"วิถีผ้าทอ" ซิ่นหมี่คั่นไทหล่ม

“วิถีผ้าทอ : ซน่ิ หมีค่ น่ั ไทหลม่ ”

กลุ ศิ รา ปองเพียร
ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาการจดั การทรัพยากรวัฒนธรรม

มหาวิทยาลัยศลิ ปากร

คำนำ

เอกสารองค์ความรู้ เรื่อง “วิถีผ้าทอ : ซิ่นหมี่คั่นไทหล่ม” เป็นเอกสารที่ทีมงานจากสำนักศิลปะและ
วัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ์ ได้จัดทำขึ้นในการลงพื้นที่ภาคสนามเพื่อเก็บรวบรวมข้อมูลองค์
ความรู้เกี่ยวกับประวัติความเป็นมา กระบวนการและขั้นตอนวิธีการทอผ้า ซิ่นหม่ีคั่นไทหล่ม ซึ่งถือว่าเป็นอัต
ลักษณท์ างวัฒนธรรมท่ีบอกเลา่ ความเปน็ มาของกลุ่มชาตพิ นั ธ์ุผา่ นลายผ้าไดเ้ ปน็ อย่างดี

ซิ่นหมี่คั่น ไทหล่ม เกิดจากกระบวนการท่ีเรียกว่า “การมัดหม่ี” เป็นลักษณ์ของการประดิษฐ์ลวดลาย
ให้เกดิ บนเสน้ ใย และนำมาทอโดย เพื่อใหเ้ กดิ ลวดลายตามต้องการ

ทั้งนี้ สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ์ ได้ศึกษาและรวบรวมข้อมูลจนกระ
ทั้งนำมาเขียนเป็นเอกสาร เรื่อง “วิถีผ้าทอ : ซิ่นหม่ีคั่นไทหลม่ ” คณะผู้จัดทำหวังเป็นอย่างยิง่ ว่าเอกสารเลม่ น้ี
จะเปน็ ประโยชน์กบั ผทู้ ่สี นใจทัง้ หลายและสามารถนำไปใช้ศึกษาหาความรู้เกยี่ วกบั ซ่นิ หมี่คน่ั ไทหลม่ อีกต่อไป

กุลสิ รา ปองเพยี ร
ศลิ ปศาสตรมหาบัณฑติ สาขาวชิ าการจดั การทรัพยากรวัฒนธรรม

มหาวิทยาลยั ศลิ ปากร

สารบัญ

หนา้

วถิ ีทอผา้ : ซน่ิ หมค่ี ่ันไทหล่ม

ท่ีมาและความสาคัญ............................................................................................. .................... ๑
วัตถุประสงค.์ ................................................................................................................ ............ ๘
ขอบเขตการศึกษา..................................................................................................... ............... ๘
ซิ่นหม่คี ่นั ไทหลม่ ....................................................................................................................... ๙
๑๒
ซนิ่ หม่ีคน่ั ไทหล่ม จะแบ่งออกเป็น ๓ สว่ น................................................................... ๑๓
กระบวนการผลิต “ซิ่นหมีค่ น่ั ไทหล่ม”...................................................................................... ๑๓
๑๓
การปลกู หม่อน............................................................................................................. ๑๕
การเลย้ี งไหม................................................................................................................ ๑๗
รังไหม....................................................................................................................... ... ๑๘
การสาวไหม............................................................................................................... .. ๑๘
เกร็ดความรู้เกย่ี วกับเสน้ ไหม....................................................................................... ๑๙
๒๑
เสน้ ไหมที่ได้จากไหมเลย้ี งของพ้นื บา้ น........................................................... ๒๒
เสน้ ไหมที่ซื้อจากโรงงานจุลไหมไทยหรือแหล่งผลิตจากภาคอีสาน................ ๒๔
การปลกู ฝ้าย................................................................................................................ ๒๔
ปฏทิ ินการปลูกฝา้ ยของชาวไทหลม่ เพชรบูรณ์............................................. ๒๙
กระบวนการทอผ้า “ซน่ิ หมีค่ ั่นไทหลม่ ”................................................................................... ๓๐
ข้ันตอนการย้อมผ้า................................................................................................... ... ๓๘
อตั ลักษณ์ “ซน่ิ หม่ีคั่น” ไทหล่ม หวั ซนิ่ จะมอี ยสู่ องแบบคอื ......................................... ๓๘
ข้นั ตอนการทอผ้า........................................................................................................ ๓๘
“ซิ่นหมค่ี น่ั ไทหล่ม” กับความเชอ่ื พธิ กี รรม.............................................................................. ๓๘
พิธแี ตง่ งาน.................................................................................................................. ๓๘
พธิ ีกรรมในงานศพ...................................................................................................... ๓๘
พธิ กี รรมในงานบวช.................................................................................................... ๔๐
ประเพณอี อกพรรษา หรือ ออกวสั สาของชาวไทหล่ม.................................................
ประเพณีสงกรานต์.....................................................................................................
ประเพณีบญุ กฐนิ /ผ้าปา่ .............................................................................................

สารบัญ หน้า

วถิ ีทอผ้า : ซน่ิ หมี่คนั่ ไทหล่ม ๔๑
๔๒
ลักษณะของลวดลาย “ซิน่ หม่ีคนั่ ” ไทหลม่ ............................................................................ ๔๓
ลวดลายทเ่ี กย่ี วกับสิง่ ของเคร่ืองใช้............................................................................ ๔๕
ลวดลายที่เกย่ี วกบั พระพุทธศาสนา........................................................................... ๔๖
ลวดลายท่ีเกี่ยวกับพันธ์ุพฤกษศาสตร์........................................................................ ๔๗
ลวดลายทเ่ี ก่ยี วกับสตั ว.์ ............................................................................................. ๔๘
ลวดลายความเชือ่ ท้องถิน่ ......................................................................................... ๔๘
ลวดลายที่ไม่พบความหมาย......................................................................................

บรรณานุกรม..........................................................................................................................

สารบัญภาพ

หนา้

ภาพที่

๑. ภาพจิตรกรรมฝาผนังวัดนาทราย: ผหู้ ญงิ นงุ่ ซิ่นหัวแดงตนี ก่ายฟ้อนราในขวนที่มลี ักษณะ
คล้ายการแหป่ ราสาทผง้ึ ....................................................................................................... ๒

๒. จิตรกรรมฝาผนังวัดนาทราย: การเคลือ่ นทัพของสยามสมยั ต้นกรุงรตั นโกสนิ ทรค์ ร้ัง
ศึกเจา้ อนวุ งศ.์ ...................................................................................................................... ๓

๓ จติ รกรรมฝาผนงั วัดนาทราย: หญิงนุ่งซิน่ หัวแดงตนี กา่ น ผมเกลา้ ม้วนถอื ผ้าเบ่ยี งแพ.......... ๕
๔ การมดั หมเี่ พื่อให้เกดิ ลวดลาย.............................................................................................. ๙
๕ มัดหมี่เรียบร้อยนาไปย้อมเพ่อื ใหไ้ ดส้ สี ันลวดลายบนเสน้ ดา้ ยตามตอ้ งการ........................... ๑๐
๖ หมี่เสน้ พุ่ง (มว้ นอย่ใู นหลอดบรรจุในกระสวย...................................................................... ๑๑
๗ หม่เี สน้ ยืน เส้นดา้ ยทเ่ี รียงอยู่กับอุปกรณ์ทอผ้า (หรือ ก่ี)...................................................... ๑๑
๘ สาวไทหลม่ นุ่งซน่ิ หม่ีคัน่ หรือ ซิน่ หัวแดงตีนกา่ น................................................................. ๑๒
๙ ตัวอย่างไขไ่ หมวยั ๑............................................................................................................. ๑๔
๑๐ ตวั อย่างไหมสกุ .................................................................................................................... ๑๕
๑๑ ภาพไหมสุกทารงั ................................................................................................................. ๑๖
๑๒ การโรยไหมในกระด้ง.......................................................................................................... ๑๖
๑๓ การคนรงั ไหมเพอ่ื ดึงเสน้ ไหมออกจากรัง.............................................................................. ๑๗
๑๔ การสาวไหมออกจากรัง........................................................................................................ ๑๘
๑๕ ไหมเลยี้ งพนื้ บ้าน: ไหมกลาง อาเภอหล่มเก่า จังหวัดเพชรบูรณ.์ .......................................... ๑๙
๑๖ ไหมจากโรงงานจลุ ไหมไทย.................................................................................................. ๒๐
๑๗ ฝ้ายแกแ่ ละแตกปยุ สามารถเก็บผลผลติ ไดแ้ ล้ว.................................................................... ๒๑
๑๘ ปฏทิ ินการปลูกฝ้ายของชาวไทหล่ม เพชรบูรณ์.................................................................... ๒๒
๑๙ ฝ้ายพื้นบา้ น อาเภอหล่มสกั .................................................................................................. ๒๓
๒๐ ประธานกลุม่ ทอผ้าบา้ นติ้ว อาเภอหล่มสัก........................................................................... ๒๓
๒๑ สียอ้ มผ้าที่ได้จากธรรมชาติ.................................................................................................. ๒๔
๒๒ สเี คมียอ้ มผา้ ......................................................................................................................... ๒๕
๒๓ ตวั อย่างการย้อมหวั ซ่นิ : การทาผ้ามัดยอ้ มในสว่ นของหัวซ่ิน................................................ ๒๖

สารบญั ภาพ

หน้า

ภาพที่
๒๔ ตวั อย่างการย้อมหวั ซ่นิ : นาผ้าแช่ด้วยน้าเปล่าประมาณ ๒ ช่ัวโมง (ให้ผ้าเกิดการอิ่มตัว)....... ๒๖
๒๕ ตัวอยา่ งการย้อมหวั ซิ่น: นาผ้ามัดย้อมไปย้อมในหม้อต้มโดยใช้ไม้คนให้สมา่ เสมอ................ ๒๗
๒๖ ตวั อย่างการย้อมหวั ซนิ่ : ใชไ้ ม้คนผ้ามัดยอ้ มเพื่อให้ไดส้ สี มา่ เสมอ.......................................... ๒๗
๒๗ ตัวอย่างการย้อมหัวซน่ิ : นาผ้ามดั ย้อมออกมาลา้ งด้วยนา้ เปล่าประมาณ ๕-๑๐ คร้งั ............. ๒๘
๒๘ ตัวอย่างการย้อมหวั ซน่ิ : แกะเชือกมัดออกจากหวั ซ่นิ ทีย่ อ้ มส.ี .............................................. ๒๘
๒๙ อัตลักษณห์ วั ซ่นิ หมีค่ ่นั ไทหล่ม............................................................................................... ๒๙
๓๐ การเขน็ ฝ้ายใหเ้ ป็นเส้น.......................................................................................................... ๓๐
๓๑ การนาเส้นด้ายออกจากกงให้มาอยู่ในหลอดกระสวย............................................................ ๓๑
๓๒ การนาเสน้ ด้ายออกจากกงให้มาอยูใ่ นหลอดกระสวย: ๑……………………………………………… ๓๑
๓๓ การค้นไหมบนหลักเฝือเพ่ือทาเส้นยนื ขนึ้ กี่............................................................................ ๓๒
๓๔ การนาเส้นด้ายทัง้ หมดจากการคน้ ไหมบนหลกั เฝือมาใส่ในชอ่ งฟันหวี หรอื ฟืม................... ๓๓
๓๕ การเก็บตะกรอสองสว่ นเท่าๆ กนั ทงั้ บนและล่าง................................................................... ๓๔
๓๖ ไม้เหยียบหูก.......................................................................................................................... ๓๔
๓๗ ทอซิ่นหม่ี “ค่ันโบราณ” ไทหล่ม........................................................................................... ๓๕
๓๘ ไมค้ นั ผงั เพ่ือตรึงหนา้ ผ้าท้ังสองดา้ น....................................................................................... ๓๖
๓๙ ทอซิ่นหมี่ “คน่ั โบราณ” ไทหล่ม: ๑…………………………………………………………………………… ๓๖
๔๐ ทอซิ่นหม่ี “ค่นั โบราณ” ไทหลม่ : ๒…………………………………………………………………………… ๓๖
๔๑ การทอผ้าไตรจีวรสาหรบั ประกอบพิธกี รรมของชาวไทหล่ม: กลุ่มทอผา้ บา้ นติว้ ….…………… ๓๘
๔๒ การทอตงุ (ธง) สาหรบั ใช้ในงานประเพณชี าวไทหล่ม: กลมุ่ ทอผ้าบ้านต้ิว..……………………… ๓๙

