วิชาธรรมวิภาค นักธรรมชั้นตรี จัดทำโดยคณะสงฆ์อำเภอเมืองสุพรรณบุรี

1

“รอยเท้าของสัตว์บกท้ังหลาย ชนิดใด ๆ ก็ตาม ย่อมลงในรอย
เท้าช้างได้ท้ังหมด, รอยเท้าช้าง เรียกว่าเป็นยอดของรอยเท้าเหล่านั้น
โดยความใหญ่ ฉันใด กุศลธรรมท้ังหลายอย่างใดๆ ก็ตาม ย่อมมีความไม่
ประมาทเป็นมูล ประชุมลงในความไม่ประมาทได้ทั้งหมด ความไม่
ป ร ะ ม า ท เ รี ย ก ไ ด้ ว่ า เ ป็ น เ อ ก ข อ ง ธ ร ร ม เ ห ล่ า น้ั น ฉั น นั้ น ”

อกฺขาโต โว มยา มคฺโค อญฺญาย สลลฺ สตฺถนํ
ตเุ มฺหหิ กิจจฺ ํ อาตปปฺ ํ อกฺขาตาโร ตถาคตา
ปฏิปนฺนา ปโมกฺขนตฺ ิ ฌายิโน มารพนฺธนา.
ท่านท้ังหลาย, ท่านทั้งหลายพึงทําความเพียรเคร่ืองเผากิเลส, พระ
ตถาคตท้ังหลายเป็นแต่ผู้บอก, ชนท้ังหลายผู้ดําเนินไปแล้ว มีปกติเพ่ง
พินิจ ย่อมหลุดพ้นจากเคร่อื งผูกของมาร.

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมช้นั ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสุพรรณบรุ ี

ทกุ ะ คอื หมวด ๒

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสุพรรณบรุ ี 3

ธรรมมีอุปการะมาก ๒ อย่าง

๑. สติ ความระลกึ ได้
๒. สมั ปชญั ญะ ความรูต้ ัว

สติ ความระลึกได้ หมายความว่า ก่อนจะทําจะพูด คิดให้
รอบคอบก่อน แล้วจึงทาํ จงึ พดู ออกไป

สัมปชัญญะ ความร้ตู ัว หมายความวา่ ขณะทาํ ขณะพูดมี
ความรู้ตัวทั่วพร้อมอยู่ตลอดเวลา ไม่ใช่ทําหรือพูดเรื่องหน่ึงใจคิดอีก
เรอื่ งหนึง่ ฯ

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมช้ันตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆ์อําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวดั สพุ รรณบรุ ี 4

ธรรมเปน็ โลกบาล คือค้มุ ครองโลก ๒ ( เทวธรรม )

๑. หิริ ความละอายแก่ใจ

๒. โอตตปั ปะ ความเกรงกลวั

หิริ ความละอายแก่ใจ หมายความว่ารู้สึกรังเกียจทุจริต มี
กายทุจริต เป็นต้น เหมือนคนเกลียดส่ิงโสโครกมีอุจจาระ เป็นต้น
ไม่อยากจับต้อง

โอตตัปปะ ความเกรงกลัว หมายความว่า สะดุ้งกลัวต่อ
ทุจริตมีกายทุจริต เป็นต้น เหมือนคนกลัวความร้อนของไฟ ไม่กล้า
ไปจบั ไฟ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมชนั้ ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสุพรรณบรุ ี 5

ธรรมอนั ทาํ ใหง้ าม ๒ อย่าง

๑. ขันติ ความอดทน

๒. โสรัจจะ ความเสงย่ี ม

ขนั ติ ความอดทน หมายความวา่ ทนไดไ้ ม่พ่ายแพ้ ความหนาว
ร้อน หิว กระหายทุกขเวทนา อันเกิดจากความเจ็บป่วย ความ
บาดเจ็บ ถ้อยคําดา่ ว่าเสียดสดี ูถกู ดหู ม่นิ และการถกู ทํารา้ ย

โสรัจจะ ความเสงย่ี ม หมายความวา่ เป็นผ้ไู มม่ อี าการผดิ แปลก
ไปจากปกติประหน่ึงว่า ไมเ่ ห็น ไม่ได้ยิน ไม่รับรู้ความหนาว ความ
รอ้ นเป็นต้นเหล่านนั้ ฯ

คณะสงฆอ์ ำเภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี บรรยำยโดย พระมหำวไิ ล รววิ ณฺโณ (น.ธ.เอก,ป.ธ.๔, พธ.บ.) วดั ไผ่ลูกนก สพุ รรณบรุ ี 6

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชัน้ ตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สุพรรณบรุ ี

