วิชาธรรมวิภาค นักธรรมชั้นตรี จัดทำโดยคณะสงฆ์อำเภอเมืองสุพรรณบุรี

สาราณิยธรรม ๖ อยา่ ง

ธรรมเปน็ ที่ตง้ั แหง่ การระลกึ ถึง

๑. เขา้ ไปตงั้ กายกรรมประกอบดว้ ยเมตตา ในเพอ่ื นภกิ ษสุ ามเณร

ท้ังต่อหน้าและลับหลัง คือ ช่วยขวนขวายกิจธุระของเพื่อนกันด้วย

กาย มีพยาบาลภิกษุไขเ้ ปน็ ต้น ดว้ ยจติ เมตตา

๒. เข้าไปต้ังวจีกรรมประกอบด้วยเมตตาในเพ่ือนภิกษุสามเณร

ท้ังต่อหน้าและลับหลัง คือ ช่วยขวนขวายในกิจธุระของเพ่ือนกันด้วย

วาจา เขน่ กลา่ วคาํ สงั่ สอนเป็นตน้ ด้วยจิตเมตตา

๓. เข้าไปต้ังมโนกรรมประกอบด้วยเมตตาในเพื่อนภิกษุสามเณร

ทง้ั ตอ่ หนา้ และลับหลัง คือคิดแต่ส่ิงทีเ่ ปน็ ประโยชนแ์ ก่เพื่อนกนั 51

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวัดสพุ รรณบรุ ี

สาราณยิ ธรรม ๖ อย่าง(๒)

๔. แบง่ ปันลาภที่ตนไดม้ าแลว้ โดยชอบธรรมใหแ้ กเ่ พ่ือน
ภกิ ษสุ ามเณร ไมห่ วงไว้บรโิ ภคจาํ เพาะผู้เดียว

๕. รกั ษาศลี บรสิ ทุ ธเ์ิ สมอกนั กบั เพื่อนภิกษสุ ามเณรอื่นๆ
ไมท่ าํ ตนให้เป็นท่ีรังเกียจของผอู้ ืน่

๖. มีความเหน็ ร่วมกนั กับภิกษุสามเณรอ่นื ๆ ไมว่ วิ าทกบั
ใครๆ เพราะมคี วามเห็นผิดกนั

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นักธรรมชั้นตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สุพรรณบุรี 52

อายตนะภายใน ๖

๑.ตา หมายถึง ประสาทที่ใชส้ าํ หรบั การดูรปู เรยี กวา่ จกั ขปุ ระสาท
๒.หู หมายถึง ประสาทที่ใชส้ ําหรบั ฟงั เสยี ง เรยี กวา่ โสตประสาท
๓.จมูก หมายถึง ประสาทท่ใี ช้สาํ หรบั ดมกล่ิน เรียกวา่ ฆานประสาท
๔.ลน้ิ หมายถึง ประสาททีใ่ ช้สําหรับลม้ิ รส เรียกวา่ ชวิ หาประสาท
๕.กาย หมายถึง ประสาทท่ใี ชร้ ับรถู้ ึงสิ่งทีม่ าถกู ต้อง เรยี กว่า กายประสาท
๖.ใจ หมายถึง ธาตทุ ใ่ี ช้รับรเู้ ร่ืองราวต่างๆ เรียกวา่ มโนธาตุ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นักธรรมชนั้ ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สพุ รรณบรุ ี 53

อายตนะภายนอก ๖

๑.รูป หมายถึง สิ่งท่ีสามารถเห็นไดด้ ว้ ยตา
๒.เสยี ง หมายถึง สงิ่ ทีส่ ามารถได้ยินดว้ ยหู
๓.กลิ่น หมายถงึ สงิ่ ท่สี ามารถสูดดมได้ด้วยจมกู
๔.รส หมายถงึ ส่ิงท่ีสามารถล้มิ รสไดด้ ้วยล้ิน
๕.โผฏฐัพพะ หมายถึง สิ่งทส่ี ามารถสมั ผสั ได้ด้วยกาย
๖.ธรรมารมณ์ หมายถงึ สิ่งที่สามารถรู้สึกได้ทางใจ

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สพุ รรณบรุ ี 54

วญิ ญาณ ๖

๑.รูท้ างตา เพราะรปู มากระทบ เรียกว่า จกั ขวุ ิญญาณ

๒.ร้ทู างหู เพราะเสียงกระทบ เรยี กวา่ โสตวิญญาณ

๓.รู้ทางจมกู เพราะกลิ่นมากระทบ เรยี กวา่ ฆานวิญญาณ

๔.รู้ทางล้นิ เพราะรสมากระทบ เรียกว่า ชิวหาวิญญาณ

๕.รู้ทางกาย เพราะโผฏฐพั พะ

(อารมณท์ ถี่ กู ต้องทางกาย) มากระทบ เรียกวา่ กายวญิ ญาณ

๖.รู้ทางใจ เพราะอารมณท์ ่ีเกดิ กับใจมากระทบ เรยี กว่า มโนวิญญาณ

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นักธรรมชั้นตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อําเภอเมอื งสพุ รรณบุรี จังหวดั สพุ รรณบรุ ี 55