วถิ ีผ้าทอ: ซน่ิ หม่ีคัน่ ไทหล่ม

ท่มี าและความสาคญั
ผ้าทอ จัดเป็นศิลปวัฒนธรรมแขนงหน่ึงท่ีถูกรังสรรค์ผ่านจินตนาการช่างทอที่มีมาต้ังแต่

สมัยโบราณ ถือเป็นส่วนหน่ึงของเครื่องมือทรัพยากรทางวัฒนธรรม ในการสืบค้นเร่ืองราวอารยธรรม
ประวตั ิศาสตร์ สังคม ในห้วงเวลาที่แตกต่างกนั ดังปรากฎหลักฐานการพบแวดนิ เผาที่ใช้สาหรับปั่นดา้ ย
พบเข็มเย็บผ้าจากกระดูกสัตว์ ท่ีจังหวัดกาญจนบุรี พบลูกกล้ิงดินเผาสาหรับพิมพ์ลายบนผ้า ที่จังหวัด
ชุมพร และจังหวัดประจวบคีรีขนั ธ์ รวมถงึ การค้นพบผ้าฝ้าย ผ้าไหม บนกาไลและขวานสัมฤทธ์ิ ที่บ้านเชียง
จงั หวดั อุดรธานี สะท้อนให้เหน็ ว่าการทอผา้ ปรากฏบนผืนแผ่นดินไทยมาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์
(ปาณี เดชวิทยาพร, ๒๕๔๘) อาจกล่าวได้ว่าวิถชี ีวติ ของคนในสมยั โบราณมีความเรียบง่ายสามารถปรับตัว
ให้อยู่กับธรรมชาติเพ่ือการดารงชีพ จนเกิดเป็นภูมิปัญญาทางด้านศิลปหัตถกรรม “การทอผ้า” ถือเป็น
เสียงสะท้อนแนวคิดท่ีเชื่อมโยงความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติและสภาพแวดล้อมถ่ินท่ีอยู่อาศัย
(กฤตพงศ์ แจ่มจันทร์, ๒๕๕๗) จนเกิดเป็นอัตลักษณ์กลายเป็นมรดกทางวัฒนธรรมของแต่ละชาติพันธ์ุที่
สบื ทอดต่อกันมา และยังเป็นส่วนสาคัญในการบอกเล่าความเป็นมาของกลุ่มชาติพันธ์ุต่างๆ ได้เป็นอย่างดี
(ดารนี บญุ ยประสพ, ๒๕๔๔)

การทอผ้าในแต่ละกลุ่มชาติพันธ์ุล้วนมีรูปแบบ และลวดลาย ของผืนผ้าที่บ่งบอกเรื่องราวหรือ
เหตุการณ์ต่างๆ ท่ีผ่านระยะเวลามายาวนาน บางลวดลายมีชอ่ื เรียกเป็นภาษาเฉพาะถนิ่ คนไทยในภาค
อื่นๆ อาจไม่เข้าใจ เช่น ลายเอ้ีย ลายบักจัน ฯลฯ บางลายก็มีชื่อเรียกกันมาแต่สมัยโบราณโดยไม่รู้
ประวัติและที่มาของลาย เช่น ลายแมงมุม ลายปลาหมึก ซึ่งแม้แต่ช่างทอก็ไม่สามารถอธิบายได้ว่า
ทาไมต้องเรียกชอ่ื นั้น นอกจากนี้สญั ลักษณ์และลวดลายบางอย่างยังแฝงไปด้วยคติ ความเชื่อ ที่นับถือ
สืบต่อกันมาของแต่ละพื้นถ่ิน (สารานุกรมไทยสาหรับเยาวชน, ๒๕๓๙) เช่น เรื่องราวของผ้ามัดหม่ีใช้
คลุมศพของชาวผู้ไทย มักจะงดงามกว่าผ้าทอเพื่อใช้นุ่งห่มท่ัวไป เพราะเช่ือว่าผ้าคลุมท่ีงดงามจะทาให้
ดวงวิญญาณไปในที่ที่ดี ช่างทอชาวผู้ไทยจึงทอผ้าพิเศษไว้สาหรับคลุมศพตัวเอง (ดารณี บุญยประสพ,
๒๕๔๔) หรือแม้กระทั่งความเชื่อ พิธีกรรมเก่ียวกับการย้อมผ้าของชาวไทยทรงดา ที่สะท้อนมาจาก
เหตุการณ์ของสงคราม การถูกผลักดันให้อพยพหรือเคลื่อนย้ายไปหาแหล่งที่ทากินคร้ังแล้วครั้งเล่า มี
ความสุขอยู่ได้ไม่นานความทุกข์มักติดตามมาเสมอ การวางลายบนผืนผ้าซ่ินด้วยสีครามสลับกับสีขาวจึง
เป็นการบง่ บอกถึงความเดียวดายที่ต้องพลัดพรากจากญาติพี่น้องและบ้านเกดิ ทั้งยังมีความเชื่อเร่ืองสี
แห่งเลือดเน้ือ ชีวิต (สีแดง) หมายถึงการหยุด การสิ้นสุด การหลุดพ้น การใช้ผ้าแพรสีแดงปิดหน้าศพ
ผ้าฝ้ายสีแดงปิดโลงศพ และใช้ธงกาวท่ีมีขอบสีแดงประกอบพิธีกรรมถือเป็นการส่งผู้ตายไปเฝ้าแถน (จุ
รีวรรณ จันพลา และคณะ, ๒๕๕๔)

๒
จึงเห็นได้ว่า “ผืนผ้า” ท่ีช่างทอพื้นบ้านได้สร้างสรรค์และถ่ายทอดภูมิปัญญาผ่านเส้นใย
ลายศิลป์มาอย่างช้านานไม่ได้มีคุณค่าเพียงเครื่องนุ่งห่มเท่านั้น แต่หากยังมีส่วนเกี่ยวข้องกับสังคม
ศาสนา ความเช่ือ และยังแฝงไปด้วยความหมาย การถ่ายทอดความรู้สึกนึกคิด ที่เกี่ยวกับวิถีชีวิตของ
คนในอดีตสู่ห่วงเวลาปัจจุบัน ในอีกมิติหนึ่ง “ผ้าทอ” ยังถือเป็นเคร่ืองมือทางวัฒนธรรมในการสร้าง
อัตลักษณ์ของแต่ละกลุ่มชาติพันธุ์ การสร้างความรู้สึกร่วมความเป็นกลุ่มเดียวกัน ที่แตกต่างกันไปตาม
สภาพแวดล้อม สังคม และวัฒนธรรม (สุริยา สมุทคุปต์ิ และคณะ, ๒๕๓๗) เช่นเดียวกับกลุ่มชาติพันธ์ุ
ไทหล่ม ที่ต้ังถิ่นฐานอยู่ในอาเภอหล่มเก่า และอาเภอหล่มสัก จังหวัดเพชรบูรณ์ ที่ยังคงอัตลักษณ์วิถี
การทอผ้า “ซ่ินหมี่คั่น” โบราณ หรือท่ีชาวไทหล่มนยิ มเรียกว่า “ซิ่นหวั แดงตนี ก่าน” ถือเป็นผ้าทอที่มี
ประวัติศาสตร์อันยาวนานมากกว่าร้อยปี ตามปรากฏหลักฐานโบราณคดีภายในตัวอาคารของ “สิม” หรือ
โบสถ์ ของวัดนาทราย อาเภอหล่มเก่า จังหวัดเพชรบูรณ์ ท่ีมีรูปแบบศิลปะคลา้ ยคลึงกับรปู แบบศิลปะ
ล้านช้าง (สมชาย แสวงนิล, ๒๕๕๔) ผ่านภาพวาดจิตกรรมฝาผนังท่ีเขียนข้ึนในช่วงต้นกรุง
รตั นโกสินทร์หลังจากเสร็จศึกเจ้าอนุวงศ์ ภายในสิม ปรากฏภาพวาดในมุมวิถีชีวติ ประเพณี วัฒนธรรม ท่ี
ได้รับอิทธิพลมาจากล้านช้าง เช่น ภาพแห่ปราสาทผ้ึง ภาพผู้ชายเป่าแคนในงานประเพณี และร่วมถึง
ภาพผู้หญิงนุ่งซิ่นหัวแดงตีนก่านยืนฟ้อนราในขบวนที่มีลักษณะคล้ายกับขบวนแห่ปราสาทผ้ึง (ธีระวัฒน์
แสนคา, ๒๕๕๖)

ภาพท่ี ๑ จิตรกรรมฝาผนังวดั นาทราย: ผหู้ ญิงนุ่งซิ่นหัวแดงตีนก่านฟ้อนราในขวนท่ีมลี ักษณะคล้าย
การแห่ปราสาทผง้ึ
(ถ่ายภาพโดย มนชยา คลายโศก เม่ือ ๒ พฤศจกิ ายน ๒๕๖๐)

๓

จากหลกั ฐานประวตั ิศาสตร์ช้ันตน้ ปฏิเสธไมไ่ ด้วา่ ต้องพิจารณา “ซิ่นหม่ีคั่น” หรอื ซน่ิ หวั แดง
ตีนก่าน ในมิติของประวัติศาสตร์ชุมชนที่อิงกับประวัติศาสตร์ชาติเพื่อให้ทราบถึงที่มาของกลุ่มชาติพันธ์ุ
และการดารงซึ่งอัตลักษณ์ผ่านวิถีการทอผ้าซิ่นหมี่คั่นโบราณ จากการพูดคุยและสัมภาษณ์ท้ังแบบเป็น
ทางการและไม่เป็นทางการ ประกอบกับหลักฐานโบราณสถาน ศิลปกรรม องค์ประกอบทางด้าน
ประเพณี วฒั นธรรม และพธิ กี รรมในรอบปขี องชาวไทหล่มตัง้ แต่อดตี จนถงึ ปจั จุบัน สามารถสรปุ ไดว้ ่า

