงอิง ๕ ๖

สารบัญรูปภาพ หน$า บรรยายกระบวนการศึกษาประวัติศาสตร7ท9องถิ่น ๒ บรรยากาศระหวPางประชุมกลุPม ๓ การเดินทางอพยพชาวไทลื้อเข9าสูPอำเภอเชียงของ ๗ ภาพมุมสูงแสดงถึงลักษณะทางกายภาพของชุมชนบ9านศรีดอนชัย ๘ การทำพิธีกำบPอ ๙ ระเบียบประเพณีกำบPอ ๑๐ การแตPงกายของชาย-หญิงชาวไทลื้อ ๑๑ ซิ่นตcางอยและลายเกาะแบบดั้งเดิม ๑๒ ซิ่นลายเกาะแบบประยุกต7 ๑๒ การฮำฝfาย ๑๓ การปUgนฝfาย ๑๓ การกรอเส9นด9ายหรือไหมมาเก็บไว9กับแกนไม9 ๑๔ ผักเชียงดาใสPไขP ๑๕ ผลิตภัณฑ7ชาเชียงดา ๑๖ ลาบน้ำปู ๑๗ ข9าวบPายแซPง ๑๗ ดอกซ9อ ๑๘ ขนมข9าวแลP ๒๐ ต9นเดือย ๒๐ ชาลูกเดือยคูPกับขนมหวาน ๒๑ กองข9าวเปลือกที่คนในชุมชนมาถวาย ๒๒ ต9นสะหรี (โพธิ์) หน9าวัดทPาข9ามศรีดอนชัย ๒๓ กระบอกไม9ไผP สะตวง และไม9ค้ำสำหรับการสืบชะตา ๒๓ พระพุทธโพธิองค7พระประธานในพิธีสืบชะตาของชาวไทลื้อ ๒๔ บรรยากาศการกราบไหว9พระพุทธโพธิของชาวบ9านศรีดอนชัย ๒๔ บรรยากาศการไปวัดในวันปmnใหมPเมืองของชาวบ9านชุมชนบ9านศรีดอนชัย ๒๕ พิธีปลูกต9นฝfาย ๒๖ บรรยากาศประเพณีมหาบุญจุลกฐิน วาระที่ ๑ พิธีปลูกฝfาย ๒๖

สารบัญรูปภาพ (ต.อ) หน$า การเตรียมอาหารสำหรับการทำกำหมู ๒๗ ศาลเจ9าบPอ ๒๗ การหลPอเทียนพรรษา ๒๘ การใสPปุpยต9นฝfายเพื่อกลPอมฝfาย ๒๙ การทำบุญตักบาตรในวันออกพรรษา ๒๙ พิธีอัญเชิญพระอุปคุตจากแมPน้ำอิง ๓๐ พิธีการเก็บฝfาย ๓๐ บรรยากาศการอีดฝfาย และการปUgนฝfาย ๓๑ บรรยากาศการตัดเย็บผ9า ๓๒ บรรยากาศการแหPจุลกฐินหลังวันทอผ9า ๓๒ บรรยากาศการตานกcวยสลาก ๓๓ การฟfอนของชาวชุมชนบ9านศรีดอนชัย ๓๕ เฮือนไทลื้อ ๑๐๐ ปm ๓๖ เฮือนไทลื้อคำแพง ๓๗ ภาพอุโบสถ ในปm พ.ศ.๒๕๑๒ ๓๗ ภาพอุโบสถหลังเดิมและภาพจำลองวิหารหลวงไทลื้อ ๓๘ หลวงพPอพระพุทธสุพรรณรังสีศากยมุนี (หลวงพPอยิ้ม) ๓๙ พระพุทธชินสีห7 หรือ หลวงพPอสำเร็จ ๓๙ พระพุทธมโนนัยมุนี หรือ หลวงพPอสมหวัง ๔๐ พระธาตุมิ่งไต ๔๑ ศาลพPอเฒPาเงิน แมPเฒPาคำ ๔๑ คนในชุมชนตักน้ำเพื่ออุปโภคและบริโภคจากบPอน้ำ ๔๓ บPอน้ำแหPงแรกของชุมชนบ9านศรีดอนชัยแหPงแรกในปUจจุบัน ๔๓ สวนสาธารณะหนองรงค7 ๔๔ สีสันและลวดลายบนผ9าซิ่น ๔๔ สินค9าจากผลิตภัณฑ7ผ9าทอไทลื้อ ๔๕ อาคารศูนย7ผ9าทอสตรีศรีดอนชัย ๔๕ แมPแวPนแก9ว ภิรมย7พลัด ๔๖

สารบัญรูปภาพ (ต.อ) หน$า ร9านกนกพร ผ9าทอ ๔๖ แมPดอกแก9ว ธีระโคตร ๔๗ พื้นที่การแสดงผ9าทอของพิพิธภัณฑ7ลื้อลายคำ ๔๘ ผลิตภัณฑ7แปรรูปจากผ9าทอ ๔๙ โฮมสเตย7ของชุมชนบ9านศรีดอนชัย ๕๐

วิธีการศึกษาองค.ความรู1 ภูมิป5ญญาชุมชน เพื่อสนับสนุนการทBองเที่ยวชุมชนต1นแบบ “เที่ยวชุมชน ยลวิถี” ชุมชนคุณธรรมฯ บ1านศรีดอนชัย ตำบลศรีดอนชัย อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย การศึกษาดังกล,าว เพื่อศึกษารวบรวมทุนทางวัฒนธรรมชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ตำบลศรีดอนชัย อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย เพื่ออนุรักษGทุนทางวัฒนธรรม และสามารถนำข>อมูลไปสู, การขับเคลื่อนชุมชน สนับสนุนการท,องเที่ยวชุมชนต>นแบบ “เที่ยวชุมชน ยลวิถี” ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ตำบลศรีดอนชัย อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย วิธีการศึกษา ๑. การศึกษาจากเอกสารที่เกี่ยวข6อง รวบรวมข>อมูลจากเอกสารประเภทต,าง ๆ ที่เกี่ยวข>องเพื่อศึกษาแนวคิด ตลอดจนข>อมูลที่ เกี่ยวข>องกับชุมชนไม,ว,าจะเปSนข>อมูลทั่วไป ข>อมูลทางด>านประวัติศาสตรG สภาพพื้นที่ และสิ่งแวดล>อม สภาพ สังคมเศรษฐกิจและวัฒนธรรมโดยรวบรวมจากเอกสารชั้นต>น (Primary source) และเอกสารชั้นรอง (Secondary source) ดังนี้ ๑.๑ เอกสารจดหมายเหตุ ๑.๒ เอกสารหน,วยราชการ ๑.๓ เอกสารส,วนบุคคล ๑.๔ ภาพเก,า ๑.๕ แผนที่เก,า ๑.๖ แผนที่ทหาร ๑.๗ ภาพถ,ายดาวเทียม ๑.๘ หนังสือ งานวิจัยที่เกี่ยวข>อง ๑.๙ บันทึกการสนทนา/การอบรมสัมมนา ๑.๑๐ ข>อมูลจากอินเทอรGเน็ต

๒ ๒.การศึกษาจากข6อมูลภาคสนาม (Field study)และการวิเคราะหMและตรวจสอบข6อมูลดังนี้ ๒.๑ การจัดเวทีชุมชน สำรวจ ค6นหาทุนทางวัฒนธรรมชุมชนคุณธรรมฯ บ6านศรีดอนชัย (Focus Group) เปuาหมาย เพื่อรวบรวมข>อมูลเกี่ยวกับองคGความรู>ที่เกี่ยวกับทุนทางวัฒนธรรมที่สำคัญใน ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย และจัดเตรียมข>อมูลสำหรับการศึกษา วิธีการ ๑) รวบรวมข>อมูลและระดมความคิดเห็นของผู>เกี่ยวข>อง ตัวแทนชาวบ>านในชุมชน ผู>นำชุมชน ผู>ที่เกี่ยวข>องกับงานด>านวัฒนธรรม โดยมีบุคคลกรในสถาบันการศึกษา และข>าราชการสำนักงาน วัฒนธรรมจังหวัดเชียงรายร,วมจัดกระบวนการกลุ,ม ๒) ประเด็นการประชุม เพื่อให>การประชุมบรรลุเปuาหมายที่ตั้งไว> ดังนี้ - ประวัติศาสตรGท>องถิ่น ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย - ทรัพยากรทางวัฒนธรรมชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ได>แก, เรื่องเล,า ตำนาน วิถีชีวิต (การแต,งกาย อาหาร) ประเพณี วัฒนธรรม ศิลปะและ การแสดง สถาปyตยกรรมชุมชน แหล,งทรัพยากรธรรมชาติ ผลิตภัณฑGชุมชน รูปแบบการประชุม เป{ดโอกาสให>ผู>เข>าร,วมประชุมได>นำเสนอข>อมูลและความคิดเห็น โดยมีบุคลากร ในสถาบันการศึกษาและบุคลากรสำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย ร,วมจัดกระบวนการกลุ,ม สรุปผลการ ประชุม และมีการบันทึกผลการประชุมเปSนลายลักษณGอักษร ซึ่งจัดขึ้นในวันที่ ๑๕ สิงหาคม พ.ศ.๒๕๖๖ ณ อาคารไตลื้อหัสดินไพชยนตG วัดท,าข>ามศรีดอนชัย ตำบลศรีดอนชัย อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย ภาพที่ ๑ : การบรรยายถึงกระบวนการการศึกษาประวัติศาสตรGท>องถิ่นให>ชุมชน ที่มา: นครินทรG น้ำใจดี, ๒๕๖๖, เชียงราย

๓ ภาพที่ ๒ : บรรยากาศระหว,างการประชุมกลุ,ม ที่มา: สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย ขั้นสรุปผล เมื่อได>ข>อมูลวัฒนธรรมจากการประชุม คณะผู>วิจัยวิเคราะหGข>อมูลภาพรวม ประวัติศาสตรGท>องถิ่น ชุมชนคุณธรรมบ>านศรีดอนชัย ทรัพยากรทางวัฒนธรรมชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ได>แก, เรื่องเล,า ตำนาน วิถีชีวิต (การแต,งกาย อาหาร) ประเพณี วัฒนธรรม ศิลปะ และการแสดง สถาปyตยกรรม ชุมชน แหล,งทรัพยากรธรรมชาติ ผลิตภัณฑGชุมชน เพื่อเปSนข>อมูลพื้นฐาน ในการเขียนรายงานผลการศึกษา ๒.๒ การสำรวจทางกายภาพ เน>นการศึกษาภาคสนามจะเปSนข>อมูลหลักที่ทำให>ผู>ศึกษาได>เข>าใจถึงพัฒนาการภาพรวม ประวัติศาสตรGท>องถิ่น การสำรวจทางกายภาพ คือ สภาพภูมิประเทศ ภูมิอากาศ ทรัพยากรธรรมชาติเปSนต>น สิ่งเหล,านี้ล>วนมีผลต,อการดำรงวิถีชีวิตของคนในท>องถิ่นนั้น ดังนั้น การศึกษาประวัติศาสตรGท>องถิ่นจึง จำเปSนต>องใช>ข>อมูลจากหลักฐานทางสภาพแวดล>อมด>วย เพราะจะทำให>เข>าใจวิถีชีวิตของคนในท>องถิ่น และการเปลี่ยนแปลงด>านต,าง ๆ ของท>องถิ่นได>ดียิ่งขึ้น วิธีการ การศึกษาสภาพภูมิศาสตรG สภาพแวดล>องทางกายภาพของพื้นที่ เพื่อทำให>เห็นถึง รูปแบบการดำรงวิถีชีวิตของคนในท>องถิ่นนั้น เช,น การประกอบอาชีพ ดังนั้น การศึกษาประวัติศาสตรGท>องถิ่น จึงจำเปSนต>องใช>ข>อมูลจากหลักฐานทางสภาพแวดล>อมด>วย เพราะจะทำให>เข>าใจวิถีชีวิตของคนในท>องถิ่น และการเปลี่ยนแปลงด>านต,าง ๆ ของท>องถิ่นได>ดียิ่งขึ้น

๔ ขั้นสรุปผล ทราบข>อมูลเบื้องต>นเกี่ยวกับสภาพแวดล>องทางกายภาพของพื้นที่ซึ่งเปSนการสำรวจดำรง วิถีชีวิตของคนในท>องถิ่นนั้น เช,น การประกอบอาชีพ ดังนั้นการศึกษาประวัติศาสตรGท>องถิ่นจึงจำเปSนต>องใช> ข>อมูลจากหลักฐานทางสภาพแวดล>อม นำมาประกอบการเขียนประวัติศาสตรGท>องถิ่น ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย และเขียนผลการสำรวจทรัพยากรทางวัฒนธรรม ได>แก, เรื่องเล,า ตำนาน วิถีชีวิต (การแต,งกาย อาหาร) ประเพณี วัฒนธรรม ศิลปะและการแสดง สถาปyตยกรรมชุมชน แหล,งทรัพยากรธรรมชาติ ผลิตภัณฑGชุมชน ๓. การวิเคราะหMข6อมูล และจัดทำรายงาน การนำข>อมูลจากเอกสาร (Document Research) และข>อมูลจากภาคสนาม (Field Research) มาวิเคราะหGร,วมกัน โดยการประมวลผลและวิเคราะหGเชิงคุณภาพ เปSนกระบวนการที่ไม,ได>แบ,งส,วน ออกจากกระบวนการเก็บข>อมูลเลยที่เดียว ผู>ศึกษาจะทำการประมวลผลและวิเคราะหGข>อมูลเชิงพรรณนา (Descriptive Analysis) โดยแนวคิดต,าง ๆ ที่กล,าวมาข>างต>นเพื่อเปSนกรอบการวิเคราะหG ซึ่งผู>ศึกษาจะ วิเคราะหGข>อมูลเบื้องต>นเช,น ๑) นำข>อมูลที่ได>จากการสัมภาษณG การสำรวจทบทวนวรรณกรรม แนวคิด งานวิจัย ที่เกี่ยวข>องในเรื่องประวัติศาสตรG และทรัพยากรทางวัฒนธรรม และข>อมูลที่ได>จากการจดบันทึกระหว,าง การศึกษาภาคสนาม (Field Research) มาตรวจสอบความถูกต>อง สรุปสาระสำคัญตามประเด็นที่กำหนดไว> ในขอบเขตเนื้อหา ๒) นำภาพที่ถ,ายบันทึกไว>ในตลอดช,วงการศึกษา และภาพถ,าย มาพิจารณาลงประกอบ ในรายงานเพื่อให>ข>อมูลในรายงานวิจัยมีความชัดเจนมากขึ้น ๓) สังเคราะหGข>อมูล คือการรวบรวมข>อมูลต,าง ๆ ตามกระบวนการที่กล,าวมาข>างต>น เพื่อให>สามารถตอบกรอบการศึกษาที่ตั้งไว>ผู>ศึกษาจะนำเสนอข>อมูลการศึกษาในเชิงพรรณนา (Description Analysis) เพื่ออธิบายสิ่งที่ได>ศึกษาประกอบเข>าไว>ด>วยให>เห็นความเชื่อมโยงของแนวคิดสามารถแบ,งผล การศึกษาออกเปSน ๓ ส,วน คือ - ประวัติศาสตรGท>องถิ่น ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย - ทรัพยากรทางวัฒนธรรมชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ได>แก, เรื่องเล,า ตำนาน วิถีชีวิต (การแต,งกาย อาหาร) ประเพณี วัฒนธรรม ศิลปะและการแสดง สถาปyตยกรรมชุมชน แหล,งทรัพยากรธรรมชาติ ผลิตภัณฑGชุมชน - สื่อประชาสัมพันธGในรูปแบบอินโฟกราฟ{ก ๔) สรุปผลการวิจัยในรูปแบบพรรณนาและจัดทำเล,มสรุปผลการวิจัย