สัมผสั ๖

ตา + รปู + จักขุวิญญาณ = จักขุสมั ผสั

หู + เสยี ง + โสตวิญญาณ = โสตสัมผสั

จมกู + กลิ่น + ฆานวญิ ญาณ = ฆานสมั ผัส

สิ้น + รส + ชวิ หาวญิ ญาณ = ชิวหาสัมผสั

กาย + โผฏฐัพพะ + กายวิญญาณ = กายสมั ผัส

ใจ + ธรรมารมณ์ +มโนวิญญาณ = มโนสมั ผัส

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จงั หวดั สพุ รรณบรุ ี 56

เวทนา ๖

ความรสู้ กึ อารมณอ์ ันมากระทบ ทางตา เรียกวา่ จกั ขสุ มั ผัสสชาเวทนา
ความรสู้ กึ อารมณอ์ นั มากระทบ ทางหู เรียกวา่ โสตสัมผสั สชาเวทนา
ความรสู้ กึ อารมณอ์ นั มากระทบ ทางจมูก เรียกว่า ฆานสัมผสั สชาเวทนา
ความรูส้ กึ อารมณ์อันมากระทบ ทางลนิ้ เรียกวา่ ชิวหาสมั ผสั สชาเวทนา
ความร้สู ึกอารมณ์อันมากระบท ทางกาย เรียกวา่ กายสมั ผสั สชาเวทนา
ความรสู้ กึ อารมณ์อันมากระทบ ทางใจ เรียกว่า มโนสมั ผัสสชาเวทนา

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นักธรรมชั้นตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสพุ รรณบรุ ี 57

ธาตุ ๖

๑. ปฐวธี าตุ คือ ธาตดุ ิน

๒. อาโปธาตุ คือ ธาตุนํา้

๓. เตโชธาตุ คอื ธาตไุ ฟ

๔. วาโยธาตุ คือ ธาตุลม

๕. อากาสธาตุ คือ ชอ่ งวา่ งมีในกาย

๖. วญิ ญาณธาตุ คอื ความรอู้ ะไรก็ได้

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมชนั้ ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จังหวัดสุพรรณบุรี 58

สตั ตกะ คอื หมวด ๗

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมช้ันตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวัดสุพรรณบุรี 59

อปริหานิยธรรม ๗ อย่าง

ธรรมเปน็ ที่ตง้ั แห่งความไมเ่ ส่ือมของหมคู่ ณะ

๑. หม่นั ประชุมกันเนืองนิตย์
๒. เมื่อประชุมก็พร้อมเพรียงกันประชุม เม่ือเลิกประชุมก็พร้อมเพรียงกัน
เลกิ และพร้อมเพรียงกันทํากิจทส่ี งฆจ์ ะต้องทาํ
๓. ไม่บัญญัติสิ่งท่ีพระพุทธเจ้าไม่บัญญัติข้ึน ไม่ถอนสิ่งที่พระองค์ทรง
บัญญัตไิ วแ้ ลว้ สมาทานศกึ ษาอยูใ่ นสิกขาบทตามที่พระองคท์ รงบัญญตั ไิ ว้
๔. เคารพผูเ้ ป็นใหญเ่ ปน็ ประธาน คือ ผทู้ ีม่ คี วามเคารพยาํ เกรงตอ่ ผ้ใู หญ่

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สพุ รรณบรุ ี 60

อปรหิ านยิ ธรรม ๗ อยา่ ง (ตอ่ )

๕. ไมล่ ุอาํ นาจแก่ความอยากทเี่ กดิ ข้นึ คือ ตณั หาความด้นิ รนอยากได้
จนเกินขอบเขต

๖. ยินดีในเสนาสนะป่า การคลุกคลีกับหมู่คณะจนไม่รู้จักแบ่งเวลา
ชอ่ื ว่าเป็นผผู้ ลาญประโยชน์สว่ นตน สว่ นผชู้ อบอยใู่ นสถานทสี่ งบเงยี บ
เปน็ เหตุใหไ้ ดค้ วามสงบกาย สงบใจ

๗. ตั้งใจอยู่ว่า เพ่ือนภิกษุสามเณรซ่ึงเป็นผู้มีศีล ซ่ึงยังไม่มาสู่อาวาส
ขอให้มา ที่มาแล้วขอให้อยู่เป็นสุข

ธรรม ๗ อย่างน้ี ตั้งอยู่ในผู้ใด ผู้นั้นไม่มีความเส่ือมเลย มีแต่ความ

เจริญฝ่ายเดยี ว 61

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นักธรรมชน้ั ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สุพรรณบรุ ี

อรยิ ทรพั ย์ ๗

คือทรัพย์ภายในท่ีประเสริฐ

๑. สทั ธา หมายถงึ เช่อื สิง่ ทีค่ วรเชือ่
๒. สลี หมายถงึ การรกั ษา กาย วาจา ใหเ้ รียบรอ้ ย
๓. หริ ิ หมายถึง ความละอายตอ่ บาปทจุ ริต
๔. โอตตัปปะ หมายถงึ ความสะดุ้งกลัวต่อบาป