ชาวไทหล่ม เปน็ กลุ่มชาติพันธ์ุหน่งึ ที่สืบเชื้อสายมาจากชาวลาวเวียงจันทน์และหลวงพระบาง
จากเอกสารชั้นต้นโดยฝ่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุในปี พ.ศ. ๒๒๕๐ ได้เกิดข้อพิพาทระหว่าง
เมืองเวียงจันทน์และเมืองหลวงพระบางจนเกิดสงครามใหญ่ เป็นเหตุให้ผู้คนอพยพมาทางใต้เข้ามาต้ัง
เป็นชุมชนข้ึน ได้แก่ เมืองน้าปาด (จังหวัดอุตรดิตถ์) เมืองเลย เมืองด่านซ้าย และเมืองหล่ม จนกระทั่ง
ราวปี พ.ศ. ๒๓๒๑ สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกฯ
(รัชกาลที่ ๑) และพระยาสุรสีห์ ยกทัพไปตีเวียงจันทน์ ผลปรากฏว่าไทยตีได้เมืองจาปาศักด์ิ เมือง
เวียงจันทน์ และเมืองหลวงพระบาง ท้ังสามเมืองจึงตกเป็นประเทศราชของสยามอีกครั้งหน่ึง กองทัพ
สยามได้กวาดต้อนราษฎรชาวเมืองเวียงจันทน์เข้ามาอยู่ในเขตของสยามตั้งแต่เมืองลพบุรี สระบุรี
นครนายก ปราจีนบุรี นครปฐม จนถึงเมืองราชบุรี ส่วนราษฎรชาวเมืองเวียงจันทน์และหลวงพระบาง
บางส่วนได้อพยพหนีภัยสงครามเข้ามาอยู่ในเขตเมืองปาด เมืองนครไทย และเมืองหล่ม และในปี พ.ศ.
๒๓๖๙ เกิดสงครามครั้งประวัติศาสตร์ระหว่างกองทัพเจ้าอนุวงศ์กษัตริย์เวียงจันทน์และกองทัพของ
สยาม ในสมัยรัชกาลท่ี ๓ ผลปรากกฎว่ากองทัพเจ้าอนุวงศ์ไดพ้ ่ายแพ้สงครามใหแ้ ก่สยาม กองทัพสยาม
จึงกวาดต้อนชาวลาวเวียงจันทน์แบบเทครัวครั้งใหญ่ทาให้เมืองหล่มมีประชากรชาวลาวเพิ่มมากข้ึน
(ฝ่ายประมวลเอกสารและ จดหมายเหตุ, ๒๕๔๓)

ภาพท่ี ๒ จิตรกรรมฝาผนงั วัดนาทราย: การเคลอื่ นทพั ของสยามสมยั ตน้ กรงุ รตั นโกสนิ ทรค์ รั้งศกึ เจา้ อนวุ งศ์
ท่ีมา: ธีระวัฒน์ แสนคา, เมืองเพชรบูรณ์และเมืองหล่มสักกับศึกเจ้าอนุวงศ์ (เพชรบูรณ์: ไทยมีเดีย,
๒๕๕๖).

๔

พืน้ ฐานทางประวตั ศิ าสตร์ของชาวไทหลม่ ทาใหเ้ ห็นวา่ ประชากรถูกกวาดต้อนและหนีภัย
สงครามมาจากเวียงจันทน์และหลวงพระบาง มาอาศัยอยู่เมืองหล่มถึง ๓ ครง้ั ก่อนลงหลกั ปักฐานก่อ
ตัวเป็นชุมชน จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์ชั้นต้นผนวกกับคาบอกเล่าของนางวงษ์ แก้วต้อย ประธาน
กลุ่มทอผา้ บ้านภูผักไซ่ และชาวบ้านในท้องถ่ินไทหล่ม จังหวัดเพชรบูรณ์ เล่าว่าบรรพบุรุษของตนเอง
เป็นคนลาวที่อพยพมาจากเมืองหลวงพระบางและเวียงจันทน์ โดยลัดเลาะลงไปทางใต้ตามลาน้าโขง
ข้ามเขตเทือกเขาลงมาเจอท่ีราบลุ่มแม่น้าป่าสักตอนบนเหนือเมืองเพชรบูรณ์ และเห็นเป็นพื้นท่ีอุดม
สมบูรณ์เหมาะแก่การสร้างบ้านแปงเมือง (วงษ์ แก้วต้อย, ๒๕๖๐) เช่นเดียวกับงานศึกษาของนัก
ประวัติศาสตร์ เช่น สงวน รอดบุญ (๒๕๕๖) พบว่า ในลุ่มแม่น้าป่าสักตอนบนมีชุมชนลาวตั้งถ่ินฐานอยู่
มากมาย เข้าใจว่าคงจะต้ังหลักแหล่งอยู่นานแล้ว อย่างน้อยก็เป็นช่วงในสมัยอยุธยาตอนปลายสืบเนื่อง
มาจนรัตนโกสินทร์ตอนต้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งได้พบหลักฐานจากพระธาตุหลวงลาวรูปทรงดอกบัวตูม
แปดเหล่ียมองค์หนึ่งจากวัดทุ่งธงไชย ณ อาเภอหล่มเก่า ภายในกรุพระธาตุพบจารึกแบบแผ่นโลหะ จารึก
สังกาด ๙๗ ตัว (พ.ศ. ๒๒๗๘) ซ่ึงตรงกับสมัยอยุธยาตอนปลาย (สงวน รอดบุญ, ๒๕๕๖, อ้างถึงใน ธี
ระวัฒน์ แสนคา, ๒๕๕๖) เห็นได้ว่าการอพยพของชาวลาวมาต้ังถิ่นฐานทเ่ี มอื งหล่มในอดตี เกิดขึ้นหลาย
คร้ัง ส่งผลทาให้บ้านเมืองเกิดความแออดั และในปี พ.ศ. ๒๓๒๕ จึงเป็นเหตุให้พระสุรยิ วงษามหาภักดีเดช
ชนะสงคราม เจ้าเมืองหล่ม ได้ทาการย้ายเมืองหล่มไปสร้างใหม่บริเวณบ้านท่ากกโพธิ์ ฝ่ังตะวันออก
ของแม่น้าป่าสัก ซึ่งเป็นทาเลทอ่ี ุดมสมบูรณ์ พ้ืนท่ีเหมาะแกก่ ารทาเรอื กสวนไร่นา ประกอบกับแม่น้าป่า
สักสามารถใช้สัญจรในการขนส่งสินค้า และค้าขายกับเมืองต่างๆ ได้สะดวก โดยเรียกเมืองที่สร้างใหม่ว่า
“เมอื งหล่มสัก” ส่วนเมืองเดิมให้เรยี กวา่ “หลม่ เกา่ หรอื เมอื งเก่า” (นฤมล กางเกต,ุ ๒๕๕๖)

จึงกล่าวได้ว่า “ชาวไทหล่ม” ส่วนใหญ่สืบเช้อื สายมาจากกลุ่มชาติพันธุ์ลาวลา้ นช้าง หรือ
อาจเรียกได้ว่าเป็น “กลุ่มชาวลาวพลัดถ่ิน” ที่อพยพมาจากสาเหตุของภัยสงคราม ความหวาดกลัว
ความวิตกกังวล ย่อมแฝงอยู่ในทุกแง่มุมของการดารงชีวิต ดังน้ันจึงมีความเป็นไปได้อย่างยิ่งท่ีชาวไทหล่ม
จะนาเรื่องราว ประเพณี วัฒนธรรม และวิถีการดารงชีวิต ที่เคยสัมพันธ์กับกลุ่มตนเองในอดตี เม่ือคร้ัง
อยู่เวียงจันทน์และหลวงพระบาง มาสร้างความรู้สึกร่วมความเป็นกลุ่มและเป็นเคร่ืองยึดเหนี่ยวทาง
จติ ใจ การสร้างอัตลักษณ์บางอย่างจึงมาจากพ้ืนฐานความเชื่อด้ังเดิมท่ีมีความสัมพันธก์ ับอดีต (เอกรินทร์
พ่ึงประชา, ๒๕๔๕) เช่นเดียวกับงานศึกษา “บั้งไฟของชาวอีสานพลัดถิ่น” ของกลุ่มชมุ ชนลาวลาวอพยพ
ในอเมริกาได้ใช้งานบุญบั้งไฟเป็นสัญลักษณ์ในฐานะเป็น “บุญบ้านเกิด” ทาให้บุญบั้งไฟเป็นสัญลักษณ์
ทางวัฒนธรรมที่สร้างความรู้สึกร่วมเป็นกลุ่มเดยี วกันของคนพลัดถ่ินในซแี อตเติล จึงเหน็ ว่าขณะท่ีผู้คน
ในซีกโลกหนึ่งได้กลายเป็นพลเมืองของอีกประเทศหน่ึง แต่วิถีชีวิตของกลุ่มคนยังผูกโยงไว้กับถ่ินฐาน
บ้านเกิดได้ (แวง พลังวรรณ, ๒๕๔๕) เฉกเช่น “ชาวไทหล่ม” ที่ยังคงยึดถือปฏิบัติ วิถีชีวิตแบบด้ังเดิม
ตามบรรพบุรุษจนกลายเป็นอัตลักษณ์ทางชาติพันธ์ุได้อย่างน่าสนใจ เช่นการปฏิบัติตาม “ฮีตสิบสอง”
หรือ ประเพณีวัฒนธรรมของกลุ่มชาติพันธุ์ลาวล้านช้าง การสื่อสารด้วย “ภาษาหล่ม” หรือท่ีชาวไทหล่ม

๕
เช่ือว่าเป็นภาษาที่มาจาก “ภาษาลาวเวียง” มีสาเนียงหางเสียงต่างกันไปนิดหน่อยแต่โทนเสียงจะนุ่มนวล
เหมือนภาษาอีสานผสมภาษาล้านนา ความเป็นระบบเครือญาติท่ียึดถือลาดับชั้นผู้อาวุโส ความเช่ือ
เรื่องแถนและผีบรรพบุรุษในลักษณะเดียวกับกับชาวลาว และยังรวมถึงวิถีการดารงชีวิตซ่ึงถือเป็นหน่ึง
ในปัจจัยสี่สาคัญของมนุษย์ คอื การผลิตเครือ่ งนุ่งหม่ (จุรีวรรณ จันพลา และคณะ, ๒๕๕๔) ที่แฝงไปดว้ ย
ภูมปิ ัญญาของบรรพบรุ ุษผ่านวถิ กี ารทอผา้ ที่เรียกวา่ “ซน่ิ หมี่คนั่ ” ถูกถ่ายทอดจากรนุ่ สรู่ ุ่นจนถึงปัจจบุ ัน

“ซิ่นหม่ีค่ัน” ถือเป็นอัตลักษณ์ด้านวิถีชีวิตของชาวไทหล่ม อาเภอหล่มเก่า และอาเภอ
หล่มสัก จังหวัดเพชรบูรณ์ มีลักษณะเด่น คือ แนวของลวดลายจะเป็นแนวทางตั้งไม่ขวางกับตัวซิ่น
(นิตยา ฉัตรเมืองปัก, ๒๕๕๕) หัวซ่ินจะนิยมย้อมด้วยสีแดงท่ีได้มาจากคร่ังหรือฝาง ลวดลายหัวซิ่น
นิยม ขดิ ลายหรือมัดยอ้ ม ในสว่ นตัวซิน่ จะทอเปน็ ลายตงั้ หรอื ทางล่องสลับลวดลายทีเ่ กดิ จากการมดั หม่ี
และตีนซ่ินก่าน (ก่าน หมายถึง แนวขวาง) ท่ีนิยมทอด้วยด้ายเส้นยืนที่มีสีตัดกับตัวซ่ินลักษณะมีลายทาง
ขวางจึงเรยี กวา่ ตีนก่านหรือเชิงก่าน ท้ังหมดนี้รวมเรยี กวา่ "ซ่ินหัวแดงตนี ก่าน" ตามคาผญาโบราณทวี่ ่า
"หญิงนุ่งซ่ินหัวแดงตีนก่าน ผมเกล้าม้วนถือผ้าเบ่ียงแพร" (ชมรมอนุรักษ์ศิลปวัฒนธรรมไทหล่มกลุ่ม

มลู มงั วดั ทา่ กกแก, ๒๕๕๘)