บคุ คลหาได้ยาก ๒ อยา่ ง

๑. บุพพการี บุคคลผู้ทําอปุ การะก่อน

๒. กตัญญกู ตเวที บุคคลผู้รู้อปุ การะทีท่ า่ นทาํ แล้วและตอบแทน

บุพพการี บคุ คลผทู้ ําอุปการะกอ่ น หมายความวา่ เป็นผู้ช่วยเหลือเก้ือกูล
ผู้อ่ืนโดยไม่คิดถึงเหตุ ๒ ประการ คือ ๑. ผู้นั้นเคยช่วยเหลือเรามาก่อน ๒.
ผู้นั้นจะทําตอบแทนเราในภายหลัง ยกตัวอย่าง เช่น บิดามารดาเลี้ยงดูบุตร
ธิดา และครูอาจารยส์ ง่ั สอนศิษยเ์ ปน็ ตน้

กตญั ญูกตเวที บุคคลผูร้ ู้อุปการะที่ท่านทําแล้วและตอบแทน หมายความ
ว่า ผู้ไดร้ ับการชว่ ยเหลอื จากใครแลว้ จดจําเอาไว้ ไม่ลืม ไม่ลบล้าง ไม่ทําลาย
จะด้วยเหตุใดก็ตาม คอยคิดถึงอยู่เสมอ และทําตอบแทนอย่างเหมาะแก่
อุปการะที่ตนได้รบั มา ฯ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆ์อําเภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สพุ รรณบุรี 7

ตกิ ะ คอื หมวด ๓

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมชั้นตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวัดสุพรรณบรุ ี 8

รตนะ ๓ อย่าง

พระพทุ ธ ๑ พระธรรม ๑ พระสงฆ์ ๑

๑. ท่านผูส้ อนให้ประชุมชนประพฤติชอบด้วย กาย วาจา ใจ ตามพระ

ธรรมวนิ ยั ทเ่ี รยี กว่าพระพทุ ธศาสนา ชอ่ื พระพทุ ธเจ้า

๒. พระธรรมวินัยทีเ่ ป็นคําสอนของท่าน ชื่อพระธรรม

๓. หมู่ชนท่ีฟงั คําส่ังสอนของท่านแล้ว ปฏิบตั ิชอบตามพระธรรมวนิ ัย ช่ือ

พระสงฆ์

พระพุทธเจ้า พระธรรม และพระสงฆ์ ทรงจัดว่าเปน็ รตนะ เพราะเป็นผู้

มีค่ามากโดยตนเองเป็นผู้สงบจากบาปแล้ว สอนผู้อื่นให้ละช่ัวประพฤติชอบ

ถ้าคนในโลกไม่ละช่ัวประพฤติชอบแล้ว ส่ิงมีค่าท้ังหลายก็จะกลายเป็นศัตรูนํา

ภัยอันตรายมาสู่ตนเอง เพราะฉะนั้น พระพุทธเจ้า พระธรรม และพระสงฆ์

จึงชื่อวา่ รตนะ คอื เปน็ สิ่งทีม่ คี า่ นา่ ยินดฯี

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สุพรรณบรุ ี 9

คณุ ของรตั นะ ๓ อย่าง

๑. พระพุทธเจ้า รู้ดีรู้ชอบด้วยพระองค์เองก่อนแล้ว
สอนผู้อน่ื ใหร้ ตู้ ามดว้ ย

๒. พระธรรม ย่อมรกั ษาผูป้ ฏบิ ตั ิไมใ่ หต้ กไปในทช่ี ว่ั

๓. พระสงฆ์ ปฏิบัติชอบตามคําสอนของพระพุทธเจ้า
แล้ว สอนใหผ้ อู้ นื่ กระทําตามดว้ ยฯ

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชัน้ ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสพุ รรณบรุ ี 10

อาการที่พระพทุ ธเจา้ ทรงส่ังสอน ๓ อย่าง

๑. ทรงสั่งสอน เพื่อจะให้ผู้ฟังรู้ย่ิงเห็นจริงในธรรมที่
ควรร้คู วรเหน็
๒. ทรงส่ังสอนมเี หตุที่ผฟู้ งั อาจตรองตามให้เหน็ จรงิ ได้
๓. ทรงสั่งสอน เป็นอัศจรรย์ คือผู้ปฏิบัติตามย่อมได้
ประโยชน์ โดยสมควรแก่การปฏบิ ัตฯิ ..