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชั้นตรี : จัดทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวดั สุพรรณบุรี 62

อริยทรพั ย์ ๗ (ต่อ)

๕. พาหุสัจจะ หมายถึง ความเป็นคนเคยได้ยินได้ฟังมาก คือ จําทรง
ธรรมและรศู้ ลิ ปวิทยามาก
๖. จาคะ หมายถงึ การสละให้ปนั สิง่ ของของตนใหแ้ กค่ นท่ีควรใหป้ ัน
๗. ปญั ญา หมายถงึ รอบรู้สิ่งท่เี ปน็ ประโยชน์ และไมเ่ ปน็ ประโยชน์

อริยทรัพย์ ๗ จัดลงในสิกขา ๓ ได้ ๒ สิกขา คือ สีล หิริ
โอตตัปปะ และ จาคะ จัดเป็น สีลสิกขา, สัทธา พาหุสัจจะ และ
ปญั ญา จัดเป็นปญั ญาสิกขา

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวิภาค นักธรรมชัน้ ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสพุ รรณบรุ ี 63

สัปปรุ สิ ธรรม ๗ อยา่ ง

๑. ธัมมัญญุตา หมายถึง ความเป็นผู้รู้จักเหตุ เช่นรู้จักว่า สิ่งน้ี

เปน็ ได้ทั้งเหตแุ หง่ สขุ หรือเหตแุ หง่ ทกุ ข์

๒. อัตถัญญุตา หมายถึง ความเป็นผู้รู้จักผล เช่นรู้จักว่า สุขเป็น

ผลแห่งเหตอุ นั นี้ ทกุ ขเ์ ปน็ ผลของเหตุอนั น้ัน

๓. อัตตัญญุตา หมายถึง ความเป็นผู้รู้จักตนว่า โดยชาติตระกูล

ศกั ด์ิ สมบัติ บริวาร ความรู้ และคุณธรรมเพียงเท่าน้ีๆแล้วประพฤติ

ตนให้สมควรแกท่ ่ีเปน็ อยอู่ ย่างไร

๔. มัตตัญญุตา หมายถึง ความเป็นผู้รู้จัก เช่น ในการแสวงหา

เคร่ืองเลี้ยงชีวิตแต่โดยทางที่ชอบ และรู้จักประมาณในการบริโภค

แต่พอสมควร 64

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สพุ รรณบุรี

สัปปุริสธรรม ๗ อยา่ ง (ตอ่ )

๕. กาลัญญตุ า หมายถงึ ความเป็นผ้รู ู้จักกาล เวลาอนั สมควรในอนั

ประกอบกจิ นั้นๆ

๖. ปริสัญญุตา หมายถึง ความเป็นผู้รู้ชุมชน และกิริยาที่จะต้อง

ประพฤติต่อประชุมชนน้ันๆว่า หมู่นี้เม่ือเข้าไปหา จะต้องทํากิริยา

อยา่ งน้ี จะตอ้ งพูดอยา่ งนี้ เปน็ ตน้

๗. ปุคคลปโรปรัญญุตา หมายถึง ความรู้จักเลือกบุคคลว่า ผู้น้ีเป็น

บุคคลดีควรคบ ผู้นีเ้ ป็นคนไม่ดี ไม่ควรคบเปน็ ตน้

สัปปรุ สิ ธรรม เป็นธรรมทท่ี าํ ใหผ้ ู้ปฏบิ ตั ติ าม เปน็ ผูด้ คี วรแกก่ ารยก

ยอ่ งนับถอื เป็นผู้ทน่ี ่าคบหาสมาคมดว้ ย

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมชน้ั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวัดสพุ รรณบุรี 65

สัปปรุ ิสธรรมอกี ๗ อย่าง

๑. สัตบุรษุ ประกอบด้วยธรรม 7 ประการ คือ มีศรัทธา มีความละอายต่อ
บาป มคี วามกลัวต่อบาป เป็นคนได้ยินได้ฟังมากเป็นคนมีความเพียร เป็น
คนมีสตมิ ่ันคง เป็นคนมปี ัญญา.
๒. จะปรึกษาสง่ิ ใดๆ กับใครๆ ก็ไมป่ รึกษาเพ่ือจะเบียดเบียนตนและผู้อนื่ .
๓. จะคดิ สิง่ ใด ก็ไม่คดิ เพื่อจะเบยี ดเบยี นตนและผ้อู นื่ .
๔. จะพดู สิ่งใด ก็ไม่พดู เพอ่ื จะเบียดเบียนตนและผู้อื่น.
๕. จะทําส่งิ ใด ก็ไม่ทํา เพอ่ื จะเบียดเบียนตนและผอู้ ่นื .
๖. มคี วามเห็นชอบ เห็นว่า ทําดไี ด้ดี ทาํ ชัว่ ได้ชว่ั เป็นตน้ .
๗. ใหท้ านโดยเคารพ คอื เอ้อื เฟอ้ื แก่ของท่ีตัวใหแ้ ละผ้รู ับทาน

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมช้ันตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวดั สพุ รรณบรุ ี 66