ภาพที่ ๓ ภาพจติ รกรรมฝาผนงั วัดนาทราย: หญิงนงุ่ ซ่นิ หวั แดงตนี ก่าน ผมเกลา้ ม้วนถอื ผ้าเบ่ียงแพร
(ถา่ ยภาพโดย มนชยา คลายโศก เมื่อ ๒ พฤศจกิ ายน ๒๕๖๐)

๖

“ซิ่นหม่ีคั่นไทหล่ม” จังหวัดเพชรบูรณ์ ยังเป็นช่ือเรียกที่คล้ายกับพื้นที่ในประเทศสาธารรัฐประชาธิปไตย
ประชาชนลาว ท่ีเรียกว่า “ผ้าซิ่นหม่ี” ซง่ึ ผ้าซ่ินทั้งสองมลี ักษณะการทอขึ้นด้วยกรรมวธิ ีเดียวกัน ท้ังยังมี
บทบาทสาคัญคือเป็นผ้าที่ใช้ในชีวิตประจาวัน และถือเป็นเคร่ืองบ่งชี้ลักษณะเฉพาะหรือความแตกต่าง
ทางวฒั นธรรมของกลุ่มชาติพันธุ์ (พิสทุ ธิลกั ษณ์ บุญโต, ๒๕๕๙)

การทอผ้า ถือเป็นส่วนหน่ึงของวิถีชีวิตชาวไทหล่ม โดยเฉพาะการวัดคุณค่าแก่หญิงสาว
ผู้หญิงไทหล่มต้องฝึกฝนการทอผ้าเพื่อใช้ในครอบครัว และเตรียมไว้สาหรับใช้ในงานแต่งงานของตนเอง
นอกจากนี้ผ้าทอยังสามารถสื่อถึงอุปนิสัยของผู้ทอ เพราะเป็นงานท่ีต้องใช้ความละเอียดถ่ีถ้วน อาศัย
ทักษะความรคู้ วามสามารถ และความอดทน (สุมิตร ปิติพัฒน์ และคณะ, ๒๕๔๓) หญิงสาวชาวไทหล่ม
จึงเรียนรู้การทอผ้าจากผู้ใหญ่ในครอบครัวซ่ึงเป็นการถ่ายทอดจากรุ่นสู่รุ่น ฉะนั้นทุกครวั เรือนจึงมีอุปกรณ์
การทอผา้ อยใู่ ต้ถนุ บา้ นเพอ่ื ไมป่ ล่อยให้เวลาสญู เปล่า และยังเปน็ การเพิ่มคุณคา่ ใหแ้ กผ่ ้หู ญงิ ในอดีต

สังคมยังคงดาเนินวิถีชีวิตเป็นไปอย่างเรียบง่าย พึ่งพาตนเอง และธรรมชาติ จนเมื่อก้าวเข้า
ถึงพุทธศตวรรษท่ี ๒๑ หลังเกิดการปฏิวัติอุตสาหกรรมในยุโรปท่ีส่งผลกระทบต่อประเทศไทย และใน
สมัยรัชกาลที่ ๕ พระองค์ทรงทาสนธิสัญญาเบาริ่งกับองั กฤษในปี พ.ศ. ๒๓๙๘ ส่งผลให้ประเทศไทยมี
สินค้านาเข้าจากต่างประเทศมาจาหน่ายอย่างแพร่หลาย ผู้คนเริ่มใช้สินค้าจากโรงงานมากข้ึนเพราะ
ราคาถูกและสะดวกสบาย ผนวกกับการเข้าสยู่ ุคของจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ ได้มนี โยบายพัฒนาประเทศ
ด้วยการจัดทาแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติฉบับท่ี ๑ พ.ศ. ๒๕๐๔ – ๒๕๐๙ ซ่ึงมุ่งพัฒนา
ประเทศโดยต้องการยกมาตรฐานการครองชีพของประชาชนให้มีระดับสูงขึ้นกว่าเดิม มุ่งเน้นให้
ความสาคัญเป็นพิเศษกับภาคอุตสาหกรรม และการลงทุนมากกว่าการพัฒนาภาคเกษตรกรรม (สุริยา สมุท
คปุ ต,ิ์ ๒๕๓๙) การมุ่งเนน้ ระบบทุนนยิ มเร่มิ กระจายลงสูช่ นบททว่ั ทุกภมู ิภาคร่วมถงึ ชุมชนในอาเภอหล่ม
เก่า และอาเภอหล่มสัก เริ่มมีการพัฒนาโครงสร้างสาธารณูปโภคพ้ืนฐานของชุมชน เช่น การสร้างถนน
เชื่อมต่อระหว่างหมู่บ้าน และการมีไฟฟ้าเข้าถึงทุกครัวเรือน (ละม่อม แก้วเหลี่ยม, ๒๕๖๐) ส่งผลให้คน
ชุมชนสามารถติดต่อสื่อสารกับสังคมภายนอกได้อย่างรวดเร็ว เกิดการแลกเปล่ียนทัศนคติและเปิดรับส่ิง
ใหม่ๆ เข้ามาในชุมชน และน้ีอาจเป็นสาเหตุหนึ่งท่ีทาให้วิถีชีวิตของคนทอผ้าไทหล่มเปลี่ยนแปลงไปถึง
ขั้นแทบเลือนหายไปจากสังคม จากที่เคยปลูกหม่อนเลี้ยงไหมก็หันไปใช้ผ้าจากโรงงาน (สุนัย ณ อุบล
และคณะ, ๒๕๓๖)

ความเปล่ียนแปลงทางสังคมอย่ใู นทิศทางการพัฒนาตามกระแสหลัก โดยเฉพาะช่วงระยะ
เวลา ๔๐ – ๕๐ ปีที่ผ่านมาเปน็ ยุคของการพัฒนาตามแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาตไิ ดส้ ่งผล
กระทบต่อความเป็นอยู่ของชุมชนและวัฒนธรรมท้องถิ่น สังคมประสบปัญหาช่องว่างระหว่างประชากร
ด้านครอบครัวล่มสลายเพราะชุมชนอพยพไปขายแรงงานในภาคอุตสาหกรรม คนไทยละท้ิงขนบธรรมเนียม
ประเพณีไทย ส่งผลให้รูปแบบของการดารงชีวิตเปล่ียนแปลงไปเรื่องราวบางอย่างขาดการสืบเนื่องใน
การดาเนินชวี ติ ตามวถิ ขี องภมู ปิ ัญญาทอ้ งถ่ิน ศกั ยภาพทีเ่ คยหลากหลายกลายเปน็ ด้อยความสามารถ

๗

ในการพึ่งตนเอง จนทาให้สงั คมเกิดคาถามต่อทิศทางการพัฒนาและการแสวงหาทางเลอื กท่ยี ง่ั ยนื ผา่ น
แนวคดิ ด้านภูมิปัญญาทอ้ งถ่ินเพือ่ การพึ่งตนเอง ปัญหาดงั กลา่ วจงึ เปน็ ผลทาให้ถูกนามาพิจารณาเปน็
ยทุ ธศาสตรก์ ารพฒั นาขององค์กรเอกชน (NGOs) และเกิดการส่งเสริมใหช้ ุมชนตอ้ งพง่ึ ตนเองด้วยการ
รวมกล่มุ เปน็ วสิ าหกจิ ชมุ ชนเพอ่ื สรา้ งความเข้มแข็งในดา้ นการผลิตและต่อรองทางการตลาดของชุมชน
จนเกิดการขยายตัวอยา่ งมากในช่วงของการส่งเสริมโครงการ ๑ ตาบล ๑ ผลิตภัณฑ์ (OTOP) พ.ศ.
๒๕๔๔ – ๒๕๔๙ ทาใหห้ ลายชุมชนนาเอาภมู ปิ ัญญามาพฒั นาเป็นผลิตภัณฑ์ทีห่ ลากหลาย เฉกเชน่ ชาว
ไทหลม่ อาเภอหลม่ เก่า และอาเภอหล่มสกั ทมี่ ีทนุ ทางวัฒนธรรมดา้ นวิถีภมู ิปญั ญาการทอผ้าซน่ิ
มดั หมี่ จึงได้รวมกลุ่มเกิดเปน็ วสิ าหกิจชุมชนหลายพ้ืนท่ี ได้แก่

อาเภอหล่มเก่า
กลมุ่ ทอผา้ บ้านภผู กั ไซ่ ตาบลหนิ ฮาว อาเภอหล่มเกา่ จงั หวดั เพชรบูรณ์ (กลุ่มตัวอยา่ ง)
กลมุ่ ทอผ้าบ้านวงั บาล ตาบลวงั บาล อาเภอหล่มเก่า จังหวัดเพชรบูรณ์
กลมุ่ ทอผ้าบ้านอเี ลิศ ตาบลนาซา อาเภอหล่มเก่า จงั หวัดเพชรบรู ณ์
กลุ่มทอผา้ บา้ นนาซา ตาบลนาซา อาเภอหลม่ เกา่ จังหวดั เพชรบรู ณ์
อาเภอหลม่ สกั
กลมุ่ ทอผ้าบ้านตว้ิ ตาบลบ้านติ้ว อาเภอหลม่ สัก จงั หวดั เพชรบูรณ์ (กลมุ่ ตวั อยา่ ง)
กลุ่มทอผ้าวัดโฆษา บ้านท่าชา้ ง ตาบลหว้ ยไร่ อาเภอหล่มสัก จงั หวดั เพชรบูรณ์
กลมุ่ ทอผา้ ไทหลม่ บ้านหวาย อาเภอหลม่ สกั จงั หวัดเพชรบูรณ์
กลมุ่ ทอผา้ บ้านวังรอ่ ง ตาบลห้วยไร่ อาเภอหลม่ สัก จังหวดั เพชรบรู ณ์
กล่มุ ทอผ้าบ้านขวญั โยน ตาบลสักหลง อาเภอหลม่ สกั จงั หวัดเพชรบรู ณ์
จากการสัมภาษณ์นางวงษ์ แก้วต้อย ประธานกลุ่มทอผ้าบ้านภูผักไซ่ อาเภอหล่มเก่า และ
นางจาหรัด สาพู ประธานกลุ่มทอผา้ บา้ นติ้ว อาเภอหล่มสัก กล่าวว่าในช่วงเวลากว่า ๑๐ ปีทผี่ ่านมาของ
การก่อตัง้ กลุ่มวิสาหกิจชุมชนการทอผา้ “ซิ่นหม่ีคั่นไทหล่ม” มีบ้างท่ีประสบความสาเร็จ และประสบความ
ล้มเหลวด้วยเงื่อนไขหลายๆ ประการ เช่น การขาดความรูเ้ กี่ยวกับการตลาด ช่องทางการประชาสัมพันธ์
ราคาวัตถุดิบท่ีมีราคาสูงขึ้น แต่รายได้จากการจาหน่ายสินค้าลดต่าลง ทาให้สมาชิกภายในกลุ่มเกิดความ
ทอ้ แทแ้ ละหยดุ การทอผ้าไป สมาชิกทเ่ี หลือยงั คงสามารถช่วยกันประคบั ประคองกลุ่มเพอื่ สบื ทอดภูมิปญั ญา
ทอ้ งถ่ินให้กับชุมชน จนกระทั่งก้าวเข้าสู่ พ.ศ. ๒๕๕๔ รัฐบาลได้มีนโยบายด้านการอนุรกั ษ์ ฟื้นฟู สนับสนุน
ส่งเสริมและสืบทอดงานด้านศาสนา ศิลปะและวัฒนธรรมของชาติ ได้น้อมนาหลักการ “ปรัชญาเศรษฐกิจ
พอเพียง” ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว สู่การปฏิบัติเพื่อให้ประชาชนสามารถดารงชีวิตอยู่ด้วย
ความสุขสงบบนพื้นฐานของความพอเพียง โดยได้ขอความร่วมมือให้คนไทยแต่งกายด้วยผ้าไทยของ
ท้องถ่ิน อย่างน้อยสัปดาห์ละ ๑ ครั้ง และยังเป็นการสร้างรายได้ให้แก่ชุมชนที่ประกอบอาชีพการทอผ้า