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นักธรรมชั้นตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จังหวดั สพุ รรณบรุ ี 11

โอวาทของพระพทุ ธเจ้า ๓ อย่าง

๑. สพั พะปาปสั สะ อะกะระณัง
การไมท่ ําบาปทง้ั ปวง

๒. กสุ ะลัสสปู ะสัมปะทา
การทํากศุ ลให้ถงึ พร้อม

๓. สะจิตตะปะริโยทะปะนัง
การทาํ กศุ ลให้ถึงพรอ้ มฯ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นักธรรมชนั้ ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สพุ รรณบรุ ี

ทจุ รติ ๓ อย่าง

๑ .ประพฤติชั่วดว้ ยกาย เรียก กายทุจริต
๒. ประพฤตดิ ้วยวาจา เรยี ก วจีทุจริต

พดู เท็จ ๑ พูดส่อเสยี ด ๑ พูดคาํ หยาบ ๑ พูดเพอ้ เจ้อ
๓. ประพฤติช่ัวดว้ ยใจ เรยี ก มโนทจุ รติ
อภิชฌาโลภอยากได้ของเขา ๑ พยาบาทปองร้ายเขา ๑

มิจฉาทฏิ ฐิเหน็ ผิดจากครองธรรม ๑
ทุจริต ๓ อย่างนี้ เปน็ กจิ ไมค่ วรทํา ควรละเสยี ฯ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสุพรรณบุรี

สุจริต ๓ อย่าง

๑ ประพฤตชิ อบดว้ ยกาย เรียก กายสจุ ริต
๒ ประพฤตชิ อบด้วยวาจา เรยี ก วจีสุจรติ
๓ ประพฤตชิ อบด้วยใจ เรียก มโนสจุ รติ ฯ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมช้นั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสพุ รรณบุรี 14

อกศุ ลมูล ๓ อยา่ ง

รากเหงา้ แหง่ ความช่วั หรือความไม่ดี เรยี กอกุศลมูล มี
๓ อย่าง คือ

๑.โลภะ ความอยากได้
๒.โทสะ คิดประทุษรา้ ยเขา
๓.โมหะ หลงไม่ร้จู รงิ

ความชั่วต่างๆท้ังหลายท้ังปวงท่ีเกิดขึ้น ไม่ว่าทางกาย
ทางวาจา และทางใจ ล้วนเกิดจากกเิ ลส ๓ อยา่ งนีท้ ้ังสน้ิ ฯ

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมช้นั ตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสุพรรณบุรี 15

กศุ ลมลู ๓ อยา่ ง

รากเหงา้ ของกศุ ล เรยี กกศุ ลมูล มี ๓ อยา่ ง คอื
๑. อโลภะ ไมอ่ ยากได้
๒. อโทสะ ไม่คิดประทษุ ร้ายเขา
๓. อโมหะ ไม่หลง

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชนั้ ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆ์อําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวดั สพุ รรณบุรี 16

สปั ปรุ ิสบญั ญัติ คือขอ้ ท่ีท่านสัตบรุ ษุ ต้งั ไว้ ๓ อย่าง

๑. ทาน สละส่ิงของของตนเพ่ือเป็นประโยชน์
แก่ผอู้ นื่

๒. ปัพพัชชา ถือบวชเป็นอุบายเว้นจาก
เบยี ดเบียนกันและกนั

๓. มาตาปิตุอุปัฎฐาน ปฏิบัติมารดาบิดาของตน
ให้เปน็ สุขฯ

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวิภาค นักธรรมชั้นตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สุพรรณบุรี 17

อปัณณกปฏิปทา คือปฏิบตั ิไม่ผิด ๓ อย่าง

๑. อินทรียสังวร สํารวมอินทรีย์ ๖ คือ ตา หู จมูก ล้ิน
กาย ใจไม่ให้ยินดียินร้ายในเวลาเห็นรูป ฟังเสียง ดมกล่ิน
ล้ิมรส ถกู ตอ้ งโผฏฐพั พะ รู้ธรรมารมณ์ดว้ ยใจ

๒. โภชเน มัตตัญญุตา รู้จักประมานในการกินอาหาร
แต่พอสมควร ไมม่ ากไมน่ อ้ ย

๓. ชาคริยานุโยค ประกอบความเพียรเพื่อชําระล้าง
ใจใหห้ มดจดไมเ่ ห็นแก่นอนมากนักฯ

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อําเภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สุพรรณบุรี 18

บุญกิริยาวัตถุ ๓ อยา่ ง

ส่ิงเป็นที่ตั้งแห่งการบําเพ็ญบุญ เรียกบุญกิริยา
วตั ถุ โดยย่อมี ๓ อยา่ ง
๑ ทานมัย บญุ สําเร็จดว้ ยการบริจาคทาน
๒ สีลมัย บุญสาํ เรจ็ ด้วยการรกั ษาศีล
๓ ภาวนามัย บุญสาํ เรจ็ ด้วยการเจรญิ ภาวนาฯ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สพุ รรณบุรี 19

สามัญลกั ษณะ ๓ อย่าง

ลกั ษณะท่เี สมอกนั แก่สงั ขารทงั้ ปวง เรยี กสามัญลักษณะ
ไตรลักษณะกเ็ รยี ก แจกเปน็ ๓ อยา่ ง

๑. อนิจฺจตา ความเป็นของไม่เท่ียง
๒. ทุกขฺ ตา ความเปน็ ทุกข์
๓. อนัตตตา ความเปน็ ของไมใ่ ชต่ วั ฯ