ผลการศึกษา องค.ความรู1 ภูมิป5ญญาชุมชน เพื่อสนับสนุนการทBองเที่ยวชุมชนต1นแบบ “เที่ยวชุมชน ยลวิถี” ชุมชนคุณธรรมฯ บ1านศรีดอนชัย ตำบลศรีดอนชัย อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย การศึกษาในครั้งนี้เปSนการศึกษาประวัติศาสตรG พัฒนาการของชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย การศึกษาใช>วิธีการศึกษาจากกระบวนการ สัมภาษณGเชิงลึกและใช>กระบวนการมีส,วนร,วมกับคนในท>องถิ่น เพื่อทำให>เกิดความเข>าใจท>องถิ่นอย,างลุ,มลึกอันนำไปสู,การจัดเก็บรวบรวมองคGความรู>ทางประวัติศาสตรGท>องถิ่น องคGความรู> ภูมิปyญญาชุมชน เพื่อสนับสนุนการท,องเที่ยวชุมชนต>นแบบ เที่ยวชุมชน ยลวิถี ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ตำบลศรีดอนชัย อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย ผลการศึกษา ดังนี้ ๑. ประวัติศาสตรGท>องถิ่น ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ๒. ทรัพยากรทางวัฒนธรรมชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ๓.สื่อประชาสัมพันธGในรูปแบบอินโฟกราฟ{ก ๑. ประวัติศาสตรMท6องถิ่น ชุมชนบ6านศรีดอนชัย ชาวไทลื้อ เปSนกลุ,มชาติพันธุGกลุ,มไทกลุ,มหนึ่งที่พูดภาษาตระกูลไท ส,วนใหญ,ตั้งถิ่นฐานอยู,ใน ดินแดนทางเหนือทางตอนใต>ในเขตปกครองตนเอง สิบสองปyนนา มณฑลยูนนาน สาธารณรัฐประชาชนจีน มีชาวไทลื้อบางส,วนได>อพยพเคลื่อนย>ายเข>ามาตั้งถิ่นฐานอาศัยอยู,ในประเทศอื่นที่มีอาณาเขตใกล>เคียงกัน ได>แก, ตอนเหนือของพม,า สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว และประเทศไทย รวมทั้งในเวียดนามและประเทศ กัมพูชา (สำนักวิชาการ มหาวิทยาลัยจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขตเชียงใหม,, ๒๕๕๔, น. ๔๔) ชาวไทลื้อในสิบสองปyนนามีความสัมพันธGใกล>ชิดกับไทยวนล>านนาในยุค “เก็บผักใส,ซ>า เก็บข>า ใส,เมือง” ชาวไทลื้อจากสิบสองปyนนาได>ถูกกวาดต>อนลงมาอยู,ในล>านนาจำนวนมากเดิมชาวไทลื้อมีถิ่นที่อยู, บริเวณเมืองลื้อหลวง ต,อมาได>เคลื่อนย>ายลงมาอยู,บริเวณเมืองหนองแส หรือที่เรียกว,าคุนหมิงในปyจจุบัน แล>วย>ายลงมาสู,ลุ,มน้ำโขง สิบสองปyนนาปyจจุบัน ประมาณศตวรรษที่ ๑๒ จึงเกิดมีวีรบุรุษชาวไทลื้อ ชื่อ “เจ>าเจื่องหาญ” ได>รวบรวมหัวเมืองต,าง ๆ ในสิบสองปyนนา ต,อมาถึงสมัยเจ>าอิ่นเมืองครองราชยGต,อมาในปä พ.ศ. ๒๑๒๒ - ๒๑๒๖ ได>แบ,งเขตการปกครองเปSนสิบสองหัวเมือง แต,ละหัวเมืองให>มีที่ทำนา ๑,๐๐๐ หาบข>าว (เชื้อพันธุGข>าว) ต,อนาหนึ่งที่/หนึ่งหัวเมือง จึงเปSนที่มาจนถึงปyจจุบัน เมืองสิบสองปyนนาได>แบ,งเขตการปกครอง เอาไว>ในอดีต ดังนี้ชาวไทลื้ออาศัยอยู,สองฝyåงแม,น้ำโขง คือ ด>านตะวันออกและตะวันตกของแม,น้ำมีเมืองต,าง ๆ ดังนี้ภาษาไทลื้อ ได>กล,าวไว>ว,าห>าเมิงตะวันตก หกเมิงตะวันออก รวมเจียงฮุ,ง (เชียงรุ,ง) เปSนสิบสองปyนนา และ ทั้งสิบสองปyนนานั้น ประกอบด>วยเมืองใหญ,น>อยต,าง ๆ เช,น ฝyåงตะวันตก : เมืองแช, เมืองลวง เมืองหุน เมืองฮาย และเมืองมาง, ฝyåงตะวันออก : เมืองล>า เมืองฮิง เมืองพง เมืองงาดG เมืองอูเหนือและเมืองเชียงทอง

๖ การขยายตัวของชาวไทลื้อสมัยเจ>าอินเมืองได>เข>าตีเมืองแถน เชียงตุง เชียงแสน และล>านช>าง กอบกู>บ>านเมืองให>เปSนปéกแผ,น พร>อมทั้งหัวเมืองไทลื้อเปSนสิบสองเขต เรียกว,า สิบสองปyนนา และในยุคนี้ได>มี การอพยพชาวไทลื้อบางส,วนเพื่อไปตั้งบ>านเรือนปกครองหัวเมืองประเทศราชเหล,านั้น จึงทำให>เกิดการกระจาย ตัวของชาวไทลื้อ ในลุ,มน้ำโขงตอนกลาง (รัฐฉานปyจจุบัน) อันประกอบด>วย เมืองยู> เมืองยอง เมืองหลวง เมืองเชียงแขง เมืองเชียงลาบ เมืองเลน เมืองพะยาก เมืองไฮ เมืองโก และเมืองล>านช>าง (สำนักศิลปะและ วัฒนธรรมมหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงใหม,, มปป., ออนไลนG) เมืองแถน (เดียนเบียนฟู) ซึ่งบางเมืองในแถบนี้เปSนถิ่นที่อยู,ของชาวไทลื้ออยู,แล>ว เช,น อาณาจักรเชียงแขง ซึ่งประกอบด>วย เมืองเชียงแขง เมืองยู> เมืองหลวย เมืองเชียงกก เมืองเชียงลาบ เมืองกลาง เมืองลอง เมืองอาน เมืองพูเลา เมืองเชียงดาว เมืองสิง เปSนต>น ชาวไทลื้อ บ>านศรีดอนชัยเดิมตั้งถิ่นฐานอยู,เมืองอูเหนือ แคว>นสิบสองปyนนา มณฑลยูนนาน ประเทศจีนตอนใต> ต,อมาการทำมาหากินก็อัตคัดขัดสนเพราะพลเมืองมีจำนวนมาก และถูกจีนรุกรานจนทน ไม,ไหว กระทั่งปäพ.ศ. ๒๔๒๘ มีราษฎร จำนวน ๙๙๔ คน ได>รวมตัวกันอพยพมาจากเมืองอูเหนือ แคว>นสิบสองปyนนา โดยการนำของ พญาแก>ว ซึ่งได>อพยพมาตั้งอยู,ที่ดอยหลักเขตแดนจีน - ลาวเวลา ๑ ปäเศษ ต,อมาในปä พ.ศ. ๒๔๒๙ ได>อพยพข>ามแม,น้ำโขงมาอยู,ที่ริมน้ำโขงระหว,างน้ำคุก (ซึ่งอยู,ที่โรงบ,มใบยา บ>านหาดบ>าย ตำบลริมโขง อำเภอเชียงของ) ต,อมาได>อพยพไปอยู,ที่บ>านใหม,ทุ,งหมด หมู,ที่ ๘ ตำบลสถาน อำเภอเชียงของ ในปyจจุบัน จากนั้นก็แยกย>ายกันไปเปSนกลุ,ม ดังนี้ - กลุ,มที่ ๑ ไปตั้งบ>านเรือนอยู,ริมห>วยเม็ง ปyจจุบันเปSนบ>านห>วยเม็งหมู,ที่ ๖ ตำบลเวียง อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย - กลุ,มที่ ๒ กลับไปอยู,ประเทศลาว เรียกว,าบ>านโปรง และบ>านท,าฟuา (บ>านซาง) ของสาธารณรัฐ ประชาธิปไตยประชาชนลาวปyจจุบัน - กลุ,มที่ ๓ อพยพไปอยู,ที่บ>านท,าข>าม ตำบลม,วงยาย อำเภอเวียงแก,น ต,อมามีประชากรเพิ่มขึ้น การทำมาหากินก็แล>นแค>น ในปä พ.ศ. ๒๔๙๒ พ,อกำนันเสนา วงคGชัย อดีตกำนันตำบลม,วงยายพร>อมด>วย พ,อบัวระวงศG วงคGชัย พ,อสิทธิ์ยศ วงคGชัย พ,อเฟìอย วงคGชัย พร>อมด>วยผู>ติดตามได>อพยพออกมาทำมาหากิน และตั้งบ>านเรือนอยู,ที่หัวไร,ปลายนาริมบริเวณหมู,บ>านศรีมงคล ตำบลสถาน อำเภอเชียงของ ในครั้งแรกเข>ามา อยู,เพียง ๘ หลังคาเรือนเท,านั้น ต,อมาได>มีราษฎรอพยพมาจากบ>านก>อนตื่น โดยมีการนำของ พ,อใหม,ผัด วงคGไทย จากประเทศลาวเข>ามาสมทบ (แว,นแก>ว ภิรมยGพลัด, สัมภาษณG)

๗ ภาพที่ ๓ : การเดินทางอพยพชาวไทลื้อเข>าสู,อำเภอเชียงของ ที่มา : อนุเคราะหGภาพโดยวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ช,วงแรกเริ่มของการตั้งถิ่นฐาน พื้นที่บริเวณนี้เปSนปîาสลับทุ,งหญ>า ชาวบ>านจึงเลือกพื้นที่ ที่เหมาะสมสำหรับการทำไร, และอยู,ใกล>กับแม,น้ำโขง และแม,น้ำอิง การตั้งถิ่นฐานจึงมีลักษณะเปSน หย,อมบ>าน หรือกลุ,มบ>านตามพื้นที่ทำกินมากกว,าเปSนหมู,บ>านขนาดใหญ,ที่อยู,รวมกันมาก ๆ ในขณะนั้น ชาวบ>านบางส,วน ตั้งบ>านเรือนอยู,ใกล>กับพื้นที่ไร,ของตนเอง กระจัดกระจายไปทั่วริมแม,น้ำโขง (ยศ สันตสมบัติ และคณะ, ๒๕๕๒, น. ๑๓๒-๑๓๓) ในปä พ.ศ. ๒๔๙๖ จึงได>ย>ายจากบ>านไร,ปลายนา มาสร>างบ>านอยู,ตามแนวถนนพหลโยธินระหว,าง เทิง – เชียงของ ตอนนั้นการปกครองขึ้นอยู,กับบ>านลุง หมู,ที่ ๘ ตำบลสถาน อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย ต,อมาประกาศกระทรวงมหาดไทย เรื่อง ตั้งและเปลี่ยนแปลงเขตตำบลในท>องที่อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย ได>ประกาศจัดตั้งหมู,บ>านศรีดอนชัย หมู,ที่ ๑๓ ตำบลสถาน อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย เปSนตำบลศรีดอนชัย โดยให>มีเขตปกครองรวม ๗ หมู,บ>าน คือ บ>านหวาย บ>านปากอิงใต> บ>านลุง บ>านทุ,งซาง บ>านเขียะ บ>านร,องห>า และบ>านศรีดอนชัย ซึ่งผู>ใหญ,บ>านคนแรกและกำนันคนแรก คือ นายทองดี วงคGชัย ต,อมาก็มีผู>ใหญ,บ>านตามลำดับ ต,อมามีการแยกหมู,บ>านออกจากบ>านศรีดอนชัย เปSนอีก ๔ หมู,บ>าน ได>แก, หมู, ๗ บ>านศรีดอนชัย, หมู, ๑๒ บ>านศรีชัยมงคล, หมู, ๑๔ บ>านศรีมงคล และหมู, ๑๕ บ>านศรีดอนชัย ศรีดอนชัย เปSนชื่อมาจากลักษณะทางภูมิศาสตรGของชุมชนที่เปSนพื้นที่ลุ,มดอน และชุมชน มีต>นโพธิ์เยอะ ซึ่งชาวไทลื้อเรียกต>นโพธิ์ว,า เกñาสะหรีส,วนคำว,า ชัย มาจากคำว,า ผู>เฒ,าชัย เปSนคำเรียกของคน ในชุมชนที่เรียกกำนันเสนา รวมกันจึงเปSน ศรีดอนชัย ในปyจจุบัน ส,วนนามสกุลใช> วงคGชัย ที่เปSนนามสกุล ส,วนใหญ,ของคนชุมชนบ>านศรีดอนชัย (ธนนิตยG นุชเทียน, สัมภาษณG)