๘

ผนวกกับพระราชดาริของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์พระบรมราชินีนาถ ที่ทรงริเร่ิมโครงการสนับสนุน
การทอผ้าไหมพ้นื บ้าน เช่น ไหมมัดหมี่ แพรวา ขดิ และจก เปน็ ตน้

ชาวไทหล่ม ถอื เป็นกลุ่มชาตพิ ันธุ์หนงึ่ ในจังหวัดเพชรบูรณ์ อนั เตม็ ไปอารยทางวฒั นธรรม
ทีม่ ีความซับซอ้ นโดยเฉพาะในแง่ของประเพณี วัฒนธรรม วถิ ีชวี ิตชมุ ชน ทแ่ี สดงถงึ ความเปน็ อตั ลักษณ์
เฉพาะถิ่นของกลุ่มชาติพันธ์ุลาวล้านช้าง และยังสามารถดารงอยู่กับวิถีชีวิตในปัจจุบันอย่างน่าสนใจ
จึงทาให้หนว่ ยงานภาครัฐท้องถิ่นในจงั หวัดเพชรบูรณ์ร่วมกันผลกั ดัน “ซิ่นหมคี่ ่ันไทหล่ม” หรอื ที่ชาวบ้าน
เรียกกนั ว่า “ซิ่นหัวแดงตีนก่าน” เป็นอัตลักษณผ์ ้าไทยประจาพื้นถ่นิ ของชาวอาเภอหล่มเกา่ อาเภอหล่มสัก
และจงั หวัดเพชรบูรณ์ ท่ีแฝงไปดว้ ยคณุ ค่าในเร่ืองราวเชิงประวัติศาสตร์ท้องถ่ินทีอ่ ิงกับประวัตศิ าสตร์ชาติ
โดยภาครัฐทอ้ งถ่นิ ได้เขา้ ไปสง่ เสรมิ สนบั สนุน จัดหาช่องทางประชาสมั พันธ์และการตลาด ทงั้ ยังมีหน่วยงาน
อตุ สาหกรรมจงั หวัดได้นากี่กระตุกมามอบให้กบั กลมุ่ และชว่ ยสอนวิธีการทอผ้าดว้ ยก่กี ระตุกเพื่อความ
รวดเรว็ ในการผลติ ปัจจุบนั กลุม่ ทอผ้า “ซิ่นหม่คี ั่นไทหลม่ ” เกิดรายได้หมุนเวียนภายในครอบครัวและ
สามารถเลี้ยงชพี ได้ตลอดทั้งปี (วงษ์ แก้วตอ้ ย และจาหรัด สาพ,ู ๒๕๖๐)

การศึกษา “วถิ ีผ้าทอ: ซิ่นหมี่คั่นไทหล่ม” ผู้ศึกษาได้เห็นถึงพัฒนาการของชุมชนในมิติของ
การทอผ้าพ้ืนถ่ินที่ผ่านท้ังปัญหาและอุปสรรคมากมาย หน่วยงานภาครัฐในท้องถ่นิ หรือหน่วยงานทาง
วฒั นธรรมที่เก่ียวข้องควรมีการถอดบทเรียนชุมชน ด้านวิถีชีวิตการทอผา้ “ซ่ินหม่ีคั่นไทหล่ม” ท่ีอิงกับ
เร่ืองราวเชิงประวัติศาสตร์ท้องถ่ิน ท้ังยังสามารถดารงอยู่ได้ท่ามกลางกระแสสังคมสมัยใหม่ และต่อยอด
เป็นบทเรียนวัฒนท้องถ่ินเพื่อให้เยาวชน คนในชมุ ชน ได้เรียนรู้รากเหง้าวัฒนธรรมของตนเอง เพราะเร่ืองราว
ที่กล่าวข้างต้น ส่วนใหญ่ล้วนถูกเก็บด้วยความทรงจาของคนรุ่นเก่าโดยถูกถ่ายทอดด้วยคาบอกกล่าว
เล่าเร่ือง หากมีการจัดเก็บองค์ความรู้ออกมาในรูปแบบลายลักษณ์อักษร หรือสื่อท่ีเข้าถึงกลุ่มเป้าหมาย
ได้ทุกเพศทุกวัย สิ่งเหล่านี้อาจเป็นส่วนหน่ึงที่สามารถสร้างความตระหนักให้เกิดเป็นสานึกรักษ์บ้านเกิด
สร้างความสามัคคี นาไปสกู่ ารสรา้ งสรรคส์ ังคมอยา่ งยั่งยืน

วตั ถปุ ระสงค์
ดว้ ยข้อจากดั ของระยะเวลาผู้ทาการศึกษาจึงศึกษาได้เพียงกระบวนการ ขน้ั ตอนวิธีการทอผ้า

“ซ่ินหมี่ค่ันไทหลม่ ” เพอ่ื ให้ผู้ท่สี นใจสามารถนาข้อมูลไปต่อยอดการศึกษาเชิงลึกต่อไป

ขอบเขตการศกึ ษา
ผู้ศึกษาเลือกตัวแทนกลุ่มทอผ้า “ซิ่นหม่ีคั่น” ของอาเภอหล่มเก่า และอาเภอหล่มสัก โดย

เลือกกลุ่มทอผา้ ในยุคแรกทมี่ ีแนวคิดก่อต้ังเป็นวสิ าหกิจชมุ ชน
๑. กลุม่ ทอผา้ บา้ นภผู ักไซ่ ตาบลหนิ ฮาว อาเภอหล่มเกา่ จังหวัดเพชรบูรณ์
๒. กลมุ่ ทอผา้ บา้ นตว้ิ ตาบลบา้ นติว้ อาเภอหล่มสัก จังหวดั เพชรบรู ณ์

๙

ซิน่ หมีค่ ั่นไทหลม่

“ซ่ินหมี่ค่ัน” ไทหล่ม อาเภอหล่มเก่า และอาเภอหล่มสัก จังหวัดเพชรบูรณ์ มีลักษณะเด่น
คอื แนวของลวดลายจะเป็นแนวทางต้ังไมข่ วางกบั ตัวซน่ิ (นติ ยา ฉัตรเมืองปัก, ๒๕๕๕) หัวซ่ินจะนิยม
ย้อมด้วยสีแดงที่ได้มาจากคร่ังหรือฝาง ลวดลายหัวซ่ินนิยม ขิดลายหรือมัดย้อม ในส่วนตัวซิ่นจะทอ
เป็นลายตั้งหรือทางลอ่ งสลับลวดลายท่เี กิดจากการมัดหมี่ และตีนซ่ินก่าน (ก่าน หมายถึง แนวขวาง) ที่
นยิ มทอด้วยด้ายเส้นยืนท่ีมีสีตัดกับตัวซิ่นลักษณะมลี ายทางขวางจึงเรยี กว่าตีนกา่ นหรือเชิงก่าน ท้ังหมด

นรี้ วมเรยี กว่า "ซิ่นหัวแดงตนี ก่าน" (ชมรมอนุรกั ษ์ศิลปวัฒนธรรมไทหล่มกลุ่มมลู มังวัดท่ากกแก, ๒๕๕๘)

ลวดลายของ “ซน่ิ หมี่ค่นั ” เกดิ จากกระบวนการทเ่ี รียกวา่ “การมัดหมี่” เป็นลักษณะของ
การประดิษฐ์ลวดลายให้เกิดบนเส้นใย และนามาทอโดยต้องใช้เทคนิคและประสบการณ์ขั้นสูงในการเล็ง
เสน้ ดา้ ยมัดหมี่ เพ่อื ให้เกดิ ลวดลายตามตอ้ งการ

ภาพท่ี ๔ การมดั หม่ีเพ่ือให้เกิดลวดลาย
(ถ่ายภาพโดย วโิ รจน์ หุ่นทอง เมอ่ื ๑๕ พฤศจกิ ายน ๒๕๖๐)

๑๐

ภาพท่ี ๕ มดั หมเี่ รียบรอ้ ยนาไปย้อมเพอ่ื ให้ได้สีสนั ลวดลายบนเสน้ ด้ายตามต้องการ
(ถา่ ยภาพโดย วิโรจน์ ห่นุ ทอง เมือ่ ๑๕ พฤศจิกายน ๒๕๖๐)
หมี่ คือเส้นใยยาวๆ จานวนมากท่ีนามาทอขึ้นเป็นผืนผ้า ซ่ึงถูกนามาก้ันลวดลายตาม

จินตนาการก่อนที่จะนาไปผ่านกรรมวิธีในการย้อมแล้วจึงนามาแกะรอยท่ีมัดออกอาจจะมีการมัดทั้ง
สีเดิมเพ่ือเพ่ิมหรือให้มากขึ้นอีกก็ได้ แล้วจึงมาแกะเชือกหรือวัสดุท่ีใช้มัดออก นามากรอเข้ากระสวยเพ่ือ
ทอให้เปน็ ผนื ต่อไป (วฒั นะ จูฑะวภิ าต, ๒๕๕๕) หม่ีแบ่งออกเป็นสองชนดิ คอื

๑. หม่ีเส้นพุ่ง คือ เส้นด้ายท่ีใช้สาหรับพุ่งไปมาในแนวนอน สลับกับเส้นยืน เพ่ือให้ขัดกัน
เปน็ ผืนผา้ ด้ายเส้นพุ่งนี้มกั พันหรอื มว้ นอยใู่ นหลอดบรรจใุ นกระสวย

๒. หม่ีเส้นยืน คือ เส้นด้ายท่ีเรียงอยู่กับอุปกรณ์ทอผ้า (หรือ ก่ี) ในแนวนอน โดยจะมี
เส้นพงุ่ คอยขัดขนานเพอ่ื ให้เกิดลายบนผืนผ้า

๑๑

ภาพที่ ๖ หมี่เสน้ พงุ่ (มว้ นอยใู่ นหลอดบรรจุในกระสวย)
(ถ่ายภาพโดย มชยา คลายโศก เมอ่ื ๖ กนั ยายน ๒๕๖๐)

ภาพที่ ๗ หมี่เส้นยนื เส้นดา้ ยที่เรยี งอยู่กบั อปุ กรณ์ทอผา้ (หรือ กี่)
(ถ่ายภาพโดย มชยา คลายโศก เมอื่ ๖ กันยายน ๒๕๖๐)

๑๒
ซ่ินหมี่คนั่ ไทหล่ม จะแบ่งออกเปน็ ๓ ส่วน ไดแ้ ก่
๑. ตัวซ่นิ ไดม้ าโดยวธิ ีการทาทอมัดหม่ี มขี นาดกวา้ งประมาณ ๓๒ นิ้ว
๒. หัวซ่ิน ไดม้ าโดยการมัดย้อม และทอลายขดิ มีขนาดกว้างประมาณ ๖ นว้ิ
๓. ตนี ซนิ่ ได้มาโดยการทอโดยใช้วธิ กี ารสลบั สเี ป็นแถง มีขนาดกว้างประมาณ ๓ นว้ิ