เอกสารการเรยี น วิชาธคณระรสงฆมอ์ ำวเภอภิ เมาอื งสคุพรรนณบกัรุ ี ธรรบรมรยำชยโด้นั ย ตพระรมีหำ:วไิ ลจรัดววิ ณทฺโณาํ (โน.ดธ.เอยก,คป.ธณ.๔, พะธ.สบ.)งวดฆั ไผ์อ่ลูกาํนกเสภพุ รอรณเบมรุ ี ืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวดั สุพรรณบุรี 20

จตุกะ คอื หมวด ๔

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมชั้นตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวัดสุพรรณบุรี 21

วฑุ ฒิ คือธรรมเปน็ เคร่ืองเจริญ ๔ อย่าง (ปญั ญาวุฒิธรรม)

๑. สปั ปุริสสงั เสวะ คบท่านผ้ปู ระพฤติชอบด้วยกาย วาจา ใจ
ทเ่ี รยี กสัตบุรุษ

๒. สทั ธัมมสั สวนะ ฟงั คาํ สั่งสอนของทา่ นโดยเคารพ

๓. โยนิโสมนสิการ ตริตรองให้รู้จักส่ิงที่ดีหรือช่ัวโดยอุบายที่
ชอบ

๔. ธัมมานุธัมมปฏิปัตติ ประพฤติธรรมสมควรแก่ธรรมซ่ึงได้
ตรองเห็นแลว้ ฯ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชั้นตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อําเภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สพุ รรณบรุ ี 22

จกั ร ๔

๑. ปฏิรปู เทสวาสะ อยู่ในประเทศอนั สมควร
๒. สปั ปรุ สิ ปู สั สยะ คบสตั บุรุษ
๓. อตั ตสมั มาปณธิ ิ ตงั้ ตนไว้ชอบ
๔. ปพุ เพกตปุญญตา ความเป็นผูไ้ ด้ทําความดีไวก้ ่อน

ธรรม ๔ อยา่ งนี้ ดุจลอ้ รถนาํ ไปสู่ความเจริญฯ

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นักธรรมชั้นตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆ์อําเภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สพุ รรณบรุ ี 23

อคติ ๔

๑. ลาํ เอียงเพราะรักใคร่กัน เรียก ฉันทาคติ
๒. ลาํ เอยี งเพราะไมช่ อบกนั เรียก โทสาคติ
๓. ลาํ เอยี งเพราะหลง เรียก โมหาคติ
๔. ลําเอยี งเพราะกลวั เรียก ภยาคติ

อคติ ๔ อย่างนี้ ไม่ควรประพฤติ ฯ

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมชั้นตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสุพรรณบรุ ี 24

อนั ตรายของภกิ ษุสามเณรผบู้ วชใหม่ ๔ อย่าง

๑. อดทนต่อคําสอนไม่ได้ คือเบื่อต่อคําสั่งสอนขี้เกียจทําตาม/
ภัยจากคลื่น

๒. เป็นคนเห็นแก่ปากแก่ท้อง ทนความอดอยากไม่ได้/ภัยจาก
จระเข้

๓. เพลิดเพลินในกามคุณ ทะยานอยากได้สุขยิ่งๆข้ึนไป/ภัย
จากน้ําวน

๔. รักผ้หู ญิง/ภัยจากปลาร้าย

ภกิ ษุสามเณรผหู้ วงั ในความเจริญแก่ตน
ควรระวังอย่าให้อันตราย ๔ อย่างนี้ยํ่ายีได้ฯ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมชน้ั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สุพรรณบรุ ี 25

ปธาน คอื ความเพยี ร ๔ อย่าง

๑ สงั วรปธาน เพียรระวังไมใ่ หบ้ าปเกิดข้ึนในสันดาน
๒ ปหานปธาน เพยี รละบาปท่ีเกิดข้นึ แลว้
๓ ภาวนาปธาน เพียรให้กศุ ลเกดิ ข้ึนในสนั ดาน
๔ อนรุ ักขนาปธาน เพยี รรักษากศุ ลท่ีเกิดขนึ้ แล้วไม่ให้เสื่อม

ความเพยี ร ๔ อย่างนี้
เปน็ ความเพยี รชอบควรประกอบให้มใี นตน ฯ

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมชนั้ ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบรุ ี 26

อธษิ ฐานธรรม คือธรรมทีค่ วรต้ังไว้ในใจ ๔ อยา่ ง

๑. ปญั ญา รอบร้สู ง่ิ ทคี่ วรรู้
๒. สจั จะ ความจริงใจ
๓. จาคะ สละสิง่ ที่เปน็ ข้าศึกแก่ความจริงใจ
๔. อปุ สมะ สงบใจจากสง่ิ ที่เป็นขา้ ศึกแกค่ วามสงบ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมช้นั ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆ์อําเภอเมอื งสพุ รรณบุรี จังหวัดสพุ รรณบุรี 27