โพชฌงค์ ๗ องคแ์ หง่ การตรสั รู้

๑. สติ ความระลกึ ได้

๒. ธัมมวิจยะ ความสอดสอ่ งธรรม

๓. วริ ยิ ะ ความเพยี ร

๔. ปตี ิ ความอ่มิ ใจ

๕. ปัสสทั ธิ ความสงบใจและอารมณ์

๖. สมาธิ ความตง้ั ใจม่นั

๗. อุเปกขา ความวางเฉย

โพชฌงค์ ๗ จดั ลงในสกิ ขา ๓ ได้ ๒ สิกขา คือ สติ วริ ิยะ ปีติ ปสั สทั ธิ

และ อุเบกขา เป็นจติ ตสิกขา, ธมั มวิจยะ เป็นปญั ญาสิกขา

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสุพรรณบุรี 67

อัฏฐกะ คอื หมวด ๘

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมช้ันตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวัดสุพรรณบุรี 68

โลกธรรม ๘

ธรรมที่มอี ยูป่ ระจําโลก คือสงิ่ ที่ทกุ ชีวิตตอ้ งประสบเจอ

๑. มีลาภ ๒. เสือ่ มลาภ

๓. มียศ ๔. เสือ่ มยศ

๕. นินทา ๖. สรรเสรญิ

๗. สุข ๘. ทุกข์

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นักธรรมชนั้ ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสุพรรณบุรี 69

ลักษณะตัดสนิ ธรรมวินัย ๘ ประการ

๑.ธรรมเหลา่ ใดเปน็ ไปเพอ่ื ความกาํ หนดั ย้อมใจ

๒.ธรรมเหลา่ ใดเป็นไปเพอื่ ความประกอบทกุ ข์

๓.ธรรมเหลา่ ใดเป็นไปเพอื่ ความสะสมกองกเิ ลส

๔.ธรรมเหลา่ ใดเปน็ ไปเพอ่ื ความอยากใหญ่

๕.ธรรมเหลา่ ใดเปน็ ไปเพื่อความไมส่ นั โดษยนิ ดีดว้ ยของมีอยู่ คือ มนี แ่ี ลว้

อยากได้นัน่

๖.ธรรมเหลา่ ใดเป็นไปเพอ่ื ความคลกุ คลดี ้วยหม่คู ณะ

๗.ธรรมเหล่าใดเปน็ ไปเพอื่ ความเกยี จคร้าน

๘.ธรรมเหล่าใดเป็นไปเพือ่ ความเล้ียงยาก

ธรรมเหลา่ น้ีพงึ รวู้ ่า ไมใ่ ช่ธรรม ไมใ่ ชว่ ินัย ไม่ใชค่ ําส่ังสอนของพระศาสดา

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสุพรรณบุรี 70

ลกั ษณะตัดสนิ ธรรมวนิ ยั ๘ ประการ

๑.ธรรมเหลา่ ใดเปน็ ไปเพอื่ ความคลายกาํ หนัด
๒.ธรรมเหล่าใดเปน็ ไปเพอื่ ความปราศจากทกุ ข์
๓.ธรรมเหลา่ ใดเปน็ ไปเพอ่ื ความไม่สะสมกองกเิ ลส
๔.ธรรมเหล่าใดเป็นไปเพอื่ ความอยากอนั นอ้ ย
๕.ธรรมเหลา่ ใดเปน็ ไปเพอ่ื ความสันโดษยนิ ดีดว้ ยของมอี ยู่
๖.ธรรมเหลา่ ใดเปน็ ไปเพอื่ ความสงดั จากหมู่
๗.ธรรมเหล่าใดเปน็ ไปเพอ่ื ความเพียร
๘.ธรรมเหลา่ ใดเปน็ ไปเพอ่ื ความเลย้ี งงา่ ย

ธรรมเหล่านพ้ี งึ ร้วู ่า เปน็ ธรรม เปน็ วนิ ยั เปน็ คาํ สัง่ สอนของพระศาสดา

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมชัน้ ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวัดสุพรรณบุรี 71

มรรคมีองค์ ๘

๑. สัมมาทฏิ ฐิ หมายถงึ ปัญญาอันเหน็ ชอบ คอื เห็นอริยสจั

๒. สัมมาสงั กัปปะ หมายถึง ความดําริชอบ คือ ดําริจะออกจาก
กาม. ดาํ รไิ ม่พยาบาท.ดําริไม่เบยี ดเบยี น

๓. สมั มาวาจา หมายถึง เจรจาชอบ คือ เว้นจากวจีทุจริต พูดเท็จ
พดู สอ่ เสยี ดพดู คําหยาบพูดเพอ้ เจอ้

๔. สัมมากัมมันตะ หมายถึง ทําการงานชอบ คือเว้นจากกายทุจริต
๓ คือ ฆา่ สตั ว,์ ลกั ทรพั ย์,ประพฤติผดิ ในกาม

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชนั้ ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวัดสพุ รรณบุรี 72

มรรคมอี งค์ ๘ (ตอ่ )