๘ ภาพที่ ๔ : ภาพมุมสูงแสดงถึงลักษณะทางกายภาพของชุมชนบ>านศรีดอนชัย ที่มา : สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย ๒. ทรัพยากรทางวัฒนธรรมชุมชนบ6านศรีดอนชัย ทรัพยากรทางวัฒนธรรมชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ประกอบด>วย ทรัพยากรวัฒนธรรม ที่จับต>องได> (Tangible cultural resource) และทรัพยากรวัฒนธรรมที่จับต>องไม,ได> (intangible cultural resource) ตามแนวคิดขององคGการยูเนสโก สามารถแบ,งหัวข>อศึกษาได>ดังนี้ ๒.๑ เรื่องเล,า ตำนาน ความเชื่อ ๒.๒ วิถีชีวิต (การแต,งกาย อาหาร) ๒.๓ ประเพณี วัฒนธรรม ๒.๔ ศิลปะและ การแสดง ๒.๕ สถาปyตยกรรมชุมชน ๒.๖ แหล,งทรัพยากรธรรมชาติ ๒.๗ ผลิตภัณฑGชุมชน ๒.๑ เรื่องเลcา ตำนาน ความเชื่อ เรื่องเล,า ตำนาน หรือมุขปาฐะ เปSนทรัพยากรวัฒนธรรมที่จับต>องไม,ได> (intangible cultural resource) ซึ่งกำหนดประเภท มาตรการคุ>มกัน ปuองกัน และดูแลทรัพยากรวัฒนธรรมที่จับต>องไม,ได> จำนวนถึง ๔๐ มาตรา ภายใต>สนธิสัญญา Convention for Safeguarding of Intangible Cultural Heritage ๒๐๐๓ นอกจากนี้ ยังพร>องกับพระราชบัญญัติส,งเสริมและรักษามรดกภูมิปyญญาทางวัฒนธรรม พ.ศ. ๒๕๕๙ ในมาตรา ๔ กล,าวว,า มรดกภูมิปyญญาทางวัฒนธรรมที่ได>รับการส,งเสริม และรักษา ตามพระราชบัญญัติ ได>แก, วรรณกรรมพื้นบ>านและภาษา คือ เรื่องราวที่ถูกถ,ายทอดอยู,ในวิถีชีวิตชาวบ>านด>วยวิธีการบอกเล,า ได>กำหนดให> นิทานพื้นบ>าน และตำนานพื้นบ>าน ถือเปSนหนึ่งในมรดกภูมิปyญญาทางวัฒนธรรม เนื่องจากเปSนเรื่องเล,า ที่มีความสัมพันธGกับความเชื่อ สิ่งศักดิ์สิทธิ์ พิธีกรรม ศาสนา และประวัติศาสตรGในท>องถิ่น

๙ จากการศึกษาพบว,า การนับถือผีเปSนความเชื่อของชาวล>านนาที่มีมาก,อนการนับถือ พระพุทธศาสนา ซึ่งเปSนการยึดมั่นในสิ่งที่คิดว,าดีหรือศักดิ์สิทธิ์ เพื่อสร>างความเชื่อมั่นสบายใจแก,ชาวล>านนา เมื่อสังคมเกิดการขยายตัวส,งผลให>ความเชื่อเรื่องผีเกิดความซับซ>อนยิ่งขึ้น พิธีการเลี้ยงผีในสังคมล>านนา นิยมประกอบพิธีในช,วง เดือน ๙ เหนือ ซึ่งเปSนช,วงก,อนประเพณีการเข>าพรรษา ชาวล>านนา มีความผูกพันธGกับ สิ่งเหนือธรรมชาติ เรียกว,า “ผี” ชาวล>านนามีความเชื่อว,าธรรมชาติมีผีปกปuองดูแล ได>รับการยกย,องจากสังคม (วิถี พานิชพันธG , ๒๕๔๘, น. ๑๗ - ๒๓) ชุมชนบ>านศรีดอนชัย จะมีผีบ>านผีเรือนและมีการเซ,นไหว>ที่เรียกว,า “พิธีกำบ,อ หรือ ประเพณีกำบ,อ” เปSนพิธีในด>านจิตวิญญาณของชาวไทลื้อมาตั้งแต,ในอดีตจนถึงปyจจุบัน โดยจะมีทั้งหมด ๓ วาระ คือ วาระที่หนึ่ง “กำปลา” จะตรงกับเดือนยี่ (ภาคกลาง) ของที่ใช>ในการอัญเชิญเจ>าบ,อ เปSนปลาที่ชาวบ>านช,วยกันหามา วาระที่สอง “กำหมู” นับจากกำปลาไปอีก ๑๐ วัน ของที่ใช>ในการเชิญเจ>าบ,อ จะต>องเปSนหมูเท,านั้น วาระที่ ๓“กำหมู” จะตรงกับเดือน ๘ เดือน ๗ (ภาคกลาง) ของที่จะใช>อัญเชิญ จะเหมือนกับวาระที่สอง ภาพที่ ๕ : การทำพิธีกำบ,อ ที่มา : เฟซบุñกชุมชนศรีดอนชัย ไทลื้อ จ.เชียงราย ในช,วงพิธีกำบ,อ มีข>อห>ามมิให>ทำสิ่งใด ๆ เช,น สีข>าว (ตำข>าว) ลากของเข>าบ>าน ซื้อของจากที่อื่น เข>าบ>าน เด็ดผัก ตัดไม> ตักน้ำ ทอผ>า และทำกิจกรรมใดๆ และมีข>อห>ามไม,ให>ผู>หญิงเข>าไปในบริเวณศาลเจ>าบ,อ ของหมู,บ>าน ห>ามนำสิ่งของที่มีสีแดงเข>าโดยเด็ดขาด ห>ามคนต,างถิ่นเข>าไนบริเวณศาลเจ>าบ,อ ยกเว>น คนต,างถิ่น ที่เปSนลูกเขยและจะต>องย>ายมาอยู,ภายในชุมชนจนเปSนที่ยอมรับของชาวชุมชน จึงเข>าร,วมในพิธีได> รายชื่อเจ>าบ,อ ทั้ง ๑๒ ท,าน มีดังนี้ ๑. เจ>าหลวงสมพระเมตตา เอกราช ๒. เจ>าสุริยะองกี้ ๓. เจ>าจอมจะเหล็ก

๑๐ ๔. เจ>าจันตñะคาด ๕. เจ>าสุริยะคาด ๖. เจ>าเขยหมวกดำ ๗. เจ>าบ,อจี้ ๘. เจ>าบ,อแน ๙. เจ>าบ,อแก>ว ๑๐. เจ>าบ,อคำ ๑๑. เจ>าบ,าวคำสอ ๑๒. เจ>าสองนางเปSนเกล>า นอกจากนี้ยังมีเรื่องเล,าในอดีตกาล กล,าวมาในคืนของการเลี้ยงกำบ,อ จะได>ยินเสียงฝäเท>าของม>า วนรอบหมู,บ>าน ทำให>คนในชุมชนเชื่อว,าเปSนเจ>าบ,อที่มาปกปyกรักษาคนในชุมชนให>อยู,เย็นเปSนสุข รวมไปถึง เปSนสถานที่บนบานศาลกล,าวขอให>ประสบความสำเร็จของคนในชุมชนอีกด>วย ภาพที่ ๖ : ระเบียบประเพณีกำบ,อ ที่มา : เฟซบุñกชุมชนศรีดอนชัย ไทลื้อ จ.เชียงราย

๑๑ ๒.๒ วิถีชีวิต ผลการศึกษาพบว,า วิถีชีวิตของชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ประกอบไปด>วยทุนทาง วัฒนธรรม ดังนี้ ๒.๒.๑ การแตcงกาย ผลจากการศึกษาด>วยกระบวนการสนทนากลุ,ม และการสัมภาษณGเชิงลึกกับชาวบ>านใน ชุมชน พบว,า การแต,งกายของสตรีชาวไทลื้อนิยมสวมเสื้อปyûดสีเข>ม บ>างก็มีมีกระดุม บ>างก็ไม,มีกระดุม แต,จะผูกเชือกที่สาบเสื้อด>านซ>าย เกล>ามวยผมไว>บนกระหม,อมและเคียนหัวด>วยผ>าสีพื้น ส,วนบุรุษนิยมสวมเสื้อ แขนยาว สวมทับด>วยเสื้อกั๊กปyกลวดลายด>วยเลื่อม สวมกางเกงขายาวสีเดียวกับเสื้อ ต,อหัวกางเกงด>วยผ>าสีขาว เคียนหัวด>วยผ>าสีพื้นสี ภาพที่ ๗: การแต,งกายของชาย-หญิงชาวไทลื้อ ที่มา : คำแก>ว บำรุงกูล, ๒๕๖๖, เชียงราย สำหรับชุมชนบ>านศรีดอนชัยปรากฏหลักฐานรูปแบบการแต,งกายอัตลักษณGไทลื้อ คือผ>าซิ่น ที่มี๒ ตะเข็บ และมีโครงสร>างประกอบด>วย ๓ ส,วนแยกจากกัน คือ หัวซิ่นสีแดง เรียกตาหมาควายหลวง ตัวซิ่น ลายขวางหลากโดยริ้วจะมีระยะในการขวางลำตัวที่ไม,สม่ำเสมอ ต,อท>ายด>วยตีนซิ่นสีดำ เรียกซิ่นรูปแบบดังกล,าว ว,า ซิ่นต†างอย หรือซิ่นต†าลื้อ บางแห,งสตรีไทลื้อจะเพิ่มความสวยงาม เอกลักษณGบนผืนผ>าด>วยเทคนิค เกาะหรือ ล>วง บริเวณตรงช,วงกลางของตัวซิ่น ปyจจุบันมีการประยุกตGลายเกาะ เช,น ลายเกาะยอด ลายเกาะพาด ลายเกาะเครือ ลายเกาะขัน ลายเกาะนิ้วมือ ลายเกาะต,อ เปSนต>น โดยลายต,างๆ จะเรียกตามลักษณะของ รูปทรงของลวดลาย

๑๒ ผ>าทอไทลื้อ อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย ถือเปSนผ>าทอที่มีรูปแบบลวดลายที่ไม,เหมือน ที่ไหน ซึ่งผ>าทอไทลื้อที่มีการทอในรูปแบบเดียวกันก็จะมีชุมชนระแวกใกล>เคียงกัน ที่มีการสืบทอดภูมิปyญญา การทอผ>าไทลื้อ อัตลักษณGของเมืองเชียงของ ที่สืบทอดกันมาต,อมาจากบรรพบุรุษ มีทั้งหมด ๔ หมู,บ>านไทลื้อ ได>แก, หมู,บ>านศรีดอนชัย หมู,ที่ ๗, หมู,บ>านศรีชัยมงคล หมู,ที่ ๑๒, หมู,บ>านศรีมงคล หมู,ที่ ๑๔, หมู,บ>าน ศรีดอนใหม, หมู,ที่ ๑๕ เปSนต>น ซึ่งการทอผ>าลวดลายก็จะเปSนเอกลักษณGโดยเฉพาะ คือ ลายเกาะ หรือชาวบ>าน เรียกว,า “น้ำไหล” โดยผ>าซิ่นดังกล,าวนิยมยืนเครือด>วยฝuายสีแดง ซึ่งเปSนลักษณะที่นิยมในเขตวัฒนธรรมการ ทอผ>าของชาวไทลื้อ และการทอผ>าของกลุ,มชาวไทลื้อ ก็แตกต,างจากลุ,มชาวไทยวนกลุ,มอื่นที่นิยมสร>างลายริ้ว ด>วยเทคนิคจากเส>นยืนหรือการแซงทางเครือที่มีความแตกต,างกันออกไป แต,จะขึ้นอยู,ตามวัสดุ ที่ใช>ในการทอ เช,น ไหมเงิน ไหมคำ เปSนต>น ภาพที่ ๘: ซิ่นต†างอย (ซ>าย), ซิ่นลายเกาะแบบดั้งเดิม (ขวา) ที่มา : คำแก>ว บำรุงกูล, ๒๕๖๖, (ซ>าย), นครินทรG น้ำใจดี, ๒๕๖๕, (ขวา), เชียงราย ภาพที่ ๙: ซิ่นลายเกาะแบบประยุกตG ที่มา : นครินทรG น้ำใจดี, ๒๕๖๕, เชียงราย

๑๓ ขั้นตอนในการทอผ>า มีดังนี้ ๑. อีดฝuาย คือ การแยกเมล็ดออกจากฝuาย เพื่อที่จะได>ฝuายที่แยกออกจากเมล็ดแล>วนำไป ดีดฝuายให>ออกมาเปSนปุย ๆ ๒. ตีฝuาย หรือ แท็ปฝuาย คือ การใช>ก†งที่เหมือนคันธนูใช>ดีดฝuายให>เปSนปุยออกมา ไม,ทำให>ฝuายพันติดกัน ๓. ฮำหางฝuาย คือ การนำปุยฝuายมาพันกับไม>เรียวเล็ก แล>วหลังจากนั้นดึงไม>ออก จะได>แท,งฝuายยาว ๑ คืบ เพื่อนำไปปyåนเปSนด>าย ภาพที่ ๑๐: การฮำฝuายหรือการนำฝuายมาพันกับไม>เรียวเล็ก จะได>แท,งฝuายยาว ๑ คืบ ที่มา : นครินทรG น้ำใจดี, ๒๕๖๕, เชียงราย ๔. ปyåนฝuาย คือ การนำฝuายที่เปSนแท,งยาว ๑ คืบ มาปyåนให>เปSนเส>น แล>วก็นำมาเก็บในโกง หรือ หรืออุปกรณGเก็บเส>นด>าย ภาพที่ ๑๑: การปyåนฝuายที่เปSนแท,งยาว หนึ่งคืบ มาปyåนให>เปSนเส>น ที่มา : นครินทรG น้ำใจดี, ๒๕๖๕, เชียงราย