อิทธิบาท คือคุณเคร่ืองให้สาํ เรจ็ ความประสงค์ ๔ อย่าง

๑ ฉันทะ พอใจรกั ใคร่ในสิ่งนนั้
๒ วิรยิ ะ เพยี รประกอบสิง่ นน้ั
๓ จิตตะ เอาใจฝักใฝใ่ นส่งิ นั้น
๔ วิมงั สา หมน่ั ตรติ รองพจิ ารณาเหตผุ ลในสงิ่ นนั้

คุณ ๔ อย่างน้ี มีบริบรูณแ์ ล้ว อาจชักนาํ บุคคลให้ถึงสิง่ ท่ตี ้อง
ประสงคซ์ ่งึ ไมเ่ หลอื วสิ ัย

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมชนั้ ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวัดสุพรรณบุรี 28

ควรทาํ ความไม่ประมาทในท่ี ๔ สถาน

๑. ในการละกายทจุ ริต ประพฤติกายสจุ ริต
๒. ในการละวจที จุ รติ ประพฤตวิ จีสุจริต
๓. ในการละมโนทุจริต ประพฤติ มโนสุจริต
๔. ในการละความเห็นผดิ ทําความเหน็ ใหถ้ ูก

อีกอย่างหนึ่ง 29
๑. ระวังใจไมใ่ ห้กําหนดั ในอารมณเ์ ปน็ ท่ตี ั้งแห่งความกําหนดั
๒. ระวงั ใจไม่ใหข้ ดั เคืองในอารมณเ์ ปน็ ท่ีตัง้ แหง่ ความขดั เคือง
๓. ระวังใจไมใ่ ห้หลงในอารมณเ์ ปน็ ทีต่ ง้ั แห่งความหลง
๔. ระวังใจไมใ่ ห้มวั เมาในอารมณเ์ ปน็ ที่ตง้ั แหง่ ความมัวเมา

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมชั้นตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สุพรรณบุรี

ปารสิ ุทธศิ ิล ๔

๑. ปาติโมกขสังวร สํารวมในพระปาติโมกข์ เว้นข้อท่ี
พระพทุ ธเจา้ ห้าม ทําตามข้อทพี่ ระองคอ์ นุญาต
๒. อินทรียสังวร สํารวมอินทรีย ๖ คือ ตา หู จมูก ล้ิน
กาย ใจ ไม่ให้ยินดียินร้ายในเวลาเห็นรูป ฟังเสียง ดมกลิ่น ลิ้ม
รส ถูกต้องโผฏฐัพพะ รู้ธรรมารมณด์ ว้ ยใจ
๓. อาชีวปาริสุทธิ เล้ียงชวี ิตโดยทางที่ชอบ ไมห่ ลอกลวง
เขาเลี้ยงชวี ติ
๔. ปัจจยปัจจเวกขณะ พิจารณาเสียก่อนจึงบริโภค
ปัจจัย ๔ คือ จีวร บิณฑบาต เสนาสนะ และเภสัช ไม่บริโภค
ดว้ ยตันหา ฯ
30
เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวิภาค นักธรรมช้นั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆ์อําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวดั สพุ รรณบรุ ี

อารักขกมั มฏั ฐาน

๑. พุทธานุสสติ ระลึกถึงคุณพระพุทธเจ้าที่มีในพระองค์
และทรงเกอ้ื กูลแก่ ผอู้ นื่

๒. เมตตา แผไ่ มตรจี ิตคดิ จะใหส้ ตั ว์ทั้งปวงเป็นสุขท่ัวหนา้
๓. อสุภะ พิจารณาร่างกายของตนและผู้อื่นให้เห็นเป็น
ของไมง่ าม
๔. มรณัสสติ นกึ ถึงความตายอันจะมแี ก่ตน

กัมมฏั ฐาน ๔ อย่างน้ี ควรเจรญิ เป็นนิตย์ ฯ

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมช้ันตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบุรี 31

พรหมวหิ าร ๔

๑. เมตตา ความรักใคร่ ปรารถนาจะให้เป็นสขุ
๒. กรณุ า ความสงสาร คิดจะช่วยใหพ้ น้ ทกุ ข์
๓. มทุ ติ า ความพลอยยนิ ดี เมือ่ ผ้อู ื่นได้ดี
๔. อเุ บกขา ความวางเฉย ไ ม่ ดี ใ จ ไ ม่ เ สี ย ใ จ เ ม่ื อ ผู้ อ่ื น ถึ ง

ความวบิ ตั ิ
ธรรม ๔ อยา่ งน้ี เป็นเครอ่ื งอยู่ของท่านผู้ใหญ่ ฯ

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมช้ันตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบรุ ี 32