๕. สัมมาอาชวี ะ หมายถึง การเล้ียงชีพท่ีถูกต้อง ได้แก่เว้นจากการเล้ียงชีวิต
ที่มีโทษท้ัง ๒ ฝ่าย คือ โทษทางโลก และ โทษทางพระบัญญัติ รู้ประมาณใน
การแสวงหา การรับ และ การบริโภค

๖. สัมมาวายามะ หมายถึง ความเพียรที่ถูกต้อง ได้แก่ความเพียรใน
สัมมัปปธาน ๔ คือ เพียรระวังไม่ให้บาปเกิดข้ึน เพียรละบาปท่ีเกิดข้ึนแล้ว,
เพยี รให้กศุ ลเกิดข้นึ ,เพียรรกั ษากุศลทเ่ี กิดขน้ึ แลว้

๗. สัมมาสติ หมายถงึ ระลกึ ชอบ คอื ระลึกในสติปัฏฐานท้งั ๔

๘. สมั มาสมาธิ หมายถึง ต้ังใจไวช้ อบ คือเจรญิ ฌานทงั้ ๔

ในมรรคมีองค์ ๘ นี้ ๑.สัมมาทิฏฐิ ๒.สัมมาสังกัปปะ (ปัญญาสิกขา) ๓.สัมมาวาจา ๔.สัมมากัมมันตะ ๕.

สมั มาอาชีวะ ( สีลสกิ ขา) ๖.สมั มาวายามา ๗.สัมมาสติ ๘.สมั มาสมาธิ(จิตตสกิ ขา)

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวดั สุพรรณบรุ ี 73

มรรคมีองค์ ๘ (ตอ่ )

ในมรรคมีองค์ ๘ น้ี
๑.สัมมาทิฏฐิ ๒.สัมมาสงั กปั ปะ (ปญั ญาสกิ ขา)
๓.สมั มาวาจา ๔.สมั มากัมมันตะ ๕.สัมมาอาชีวะ ( สลี สิกขา)
๖.สมั มาวายามา ๗.สัมมาสติ ๘.สัมมาสมาธิ(จิตตสกิ ขา)

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชั้นตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบุรี 74

นวกะ คือ หมวด ๙

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมชั้นตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบุรี 75

มละ คอื มลทิน ๙ อยา่ ง

๑.โกธะ หมายถึง ความโกรธ
๒.มักขะ หมายถึง ความลบหลูค่ ณุ ท่าน
๓.อสิ สา หมายถึง ความรษิ ยา
๔.มจั ฉรยิ ะ หมายถงึ ความตระหนี่
๕.มายา หมายถึง ความมีมารยา
๖.สาเถยยะ หมายถึง ความมักอวด
๗.มุสาวาท หมายถงึ การพดู ปดมดเท็จ
๘.ปาปจิ ฉา หมายถึง ความปรารถนาอันลามก
๙.มิจฉาทฏิ ฐิ หมายถงึ ความเหน็ ผิด

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมช้ันตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สุพรรณบรุ ี 76

ทสกะ คอื หมวด ๑๐

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบุรี 77

ธรรมทบี่ รรพชิตควรพจิ ารณาเนอื งๆ ๑๐ อยา่ ง

๑. บรรพชิตควรพิจารณาเนืองๆ ว่า บัดน้ีเรามีเพศต่างจากคฤหัสถ์แล้ว
อาการกริ ยิ าใดๆ ของสมณะ เราต้องทาํ อาการกิรยิ าน้ันๆ

๒. บรรพชิตควรพิจารณาเนืองๆ ว่า ความเลี้ยงชีพของเราเน่ืองด้วยผู้อ่ืน
ควรทาํ ตัวให้เขาเลยี้ งงา่ ย

๓. บรรพชิตควรพิจารณาเนืองๆ ว่า อาการ กาย วาจาอย่างอ่ืนท่ีเรา
จะตอ้ งทาํ ให้ดขี นึ้ ไปกวา่ นีย้ งั มอี ยอู่ กี ไม่ใช่เพียงเทา่ นี้

๔. บรรพชิตควรพิจารณาเนืองๆ ว่า ตัวของเราเองติเตียนตัวของเราเอง
โดยศลี ได้หรอื ไม่

๕. บรรพชิตควรพิจารณาเนืองๆ ว่า ผู้รู้ใคร่ครวญแล้ว ติเตียนเราโดยศีล

ไดห้ รอื ไม่ 78

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสุพรรณบรุ ี

ธรรมท่ีบรรพชิตควรพจิ ารณาเนืองๆ ๑๐ อยา่ ง

๖. บรรพชิตควรพิจารณาเนอื งๆ วา่ เราจะต้องพลัดพรากจากของรัก
ของชอบใจทงั้ นัน้

๗. บรรพชิตควรพิจารณาเนืองๆ ว่า เรามีกรรมเป็นของตัว เราทําดี
จกั ไดด้ ี ทําชัว่ จักได้ช่วั