ภาพที่ ๘ สาวไทหล่มนงุ่ ซ่ินหมีค่ ัน่ หรอื ซิ่นหวั แดงตีนก่าน
ท่ีมา: ชมรมอนุรักษ์ศิลปวัฒนธรรมไทหล่ม กลุ่มมูลมังวัดท่ากกแก, เข้าถึงเม่ือ ๒๒ พฤศจิกายน
๒๕๖๐, เข้าถึงได้จาก https://www.facebook.com/ชมรมอนุรักษ์ศิลปวัฒนธรรมไทหล่ม-กลุ่ม
มูลมงั วดั ท่ากกแก

๑๓

กระบวนการผลติ “ซิน่ หมคี่ ่ันไทหลม่ ”
จากการสัมภาษณ์นางวงษ์ แก้วต้อย ประธานกลุ่มทอผ้าบ้านภูผักไซ่ อาเภอหล่มเก่า และ

นางจาหรดั สาพู ประธานกลุม่ ทอผ้าบ้านต้วิ อาเภอหล่มสัก รวมถงึ สมาชิกในกล่มุ ทอผา้ เกี่ยวกบั กระบวนการ
ทอผ้า “ซิ่นหมี่คั่น” โดยสมาชิกภายในกลุ่มสามารถถ่ายทอดองค์ความรู้ด้วยการบอกเล่าข้ันตอนให้ผู้
ศกึ ษาเกบ็ รวบรวมข้อมลู ดังน้ี

การปลกู หม่อน
สวนหมอ่ น เปน็ ปัจจัยสาคญั ในการปลูกหมอ่ น – เล้ียงไหม เพราะใบหมอ่ นเปน็ พืชชนิดเดียวที่
หนอนไหมกินเปน็ อาหารเพ่ือท่ีจะนามาสร้างเป็นรังไหม ดงั นั้นการทาให้หม่อนมคี ุณภาพที่ดีจะทาให้มี
ใบหม่อนที่มีปริมาณและคุณภาพเหมาะสมกับการเลี้ยงไหม และทาให้ได้ผลผลิตรังไหมสูง ย่อมส่งให้
ได้เส้นไหมทด่ี ีและมีคุณภาพ
การปลูกหม่อนและการดูแลบารุงรักษาสวนหม่อนเป็นส่ิงที่จะต้องคานึงถึงตลอดเวลา
สงิ่ ท่จี ะตอ้ งปฏบิ ตั ิในการปลกู หมอ่ นมีดงั น้ี
๑. การเตรยี มดิน ควรมีการไถพรวนอย่างน้อย ๒ ครง้ั
๒. การเตรยี มทอ่ นพนั ธ์ุ ควรเป็นทอ่ นพนั ธทุ์ ่ีสมบรู ณ์ และไมม่ ีโรค
๓. ระยะปลูก ในการกาหนดระยะปลูกควรคานึงถึงแสงแดด การถ่ายเทอากาศในสวนหม่อน
ซ่ึงจะมีผลต่อการเจริญเติบโต การสร้างราก การสะสมอาหารของหม่อนรวมถึงการเข้าไปปฏิบัติงาน
ของชาวบา้ นหรือการใชเ้ ครื่องมือทุน่ แรง
๔. วิธีการปลูกหม่อน โดยใช้กิ่งที่มีอายุอย่างน้อย ๔ เดือนข้ึนไป ถ้าใช้ก่ิงอ่อนเกินไป
เปอร์เซ็นต์การงอกจะต่าลง วิธีการปลูกหม่อนมี ๒ วิธีคือ ปลูกโดยการปักชาก่อนอย่างน้อย ๓ เดือน
และปลกู ในแปลงจรงิ เลย ทง้ั นข้ี นึ้ อยกู่ บั สภาพของพ้ืนที่และปริมาณน้าฝนของพนื้ ท่นี ้นั ๆ

การเล้ยี งไหม
๑. ไหมวัย ๑ – ๒ เป็นวัยทมี่ ีภูมติ ้านทานโรคต่า ตอ้ งเล้ยี งในสภาพทสี่ ะอาด เพ่ือป้องกัน
เชือ้ โรคโดยการทาความสะอาดโรงเล้ียงและอุปกรณอ์ ยา่ งดี
๒. ลดจานวนสูญหายของหนอนไหม โดยเลี้ยงไหมใหแ้ ข็งแรง ซึ่งทาไดโ้ ดย

- เลือกใบหมอ่ นเหมาะสมตอ่ วัย หมอ่ นแข็งจะทาใหเ้ กดิ ไหมสญู หายมาก
- กอ่ นให้ใบหม่อน ควรมกี ารกระจายตัวไหม ให้สมา่ เสมอ
- ขนาดชนิ้ หมอ่ นตอ้ งเหมาะสม
- การขยายพนื้ ทเ่ี ลย้ี งไหมที่เหมาะสม

๑๔

ภาพที่ ๙ ตัวอย่างไข่ไหมวยั ๑
ท่มี า: ข้อมูลการเลยี้ งไหม, เข้าถึงเมื่อ ๒๒ กันยายน ๒๕๖๐, เข้าถงึ ไดจ้ าก
http://sankamphangsilk.
org/index.php/a๔

๓. ไหมวัย ๓ เป็นวัยที่จะต้องดูแลเป็นพิเศษ เน่ืองจากเป็นช่วงต่อระหว่างวัยอ่อน และ
วยั แก่ ฉะนั้นชาวบ้านจะต้องให้ความสาคัญกับทุกขั้นตอนในการเลีย้ งไหมโดยเริ่มตั้งแต่การเลือกหม่อน
การเลยี้ งไหมตลอดจนการจดั การอื่นๆ

๔. ไหมวัย ๔ เป็นช่วงไหมวัยแก่ ซ่ึงส่วนมากชาวบ้านจะให้ความสาคัญ โดยเฉพาะการ
แยกรุ่นไหม

๕. ไหมวัย ๕ เป็นชว่ งที่ใกล้จะให้ผลผลิตและไหมจะกินหม่อนมากข้นึ
๖. การเก็บไหมสุก ใหส้ งั เกตดงั นี้

- มูลไหมจะมีขนาดใหญ่ บบี ดูจะนุ่ม สเี ขียวเหมือนใบหมอ่ น
- ลาตวั หดสั้น และโปรง่ แสง โดยเฉพาะช่วงลาตวั สว่ นบน
- ไหมจะเดนิ เร็วขนึ้ และไหมจะชหู ัวส่ายไปมาบนกงิ่ หมอ่ น
๗. นาไหมสุกโรยในกระด้งทารงั หลังจากโรยไหมสุกประมาณ ๑ วนั ไหมจะเริ่มทารงั

๑๕

ภาพที่ ๑๐ ตวั อย่างไหมสกุ
ท่มี า: ข้อมูลการเลย้ี งไหม, เข้าถึงเมื่อ ๒๒ กนั ยายน ๒๕๖๐, เข้าถึงได้จาก
http://sankamphangsilk.
org/index.php/a๔

๘. การแกะรังไหมออกจากกระดง้
- หลังจากไหมทารัง ๕ - ๖ วัน ให้ปาดรังดูสีของดักแด้ว่าแก่พอที่จะแกรังได้รึยัง

โดยให้สงั เกตส่วนหลงั และตาของดกั แด้ จะเปลีย่ นเปน็ สีน้าตาล หรอื น้าตาลดา จึงจะแกะได้
- เม่ือดักแด้แก่พอท่ีจะแกะรังได้ ให้ทาการแกะรังแต่ต้องทาด้วยความระมัดระวัง

เพ่อื ปอ้ งกันไม่ให้ดกั แดไ้ ด้รบั อันตรายหรือแตก
รงั ไหม
รังไหมมีลักษณะกลมรี มีท้ังสีขาวและสีเหลืองข้ึนอยู่กับพันธ์ุของรังไหม รังไหมประกอบ

ไปด้วยเส้นใยคือโปรตีนที่แข็งตัวซึ่งตัวไหมหลั่งออกมาจากต่อมที่ศีรษะเรียกว่า Fibroin และมีโปรตีน
ท่ชี ่วยยึดใหต้ ิดกันเป็นรงั ไหมท่เี รยี กวา่ Serricin

๑๖

ภาพที่ ๑๑ ภาพไหมสกุ ทารงั
ท่มี า: ขอ้ มลู การเลีย้ งไหม, เข้าถงึ เม่ือ ๒๒ กันยายน ๒๕๖๐, เขา้ ถงึ ไดจ้ ากhttp://sankamphangsilk.
org/index.php/a๔

ภาพท่ี ๑๒ การโรยไหมในกระด้ง
ท่ีมา: ข้อมูลการเลี้ยงไหม, เข้าถึงเม่ือ ๒๒ กันยายน ๒๕๖๐, เขา้ ถึงได้จากhttp://sankamphangsilk.
org/index.php/a๔

๑๗
การสาวไหม
๑. ต้มน้าร้อนให้เดือดแล้วใส่รังไหมลงไปประมาณ ๔๐-๕๐ รัง เพื่อให้ความร้อนจากน้า
ช่วยละลายโปรตนี ที่ยึดเส้นไหม
๒. ใช้ไม้พายเลก็ แกวง่ ตรงกลางเป็นแฉกคนรงั ไหมกดรังไหมให้จมน้าก่อน
๓. เมื่อรังไหมลอยข้ึนจงึ ค่อยๆ ตะล่อมให้รวมกันแล้วค่อยๆ ดึงเสน้ ใยไหมออกจะไดเ้ ส้น
ใยไหมซึง่ มีขนาดเล็กมากรวมเส้นใยไหมหลายๆ เส้นรวมกัน

ภาพท่ี ๑๓ การคนรงั ไหมเพ่ือดึงเสน้ ไหมออกจากรงั
ท่มี า: ขอ้ มูลการสาวไหม, เขา้ ถึงเมื่อ ๒๕ กนั ยายน ๒๕๖๐, เขา้ ถงึ ได้จาก http://www.kknic.ac.th/
salamai/page/m๘.htm

๔. ดึงเส้นไหม โดยให้เส้นไหมลอดออกมาตามแฉกไม้ ซึ่งจะทาให้เส้นไหมที่สม่าเสมอ
และรังไหมไม่ไต่ตามมากับเส้นไหม เส้นไหมท่ีสาวได้จะผ่านไม้หีบขึ้นไปร้อยกบั รอกท่ีแขวน หรอื พวกสาว
ท่ียึดติดกับปากหม้อแล้วดึงเส้นไหมใส่กระบุง คอยเติมรังไหมใหม่ลงไปในหม้อต้มเป็นระยะๆ รังไหม
จะถกู สาวจนหมดรงั เหลือดักแดจ้ มลงก้นหม้อแลว้ จงึ ตกั ดักแดอ้ อก

๑๘

ภาพที่ ๑๔ การสาวไหมออกจากรงั
ทมี่ า: ขอ้ มูลการสาวไหม, เขา้ ถงึ เม่ือ ๒๕ กันยายน ๒๕๖๐, เขา้ ถึงได้จาก https://www.bloggang.com
/m/viewdiary.php?id=jubyang&month=๐๔-๒๐๑๐&date=๐๓&group=๑&gblog=๒๔