สติปฏั ฐาน ๔

๑. กายานปุ สั สนา ๒. เวทนานุปัสสนา
๓. จิตตานุปสั สนา ๔. ธมั มานปุ ัสสนา
สตกิ าํ หนดพิจารณากายเป็นอารมณ์ว่า กายน้ีสักว่ากายไม่ใช่สัตว์
บุคคล ตัวตนเราเขา เรียกว่ากายานุปัสสนา สติกําหนดพิจารณา
เวทนา คอื สขุ ทกุ ข์ และไมส่ ุขไม่ทกุ ข์ เปน็ อารมณ์วา่ เวทนาน้ี
ก็สักว่าเวทนา ไม่ใช่สัตว์บุคคล ตัวตนเราเขา เรียกว่าเวทนา
นุปัสสนา สติกําหนดพิจารณาใจท่ีเศร้าหมอง หรือผ่องแผ้ว เป็น
อารมณ์ว่า ใจน้ีก็สักว่าใจ ไม่ใช่สัตว์บุคคล ตัวตนเราเขา เรียกจิตตา
นุปัสสนา สติกําหนดพิจารณาธรรมที่เป็นกุศลหรืออกุศล ที่บังเกิดกับ
ใจเป็นอารมณ์ว่า ธรรมนี้ก็สักว่าธรรม ไม่ใช่สัตว์บุคคล ตัวตนเราเขา
เรียกธัมมานุปัสสนา ฯ
33
เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นักธรรมชัน้ ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสุพรรณบรุ ี

ธาตกุ มั มัฏฐาน ๔

ธาตุ ๔ คือ ธาตุดนิ เรยี กปฐวีธาตุ ธาตุนาํ้ เรียกอาโปธาตุ
ธาตุไฟ เรยี กเตโชธาตุ ธาตลุ ม เรียกวาโยธาตุ

ธาตอุ ันใด มีลักษณะแข้นแข็ง ธาตุนั้น เป็น ปฐวีธาตุ ปฐวีธาตุน้ัน ท่ี
เป็นภายใน คือ ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เน้ือ เอ็น กระดูก เย่ือในกระดูก
ม้าม หัวใจ ตบั พังผดื ไต ปอด ไส้ใหญ่ ไสน้ อ้ ย อาหารใหม่ อาหารเก่า

ธาตุอันใด มีลักษณะเอิบอาบ ธาตุนั้นเป็นอาโปธาตุ อาโปธาตุน้ันท่ี
เป็นภายใน คือ ดี เสลด หนอง เลือด เหงื่อ มันข้น น้ําตา เปลวมัน
นํ้าลาย นาํ้ มูก ไขข้อ มตู ร

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวิภาค นักธรรมชน้ั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จังหวัดสพุ รรณบรุ ี 34

ธาตุกมั มัฏฐาน ๔ (ตอ่ )

ธาตุอันใด มลี ักษณะร้อน ธาตุเป็นเตโชธาตุ เตโชธาตุน้ันท่ีเป็นภายใน
คือไฟท่ียังกายให้อบอุ่น ไฟยังกายให้ทรุดโทรม ไฟท่ียังกายให้กระวน
กระวาย ไฟทีเ่ ผาอาหารใหย้ ่อย

ธาตุอันใด มีลักษณะพัดไปมา ธาตุนั้นเป็นวาโยธาตุ วาโยธาตุนั้น ท่ี
เป็นภายใน คือ ลมพัดขึ้นเบื้องบน ลมพัดลงเบ้ืองต่ํา ลมในท้อง ลมในไส้
ลมพัดไปตามลําตัว ลมหายใจ ความกําหนดพิจารณากายนี้ ให้เห็นเป็น
เพียงธาตุ ๔ คือ ดิน นํ้า ไฟ ลม ประชุมกันอยุ่ ไม่ใช่เรา ไม่ใช่ของเรา
เรยี กว่า ธาตุกัมมฏั ฐาน ฯ

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมชั้นตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบรุ ี 35

อรยิ สัจ ๔ ความจริงอนั ประเสริฐ

๑. ทุกข์ คือ สิง่ ทีท่ นได้ยาก
๒. สมุทยั คอื เหตุใหท้ ุกขเ์ กดิ
๓. นิโรธ คือ ความดับทุกข์
๔. มรรค คอื ข้อปฏบิ ัติใหถ้ ึงความดบั ทุกข์

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมชัน้ ตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวัดสุพรรณบรุ ี 36

อริยสจั ๔

ความไม่สบายกาย ไม่สบายใจ ได้ช่ือว่าทุกข์ เพราะเป็นของทนได้

ยาก ตันหา คือความทะยานอยากในอารมณ์ที่น่ารักใคร่ เรียกว่ากามตัน

หาอย่าง ๑ ความดับตันหาได้สิ้นเชิง ทุกข์ดับไปหมด ได้ช่ือว่านิโรธ

เพราะเป็นความดับทุกข์ ปัญญาอนั เห็นชอบว่าส่ิงน้ีเหตุให้ทุกข์เกิด ส่ิงนี้

ความดับทุกข์ ส่ิงนี้ทางให้ถงึ ความดับทุกข์ ได้ช่ือว่ามรรค เพราะเป็นข้อ

ปฏิบตั ใิ ห้ถงึ ความดบั ทุกข์

มรรคนั้นมีองค์ ๘ ประการ คือ ปัญญาอันเห็นชอบ ๑ ดาริชอบ ๑

เจรจาชอบ ๑ ทาการงานชอบ ๑ เลี้ยงชวี ิตชอบ ๑ ทาความเพียรชอบ ๑

ตง้ั สติชอบ ๑ ตงั้ ใจชอบ ๑ ฯ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวัดสพุ รรณบรุ ี 37

ปัญจกะ คือ หมวด ๕

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมชั้นตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบุรี 38

อนนั ตริยกรรม ๕

๑. มาตุฆาต ฆา่ มารดา
๒. ปติ ุฆาต ฆา่ บิดา
๓. อรหนั ตฆาต ฆ่าพระอรหนั ต์
๔. โลหติ ปุ บาท ทําร้ายพระพทุ ธเจ้าจนถงึ ยงั พระโลหิตใหห้ อ้ ขึ้นไป
๕. สงั ฆเภท ยังสงฆ์ใหแ้ ตกจากกนั

กรรม ๕ อย่างน้ี เปน็ บาปอันหนกั ที่สดุ หา้ มสวรรค์ หา้ มนิพพาน ต้งั อยใู่ น
ฐานปาราชิกผู้ถือพระพทุ ธศาสนา หา้ มไม่ให้ทาํ เปน็ เด็ดขาด ฯ

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมชนั้ ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวัดสุพรรณบรุ ี 39

อภณิ หปจั จเวกขณ์ ๕

๑. ควรพิจารณาทุกวัน ๆ ว่า เรามีความแก่เป็นธรรมดา ไม่
ลว่ งพ้นความแก่ไปได้

๒. ควรพิจารณาทุกวัน ๆ ว่า เรามีความเจ็บเป็นธรรมดา ไม่
ล่วงพ้นความเจบ็ ไปได้

๓. ควรพิจารณาทุกวัน ๆ ว่า เรามีความตายเป็นธรรมดา ไม่
ลว่ งพ้นความตายไปได้

๔. ควรพิจารณาทุกวัน ๆ ว่า เราเราจะต้องพลัดพรากจาก
ของรกั ของชอบใจทง้ั สนิ้

๕. ควรพิจารณาทุกวันๆ ว่า เรามีกรรมเป็นของตัว เราทําดี
จกั ไดด้ ี ทําช่วั จกั ได้ช่วั ฯ

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสพุ รรณบรุ ี 40

เวสารชั ชกรณธรรม คอื ธรรมทาํ ความกลา้ หาญ ๕ อยา่ ง

๑. สทั ธา เช่อื ในส่งิ ทคี่ วรเชือ่
๒. สีล รกั ษากายวาจาให้เรยี บรอ้ ย
๓. พาหสุ จั จะ ความเป็นผศู้ กึ ษามาก
๔. วิริยารัมภะ ปรารภความเพียร
๕. ปัญญา
รอบรสู้ ่งิ ที่ควรรู้

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สุพรรณบุรี 41

องคแ์ หง่ ภิกษุใหม่ ๕ อย่าง

๑. สาํ รวมในพระปาติโมกข์ เว้นขอ้ ที่พระพทุ ธเจา้ หา้ ม ทาํ
ตามข้อที่พระองค์อนุญาต

๒. สํารวมอนิ ทรี คือ ระวงั ตา หู จมูก ลิน้ กาย ใจ ไม่ให้
ความยนิ ดยี นิ รา้ ยครอบงาํ ได้ ในเวลาท่เี หน็ รูปด้วยนัยนต์ าเป็นตน้

๓. ความเปน็ คนไมเ่ อิกเกริกเฮอา
๔. อยใู่ นเสนาสนะอันสงัด
๕. มคี วามเหน็ ชอบ

ภกิ ษุใหมค่ วรต้ังอย่ใู นธรรม ๕ อย่าง

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมชน้ั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบุรี 42

องค์แหง่ ธรรมกถึก คอื นกั เทศก์ ๕ อยา่ ง

๑. แสดงธรรมไปตามลําดับ ไม่ตัดลดั ให้ขาดความ
๒. อ้างเหตผุ ลแนะนําให้ผู้ฟังเขา้ ใจ
๓. ตง้ั จติ เมตตาปรารถนาใหเ้ ป็นประโยชนแ์ กผ่ ู้ฟงั
๔. ไมแ่ สดงธรรมเพราะเหน็ แก่ลาภ
๕. ไม่แสดงธรรมกระทบตนและผู้อนื่ คือว่า ไมย่ กตนเสยี ด
สผี อู้ น่ื
ภิกษุผเู้ ปน็ ธรรมกถึก พึงตั้งองค์ ๕ อยา่ งน้ีไว้ในตน ฯ