๑๔ ๕. เปฝuาย คือ การนำเส>นฝuาย มาทำเปSนปอยหรือไจฝuาย โดยใช>อุปกรณGที่เรียกว,า ไม>เปäย หรือไม>เป เพื่อไม,ให>เส>นด>ายพันติดกัน ๖. กรอฝuาย คือ การนำเส>นด>ายมาเก็บไว>กับแกนไม> เพื่อเตรียมสู,ขั้นตอนการทอผ>า หรือหากมีเส>นไหมคำก็จะนำเส>นไหมไปต>มน้ำร>อนก,อน เพื่อให>ไหมไม,พุ,งออกมาพันติดกัน แล>วถึงจะนำมากรอฝuายและไหมอีกครั้ง ภาพที่ ๑๒: การกรอเส>นด>ายหรือไหมมาเก็บไว>กับแกนไม>เพื่อนำไปสู,การทอผ>า ที่มา : นครินทรG น้ำใจดี, ๒๕๖๕, เชียงราย โดยในอดีตผู>หญิงชาวไทลื้อในชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย จะทอผ>าเพื่อการสวมใส, ภายในครัวเรือน ซึ่งยังคงมีการสืบทอดภูมิปyญญามาจนถึงปyจจุบัน แม>ปyจจุบันการเปลี่ยนแปลงทางด>านการแต,ง กายตามยุคสมัย ชาวไทลื้อชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัยยังคงมีการส,งเสริมการแต,งกายในกิจกรรมของ ชุมชน เทศกาล หรือกิจกรรม ทางศาสนา และยังคงมีการพัฒนาลวดลายของผ>าซิ่น ให>สามารถเปSนผลิตภัณฑG ของชุมชนสร>างรายได>พร>อมกับการอนุรักษGอัตลักษณGผ>าซิ่นไทลื้อศรีดอนชัย (แว,นแก>ว ภิรมยGพลัด, สัมภาษณG) ๒) อาหารพื้นถิ่น ผลการศึกษาพบว,า ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย นิยมรับประทานอาหารที่มีวัตถุดิบ จากท>องถิ่นเปSนหลัก ไม,นิยมทานอาหารที่มีส,วนผสมจากกะทิ แต,จะนิยมทานแกงที่พริกแกง ประกอบไปด>วย พริกที่ผ,านการจี่ไฟ เกลือ และขิง เช,น แกงผักกาดน>อย๑ ภาษาถิ่นเรียกว,า “แค,ผักกาดน>อย” ๒.๑) ผัดเชียงดาใส1ไข1ผักเชียงดา จัดเปSนไม>เถาเลื้อย มีอายุข>ามปä ความยาวของเถา ขึ้นอยู,กับอายุ ลำต>นเปSนสีเขียว มีขนาดเส>นผ,านศูนยGกลางประมาณ ๐.๕ - ๕ เซนติเมตร ทุกส,วนที่อยู,เหนือดิน ของต>นจะมีน้ำยางสีขาวคล>ายน้ำนม ขยายพันธุGด>วยวิธีการเพาะเมล็ดและวิธีการปyกชำ เจริญเติบโตได>ดีในดิน ร,วน ระบายน้ำดี เปSนผักพื้นบ>านที่ชาวเหนือในแถบจังหวัดเชียงใหม, เชียงราย แม,ฮ,องสอน ลำพูน ลำปาง แพร, น,าน และพะเยา นิยมปลูกไว>หน>าบ>านเพื่อนำยอดไปประกอบอาหาร (จุไรรัตนG เกิดดอนแฝก, ๒๕๕๒, น. ๑๐๓) ๑ ยอดผักกวางตุ,ง

๑๕ ผักเชียงดา สามารถปลูกได>ในบ>าน ในสวน ตามรั้วบ>าน นิยมเด็ดยอดของผักมา รับประทานสามารถนำมาประกอบอาหารได>หลายอย,าง ประเภท แกงใส,ปลาแห>ง หรือนำมาแกงผสมผักอื่นๆ ตามธรรมชาติของพื้นที่ วัตถุดิบ ๑. ผักเชียงดา ๒. กระเทียม ๓. น้ำมันพืช ๔. ไข,ไก, ๕. ซอสหรือผงปรุงรส วิธีการปรุง ๑. นำผักเชียงดาไปล>างให>สะอาด เตรียมสำหรับผัด ๒. โขลกกระเทียมพอหยาบ ๓. ตั้งกระทะใส,น้ำมันพืชรอเดือด ใส,กระเทียมผัดจนหอมเหลือง จากนั้นใส,ผักเชียงดา ลงไปค,อยๆ ผัดจนได>ที่ ๔. ตอกไข,ใส, และเติมซอสหรือเครื่องปรุงรสได>ตามใจ ๕. เมื่อสุกแล>วให>นำจัดใส,จานพร>อมรับประทาน ภาพที่ ๑๓: ผักเชียงดาใส,ไข, ที่มา : นครินทรG น้ำใจดี, ๒๕๖๖, เชียงราย

๑๖ ผักเชียงดา เปSนผักพื้นถิ่นที่มีสรรพคุณมากมาย เช,น ลดความดันโลหิต ลดไขมัน ในร,างกาย ช,วยลดน้ำตาลในเลือด ช,วยแก>อาการท>องผูก ช,วยกำจัดสารพิษตกค>างในร,างกาย บรรเทาอาการภูมิแพ>และโรคหอบหืด และช,วยบำรุงตับอ,อนให>ทำงานได>อย,างเต็มประสิทธิภาพ เปSนต>น จากสรรพคุณดังกล,าว ปyจจุบันชุมชนบ>านศรีดอนชัย มีการปลูกผักเชียงดา เพื่อเปSนอาชีพเสริมและสร>างรายได> ให>แก,คนชุมชน โดยการนำผักเชียงดามาต,อยอดเปSน ชาเชียงดา ซึ่งเปSนผลิตภัณฑGของวิสาหกิจชุมชนสมุนไพร รวมมิตร ชุมชนบ>านเขียะ ตำบลศรีดอนชัย ภาพที่ ๑๔: ผลิตภัณฑGชาเชียงดาของวิสาหกิจชุมชนสมุนไพรรวมมิตรชุมชนบ>านเขียะ ที่มา: เฟซบุñกวิสาหกิจชุมชนสมุนไพรรวมมิตรชุมชนบ>านเขียะ ๒.๓) ข?าวบ1ายแซ1ง เปSนอาหารที่มีส,วนประกอบจากน้ำปู ซึ่งเปSนภูมิปyญญาการถนอม อาหารขาวชาวไทลื้อ โดยน้ำปูเกิดจากการเคี่ยวน้ำของปูนาที่ถูกบดละเอียดและกรองอย,างดีต>มจนน้ำงวดแห>ง อย,างพิถีพิถัน จากนั้นนิยมนำมาประกอบอาหารประเภท น้ำพริกน้ำปู ยำ แกง เปSนต>น ข>าวบ,ายแซ,ง มีวัตถุดิบและวิธีการทำ ดังนี้ วัตถุดิบ ๑. น้ำปู ๒. พริกหนุ,ม ๓. ตะไคร> ๔. รากผักชี ๕. น้ำมันหมู ๖. ข>าวเหนียวสุก

๑๗ วิธีการปรุง ๑. นำตะไคร> รากผักชี พริกหนุ,ม มาตำให>เข>ากัน เพื่อทำลาบน้ำปู ๒. นำตะไคร> รากผักชี พริกหนุ,ม ที่ตำให>เข>าแล>วมาคลุกกับน้ำปูให>เข>ากัน ๓. ปy°นข>าวเหนียวสุกให>เปSนทรงกลมและแบน จากนั้นนำลาบน้ำปูมาทาหน>าข>าวเหนียว ให>ทั่วทั้งแผ,น ๔. ทาน้ำมันหมูให>ทั่วทั้งสองด>านของข>าวเหนียว นำไปจี่ไฟจนสุกเกรียม สามารถเสิรGฟ เพื่อรับประทานได> ภาพที่ ๑๕: ลาบน้ำปู ที่มา : นครินทรG น้ำใจดี, ๒๕๖๖, เชียงราย ภาพที่ ๑๖: ข>าวบ,ายแซ,ง ที่มา : นครินทรG น้ำใจดี, ๒๕๖๖, เชียงราย

๑๘ ๒.๔) ขนมหมาแหยง หรือขนมดอกซ?อ ดอกซ>อ มีลักษณะเปSนไม>ขนาดกลาง พบกระจาย พันธุGตามพื้นที่ระดับความ สูงไม,เกิน ๑,๕๐๐ เมตร ทั่วทุกภาคของประเทศไทย ลักษณะของช,อดอกออกที่ ปลายกิ่ง ช,อกระจุกย,อยมี ๑ – ๓ ดอก กลีบดอกลักษณะเปSนรูปปากแตรโปîงด>านเดียว ปลายแยกเปSนกลีบ ๕ กลีบ แบ,งเปSนกลีบบน ๒ กลีบ และกลีบล,างอีก ๓ กลีบ ด>านนอกเปSนสีน้ำตาลแดง ส,วนด>านในหลอดกลีบ เปSนสีครีมอ,อน ๆ กลีบปากล,างกลางด>านในเปSนสีเหลืองแซม มีขนสั้นนุ,มอยู,ด>านนอก ออกดอก ช,วงเดือน ธันวาคม – กุมภาพันธG ลักษณะผลผิวผลเกลี้ยงเปSนมัน มีกลิ่นหอมอ,อน ๆ ผลอ,อนเปSนสีเขียว เมื่อสุกแล>ว จะเปลี่ยนเปSนสีเหลือง ติดผลช,วงเดือนมีนาคม-พฤษภาคม (สวนพฤกษศาสตรGมหาวิทยาลัยแม,ฟuาหลวง, ๒๕๖๓, ออนไลนG) ขนมดอกซ>อ นิยมทำในช,วงสงกรานตG มีชื่อเรียกตามภาษาพื้นถิ่นว,า ขนมหมาแหยง เนื่องจากขนมมีลักษณะเหนียวและหนึบ ภาพที่ ๑๗: ดอกซ>อ ที่มา:https://www.facebook.com/mfubotanicalgarden/posts/, ออนไลนG ปyจจุบันดอกซ>อ เปSนดอกไม>ที่หายาก ต>องไปหาในปîาตามภูมิประเทศที่เปSนเขา หรือดอย แต,เดิมชาวไทลื้อนิยมหาทานอาหารว,างจากผลผลิตทางธรรมชาติ แต,เนื่องจากวิถีชีวิตของชุมชน ที่เปลี่ยนไป และสภาพชุมชนที่มีการพัฒนาเศรษฐกิจ และเกษตรกรรม ส,งผลให>ต>นซ>อลดลง ผู>คนไม,ได>เข>าปîาหา อาหารเหมือนเช,นในอดีต (แว,นแก>ว ภิรมยGพลัด, สัมภาษณG) วัตถุดิบ (แปIง) ๑. ดอกซ>อตากแห>ง ๒. น้ำ ๓. ข>าวเหนียว

๑๙ วัตถุดิบ (ไส?) ๑. น้ำอ>อย ๒. มะพร>าวขูด ๓. งาคั่ว ๔. เกลือ วิธีการปรุง ๑. ต>มน้ำให>เดือด เติมน้ำอ>อย เกลือ จนละลาย พักทิ้งไว>ให>เย็น ๒. นำข>าวเหนียวตำผสมกับน้ำให>เนื้อเข>ากัน จากนั้นนำดอกซ>อตากแห>งมาปîนผสม ค,อยๆนวดจนเข>ากัน ๓. นำมะพร>าวขูดผสมกับน้ำอ>อยที่ผสมไว>แล>วเพื่อเตรียมทำไส> ๔. ห,อด>วยใบตองเปSนลักษณะรูปสี่เหลี่ยมผืนผ>าแบนๆ หรือห,อคล>ายกับห,อข>าวต>มมัด จากนั้นใส,ไส>มะพร>าวลงไป ๕. นำไปนึ่ง ใช>เวลาประมาณ ๓๐ นาที ก็จะได>ขนมที่หอมหวานน,ารับประทาน ๒.๔) ขนมข?าวแล1 เปSนขนมของชาวไทลื้อที่ทำมาจากแปuงข>าวเหนียวสอดไส>น้ำอ>อย ปyจจุบันเริ่มมีการประยุกตGไส>ให>มีไส>มะพร>าวเพิ่มขึ้นมา โดยวัตถุดิบและวิธีการปรุงมีดังนี้ วัตถุดิบ ๑. แปuวเหนียว ๒. น้ำเปล,า ๓. มันเทศนึ่ง ๔. น้ำอ>อยก>อน ๕. น้ำมัน วิธีการปรุง ๑. นำแปuงข>าวเหนียวมานวดกับน้ำเปล,า ภาษาถิ่นเรียกว,า การนุกนวดจนให>เข>ากัน ๒. นำมันเทศนึ่งใส,นวดกับแปuงข>าวเหนียว เพื่อไม,ให>แปuงแตก ๓. นำน้ำอ>อยก>อนมาปy°นเปSนก>อน และนำแปuงปy°นเปSนก>อนสอดใส,อ>อยเข>าไปเปSนไส> บ>างก็ใช>มะพร>าวเปSนไส> ๔. ตั้งกระทะ ตั้งไฟปานกลาง นำแปuงที่มีไส>ลงทอดจนกรอบ สามารถเสิรGฟทานได>

๒๐ ภาพที่ ๑๘: ขนมข>าวแล, ที่มา : อนุเคราะหGภาพจากชุมชนบ>านศรีดอนชัย ๒.๕) น้ำลูกเดือย หรือน้ำมะเดือย (ภาษาถิ่น เรียก น้ำล,า) ลูกเดือย เปSนธัญพืชประเภท คารGโบไฮเดรตเดือยเปSนพืชพื้นเมืองของเอเชียตะวันออกเฉียงใต> ที่มีเส>นใยอาหารสูงเปSนพืชตระกูลเดียวกัน กับข>าว โดยมีลักษณะเปSนเม็ดสีขาว เม็ดจะออกกลม ๆ รี ๆ รสชาติออกมันเล็กน>อย ภาพที่ ๑๙: ต>นเดือย ที่มา: https://www.samunpri.com/เดือย/, ออนไลนG ชาวไทลื้อนิยมรับประทานน้ำมะเดือยกับข>าวเหนียวสุก โดยจะผสมพริกปîนและเกลือลง ไปเล็กน>อย ทานหลังมื้ออาหาร ในอดีตจะกินด>วยวิธีการนำใบตองหรือใบตะแบกมาห,อใส,ข>าวเหนียว ใส,น้ำ มะเดือย คนให>เข>ากันแล>วยกดื่ม ปyจจุบันปรับจากการผสมข>าวเปSนการทานเปSนน้ำชาคู,กับขนมแทน (ธนนิตยG นุชเทียน, สัมภาษณG)