๘. บรรพชิตควรพิจารณาเนืองๆ ว่า วันคืนล่วงไปๆ บัดน้ีเราทําอะไร
อยู่

๙. บรรพชติ ควรพจิ ารณาเนอื งๆ วา่ เรายินดที ี่สงัดหรือไม่

๑๐. บรรพชติ ควรพิจารณาเนอื งๆ วา่ คุณวิเศษของเรามีอยู่หรือไม่ ที่

จะใหเ้ ราเป็นผู้ไม่เกอ้ เขินในเวลาเพอ่ื นบรรพชิตถามในกาลภายหลัง

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมช้ันตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สพุ รรณบรุ ี 79

นาถกรณธรรม คือ ธรรมทาํ ทีพ่ งึ่ ๑๐ อยา่ ง

๑. สลี หมายถึง การรักษากายวาจาให้เรียบร้อย
๒. พาหุสจั จะ หมายถึง ความเป็นผ้ไู ดส้ ดับตรบั ฟงั มาก
๓. กัลยาณมติ ตตา หมายถึง ความเป็นผู้มเี พ่ือนดงี าม
๔. โสวจสั สตา หมายถึง ความเปน็ ผ้วู ่างา่ ยสอนงา่ ย
๕. กิงกรณีเยสุ ทักขตา หมายถึง ความขยันเอาใจใส่ในกิจธุระของ
เพ่อื นภกิ ษุสามเณร

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมชั้นตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวัดสุพรรณบุรี 80

นาถกรณธรรม คอื ธรรมทาํ ที่พงึ่ ๑๐ อยา่ ง

๖. ธัมมกามตา หมายถงึ ความใครใ่ นธรรมทช่ี อบเป็นผู้ใครร่ ้ใู คร่เหน็

๗. วิริยะ หมายถงึ เพียรเพื่อจะละความช่ัว ประพฤตคิ วามดี

๘. สันโดษ หมายถึง ความยินดี ความพอใจ ด้วยผ้านุ่งผ้าห่ม
อาหาร ท่นี อนทน่ี ง่ั และยา ตามมีตามได้

๙. สติ หมายถึง การนึกขึ้นได้ก่อนท่ีจะทํา จะพูด จะคิด มิให้กิจ
นน้ั ๆ ดาํ เนินไปสทู่ างท่ผี ิด

๑๐. ปญั ญา หมายถงึ รอบร้ใู นกองสงั ขารตามความเป็นจรงิ

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชน้ั ตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวดั สุพรรณบรุ ี 81

กถาวตั ถุคือถอ้ ยคาํ ทคี่ วรพดู ๑๐ อย่าง

๑. อัปปิจฉกถา หมายถงึ ถ้อยคาํ ทช่ี ัดนําให้มคี วามปรารถนานอ้ ย
๒. สนั ตฏุ ฐกิ ถา หมายถึง ถ้อยคําที่ชักนําให้มีสันโดษ ยินดีด้วยปัจจัย
ตามมีตามได้
๓. ปวเิ วกกถา หมายถงึ ถ้อยคาํ ท่ชี ักนําให้สงัดกายสงดั ใจ
๔. อสงั สัคคกถา หมายถงึ ถ้อยคําที่ชกั นาํ ไมใ่ หร้ ะคนดว้ ยหมู่
๕. วริ ยิ ารัมภกถา หมายถงึ ถ้อยคําทช่ี ักนาํ ให้ปรารภความเพยี ร

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมช้นั ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวดั สุพรรณบรุ ี 82

กถาวัตถคุ อื ถอ้ ยคาํ ที่ควรพดู ๑๐ อย่าง

๖. สีลกถา หมายถงึ ถ้อยคาํ ท่ชี ัดนาํ ใหต้ ้งั อย่ใู นศลี

๗. สมาธกิ ถา หมายถงึ ถอ้ ยคําท่ชี กั นําใหท้ าํ ใจใหส้ งบ

๘. ปัญญากถา หมายถึง ถ้อยคาํ ท่ชี ักนาํ ให้เกดิ ปญั ญา

๙. วมิ ตุ ตกิ ถา หมายถงึ ถอ้ ยคําท่ีชกั นําให้ทําใจใหพ้ น้ จากกเิ ลส

๑๐. วิมุตติญาณทัสสนกถา หมายถึง ถ้อยคําท่ีชักนําให้เกิดความรู้
ความเห็นในความที่ใจพน้ จากกิเลส (ขอ้ ๑-๕ และ ข้อ ๗ สมาธิ, ข้อ ๖ ศีล
ข้อ๘-๑๐ จัดลงในปัญญาสิกขา)

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมช้ันตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวัดสุพรรณบุรี 83

อนสุ สติ คอื อารมณค์ วรระลึก ๑๐ ประการ

๑. พุทธานสุ สติ หมายถงึ ความระลกึ ถึงคุณของพระพุทธเจา้ อยู่เนอื งๆ
๒. ธัมมานสุ สติ หมายถึง ความระลกึ ถึงคณุ ของพระธรรมอยเู่ นอื งๆ
๓. สังฆานุสสติ หมายถึง ความระลึกถึงคุณของพระสงฆ์อยูเ่ นืองๆ
๔. สีลานุสสติ หมายถงึ ความระลกึ ถึงศีลของตนอยูเ่ นอื งๆ
๕. จาคานสุ สติ หมายถงึ ความระลึกถึงทานทต่ี นเคยบรจิ าคอยเู่ นืองๆ