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมช้นั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆ์อําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สุพรรณบุรี 43

ธัมมสั สวนานสิ งส์ คอื อานิสงสแ์ ห่งการฟัง ๕ อยา่ ง

๑. ผฟู้ ังธรรมย่อมไดฟ้ งั สิง่ ท่ียงั ไมเ่ คยฟงั
๒. สิง่ ใดเคยฟังแลว้ แต่ไม่เขา้ ใจชัด ย่อมเขา้ ใจสิ่งนัน้ ชัด
๓. บรรเทาความสงสยั เสยี ได้
๔. ทําความเหน็ ให้ถกู ตอ้ งได้
๕. จิตของผ้ฟู ังย่อมผ่องใส

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมชั้นตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆ์อําเภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สพุ รรณบรุ ี 44

พละ คอื ธรรมเปน็ กําลัง ๕ อย่าง

๑. สัทธา ความเช่อื

๒. วิริยะ ความเพียร

๓. สติ ความระลึกได้

๔. สมาธิ ความต้ังใจม่ัน

๕. ปัญญา ความรอบรู้

อนิ ทรี ๕ กเ็ รยี ก เพราะเปน็ ใหญ่ในกจิ ของตน

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมชนั้ ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสุพรรณบุรี 45

นิวรณ์ ๕ ธรรมที่กนั้ จิตไม่ใหบ้ รรลคุ วามดี

๑. กามฉันทะ ความพอใจ ติดใจ หลงใหลใฝ่ฝัน ในกามโลกีย์ท้ัง

ปวง ดุจคนหลบั อยู่

๒. พยาบาท ความไม่พอใจ จากความไม่ได้สมดงั ปรารถนาในโลกี

ยะสมบตั ทิ ้ังปวง ดจุ คนถูกทณั ท์ทรมานอยู่

๓. ถีนมิทธะ ความข้ีเกียจ ท้อแท้ อ่อนแอ หมดอาลัย ไร้กําลังทั้ง

กายใจ ไมฮ่ กึ เหมิ

๔. อุทธัจจะกุกกุจจะ ความคิดส่ายตลอดเวลาไม่สงบน่ิงใน

ความคิดใดๆ

๕. วจิ ิกจิ ฉา ความไมแ่ น่ใจ ลังเลใจ สงสัย กังวล กล้าๆ กลัวๆ ไม่

เต็มท่ี ไม่ม่ันใจ 46

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆ์อําเภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สุพรรณบุรี

ขันธ์ ๕

แปลวา่ กอง คอื สว่ นประกอบต่างๆของสง่ิ มีชีวิต

๑. รปู ทอ่ี าศยั อยขู่ องจติ
๒. เวทนา ระบบรับ
๓. สัญญา ระบบจํา
๔. สังขาร ระบบคิดปรงุ แต่ง
๕. วญิ ญาณ ระบบรู้

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สุพรรณบรุ ี 47

ฉกั กะ คือ หมวด ๖

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบุรี 48

คารวะ ๖ อย่าง

ความเคารพด้วยความจรงิ ใจ ไม่เสแสรง้ แกลง้ ทาํ

๑.พุทธคารวตา หมายถึง ความเคารพนับถือพระพุทธเจ้า
ดว้ ยการกราบไหว้บูชา ต้งั ใจปฏิบัตติ ามคําสอน

๒.ธัมมคารวตา หมายถึง ความเคารพนับถือพระธรรม
ด้วยการตัง้ ใจศึกษาเล่าเรยี น ที่เรียกว่า ปริยัติสทั ธรรม

๓.สังฆคารวตา หมายถึง ความเคารพนับถือพระสงฆ์ด้วย
การกราบไหว้ แสดงกิรยิ าทน่ี อบนอ้ มต่อท่าน

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวิภาค นักธรรมชั้นตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จงั หวดั สุพรรณบรุ ี 49

คารวะ ๖ อยา่ ง (ตอ่ )

๔.สิกขาคารวตา หมายถึง ความเคารพเอ้ือเฟื้อใน
การศึกษาด้วยกาต้งั ใจใฝศ่ กึ ษา

๕.อัปปมาทคารวตา หมายถึง ความเคารพเอื้อเฟื้อใน
ความไม่ประมาทดว้ ยการไมเ่ ป็นผู้เลนิ เลอ่ เผลอสติ

๖.ปฏิสันถารคารวตา หมายถึง ความเคารพเอื้อเฟื้อใน
การทําปฏสิ ันถารด้วยการไม่ทําตนให้เป็นคนใจแคบ ต้อนรบผู้
มาเยอื นดว้ ยอัธยาศัยไมตรีที่ดงี าม

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวิภาค นักธรรมชั้นตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสพุ รรณบรุ ี 50