เกรด็ ความรเู้ ก่ียวกับเส้นไหม
เส้นไหมทไี่ ด้จากไหมเลีย้ งของพนื้ บ้าน แบ่งออกเปน็ ๔ ชนิดคอื
๑. ไหมรวม หมายถึง เส้นไหมที่เกิดจากการดึงสาวเส้นด้ายออกจากรังไหมตั้งแต่ข้ีเปลือก
นอก (ข้ีเปลอื กนอกมีสเี หลืองยังไม่ได้เอาฝุ่นผงท่ีจับอยู่ออก) จนถึงรังไหมชั้นในสดุ สขี าวไหมชนิดนี้จะมี
เสน้ ต่อเนือ่ งเรียบสลับกบั ปมุ่ ปม เส้นไหมเสน้ ใหญเ่ ล็กไมเ่ สมอกัน
๒. ไหมหลึบ หมายถึง เส้นไหมที่เกิดจากการดึงสาวเส้นด้ายออกจากรังไหมเฉพาะส่วนที่
เป็นขเี้ ปียกนอก (เปลือกนอกที่มีฝนุ่ ผงเกาะอยูไ่ ม่ได้ทาความสะอาด) ทาให้เส้นไหมชนิดนี้เป็นเส้นใหญ่
เปน็ ปุ่มปมมขี ้ีฝ่นุ ไหมสีน้าตาลสลับอย่ใู นเนอื้ เส้นไหม ไมเ่ ปน็ ที่นิยมนกั ในการนามาทอผา้ ซนิ่ หม่ีค่นั
๓. ไหมกลาง หมายถึง เส้นไหมท่ีเกิดจากการดึงสาวเส้นด้ายออกจากรังไหมเฉพาะสว่ นท่ี
เปน็ สเี หลืองหรอื หลังจากทาการเคียนไหมหลึบไปแล้ว จะมสี ีเหลอื งสะอาดไมม่ ีเศษผงเศษฝุ่น เส้นไหม
เรียบเสมอกันตลอด ขนาดของเส้นไหมจะใหญ่หรือเล็กขึ้นอยู่การเคียน (สาวไหม) จากรังไหมจานวน
มากหรือน้อย หากสาวจากรังไหมจานวนมากกว่า ๑๐ ตัวข้ึนไปจะทาให้เกิดเกลียวเส้นไหม ๑๐
เกลียวเส้นไหมจะมีขนาดใหญ่

๑๙
๔. ไหมใน หมายถึง เส้นไหมท่ีเกิดจากการดึงสาวเส้นด้ายออกจากรังไหมเฉพาะส่วนที่
เปน็ รงั ไหมชน้ั ในสดุ ทมี่ สี ขี าวซ่งึ เปน็ ชน้ั ท่เี ปน็ เปลือกตดิ กับตัวดกั แด้ไหม

ภาพท่ี ๑๕ ไหมเลี้ยงพื้นบ้าน: ไหมกลาง อาเภอหลม่ เกา่ จังหวัดเพชรบรู ณ์
(ถา่ ยภาพโดย พิทักษ์ จนั ทร์จิระ เม่ือ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)
เส้นไหมที่ซื้อจากโรงงานจุลไหมไทยหรือแหล่งผลิตจากภาคอสี าน

มใี ห้เลอื กตามขนาดเสน้ ๕ ขนาด คอื
๑. ไหมน้อยหรือเส้นไหมรัง ๔ เป็นเส้นไหมท่ีมีขนาดเล็กท่ีสุด เกิดจากการสาวไหมจากรัง

ไหม ๔ ตัว เกิดเกลียวด้าย ๔ เกลียวพันกันออกมาเป็นเส้นด้าย ๑ เส้น นิยมนามาทอผ้าซ่ินหมี่คั่นแบบ
โบราณเพราะจะมคี วามสวยงามมาก แตค่ นทอต้องเป็นผู้มีฝมี อื ช้ันครู

๒. ไหมรัง ๖ รัง ๘ เป็นเส้นไหมที่มีขนาดกลาง เกิดจากการสาวไหมจากรังไหม ๖ และ ๘
ตัว เกดิ เกลียวด้าย ๖ เกลียว หรอื ๘ เกลยี วพนั กนั ออกมาเปน็ เสน้ ดา้ ย ๑ เส้น

๒๐
๓. ไหมรัง ๑๐ รัง ๑๒ เป็นเส้นไหมท่ีมีขนาดใหญ่ เกิดจากการสาวไหมจากรังไหม ๑๐
และ ๑๒ ตัว เกิดเกลียวพันกันออกมาเป็นเส้นด้าย ๑ เส้น ขนาดเส้นท่ีใหญ่ทาให้การมัดลายง่าย แต่
เสน้ ใหญ่ลายจะใหญ่ นยิ มใชใ้ นลายมัดหมป่ี ระยกุ ต์สมยั ใหม่

ภาพท่ี ๑๖ ไหมจากโรงงานจุลไหมไทย
(ถา่ ยภาพโดย พิทกั ษ์ จนั ทรจ์ ิระ เมื่อ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)
นางลิตร แก้วพวง หัวหน้าศูนยส์ าธิตและจาหน่ายผา้ ซิ่นหัวแดงตนี ก่าน บ้านภผู ักไซ่ อาเภอ

หล่มเก่า ได้เล่าว่าไหมเล้ียงพื้นบ้านจะนิยมนามาใช้เป็นด้ายเส้นพุ่ง (ด้ายแนวนอนท่ีผ่านกระบวนการ
มัดหม่ีทาให้เกิดลวดลาย เรียกว่าด้ายเส้นพุ่ง) และไหมท่ีได้มาจากโรงงานจุลไหมไทยจะใช้เป็นด้าย
เส้นยืน (ด้าย เพราะเส้นไหมจะมีความแข็งแรงและให้ความมันวาวกว่าไหมเลี้ยงพ้ืนบ้าน (ลิตร แก้วพวง,
๒๕๖๐)

๒๑
การปลูกฝา้ ย
สมาชิกกลุ่มทอผ้าซ่ินหม่ีค่ันไทหล่มทั้งสองแห่งเล่าว่า ชาวไทหล่มนิยมปลูกฝ้ายบนพ้ืนท่ี
ที่เป็นดินเหนียวปนทราย เพราะเป็นดินท่ีซึมซับน้าได้ดีเพราะฝ้ายชอบความช้ืนจะส่งผลทาให้ฝ้ายได้
ผลผลิตที่สมบูรณ์ และควรปลูกในบริเวณที่มีอากาศโปร่งเพราะฝ้ายไม่ชอบอยู่ในบริเวณท่ีมีร่มเงาบัง
ชาวไทหล่มจะทาการเตรียมเมล็ดพันธุ์ไว้ช่วงต้นปี เพราะต้องคัดเลือกเมล็ดพันธุ์ที่สมบูรณ์ ต่อจากน้ัน
จะเตรียมปลูกฝา้ ยในเดือนพฤษภาคม เพราะเขา้ สู่ฤดกู ารเพาะปลูกโดยจะเรมิ่ จากการไถพรวนปรบั สภาพดิน
อย่างน้อย ๒ ครั้ง เพื่อให้ดินร่วนซุย และในเดือนมิถุนายนจะเริ่มทาการปลูกฝ้าย ดูแลรักษา เช่น รดน้า
ใส่ปุ๋ย กาจัดศัตรูพืชด้วยวิธีธรรมชาติ การดูแลจะอยู่ในระยะเวลา ๔ - ๕ เดือน เนื่องจากเป็นช่วงฤดูฝน
พอถึงช่วงเดอื นพฤศจิกายนฝ้ายกจ็ ะแกแ่ ละแตกปุยทาให้สามารถเก็บผลผลิตได้

ภาพที่ ๑๗ ฝ้ายแก่และแตกปุยสามารถเก็บผลผลิตไดแ้ ล้ว
(ถา่ ยภาพโดย วโิ รจน์ หุ่นทอง เมื่อ ๒๒ พฤศจิกายน ๒๕๖๐)

ฝ้ายทใี่ ช้ในการทาเสน้ ดา้ ยมี ๒ พันธุ์ คือ พันธุ์ใหญ่และพันธเุ์ ล็ก พนั ธุใ์ หญ่เรียกอีกช่ือหนึ่ง
ว่าพันธุ์พื้นเมือง ดอกฝ้ายมีลักษณะเป็นปุยขนาดใหญ่พองฟูมีสีขาวนวล เมล็ดสีดาเกาะติดกับปุยฝ้าย
ส่วนพันธุ์เล็กดอกจะมีขนาดเล็ก ลักษณะปุยไม่พองแต่มคี วามหนาแน่น การจับตัวของปุยฝา้ ย โครงสร้าง
ของฝา้ ยมีความยาวทีต่ ่อเนื่องกันและมคี วามเหนยี วทนทานจึงเหมาะท่ีจะนามาทาเป็นเส้นยนื และเส้นพุ่ง
สาหรับการทอผ้า เม่ือชาวบ้านเก็บดอกฝ้ายแล้วก็จะนาดอกฝ้ายไปตากแดดให้แห้งสนิทก่อนเพื่อให้
ดอกฝ้ายพองฟูและเพ่ิมความเหนียวของปุยฝ้าย จากนั้นก็แยกเมล็ดออกจากปุยฝ้าย เรียกว่าหีบฝ้าย
โดยใช้อุปกรณ์แยกเมล็ดออกจากปุยฝ้ายเรียกวา่ อิว้ การแยกเมลด็ ออกจากปุยฝ้ายเป็นการแยกอย่าง
ละเอียดซึ่งมีการแบ่งทั้งเมล็ดและปุยในขณะที่แยกเมล็ดออกจากปุยน้ันก็จะได้เมล็ดพันธ์ุเพ่ือทาการ
ปลูกในครั้งต่อไป เมื่อได้ปุยฝ้ายแล้วนามาดัดและคลึงปุยฝ้ายกับไม้กระดานให้เป็นแท่งต่อจากน้ันก็
นามาป่ันทาฝา้ ยให้เป็นเส้น (ภาณพุ งศ์ ข้างจะงาม, ๒๕๕๒, อา้ งถงึ ใน วัฒนะ จูฑะวิภาต)

เดือน ปฏิทินการปลูกฝ้ายของชาวไทหล่ม เพชรบูรณ์ ๒๒
กจิ กรรม เตรยี มเมล็ดพันธุ์
มกราคม
เมษายน

พฤษภาคม เตรียมดิน

มถิ นุ ายน ปลูก

กรกฎาคม ใสป่ ยุ๋
สงิ หาคม กาจัดศตั รพู ืช
กันยายน
ตุลาคม เกบ็ เกีย่ ว
พฤศจกิ ายน

ธนั วาคม

เตรยี มวัตถดุ ิบ

ภาพท่ี ๑๘ ปฏิทนิ การปลกู ฝา้ ย
ที่มา: อรอมุ า เมืองทอง และอมรรตั น์ กาละบุตร, ๑๕ พฤศจกิ ายน ๒๕๖๐.