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมชนั้ ตรี : จดั ทําโดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จังหวดั สุพรรณบุรี 84

อนุสสติ คอื อารมณ์ควรระลกึ ๑๐ ประการ (ตอ่ )

๖. เทวตานุสสติ หมายถึง ความระลึกถึงคุณท่ีทําบุคคลให้เป็นเทวดาอยู่
เนืองๆ
๗. มรณัสสติ หมายถงึ ความระลึกถงึ ความตายที่จะมาถึงตนอย่เู นอื งๆ
๘. กายคตาสติ หมายถึง ความระลึกทั่วไปในกาย ให้เห็นว่า ไม่งาม น่า
เกลยี ด โสโครกอยู่เนืองๆ
๙. อานาปานสติ หมายถึง ความต้ังสตกิ าํ หนดลมหายใจเข้าออกอยูเ่ นืองๆ
๑๐. อุปสมานุสสติ หมายถึง ความระลึกถึงพระคุณพระนิพพาน ซ่ึงเป็นท่ี
ระงับกเิ ลสและกองทุกขท์ ง้ั ปวงอยเู่ นอื งๆ

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวิภาค นักธรรมช้ันตรี : จัดทําโดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สพุ รรณบุรี 85

บญุ กิริยาวตั ถุ ๑๐ อยา่ ง

๑. ทานมยั หมายถึง บุญสาํ เร็จดว้ ยการบริจาคทาน
๒. สีลมัย หมายถึง บุญสําเร็จดว้ ยการรักษาศีล
๓. ภาวนามยั หมายถึง บุญสาํ เรจ็ ดว้ ยการเจรญิ ภาวนา
๔. อปจายนมัย หมายถึง บญุ สาํ เร็จดว้ ยการประพฤตถิ อ่ มตนตอ่ ผู้ใหญ่
๕. เวยยาวัจจมัย หมายถึง บุญสําเร็จด้วยการช่วยขวนขวายในกิจท่ี
ชอบ กจิ ทถ่ี ูกตอ้ ง

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมช้ันตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบุรี จงั หวดั สพุ รรณบรุ ี 86

บญุ กิริยาวัตถุ ๑๐ อย่าง (ต่อ)

๖. ปตั ตทิ านมยั หมายถงึ บุญสาํ เร็จดว้ ยการใหส้ ่วนบุญ

๗. ปตั ตานุโมทนามัย หมายถงึ บุญสําเร็จด้วยการอนุโมทนาส่วนบุญ
ความดีของคนอนื่

๘. ธัมมัสสวนมัย หมายถึง บุญสําเร็จด้วยการฟังธรรม คือ ฟังเทศน์
ฟงั ธรรมบรรยาย

๙. ธัมมเทสนามัย หมายถึง บุญสําเร็จด้วยการแสดงธรรม คือต้ังใจ
เทศน์ ตง้ั ใจบรรยาย

๑๐. ทิฏฐุชกุ มั ม์ หมายถึง การทาํ ความเหน็ ให้ตรง ตามความเปน็ จริง

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมช้นั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จังหวัดสุพรรณบรุ ี 87

กศุ ลกรรมบถ ๑๐

๑. ปาณาตปิ าตา เวรมณี หมายถงึ การเว้นจากทาํ ชวี ิตสัตวใ์ หต้ กล่วง
๒. อทินนาทานา เวรมณี หมายถึง การเว้นจากถือเอาสิ่งของท่ีเจ้าของ

ไม่ไดใ้ ห้ ดว้ ยอาการขโมย
๓. กาเมสุ มิจฉาจารา เวรมณี หมายถงึ การเวน้ จากประพฤติผิดในกาม
๔. มสุ าวาทา เวรมณี หมายถึง เว้นจากการพูดเทจ็
๕. ปสิ ุณาย วาจาย เวรมณี หมายถึง เวน้ จากการพดู ส่อเสยี ด

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นกั ธรรมชัน้ ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สุพรรณบุรี 88

กุศลกรรมบถ ๑๐ (ตอ่ )

๖. ผรุสาย วาจาย เวรมณี หมายถงึ เว้นจากการพดู คําหยาบ

๗. สัมผัปปลาปา เวรมณี หมายถึง เว้นจากการพดู เพ้อเจ้อ

๘. อนภิชฌา หมายถึง ความไม่โลภอยากได้ของเขา

๙. อพยาบาท หมายถึง ความไม่พยาบาทปองรา้ ยเขา

๑๐. สัมมาทิฏฐิ หมายถงึ การเหน็ ชอบตามคลองธรรม

เอกสารการเรียน วชิ าธรรมวภิ าค นักธรรมชน้ั ตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆ์อาํ เภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสพุ รรณบรุ ี 89