๒๑ ภาพที่ ๒๐: ชาลูกเดือยทานคู,กับขนมหวาน จัดเปSนเบรกสำหรับผู>มาดูงานที่ชุมชนศรีดอนชัย ที่มา : นครินทรG น้ำใจดี, ๒๕๖๖, เชียงราย ๒.๓ ประเพณี วัฒนธรรม ประเพณี วัฒนธรรม ในชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย จากการศึกษาสามารถแบ,ง ประเภทตามแนวคิดของศิราพร ณ ถลาง (๒๕๕๘, น. ๓๕๗-๓๖๐) ได>ให>ความหมายของคำว,าประเพณีไว>ว,า ประเพณี เปSนนัยของพิธีกรรม ที่มีการสืบทอดและสืบสานมาในสังคมจากรุ,นสู,รุ,น และยังปฏิบัติอยู,ในชุมชน ชนบทปyจจุบัน ผลการศึกษาพบ ประเพณีเกี่ยวกับประเพณี ๑๒ เดือนหรืองานบุญประเพณีสำคัญของชุมชน คุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย ฮีต ๑๒ ครอง ๑๔ ศรีดอนชัยไทลื้อ จำนวน ๙ ประเพณี โดยเรียงเวลาตามปฏิทิน สากล ดังนี้ เดือนมกราคม ๑. ประเพณีตานข6าวใหมc ประเพณีทานข>าวใหม, หรือประเพณีทานข>าวล>นบาตร เปSนประเพณีที่เกิดขึ้นจากอาชีพ หลักของชาวล>านนาไทย คือ อาชีพทางเกษตรกรรม ปลูกนาปลูกไร, จึงมีจุดประสงคGในการจัดประเพณีนี้ขึ้นมา เพื่อถวายข>าวใหม,ที่ตนผลิตขึ้นมา๒ และเพื่อแสดงความกตัญ•ูต,อแม,โพสพ๓ เมื่อถึงวันเดือนสี่เปSง (เดือนเหนือ ๔ ขึ้น ๑๕ ค่ำ) ชาวบ>านมีการสืบประเพณีทานข>าวใหม, จะมีการจัดเตรียมสถานที่สำหรับนำบาตรตั้งไว> เพื่อให> ประชาชนนำข>าวมาเทลงไปในบาตรข>าวเปลือกกองหนึ่ง และบาตรข>าวสารกองหนึ่ง กองข>าวสารเรียกว,า เงินดอย ส,วนกองข>าวเปลือกเรียกว,า เงินคำ ต,างคนต,างนำมาเทจนล>นบาตร กลายเปSนกองใหญ, จึงเรียกกันว,า ข>าวล>นบาตร หรือ ดอยข>าว (สำนักศิลปะและวัฒนธรรมมหาวิทยาลัยราชภัฏลำปาง, มปป., ออนไลนG) ๒ หมายถึง ข,าวปลาอาหาร เครื่องบริโภคที่หามาได, นำไปถวายพระสงฆGให,ได,ฉันเพื่อให,เปJนกุศลและเกิดความเปJนสิริมงคล๓ เพื่อแสดงถึงความกตัญNูกตเวทีตPอเทพธิดาแมPโพสพ หมายถึงความเชื่อวPา ข,าวกล,าในไรPในนาหรือพืชผลในไรP แมPโพสพเปJน ผู, ประสิทธิประสาทให, และชาวนาชาวไรPยังอาศัย ผีทุPงผีนา เปJนผู,ปกปSกษGรักษาคุ,มครองดูแลมิให,เกิดอันตรายตPางๆ ได, จึงทำให, พืชผลไรPนาออกผลอยPางดี รวมทั้งอุทิศสPวนกุศลแกPบรรพชนของตน เชPน เทวดาขุนน้ำ ปูXยPาตายาย พPอแมPที่เปJนเจ,าของไรPนามา แตPเดิม เปJนต,น (มณี พยอมยงคG, ๒๕๔๘, น.๓๑๗)

๒๒ เมื่อถวายเสร็จเรียบร>อยแล>วในช,วงสายของวันจะนิมนตGพระสงฆGในวัดลงมารับการถวาย ข>าว ซึ่งมีทั้งการถวายอาหาร บิณฑบาต และถวายข>าวเปลือก (มณี พยอมยงคG, ๒๕๔๘, น.๓๑๘) ในอดีต หลังจากที่ชุมชนเกี่ยวข>าว จะตากให>แห>งก,อนการนำขึ้นไปบรรจุไว>บนยุ>งฉางข>าว ชาวบ>านจะประกอบพิธีตาน ข>าวใหม,ก,อน (พระครูสุจิณวรคุณ, สัมภาษณG) ภาพที่ ๒๑: กองข>าวเปลือกที่คนในชุมชนมาถวาย ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย เดือนเมษายน ๒. ประเพณีปlmใหมcเมือง ประเพณีปäßใหม, ตามเอกสารหนังสือปäใหม,เมืองล>านนา ประจำปäพ.ศ.๒๕๖๔ จุลศักราช ๑๓๘๓ กำหนดให> วันที่ ๑๔ เมษายน เปSนวันสังขานตGล,อง วันที่เปSนวันเนา และวันที่ ๑๖ เมษายน เปSนวันพญาวัน ปäßใหม,เมือง (https://artculture.cmu.ac.th/public/img/uploadfile/๑๖๑๗๒๗๖๙๓๔b ๕๑๕na๘xhk.pdf, ออนไลนG) จากความเคยชิน และประกาศวันหยุดตามปฏิทินราชการส,งผลให>คนก็ยังคงสืบ ทอดประเพณีตามที่เคยปฏิบัติสืบกันมาโดยชาวบ>านในชุมชนจัดกิจกรรมขึ้นในระหว,างวันที่ ๑๓ - ๑๖ เมษายน ของทุกปä ในวันที่ ๑๓ เมษายน ซึ่งตามปฏิทินประเพณีปäßใหม, ตามเอกสารหนังสือปäใหม, เมืองล>านนา ประจำปäพ.ศ.๒๕๖๔ ยังไม,ถือเปSนวันสังขารล,อง ก็ตามแต,ส,วนใหญ,คนทั่วไปมักเคยชินกับ สิ่งที่ปฏิบัติสืบทอดกันมาจึง นิยมทำพิธีส,งสังขานหรือการขับไล,สังขาร โดยเริ่มตั้งแต,หลังเที่ยงคืนของวันที่ ๑๒ เมษายน ด>วยการจุดประทัด หรือตีเคาะไม> สำหรับในชุมชนบ>านศรีดอนชัยจะมีการทำบุญ เสาหลักบ>านด>วย วันที่ ๑๔ เมษายน ซึ่งตามปฏิทินประเพณีปäßใหม, ตามเอกสารหนังสือปäใหม,เมืองล>านนา ประจำปäพ.ศ.๒๕๖๔ ถือเปSนวันสังขารล,อง ตามแต,ส,วนใหญ,คนทั่วไปมักเคยชินกับสิ่งที่ปฏิบัติสืบทอดกันมา นิยมทำพิธี ช,วงบ,ายจึงมีการขนทรายเข>าวัด ก,อเปSนเจดียGทราย ถวายค้ำสะหรี (โพธิ์)

๒๓ ภาพที่ ๒๒: ต>นสะหรี (โพธิ์) หน>าวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ที่มา : คำแก>ว บำรุงกูล, ๒๕๖๖, เชียงราย ต>นโพธิ์หรือต>นสะหรีของชุมชน ที่อยู,บริเวณหน>าวัดท,าข>ามศรีดอนชัย เปSนต>นไม>สำคัญ ของคนในชุมชน นอกจากการสืบชะตาในช,วงสงกรานตGแล>ว ยังมีการสืบชะตาสำหรับคนในชุมชน โดยจะมีพ,อ อาจารยGเขียนชะตาของคนในชุมชน เช,น ชื่อ วัน เดือน ปäเกิด ลงในผ>าดิบขาวไว>ตั้งแต,เกิด เมื่อมีการสืบชะตา รายบุคคล รายละเอียดของที่ใส,ในสะตวงสำหรับการสืบชะตาจะแตกต,างกันไป เช,น การถวายรูปปy°นม>า หรือการปล,อยปลา ปล,อยหอยตามจำนวนที่พ,ออาจารยGแจ>ง เปSนต>น นอกจากนี้จะต>องใช>กระบอกไม>ไผ, ภายในประกอบด>วยข>าวสาร ข>าวเปลือก พร>อมกับไม>ค้ำขนาดเล็กตามจำนวนอายุผู>สืบชะตา ภาพที่ ๒๓: กระบอกไม>ไผ, สะตวง และไม>ค้ำสำหรับการสืบชะตา ที่มา : คำแก>ว บำรุงกูล, ๒๕๖๖, เชียงราย

๒๔ ภาพที่ ๒๔ : พระพุทธโพธิ เปSนพระพุทธรูปที่ชาวบ>านศรีดอนชัยสร>างไว>เพื่อเปSนองคGพระประธาน ในพิธีสืบชะตาของชาวไทลื้อ ที่มา : สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย ภาพที่ ๒๕: บรรยากาศการกราบไหว>พระพุทธโพธิของชาวบ>านศรีดอนชัย ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย วันที่ ๑๕ เมษายน ตามปฏิทินประเพณีปäßใหม, ตามเอกสารหนังสือปäใหม,เมืองล>านนา ประจำปäพ.ศ. ๒๕๖๔ ถือเปSนวันเนา ส,วนใหญ,คนทั่วไปมักเคยชินกับสิ่งที่ปฏิบัติสืบทอดกันมา ถือเปSน วัน พญาวัน คือ วันที่พระอาทิตยGเคลื่อนเข>าสู,ราศีเมษ ชาวล>านนาถือว,าเปSนวันเริ่มต>นของปäนักษัตรใหม, กิจกรรมที่สำคัญของวันนี้คือ การไปวัดเพื่อถวายอาหารแก,ภิกษุสงฆG ถวายทานเพื่ออุทิศแด,บรรพชนที่ล,วงลับ ไปแล>ว การทำบุญเสื้อบ>าน และการดำหัวผู>สูงอายุ

๒๕ โดยในปäßใหม,เมืองปä พ.ศ. ๒๕๖๖ ที่ผ,านมาทางวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ได>จัดงานไหว>สา หลวงพ,อพระพุทธสุพรรณรังสีศากยมุนี (หลวงพ,อยิ้ม) ทุกปäในช,วงสงกรานตGลูกหลานชาวไทลื้อ จะมากราบไว>สักการะด>วยดอกไม>เพื่อความเปSนสิริมงคล นอกจากนี้ยังมีมีการประกวดแต,งชุดไตลื้อ ถือขันดอกไม>ไหว>พระและสรงน้ำพระประจำวันเกิดและพระสำคัญภายในวัด (พระครูสุจิณวรคุณ, สัมภาษณG) ภาพที่ ๒๖: บรรยากาศการไปวัดในวันปäßใหม,เมืองของชาวบ>านชุมชนบ>านศรีดอนชัย ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย เดือนพฤษภาคม ๓. มหาบุญจุลกฐิน วาระที่ ๑ พิธีปลูกฝrาย ในพระไตรป{ฎกได>อธิบายความหมายเกี่ยวข>องกับ คำว,า “กฐิน” มีที่มา ๔ ประการว,า ๑) เปSนชื่อของกรอบไม> อันเปSนแม,แบบสำหรับทำจีวร หรือเรียกว,า สะดึง ๒) เปSนชื่อของผ>าที่ถวายแก,พระสงฆG เพื่อทำจีวร ๓) เปSนชื่อของบุญกิริยา ในการถวายผ>ากฐินเพื่อให>สงฆGทำเปSนจีวร ๔) เปSนชื่อของสังฆกรรม คือ กิจกรรมของสงฆGที่จะต>องมีการสวดประกาศขอรับความเห็นชอบจากที่ประชุมสงฆGในการมอบผ>ากฐิน ให>แก, พระภิกษุรูปใดรูปหนึ่ง (กรมศาสนา, ๒๕๕๑, น. ๔๑๕) ดังนั้น ประเพณีการทอดกฐิน เปSนการถวายผ>ากฐิน เพื่อให>สงฆGทำเปSนจีวร โดยพระสงฆGที่จะรับผ>ากฐินมีการสวดประกาศขอรับความเห็นชอบจากที่ประชุมสงฆG ในการมอบผ>ากฐินให>แก,พระภิกษุรูปใดรูปหนึ่ง และวัดใดที่มีการรับผ>ากฐินแล>วจะไม,สามารถรับการทอด ผ>ากฐินในปäนั้นได>อีก โดยประเพณีการทอดผ>ากฐินนิยมทำหลังในช,วงวันแรม ๑ ค่ำเดือน ๑๑ จนถึง วันขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๑๒ คือ หลังจากเทศกาลออกพรรษา ไปจนถึงก,อนเทศกาลลอยกระทง ในสังคมล>านนาโบราณ ไม,ค,อยนิยมทำเพราะการทอดกฐินเปSนงานใหญ,คนที่ทำต>องมีฐานะดี ภายหลังในสมัยรัตนโกสินทรGมีการรับ วัฒนธรรมภาคกลาง ประเพณีการทอดกฐินจึงแพร,หลายสู,สังคมล>านนา รวมไปถึงจังหวัดเชียงรายในปyจจุบัน (กรวรรณ ชีวสันตGและคณะ, ๒๕๔๖, น. ๑๒๖)

๒๖ สำหรับชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย หรือวัดท,าข>ามศรีดอนชัย จะมีงานกฐินถิ่นไทลื้อ จำนวน ๓ วาระด>วยกัน โดยในช,วงเดือนพฤษภาคมของทุกปä จะเปSนวาระที่ ๑ ของมหาบุญจุลกฐิน คือ “พิธีปลูกฝrาย” โดยในช,วงเตรียมต>นฝuายสำหรับใช>ในงานจุลกฐิน จะมีการปลูกต>นฝuาย โดยเจ>าภาพและชาว ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัยจะมาทำพิธีปลูกต>นฝuายภายในวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ทางชาวบ>านจะมีการเพาะ ต>นฝuายและนำมาปลูกไว>ในกระถางภายในวัดเพื่อให>สะดวกมากขึ้นเพื่อมาประกอบพิธีเก็บดอกฝuายที่จะจัดขึ้นใน วันงานในช,วงหลังเทศกาลออกพรรษา ภาพที่ ๒๗: พิธีปลูกต>นฝuาย ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ภาพที่ ๒๘: บรรยากาศประเพณีมหาบุญจุลกฐิน วาระที่ ๑ พิธีปลูกฝuาย ที่มา : สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย

๒๗ เดือนมิถุนายน ๔. พิธีเลี้ยงเจ6าบcอ ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัยจะมีผีบ>านผีเรือนและมีพิธีเซ,นไหว>เรียกว,า “พิธีกำบ,อ หรือ ประเพณีกำบ,อ” เปSนพิธีในด>านจิตวิญญาณ ของชาวไทลื้อมาตั้งแต,ในอดีตจนถึงปyจจุบัน โดยจะมีทั้งหมด ๓ วาระ คือ วาระที่หนึ่ง “กำปลา” จะตรงกับเดือนยี่ (ภาคกลาง) ของที่ใช>ในการอัญเชิญเจ>าบ,อ คือ ปลาที่ ชาวบ>านช,วยกันหามา วาระที่สอง “กำหมู” นับจากกำปลา ไปอีก ๑๐ วัน ของที่ใช>ในการเชิญเจ>าบ,อจะต>องเปSน หมูเท,านั้น วาระที่ ๓ “กำหมู” จะตรงกับเดือน ๘ เดือน ๗ (ภาคกลาง) สิ่งที่ใช>อัญเชิญเหมือนกับวาระที่สอง (แว,นแก>ว ภิรมยGพลัด, สัมภาษณG) ภาพที่ ๒๙: การเตรียมอาหารสำหรับการทำกำหมู ที่มา : เฟซบุñกชุมชนศรีดอนชัยไทลื้อ จ.เชียงราย ในการทำพิธีกรรมจะมีพ,ออาจารยGเปSนผู>กล,าวในพิธีเสมอ โดยบริเวณโดยรอบ รวมไปถึงใน ศาลจะไม,อนุญาตให>นำสิ่งของที่มีสีแดงมา หรือผู>หญิง หรือคนภายนอกเข>ามาโดยไม,ได>รับอนุญาตจากเจ>าบ,อ โดยเด็ดขาด ณ วันทำพิธีกำบ,อ จะถือเปSนวันพักผ,อนห>ามทำกิจใดๆ เช,น ทอผ>าทำการเกษตร และห>ามซื้อของ กลับเข>ามาในบ>านจนกว,าจะหมดวันของการทำพิธี(เกษม อะทะวงษา, สัมภาษณG) ภาพที่ ๓๐: ศาลเจ>าบ,อ ที่มา : เฟซบุñกชุมชนศรีดอนชัยไทลื้อ จ.เชียงราย