อกศุ ลกรรมบถ ๑๐

จดั เป็นกายกรรม คือทําดว้ ยกาย ๓ อยา่ ง
๑. ปาณาตบิ าต หมายถึง การฆ่าสัตว์ การทาํ ชีวติ สตั วใ์ ห้ตกลว่ งไป
๒. อทินนาทาน หมายถึง การลกั ทรพั ย์ ถือเอาสงิ่ ของทเ่ี จ้าของไมไ่ ด้
ใหด้ ว้ ยการขโมย
๓. กาเมสุ มจิ ฉาจาร หมายถงึ การประพฤติผิดในกาม
จัดเปน็ วจกี รรม คอื ทําดว้ ยวาจา ๔ อยา่ ง
๔. มุสาวาท หมายถงึ การพดู เทจ็
๕. ปสิ ุณาวาจา หมายถงึ การพดู สอ่ เสยี ด

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบุรี จงั หวดั สุพรรณบุรี 90

อกุศลกรรมบถ ๑๐ (ต่อ)

๖. ผรสุ วาจา หมายถึง พูดคาํ หยาบ
๗. สมั ผัปปลาปะ หมายถึง พูดเพ้อเจ้อจัดเป็นมโนกรรม คือทํา
ด้วยใจ ๓ อย่าง
๘. อภิชฌา หมายถงึ ความโลภอยากได้ของเค้า
๙. พยาบาท หมายถงึ ปองร้ายผู้อื่น
๑๐. มจิ ฉาทฏิ ฐิ หมายถึง ผิดจากคลองธรรม

เอกสารการเรยี น วิชาธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ าํ เภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสพุ รรณบรุ ี 91

ปกณิ ณกะ คือ หมวดเปด็ เตลด็

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวภิ าค นกั ธรรมชั้นตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สุพรรณบุรี 92

อปุ กเิ ลสหมายถึง โทษเครอื่ งเศร้าหมอง ๑๖ อยา่ ง

๑.อภิชฌาวิสมโลภะ หมายถึง ความโลภไมส่ ม่ําเสมอความเพง่ เล็ง
๒. โทสะ หมายถึง ความคดิ ประทุษรา้ ยหรือความร้ายกาจ
๓. โกธะ หมายถงึ ความโกรธ
๔. อปุ นาหะ หมายถงึ ความผูกโกรธ
๕. มกั ขะ หมายถงึ ความลบหลู่คุณท่าน
๖. ปลาสะ หมายถึง ตีเสมอคือยกตนเทยี มท่าน
๗. อิสสา หมายถึง ความริษยา เห็นเค้าได้ดี ทนอยไู่ ม่ได้
๘. มัจฉรยิ ะ หมายถึง ความตระหนี่

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมชัน้ ตรี : จดั ทาํ โดยคณะสงฆอ์ ําเภอเมืองสพุ รรณบรุ ี จงั หวัดสุพรรณบรุ ี 93

อุปกิเลสหมายถงึ โทษเครือ่ งเศรา้ หมอง ๑๖ อยา่ ง (ตอ่ )

๙. มายา หมายถึง ความมมี ารยา เป็นคนเจ้าเลห่ ์
๑๐. สาเถยยะ หมายถงึ ความโอ้อวด
๑๑. ถมั ภะ หมายถงึ ความหัวด้ือ
๑๒. สารัมภะ หมายถึง ความแข่งดี เปน็ คนไมร่ ู้จักประมาณตน
๑๓. มานะ หมายถึง ความถอื ตวั
๑๔. อตมิ านะ หมายถึง ความดูหมน่ิ ท่าน
๑๕. มทะ หมายถึง ความมวั เมา
๑๖. ปมาทะ หมายถงึ ความประมาทเลนิ เล่อ

เอกสารการเรียน วิชาธรรมวภิ าค นักธรรมชน้ั ตรี : จัดทาํ โดยคณะสงฆ์อําเภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวัดสุพรรณบุรี 94

โพธปิ กั ขยิ ธรรม ๓๗

ธรรมที่เป็นฝักฝ่ายแหง่ การตรสั รู้

๑.สติปัฏฐาน ๔ ประการ/กายา-เวทนา-จติ -ธมั มา
๒.สมั มปั ปธาน ๔ ประการ/สังวร-ปหาน-ภาวนา-อนรุ ักขนา
๓.อิทธบิ าท ๔ ประการ/ฉันทะ-วิรยิ ะ-จิตต-วมิ งั สา
๔.อนิ ทรีย์ ๕ ประการ-
๖.พละ๕ ประการ/สทั ธา-วริ ิยะ-สติ-สมาธ-ิ ปญั ญา
๗.โพชฌงค์ ๗ ประการ/สติ-ธัมมวิจยะ-วริ ยิ ะ-ปตี -ิ ปัสสัทธิ-สมาธิ-อุเปก
ขา
๘.มรรคมีองค์ ๘ ประการ/สมั มาทฏิ ฐ-ิ สงั กับปะ-วาจา-กมั มนั ตะ-
อาชวี ะ-วายามะสต-ิ สมาธิฯ

เอกสารการเรยี น วชิ าธรรมวิภาค นกั ธรรมช้นั ตรี : จัดทําโดยคณะสงฆ์อําเภอเมอื งสพุ รรณบรุ ี จังหวดั สพุ รรณบรุ ี 95

จบวิชาธรรมวิภาคเพียง
เทา่ นี้ โชคดที กุ ๆ ทา่ น

96