๒๘ เดือนกรกฎาคม ๕. ประเพณีเข6าพรรษา วันเข>าพรรษาเปSนวันสำคัญวันหนึ่งในทางพุทธศาสนา ซึ่งมีธรรมเนียมของสงฆG ว,าพระสงฆGต>องจำพรรษาอยู,ประจำวัดใดวัดหนึ่งเปSนเวลา ๔ เดือนในฤดูฝน คือตั้งแต, วันแรม ๑ ค่ำ เดือน ๘ (เดือน ๑๐ เหนือ) จนถึงขึ้น ๑๕ ค่ำเดือน ๑๑ (เดือนอ>ายหรือเจียงเหนือ) วันเข>าพรรษา เปSนวันหนึ่งที่สำคัญทางพุทธศาสนา ในช,วงเช>ามืดของเทศกาลชาวบ>านจะยกขันข>าวไปถวายพระภิกษุที่วัด มีประเพณีการหล,อเทียนเพื่อถวายเทียนพรรษา หรือต>นเทียน (ต>นผึ้ง) เพื่อถวายให>พระสงฆGไว>จุด ให>แสงสว,างในการประกอบพิธีกรรมทางศาสนาตลอดเทศกาลเข>าพรรษา แม>ปyจจุบันมีสาธารณูปโภคโดยเฉพาะไฟฟuาได>ครอบคลุมทุกพื้นที่ความจำเปSนการใช>เทียน จึงลดลง แต,ยังถือว,าเปSนธรรมเนียมที่สืบปฏิบัติสืบต,อจนถึงปyจจุบัน หนึ่งในจารีตที่สืบทอดในช,วงเทศกาล เข>าพรรษา คือ ในช,วงวันธรรมสวนะ (วันศีล) ตลอดเทศกาลชาวบ>านจะนิยมไปฟyงเทศนGที่วัด ภาพที่ ๓๑: การหล,อเทียนพรรษา ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย เดือนสิงหาคม ๖. งานมหาบุญจุลกฐินถิ่นไทลื้อ วาระที่ ๒ ซึ่งเปSนวาระแห,งการกล,อมฝuาย ชาวชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัยจะมาร,วมกันใส,ปุ™ยบำรุง ดิน พรวนดิน รดน้ำ ให>แก,ต>นฝuายหลังจากผ,านการปลูกในวาระที่ ๑ แล>ว ซึ่งช,วงนี้เปSนเวลาที่ดอกฝuายดอกแรก ของต>น จะเริ่มผลิบานให>เห็น และจะผลิดอก ออกผล เปSนปุยขาวเต็มต>น และจะเก็บเกี่ยวดอกฝuาย ปุยฝuาย นำไปสู,ขบวนการผลิตเปSนเส>นด>าย สู,ขบวนการทอ ย>อมสี และตัดเย็บ เปSนผ>าไตรจีวร ในวันงานมหาบุญจุลกฐิน ถิ่นไทลื้อ วาระที่ ๓

๒๙ ภาพที่ ๓๒: การใส,ปุ™ยต>นฝuายเพื่อกล,อมฝuาย ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย เดือนตุลาคม ๗. ประเพณีออกพรรษา วันออกพรรษา เรียกอีกอย,างหนึ่งว,า วันปรารณา เปSนวันหนึ่งที่สำคัญทางพุทธศาสนา เปSนวันที่เป{ดโอกาสให>พระสงฆGสามารถว,ากล,าวตักเตือนกันได> เมื่อเห็นความผิดพลาด ความไม,ดีงามของกัน และกัน ซึ่งถือว,าเปSนประเพณีที่สำคัญของชาวเชียงรายที่พุทธศาสนิกชนจะไปทำบุญที่วัดในช,วงเช>าเพื่ออุทิศ ส,วนกุศลให>ญาติพี่น>องที่ล,วงลับไปแล>ว (มณี พยอมยงคG, ๒๕๔๘, น.๑๒๓) ในชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย มีกิจกรรมวันออกพรรษาให>พุทธศาสนิกชนร,วมทำบุญตักบาตรข>าวสารอาหารแห>ง และร,วมกันแต,งกายด>วยชุด ผ>าทอไทลื้อ ถือเปSนหนึ่งในประเพณีที่สำคัญของชุมชน (พระครูสุจิณวรคุณ, สัมภาษณG) ภาพที่ ๓๓: การทำบุญตักบาตรในวันออกพรรษา ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย

๓๐ ๘. ประเพณีมหาบุญจุลกฐินถิ่นไทลื้อ วาระที่ ๓ กฐินของบรรดาพุทธศาสนิกชน ที่มีศรัทธาในการทำบุญถวายผ>ากฐิน ณ วัดวาอารามต,างๆ และสิ้นสุดในวันขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๑๒ ซึ่งถือว,า เปSนวันหมดเขตฤดูกาลทอดกฐินถ>าหากใครจะทอดก,อนหรือ หลังจากระยะเวลาที่กำหนดไว>ไม,ได>เพราะถ>าหากทอดเลยจากกำหนดนี้ไปไม,เรียกว,ากฐิน ก็คืออยู,ในช,วง กลางเดือนตุลาคม ถึงกลางเดือนพฤศจิกายนเท,านั้น โดยเรียกวาระนี้ว1า ทอผ$าทันใจ ซึ่งมีลำดับขั้นตอน ดังนี้ ๑) อัญเชิญพระอุปคุตจากน้ำอิงเพื่อความเปSนสิริมงคลในการดำเนินจุลกฐินในช,วงเช>า ของวันเก็บฝuายจากนั้นในช,วงค่ำจะมีการทำบุญพระอุปคุต ภาพที่ ๓๔: พิธีอัญเชิญพระอุปคุตจากแม,น้ำอิง ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ๒) เก็บฝuาย เริ่มแรกเปSนขั้นตอนของการเก็บฝuายที่จะนำมาใช>ในการทอผ>า ในอดีตการเก็บ ฝuายนั้นมีคติการยึดถือเปSนประเพณีว,า ผู>เก็บจะต>องเปSนสาวบริสุทธิ์ถือพรหมจรรยG เพื่อความบริสุทธิ์ของ ผ>ากฐินที่จะทำแต,ปyจจุบันนิยมให>เจ>าภาพเปSนผู>เก็บฝuาย ภาพที่ ๓๕: พิธีการเก็บฝuาย ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย

๓๑ ๓) การเตรียมเส>นใย ถือเปSนกระบวนการที่สำคัญก,อนที่จะนำไปทอเปSนผืนผ>า เมื่อเก็บดอกฝuายมาแล>ว นำดอกฝuายมาอีดฝuาย คือ การแยกเมล็ดจากดอกฝuาย หลังจากนั้นนำฝuายที่แยกเมล็ด ออกแล>วไปดีดฝuายด>วยกงดีดฝuายในกระบุงขนาดใหญ, เพื่อทำให>ฝuายเกิดเปSนเส>นฟูสวยงาม หลังจากนั้นนำฝuาย ที่เกิดจากการยิงฝuายไปหมุนด>วยไม>ล>อฝuายโดยใช>ไม>หมุนไปบนแผ,นไม>เพื่อให>ฝuายเกิดการจับตัวเปSนทรงกระบอก เรียก หางฝuาย หรือ หลูหลี หลังจากนั้นนำหางฝuาย ปyåนฝuายเพื่อให>เปSนเส>นใย โดยใช>อุปกรณGสำคัญ คือ กวักฝuาย กงกว>าง หางเห็น ในขั้นตอนดังกล,าว ผู>ที่มีจิตศรัทธาสามารถถวายเงินให>กับวัดและรับดอกฝuายมาเพื่อเข>าสู, กระบวนการเตรียมเส>นใย ภาพที่ ๓๖: บรรยากาศการอีดฝuาย และการปyåนฝuาย ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ๔) ทอผ>า ก,อนการทอผ>ามีขั้นตอนที่สำคัญ คือ การโว>นฝuาย ซึ่งเปSนขั้นตอนในการเตรียม เส>นยืนในการทอผ>า หลังจากนั้นผู>ทอจะทำการสืบหูก คือ การต,อเส>นยืนใหม,กับเส>นใหญ,เก,าที่กี่ทอผ>า ๕) ย>อมผ>า เมื่อมีการทอผ>าเปSนผืนเรียบร>อยแล>ว นำผ>าฝuายย>อมร>อนด>วยสีเคมี สีเหลืองส>ม ซึ่งเปSนสีที่ใช>กับพระสิงฆGมหานิกาย ถูกต>องตามพระวินัยบัญญัติ จากนั้นจะนำผ>ามาตากให>แห>ง เปîาด>วยพัดลม หรือรีดให>แห>งตามความเหมาะสมกับสถานการณG ๖) การตัดเย็บ เมื่อย>อมผ>าและตากจนแห>งแล>ว จึงนำผ>าที่ย>อมสำเร็จเปSนผืน มาตัดเปSนองคGประกอบต,างๆ ที่กำหนดไว>ในพระวินัยบัญญัติ มีผ>าที่เปSนองคGประกอบสำคัญ คือ ผ>าจีวร ซึ่งเกิด จากการเย็บผ>าเปSนชิ้นติดกันให>เปSนตาราง ขนาด ๑๐ เมตร เมื่อตัดเย็บเรียบร>อยครบองคGประกอบของผ>าไตร แล>วจึงนำไปจัดวางพร>อมกับเครื่องกฐินที่ใช>ถวายในเช>าของวันถัดไป

๓๒ ภาพที่ ๓๗: บรรยากาศการตัดเย็บผ>า ที่มา: สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย เมื่อจัดเตรียมผ>าสำหรับไว>ทอดจุลกฐินแล>ว จะมีขบวนแห,จุลกฐินในวันรุ,งขึ้น หลังวันทอผ>า ไม,เกิน ๐๘.๓๐ น. ในขบวนแห,ประกอบไปด>วย ผ>ากฐิน อัฐบริขารและข>าวของเครื่องใช> ที่เปSนบริวารของจุลกฐิน ได>แก, ไตรจีวร และบริขารอื่น ๆ ที่เปSนของจำเปSนของพระภิกษุสงฆG สามเณร หลังจาก นั้นจะมีการแห,ขบวน หลังจากเสร็จสิ้นพิธีกรานกฐินแล>ว พระภิกษุสงฆGที่กรานกฐินจะต>องสวมใส,ผ>าไตรที่ได>จาก จุลกฐินส,วนใดส,วนหนึ่ง เปSนระยะเวลา ๓ เดือน นับตั้งแต,กรานกฐิน ภาพที่ ๓๘: บรรยากาศการแห,จุลกฐินหลังวันทอผ>า ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย งานมหาบุญจุลกฐินถิ่นไทลื้อของชุมชนไทลื้อศรีดอนชัย เริ่มจากการประชาสัมพันธGรณรงคG ให>คนในชุมชนสวมใส,ชุดพื้นเมืองในการเข>าร,วมกิจกรรมทางศาสนา แต,ด>วยความโดดเด,นของประเพณีจุลกฐิน ที่เกิดความร,วมใจทำยาวนานกันถึง ๓ วาระ โดยชาวไทลื้อจะพร>อมใจกันร,วมทำพิธีศักดิ์สิทธิ์อย,างเปSนขั้นตอน มาตั้งแต,ต>นฤดูฝนเดือนพฤษภาคม ยาวนานจนถึงเดือนพฤศจิกายนหลังออกพรรษา คือ พิธีปลูกฝuายมงคล

๓๓ พิธีกล,อมฝuายมงคล หรือใส,ปุ™ยต>นฝuาย และพิธีเก็บฝuายมงคลในงานมหาบุญจุลกฐินถิ่นไทลื้อ โดยชาวบ>านชุมชน คุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย จะพร>อมเพรียงกันแต,งกายด>วยชุดผ>าทอไทลื้อที่งดงามอลังการ ร,วมกันเก็บฝuายด>วย จิตใจอันบริสุทธิ์ แล>วช,วยกันปyåน ย>อม และถักทออย,างบรรจงออกมาเปSนผ>าจุลกฐินภายในคืนเดียว เรียกว,า "ผ6ากฐินทันใจ" เพื่อนำมาตัดเย็บเปSนผ>าสบง สังฆาฏิ จีวร อังสะ ทอดถวายในวันรุ,งขึ้นทันที นอกจากนี้ในงาน มหาจุลกฐินยังมีความโดดเด,นทางการแสดงอัตลักษณGความเปSนไทลื้อออกมาร,วมด>วย ทั้งการแต,งกายด>วย ชุดไทลื้อ การแสดงไทลื้อ หรือแม>แต,ภาษาไทลื้อที่สามารถพบเห็นได>ทั่วไปเมื่อมาร,วมงานที่วัดท,าข>ามศรีดอนชัย ด>วยความโดดเด,นทางด>านอัตลักษณGความไทลื้อส,งผลมหาจุลกฐิน ถิ่นไทลื้อ ชุมชนบ>านศรีดอนชัยเปSนประเพณี ที่เปSนที่รู>จักในจังหวัดเชียงราย ๙. ประเพณีตานกzวยสลาก ประเพณีตานก†วยสลาก คือ การทำบุญสลากภัตรในล>านนาเปSนประเพณีเก,าแก,ที่เกิดขึ้นใน พระพุทธศาสนาตั้งแต,สมัยพุทธกาล ซึ่งปรากฏในพระธรรมบทขุททกนิกาย ประเพณีทานสลากภัตร เปSนประเพณีที่ชาวภาคเหนือสืบทอดมายาวนาน การทานก†วยสลากจะเริ่มขึ้นในราวเดือน ๑๒ เหนือ (เดือน ๑๐ ใต> เดือนกันยายน) และสิ้นสุดในเดือนเกี๋ยงดับ (เดือน ๑๑ ใต>) ซึ่งก,อนวันพิธี(วันดา) ชาวบ>านจะ จัดเตรียมสิ่งของเครื่องใช>บรรจุลงภาชนะที่จักสานจากตอก เรียกว,า ก†วย (ปyจจุบันมีการใช>ภาชนะอื่นๆ ตามความเหมาะสมตามยุคสมัย เช,น ถังพลาสติก ตะกร>า เปSนต>น) เช,น ข>าวสาร พริก หอม กระเทียม เกลือ เปSนต>น (มณี พยอมยงคG, ๒๕๔๘, น. ๒๐๑-๒๐๖) เมื่อถึงวันงานชาวบ>านจะนำก†วยสลากไปวางเรียงไว> หลังจาก นั้นชาวบ>านจะนำเส>นสลาก ซึ่งมีลักษณะเปSนใบลาน กระดาษที่ตัดเปSนแผนยาวๆ เขียนชื่อผู>เปSนเจ>าของและ ถวายอุทิศให>ใคร แล>วนำเส>นฉลากไปรวมกันเมื่อรวมกันทั้งหมดแล>วจึงนำจำนวนเส>นฉลากมาหารในจำนวนที่ เท,ากันให>แก,พระสงฆG หลังจากนั้นชาวบ>านจะเดินหาเส>นฉลากของตนว,าอยู,ที่พระรูปใดก็จะนำสลากไปถวาย แด,พระสงฆGรูปนั้น ภาพที่ ๓๙: บรรยากาศการตานก†วยสลาก ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย

๓๔ ตารางที่ ๑ สรุปประเพณีที่สำคัญของชุมชนบ>านศรีดอนชัย ที่ เดือน ประเพณี ๑ มกราคม ประเพณีตานข>าวใหม, ๒ เมษายน ปäßใหม,เมือง ๓ พฤษภาคม มหาบุญจุลกฐินไทลื้อ วาระที่ ๑ ปลูกฝuาย ๔ มิถุนายน การเลี้ยงเจ>าบ,อ ๕ กรกฎาคม เข>าพรรษา ๖ สิงหาคม มหาบุญจุลกฐินไทลื้อ วาระที่ ๒ กล,อมฝuาย ๗ ตุลาคม ออกพรรษา มหาบุญจุลกฐินไทลื้อ วาระที่ ๓ ทอผ>าทันใจ ประเพณีตานก†วยสลาก นอกจากนี้ผลการศึกษาพบว,า ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัยยังมีพิธีกรรมและความเชื่อ ที่อยู,นอกเหนือจากประเพณี ๑๒ เดือน คือ ภูมิปyญญาหมอพื้นบ>าน (หมอเปîา) ดังนี้ ภูมิป{ญญาหมอพื้นบ6าน (หมอเป|า) ภูมิปyญญาหมอพื้นบ>านนั้นคู,คนไทยมาแต,ดั้งเดิม เปSนการ ดูแลรักษาตนเองและคนรอบตัว เพื่อการมีชีวิตสุขภาพที่ดีโดยการสังเกต ทดลองใช> ประสบการณGจากรุ,นสู,รุ,น ถ,ายทอดความรู>จนกลายเปSนรากฐานในการปฏิบัติเพื่อดูแลสุขภาพ ภูมิปyญญาพื้นบ>านที่ใช>ดูแลสุขภาพที่สำคัญ อีกศาสตรGหนึ่ง ซึ่งสอดคล>องกับวัฒนธรรมประเพณีของชุมชนและสามารถเข>าไปมีส,วนร,วมรับรู>รูปแบบวิธีการ รักษาโรคได>การแพทยGพื้นบ>านไม,เปSนที่นิยมเท,ากับการแพทยGแผนปyจจุบันแต,ยังไม,สูญหายไปจากสังคมไทย โดยหมอพื้นบ>านเปSนผู>ที่มีบทบาทในการดูแลสุขภาพอนามัยของประชาชนในชนบทตลอดมา เพราะ ความสัมพันธGระหว,างหมอพื้นบ>านกับชาวบ>านผูกพันกันด>วยความเชื่อในจิตสำนึกและความศรัทธาที่สืบทอดมา จากบรรพบุรุษ จากเหตุผลดังกล,าวทำ ให>หมอพื้นบ>านยังคงมีบทบาทต,อสุขภาพของประชาชนมาถึงปyจจุบัน (อาวุธ หงสGศิริและคณะ, ๒๕๖๓, น. ๑๖๗) หมอพื้นบ>านส,วนใหญ,มีความเชื่อเรื่องสาเหตุของการเกิดโรคโดยมีความเชื่อเรื่องผีเคราะหGกรรม โชคชะตา พฤติกรรมการดำเนินชีวิตที่ทำ ให>เกิดโรค และอาการบาดเจ็บจากอุบัติเหตุต,าง ๆ ซึ่งมักเกิด ความเจ็บปîวยกับโครงสร>างร,างกายทั้งกล>ามเนื้อ กระดูกและอวัยวะต,าง ๆ โดยลักษณะการเข>ารับการรักษาหมอพื้นบ>านของชุมชนบ>านศรีดอนชัย ต>องมีดอกไม> ธูปเทียน ขันตั้ง มีค,าใช>จ,ายหรือค,าขันครู ๓๒ บาท จะรักษาโรคด>วยการเปîาเพื่อรักษาอาการปîวย เปîาด>วยมนตG คาถาและการเปîาผสมกับการทาน้ำมัน เช,น ฝäปลวก ฝäหัวดำ งูสวัด ไฟลามทุ,ง เปSนต>น เมื่อรักษาหายแล>วจะมี การปลดขันตั้ง ประกอบด>วย ดอกไม> ธูปเทียน ไก,ต>ม ๑ ตัว เหล>า ๑ ขวด และค,าปลดขันตั้งแล>วแต,ศรัทธา (ผดุง สุทธิประทีป, สัมภาษณG)

๓๕ ๒.๔ ศิลปะ และการแสดง การฟrอนลื้อประยุกตM ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย มีการนำท,าฟuอนมาประยุกตGกับ เพลงไทลื้อให>เปSนอัตลักษณGการแสดงของชุมชน กล,าวคือ มีการปรับเปลี่ยนท,าทางการฟuอนให>เข>ากับยุคสมัย เช,น การฟuอนลื้อลายเจิงหรือฟuอนเจิง ประยุกตGมาจากการฟuอนฟyนดาบเจิง เปSนการฟuอนของผู>ชาย นับเปSนการ รำอาวุธชนิดหนึ่ง คือ การร,ายรำด>วยเชิงดาบและมือเปล,าในท,าทางต,างๆ ซึ่งมักจะแสดงออกในลีลาของนักรบ ซึ่งท,าในการฟuอนเจิงนี้มีหลายสิบท,า รวมทั้งใช>ดาบและมือเปล,า สำหรับการใช>ดาบนั้นก็ใช>ตั้งแต,ดาบเดี่ยว ดาบคู, และใช>ดาบ ๔ เล,ม ๘ เล,ม ๑๒ เล,ม ซึ่งผู>ฟuอนจะต>องมีความสามารถเปSนพิเศษ และก,อนที่จะมีการฟuอนเจิง ก็ต>องมีการฟuอนตบมะผาบเสียก,อน การฟuอนตบมะผาบ เปSนการฟuอนด>วยมือเปล,าที่ใช>ลีลาท,าทางยั่วเย>าให> คู,ปรปyกษGบันดาลโทสะ ในสมัยก,อนการรบกันใช>อาวุธสั้น เช,น ดาบ หอก แหลน เข>าโรมรันกัน โดยเหล,าทหารหาญ จะรำดาบเข>าประชันกันเปSนคู,ด>วยการรำตบมะผาบในท,าทางต,างๆ โดยถือหลักว,าคนที่มีโทสะจะขาดความยั้ง คิด และเมื่อนั้นย,อมจะเสียเปรียบคนที่ใจเย็นกว,า เมื่อมีการรำตบมะผาบแล>ว ก็จะมีการฟuอนเจิงประกอบ อีกด>วย เมื่อเห็นว,ามีความกล>าหาญพอแล>วก็เข>าปะทะกันได> และการฟuอนเจิงนั้น อาจจะใช>มือเปล,าได>ในท,าทาง ต,างๆ ที่ต>องใช>ความรวดเร็วว,องไว การเกร็งกล>ามเนื้อทุกส,วนเปSนการปลุกตัวเองไปก,อนที่จะเริ่มต,อสู>จริง ๆ (หอสมุดแห,งชาติ, ๒๕๓๒, น. ๒๒) ภาพที่ ๔๐: การฟuอนของชาวชุมชนบ>านศรีดอนชัย ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ๒.๕ สถาป{ตยกรรมชุมชน ลักษณะโดยทั่วไปของเรือนไทลื้อในสิบสองปyนนาว,าเปSนเรือนยกพื้นสูง เพื่อระบายความร>อน และปuองกันความชื้นและน้ำท,วม รวมถึงกันสัตวGร>ายต,างๆ แต,เดิมเรือนไทลื้อเปSนเรือนเดี่ยว ๑๒ เสา มีพื้นที่ใช> งานอเนกประสงคGภายในจั่วเดียว อยู,ใต>หลังคาทรงจั่วปy°นหยา มีชายคาลาดต่ำลง ๒ ข>าง คล>ายกับลักษณะหงสG ที่กางปäกและหาง วางแนวสันหลังคาหลักในแนวทิศเหนือใต>และวางในทิศทางที่หันเรือนให>ขนานกับทางน้ำ ธรรมชาติและไม,หันหัวนอนไปตรงกับข>ามกับวัดประจำหมู,บ>านการวางผังเรือนจะหันทิศทางของเรือนไปในทาง เดียวกันทั้งชุมชน (Zhu, ๑๙๙๔)

๓๖ ลักษณะบ>านไทลื้อ มีโครงสร>างที่ไม,ซับซ>อน ไม,มีการแบ,งห>อง จะเปSนห>องโล,ง ๆ อาศัยอยู, ร,วมกันหลายครอบครัว จะกางมุ>งดำ (ภาษาพื้นถิ่นเรียกว,า สุñบดำ) เปSนครอบครัวๆ นอนในห>องโล,ง ๆ รวมกัน และมีครัวไฟอยู,ในบ>าน บริเวณใต>ถุนไว>เลี้ยงสัตวGโดยแบ,งพื้นที่ใช>สอย ดังนี้(ศูนยGบรรณสารและสื่อการศึกษา มหาวิทยาลัยแม,ฟuาหลวง, มปป., ออนไลนG) ๑. เติ๋น เปSนส,วนที่ยกพื้นที่สูงขึ้นมาต,างระดับจากทางเดินเล็กน>อยอยู,ทางด>านหน>าของบ>าน บริเวณนี้มักสร>างเปSนม>านั่งยาวไปตามแนวชานใช>นั่งพักผ,อน ต>อนรับแขกและเปSนพื้นที่อเนกประสงคGสำหรับ ผู>อาศัย ๒. ห>องนอน มีการนำมุ>งสีดำมาใช>และเปSนส,วนของการอธิบายถึงลักษณะเฉพาะของ เรือน ไทลื้อที่ใช>มุ>งเปSนส,วนหนึ่งในการแสดงสัดส,วนพื้นที่ของแต,ละครอบครัวภายในเรือน ๓. ฮ>านน้ำ (ร>านน้ำ) เปSนชั้นวางหม>อน้ำสำหรับคนในบ>านดื่ม และใช>ต>อนรับแขก สร>างไว>ตรง ทางเดินที่เชื่อมระหว,างห>องครัวและหลองข>าว ๔. หลองข>าว สร>างออกมาเพิ่มจากตัวบ>านเปSนอีกหลังหนึ่ง โดยสร>างหลังคาของหลองข>าว เปSนทรงปy°นหยามีหลังคาปäกนกยื่นออกมา ตัวบ>านและหลองข>าวมีทางเชื่อมต,อระหว,างกันด>านบนของทางเชื่อม ซึ่งตรงกับช,วงต,อของหลังคาทั้งสองมีรางรินรองรับน้ำฝน เพื่อไม,ให>พื้นระเบียงทางเดินเปäยก ๕. ห>องครัว ถัดจากบริเวณโถงและห>องนอนต,างๆ เปSนพื้นที่ห>องครัว เตาไฟ จะตั้งอยู,กลาง ห>อง มีลักษณะเปSนแท,นฐานดินและก>อนเส>าพร>อมตั้งหม>อให>เห็นรูปแบบการใช>งาน เหนือเตาไฟจะแขวน ตะแกรงไม>ไผ,วางเครื่องใช>และอาหารแห>ง เช,น ปลา เนื้อ ซึ่งเสมือนรมควันไปในตัว ๖. ใต>ถุนบ>าน เปSนพื้นที่เป{ดโล,งทุกด>านสามารถรับลมธรรมชาติได> ใช>ในการพักผ,อน เก็บของ และทอผ>า ในปä พ.ศ. ๒๕๐๔ เกิดน้ำท,วมสูงถึงหลังคา และในปä พ.ศ. ๒๕๐๙ เกิดน้ำท,วมใหญ, อีกครั้ง ปyจจุบันจึงเหลือบ>านไทลื้อในชุมชนศรีดอนชัยเพียง ๒ หลังเท,านั้น คือ เฮือนไทลื้อ ๑๐๐ ปä และ เฮือนคำแพง (ธนนิตยG นุชเทียน, สัมภาษณG) ภาพที่ ๔๑: เฮือนไทลื้อ ๑๐๐ ปä ที่มา : สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย

๓๗ ภาพที่ ๔๒: เฮือนไทลื้อคำแพง ที่มา : สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย นอกจากนี้ยังมีแหล,งสถาปyตยกรรมจากศาสนสถานของชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัย คือ วัดท,าข>ามศรีดอนชัย มีเนื้อที่ของวัดทั้งหมดจำนวน ๗ ไร, ๒ งาน สังกัดคณะสงฆGมหานิกาย เขตปกครองสงฆG ภาค ๖ ตำบลศรีดอนชัย อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย เริ่มสร>างวัดในปä พ.ศ. ๒๔๙๙ นำโดยพ,อกำนันเสนา วงคGชัย นายบัวระวงศG วงคGชัย พ,อกำนันทองดี วงคGชัย และพร>อมด>วยพุทธศาสนิกชนชาวศรีดอนชัยที่บริจาค ปyจจัยและแรงงานในการก,อสร>าง ที่ตั้งของวัดจะอยู,บนเนินกลางหมู,บ>านเพื่อความสะดวกในการไปประกอบ ศาสนกิจในพื้นที่ของวัดมีต>นโพธิ์หรือชาวบ>านเรียกว,า “ต>นสะหรี” อีกทั้งชาวบ>านได>อพยพมาจากบ>านท,าข>าม อำเภอเวียงแก,นในปyจจุบัน นำมาผนวกเปSนชื่อวัดว,า “วัดท,าข>ามศรีดอนชัย” (ท,าข>าม คือ ถิ่นที่อยู,ที่จากมา, ศรี คือ ต>นโพธิ์, ดอน คือ ที่เนิน, ชัย คือ มาจากต>นตระกูลที่อพยพมา คือ วงคGชัย) ในปä พ.ศ. ๒๕๐๓ เริ่มสร>างกุฏิหลังใหม, กุฏิไม>ยกพื้นสูงมุงหลังคาด>วยจาก ในปä พ.ศ. ๒๕๐๙ สร>างอุโบสถกว>าง ๑๒ เมตร ยาว ๒๒ เมตร เสร็จในปäพ.ศ. ๒๕๑๓ ภาพที่ ๔๓: ภาพอุโบสถ ในปä พ.ศ.๒๕๑๒ ที่มา: อนุเคราะหGภาพจากวัดท,าข>ามศรีดอนชัย

๓๘ ในปä พ.ศ. ๒๕๑๔ ได>รับถวายพระประธานจาก ท,าน ส.ส.แถม นุชเจริญ ชื่อว,า หลวงพ,อ พระพุทธสุพรรณรังสีศากยมุนี (หลวงพ,อยิ้ม) เปSนพระพุทธรูปหินทรายขัดสมัยอยุธยาตอนปลาย ในปä พ.ศ. ๒๕๒๒ ได>รับพระราชทานวิสุงคามสีมา เมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม ๒๕๒๒ เนื่องด>วย ขาดความพร>อมด>านทุนทรัพยGในการจัดงานบุญ เวลาจึงล,วงผ,านมา ๑๗ ปä แล>วจึงประกอบพิธีผูกพัทธสีมา ในวันที่ ๑ เดือนมีนาคม พุทธศักราช ๒๕๓๙ ปyจจุบันทางวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ได>รื้อถอนอุโบสถหลังเดิม เพื่อสร>างวิหารหลวงไทลื้อ ตามแบบสถาปyตยกรรมไทลื้อ ภาพที่ ๔๔: ภาพอุโบสถหลังเดิม (ซ>าย), ภาพจำลองวิหารหลวงไทลื้อ (ขวา) ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ภายในวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ยังมีพระพุทธรูปและสถานที่สำคัญที่เปSนที่สักการะของ ชาวบ>านศรีดอนชัย ดังนี้ พระพุทธสุพรรณรังสีศากยมุนีเปSนพระพุทธรูปแกะสลักจากหินทรายได>นำส,วนต,างๆ มา จากวัดพระราม พระนครศรีอยุธยาซึ่งชำรุดตั้งแต,กรุงศรีอยุทยาแตก ครั้งที่ ๒ บูรณะองคGพระในปäพ.ศ. ๒๕๐๖ และได>อัญเชิญมาประดิษฐาน ณ วัดท,าข>ามศรีดอนชัย เมื่อวันที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๕๑๔ ถือเปSนพระพุทธรูปที่มี อายุเก,าแก,ยาวนานเปSนที่พึ่งยึดเหนี่ยวทางใจ ของชาวไทลื้อศรีดอนชัย ด>วยพระพักตรGของพระพุทธรูปที่ยิ้มแย>ม ประชาชนจึงเรียกว,า “หลวงพcอยิ้ม”

๓๙ ภาพที่ ๔๕: หลวงพ,อพระพุทธสุพรรณรังสีศากยมุนี (หลวงพ,อยิ้ม) ที่มา : เฟซบุñกประชาสัมพันธGวัดท,าข>ามศรีดอนชัย พระพุทธชินสีหMหรือ “หลวงพcอสำเร็จ” เปSนพระพุทธรูปปy°นนาคปรก ปางสมาธิที่เกิดจาด แรงศรัทธาสาธุชนร,วมกันสร>างให>เสร็จภายในวันเดียว ถือเปSนพระพุทธรูปองคGทีใครได>มาเยือนต>องเข>ากราบไหว> บูชา และเชื่อว,าหากใครได>กราบไหว>บูชาจะได>สิ่งปรารถนาได>ทันใจ และพญานาคถือว,าเปSนเทพเจ>าแห,งการให> ทรัพยGและนาคปรกช,วยปกปyกรักษาจากภัยต,าง ๆ ภาพที่ ๔๖: พระพุทธชินสีหG หรือ หลวงพ,อสำเร็จ ที่มา : สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย

๔๐ พระพุทธมโนนัยมุนีหรือ “หลวงพcอสมหวัง” เปSนพระพุทธรูปปางสิงหG ๑ เชียงแสน แกะด>วยไม>แก,นขนุนโดยตั้งประดิษฐาน ณ อุโบสถไม>กลางน้ำ เชื่อว,าหากใครได>กราบไหว>จะเกิดสิ่งดีๆ มาหนุน นำสมหวังทุกประการ เช,น เรื่องความรัก ครอบครัว การงาน นอกจากนี้ยังมีความเชื่อว,าหากออกจาก อุโบสถกลางน้ำแล>ว ให>นำเหรียญหยอดปากตัวมอมเพื่อเรียกทรัพยG ภาพที่ ๔๗: พระพุทธมโนนัยมุนี หรือ หลวงพ,อสมหวัง ที่มา : สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย พระพุทธโพธิเปSนพระพุทธรูปที่ชาวบ>านศรีดอนชัยสร>างไว>เพื่อเปSนพระประธานใน พิธีสืบชะตาของชาวไทลื้อ ซึ่งจะทำพิธีสิบชะตากับต>นโพธิ์(รูปในหน>าที่ ๒๓) พระธาตุมิ่งเมืองไต เปSนพระธาตุประจำวัดที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุ ภายในมีจิตรกรรม สวยงาม มีพระธาตุกว,า ๗๐ องคG พระธาตุเปSนแบบจตุรมุขเข>านมัสการได> ๔ ทิศ แต,ละทิศจำหลัก ท>าวจตุโลกบาลรักษา ๔ ทิศ

๔๑ ภาพที่ ๔๘: พระธาตุมิ่งเมืองไต ที่มา : สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย ศาลพcอเฒcาเงิน แมcเฒcาคำ เปSนเทวดาอารักษGที่สถิตอยู,ในวัด ทำหน>าที่คุ>มครอง ดูแลปกปyกรักษาวัด หากชาวบ>านเข>าไปในบริเวณวัดต>องขออนุญาตผีเสื้อวัดอยู,เสมอ ชาวบ>านศรีดอนชัยจึงเรียก เทวดาอารักษGว,า “พcอเฒcาเงิน แมcเฒcาคำ” โดยชาวบ>านนิยมถวายข>าวของที่มีสีเหลือง เช,น ดอกไม>สีเหลือง ผลไม>สีเหลือง อาหารสีเหลือง เครื่องดื่มสีเหลือง เปSนต>น เพื่อขอพรให>ได>สมหวังดังปรารถนา ภาพที่ ๔๙: ศาลพ,อเฒ,าเงิน แม,เฒ,าคำ ที่มา : สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย

๔๒ ๒.๖ แหลcงทรัพยากรธรรมชาติ จากการศึกษาพบผลการศึกษา ดังนี้ ๑) แหล,งแหล,งทรัพยากรธรรมชาติ ชุมชนคุณธรรมฯ บ>านศรีดอนชัยมีปîาไม>ที่สำคัญซึ่งเปSนเขตปîาสงวนแห,งชาติ ได>แก, ปîาน้ำม>า ปîาน้ำช>าง ปîาแม,โขงฝyåงขวา ปîางาวฝyåงขวา ไม>เต็ง ไม>รัง ไม>แดง ไม>ตะแบก ฯลฯ นอกจากนี้ยังมี แหล,งน้ำ ดังนี้ - ลำห>วย ๒๓ แห,ง - หนองน้ำ ๓๙ แห,ง - บ,อน้ำตื้น ๖๑๑ แห,ง - บ,อโยก ๒๘ แห,ง - อ,างเก็บน้ำ ๗ แห,ง - ฝาย ๒๙ แห,ง - แม,น้ำ ๒ แห,ง - ลำเหมือง ๔๓ แห,ง สำหรับแม,น้ำสองแห,งในชุมชนบ>านศรีดอนชัยที่กล,าวคือ ๑) แม,น้ำอิง มีต>นกำเนิดจากเทือกเขาผีปyนน้ำ เขตอำเภอแม,ใจ จังหวัดพะเยา ไหลผ,าน อำเภอดอกคำใต> อำเภอภูกามยาว อำเภอจุน และเข>าสู,จังหวัดเชียงรายที่ อำเภอปîาแดด ไหลขึ้นเหนือ ผ,าน อำเภอเทิง อำเภอขุนตาล อำเภอพญาเม็งราย และไหลลงสู,แม,น้ำโขงที่บ>านปากอิง ตำบลศรีดอนชัย อำเภอเชียงราย จังหวัดเชียงราย ๒) แม,น้ำโขง มีต>นกำเนิดจากเทือกเขาหิมาลัย ผ,านจีน พม,า ลาว เริ่มไหลผ,านดินแดน ประเทศไทยที่บริเวณสบรวก สามเหลี่ยมทองคำ อำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย และไหลไปทางทิศตะวันออก ผ,านอำเภอเชียงของรวมกับแม,น้ำอิง ก,อนไหลเข>าประเทศลาวที่แก,งผาได อำเภอเวียงแก,น จังหวัดเชียงราย สำหรับแหล,งน้ำประปาสำคัญในอดีต พบในวัดท,าข>ามศรีดอนชัย เปSนบ,อน้ำที่เปSนแหล,ง น้ำบริโภค อุปโภค ถูกสร>างขึ้นในปä พ.ศ. ๒๕๐๑ ซึ่งสมัยก,อนนั้นทุกหลังคาเรือนจะต>องมาตักน้ำจากบ,อในวัด เปSนบ,อน้ำสำคัญที่ยังปรากฏในปyจจุบัน

๔๓ ภาพที่ ๕๐: คนในชุมชนตักน้ำเพื่ออุปโภคและบริโภคจากบ,อน้ำ ที่มา : อนุเคราะหGภาพจากวัดท,าข>ามศรีดอนชัย ภาพที่ ๕๑: บ,อน้ำแห,งแรกของชุมชนบ>านศรีดอนชัยแห,งแรกในปyจจุบัน ที่มา : สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย นอกจากนี้ยังมี “หนองรงคG” เปSนสวนสาธารณะชุมชนบ>านศรีดอนชัย ที่ชาวชุมชน บ>านศรีดอนชัยพัฒนาให>เปSนแหล,งท,องเที่ยวเชิงธรรมชาติมีการปรับปรุงภูมิทัศนG ด>วยการปลูกต>นปอเทือง การปล,อยปลา การจัดสวนหย,อม และสร>างสะพานข>ามหนอง

๔๔ ภาพที่ ๕๒: สวนสาธารณะหนองรงคG ที่มา : เฟซบุñกชุมชนศรีดอนชัยไทลื้อ จ.เชียงราย ๒.๗ ผลิตภัณฑMชุมชน ๒.๗.๑ ผลิตภัณฑMจากผ6าทอไทลื้อ ผ>าซิ่นไทลื้อที่บ>านศรีดอนชัย อำเภอเชียงของ ขึ้นชื่อด>านสีสันอันโดดเด,น สดใส สร>างสรรคGเปSนลวดลาย อันเปSนเอกลักษณG เช,น ลายเกาะยอด ลายเกาะก>นต,อ ลายเกาะเครือ ลายเกาะลอย ลายเกาะภูเขา ลายเกาะพาด เปSนต>น ลวดลายส,วนใหญ,จะอยู,ตรงช,วงกลางของตัวซิ่น ส,วนตีนซิ่นมักจะเปSนสี พื้น เช,น สีคราม สีกรมท,า สีดำ เปSนต>น ทั้งนี้ลวดลายขวางบนตัวชิ่นจะเกิดจากเส>นพุ,ง ใช>เทคนิคการทอแบบ เกาะ (ล>วง) เปSนลวดลายทางเรขาคณิต นิยมใช>สีเหลือง ฟuา เขียว และชมพูสด ผ>าซิ่นที่ชุมชนบ>านศรีดอนชัย จะทอด>วยผ>าฝuายทั้งผืนความหลากหลายของสีสันทำให>ผ>าซิ่นของไทลื้อที่ชุมชนบ>านศรีดอนชัยมีความทันสมัย ใส,ได>ทุกเพศทุกวัย โดยมีกลุ,มทอผ>าในชุมชนที่เปSนที่รู>จัก ดังนี้ ภาพที่ ๕๓: สีสันและลวดลายบนผ>าซิ่น ที่มา: คำแก>ว บำรุงกูล, ๒๕๖๖, เชียงราย

๔๕ ภาพที่ ๕๔: สินค>าจากผลิตภัณฑGผ>าทอไทลื้อ ที่มา : อนุเคราะหGภาพจากเทศบาลตำบลศรีดอนชัย ๑) กลุ1มทอผ?าสตรีศรีดอนชัย ตั้งอยู,ที่ ๔๑/๒ หมู, ๑๕ ตำบลศรีดอนชัย อำเภอเชียงของ เชียงราย โดยกลุ,มทอผ>าสตรีศรีดอนชัยเกิดจากการที่ แม,แว,นแก>ว ภิรมยGพลัด และชาวสตรี ในชุมชนบ>านศรีดอนชัยพยายามหาช,องทางในการสร>างรายได>ให>กับชุมชน ด>วยการนำผ>าทอไทลื้อแบบดั้งเดิม ไม,ว,าจะเปSนการดึงฝuาย การย>อมฝuาย การต,อฝuาย และการปyåนฝuาย ที่นี่มีเสื้อผ>าทอมากมาย และมีการสาธิต แสดงการทอผ>าซึ่งเปSนเอกลักษณGอันโดดเด,นของชุมชนมาขาย ต,อมาสำนักงานพัฒนาชุมชนอำเภอเชียงของ ก็นำผ>าออกไปทำการประชาสัมพันธGนอกพื้นที่ กระทั่งจนมีคนรู>จักผ>าทอของศรีดอนชัยเพิ่มมากขึ้น และสร>างรายได>ให>กับชุมชน ไม,ว,าจะเปSนการดึงฝuาย การย>อมฝuาย การต,อฝuาย และการปyåนฝuาย ที่นี่มีเสื้อผ>าทอ มากมาย และมีการสาธิตแสดงการทอผ>า ภาพที่ ๕๕: อาคารศูนยGผ>าทอสตรีศรีดอนชัย ที่มา: อนุเคราะหGภาพจากวัฒนธรรมจังหวัดเชียงราย