๒๓

ภาพท่ี ๑๙ ฝ้ายพ้นื บา้ น อาเภอหล่มสัก
(ถา่ ยภาพโดย มนชยา คลายโศก เม่ือ ๖ กันยายน ๒๕๖๐)

ภาพที่ ๒๐ ประธานกลุ่มทอผ้าบ้านตว้ิ อาเภอหล่มสกั
(ถ่ายภาพโดย มนชยา คลายโศก เม่ือ ๖ กันยายน ๒๕๖๐)

๒๔

เม่ือสมาชิกกลุ่มทอผ้าได้เตรียมวตั ถุดิบเช่นเส้นไหมและฝ้ายเป็นท่ีเรียบร้อยแล้ว ข้ันตอน
ต่อไปคือกระบวนการผลิต “ซ่ินหมี่ค่ัน” โดยผู้ศึกษาจะอธิบายไปพร้อมอุปกรณ์ประกอบการทอผ้า
เพอื่ สร้างความเขา้ ใจใหง้ า่ ยข้ึน

กระบวนการทอผา้ “ซน่ิ หม่ีคนั่ ไทหลม่ ”
ขั้นตอนการย้อมผา้
กรรมวิธีในอดีตช่างทอผ้าไทหล่ม จะใช้วิธีลองผิดลองถูกจากการหาวัตถุดิบในการย้อมสีผ้า

ตามธรรมชาตทิ ่ีหาได้ในหมบู่ ้าน จงึ ถอื เป็นศาสตร์และศิลปท์ างด้านภูมิปัญญาของคนสมัยก่อน อนั ได้แก่

สี วตั ถดุ ิบจากธรรมชาติ
สีดา ลูกมะเกลอื และหม้อนลิ
สเี หลือง แกน่ ขนุน และไมเ้ ข
สีแดง ขค้ี ลงั่
สนี ้าตาลเทา ตน้ จามจุรี (ตน้ ฉาฉา)
สีน้าตาลทรายแดง กากมะพรา้ ว
สนี า้ เงนิ ตน้ คราม
สฟี า้ ใบคราม
สเี หลืองไพร ใบมะพูด
สีกากีแกมเขียว เปลือกเพกากับแก่นขนุน
สเี ทาออ่ น-แก่ โคลน
สเี ขียวอ่อน เปลอื กมะพรา้ วอ่อน ใบมะม่วง และใบยคู า
สเี ขยี ว ใบหูกวาง เปลือกสมอ และใบบวบ

ภาพที่ ๒๑ สยี อ้ มผา้ ที่ได้จากธรรมชาติ
ทีม่ า: ศูนย์สาธิตและจาหน่ายผ้าซ่นิ หวั แดงตนี กา่ น, ๒๒ พฤศจิกายน ๒๕๖๐.

ปัจจุบันกลุ่มทอผ้าไทหล่ม ใช้กรรมวิธีการย้อมผ้าด้วยสีเคมีเน่ืองจากสภาพปัจจุบันเกิด
ปัญหาทางด้านสิ่งแวดล้อมถูกทาลาย เป็นเหตุให้การหาวัตถุดิบไม่ได้ง่ายเหมือนในอดีต ผนวกกับ
ความ ก้าวหน้าทางด้านวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี ท่ีสามารถผลิตสีเคมีออกมาเทียบเคียงกับสี
ธรรมชาติ และให้สีสันที่สวยงาม ติดคงทน ท้ังยังช่วยให้กลุ่มทอผ้าประหยัดเวลาและเพิ่มอัตราการ
ผลติ ผา้ ได้ปริมาณมากข้นึ

๒๕
วิธกี าร
๑. สารเคมี เตรียมผงด่างนาไปผสมกับน้าต้มเดือดคนให้เข้ากัน เพื่อเตรียมการฟอก
เส้นหม่ีให้ขาว ก่อนนาไปย้อมสีเพราะจะทาให้สีสวยและซึมเข้าเส้นหม่ีได้งา่ ย และผงมัน (กันสีด่าง) เป็น
ผงเคมีใช้สาหรบั ต้มพรอ้ มผงด่างในขณะฟอกไหม เพื่อใหเ้ ส้นไหมมีสีขาวสมา่ เสมอ

ภาพท่ี ๒๒ สีเคมยี อ้ มผา้
(ถ่ายภาพโดย พิทักษ์ จันทรจ์ ิระ เมื่อ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)

๒. ย้อมสี กลุ่มทอผ้าจะนาสีเคมีที่ต้องการย้อมไปผสมกับน้าต้มเดือดคนให้เข้ากัน หลังจาก
น้นั จะนาหม่ีหรือผ้ามัดย้อมท่ีแช่ด้วยน้าเปล่าประมาณ ๒ ชั่วโมง (ให้ผ้าเกิดการอ่ิมตวั ) ลงไปในหม้อต้ม
ท่ีผสมกับสีเรยี บร้อยแล้วเพ่ือให้ได้สีท่ีต้องการ และใช้ไม้คนผ้าไปเร่ือยๆ ทาแบบน้ีประมาณ ๑ ช่ัวโมง
ในขณะที่ทาการย้อมสีจะต้องควบคุมอุณหภูมิความร้อนให้คงที่โดยกลุ่มทอผ้าจะนิยมใช้ฟืน หรือซัง
ข้าวโพด เพราะให้ความร้อนท่ีไม่ร้อนจัดเหมือนแก๊สหุงต้ม เม่ือได้สีตามที่ต้องการให้ใช้ไม้คนยกหม่ี
หรือผ้ามัดย้อมออกมาล้างด้วยน้าเปล่าประมาณ ๕-๑๐ คร้ัง จนกว่าสีย้อมจะจางหาย ถึงนาไปตาก
แดดจนแห้ง

๒๖

ภาพท่ี ๒๓ ตวั อยา่ งการยอ้ มหัวซ่นิ : การทาผ้ามดั ยอ้ มในสว่ นของหัวซ่นิ
(ถ่ายภาพโดย พิทักษ์ จนั ทรจ์ ิระ เมอ่ื ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)

ภาพที่ ๒๔ ตวั อย่างการย้อมหวั ซิน่ : นาผ้าแชด่ ้วยน้าเปลา่ ประมาณ ๒ ชั่วโมง (ให้ผา้ เกดิ การอ่มิ ตวั )
(ถ่ายภาพโดย พิทกั ษ์ จันทรจ์ ิระ เม่ือ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)

๒๗

ภาพท่ี ๒๕ ตวั อย่างการย้อมหวั ซน่ิ : นาผา้ มัดยอ้ มไปย้อมในหมอ้ ตม้ โดยใช้ไม้คนใหส้ มา่ เสมอ
(ถ่ายภาพโดย พิทักษ์ จนั ทร์จริ ะ เมอ่ื ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)

ภาพที่ ๒๖ ตวั อยา่ งการยอ้ มหวั ซิ่น: ใช้ไม้คนผา้ มัดย้อมเพ่อื ใหไ้ ด้สีสมา่ เสมอ
(ถ่ายภาพโดย พิทักษ์ จนั ทรจ์ ริ ะ เม่อื ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)

๒๘

ภาพท่ี ๒๗ ตัวอย่างการย้อมหวั ซิ่น: นาผ้ามดั ย้อมออกมาลา้ งด้วยน้าเปล่าประมาณ ๕-๑๐ คร้งั
(ถา่ ยภาพโดย พิทักษ์ จนั ทร์จิระ เมอื่ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)
๓. การแกะเชือกมัดหัวซิ่น นาหัวซิ่นท่ีตากแห้งเรียบร้อยแล้วมาทาการแกะเชือกออก

ให้หมด และคล่ีผ้าให้ตงึ จะได้ลวดลายตามทต่ี อ้ งการ

ภาพที่ ๒๘ ตวั อย่างการยอ้ มหวั ซิน่ : แกะเชอื กมัดออกจากหัวซน่ิ ทย่ี ้อมสี
(ถ่ายภาพโดย พิทกั ษ์ จนั ทร์จิระ เมือ่ ๑๒ ตุลาคม ๒๕๖๐)

๒๙

อัตลกั ษณ์ “ซ่นิ หมค่ี น่ั ” ไทหล่ม หัวซิ่นจะมีอยูส่ องแบบคอื

ลายหวั ซิ่น ภาพประกอบ

ลายดอกมดั ยอ้ มหรือดอกยมุ้
เกดิ จากกรรมวิธมี ดั ยอ้ ม

หวั ซ่ินขิดลาย
เกิดจากกรรมวิธกี ารทอ

ภาพที่ ๒๙ อตั ลักษณ์หวั ซ่ินหมคี่ ่นั ไทหล่ม
(ถ่ายภาพโดย พิทกั ษ์ จันทรจ์ ริ ะ เมอื่ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)

๓๐
ข้ันตอนการทอผา้
การทอผ้า ถือเป็นส่วนหนึ่งของวิถีชีวิตชาวไทหล่ม โดยเฉพาะการวัดคุณค่าแก่หญิงสาว
ผู้หญิงไทหล่มต้องฝึกฝนการทอผ้าเพื่อใช้ในครอบครัว และเตรียมไว้สาหรับใช้ในงานแต่งงานของตนเอง
นอกจากนี้ผ้าทอยังสามารถสื่อถึงอุปนิสัยของผู้ทอ เพราะเป็นงานท่ีต้องใช้ความละเอียดถี่ถ้วน อาศัย
ทักษะความรู้ความสามารถ และความอดทน หญิงสาวชาวไทหล่มจึงเรียนรู้การทอผ้าจากผู้ใหญ่ใน
ครอบครัวซงึ่ เป็นการถ่ายทอดจากร่นุ สู่รนุ่
เพื่อให้เข้าใจถึงกระบวนการทอผ้า ผู้ศึกษาจึงขอนาเสนอเร่ืองราวของอุปกรณ์ทอผ้า
ประกอบกับขั้นตอนวิธกี ารตงั้ แต่เร่มิ เข็นฝ้ายจนสาเรจ็ เป็น “ซิ่นหม่คี ่นั ”
๑. การเขน็ ฝา้ ยใหเ้ ป็นเสน้ ด้วยอุปกรณท์ ่เี รยี กว่า “หลา”

ภาพท่ี ๓๐ การเขน็ ฝ้ายให้เป็นเส้นด้วยอปุ กรณ์ “หลา”
(ถา่ ยภาพโดย พิทกั ษ์ จันทรจ์ ริ ะ เม่ือ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)
หลา คือ เคร่อื งมือประกอบดว้ ยวงล้อ มแี กนย่ืนออกมาสาหรับใช้มอื หมุนจากล้อม มเี ชือก

โยงประกอบกับแกนเหล็กใช้สาหรับเข็น (ป่ัน) ฝา้ ยที่คัดเมล็ดออก (อว้ิ ฝ้าย) ให้เป็นเส้นปัจจุบันชาวไทหล่ม
ใช้ดา้ ยทีซ่ อ้ื สาเร็จและนามาใช้ประกอบกบั กงเพื่อดงึ เสน้ ดา้ ยเข้าหลอดสาหรับใสก่ ระสวย

๓๑
๒. การปน่ั ดา้ ยเข้าหลอดกระสวยเปน็ เสน้ พุ่ง

นาเส้นดา้ ยท่ผี า่ นกระบวนการมดั ย้อมใสก่ งทลี่ ะกา และจัดเสน้ ด้ายให้เปน็ ระบียบไม่
ยุ่งพันกัน นาหลอดด้ายเปล่าใส่ในแกนเหล็กของหลา แล้วหมุนหลาเพื่อให้เส้นด้ายจากกงเข้ามาอยู่ใน
หลอดด้ายจนเตม็ หรอื จนหมดกา และนาหลอดดา้ ยไปใสใ่ นกระสวยเพื่อเตรียมทอเป็นเส้นพุ่ง

ภาพท่ี ๓๑ การนาเสน้ ด้ายออกจากกงใหม้ าอยูใ่ นหลอดกระสวย
(ถ่ายภาพโดย มนชยา คลายโศก เมอื่ ๖ กันยายน ๒๕๖๐)

ภาพท่ี ๓๒ การนาเสน้ ด้ายออกจากกงใหม้ าอยใู่ นหลอดกระสวย: ๑
(ถา่ ยภาพโดย มนชยา คลายโศก เม่ือ ๖ กันยายน ๒๕๖๐)

๓๒
๓. การทาเสน้ ยนื ขนึ้ ก่ี

เริ่มจากการค้นไหมบนหลักเฝือเพ่ือทาเสน้ ยืนขึ้นก่ี เฝื่อคือเคร่ืองมือที่จัดด้ายเพ่ือให้
ได้ความยาวและกว้างตามขนาดหน้าผ้าท่ตี อ้ งการ

ภาพที่ ๓๓ การคน้ ไหมบนหลกั เฝอื เพอ่ื ทาเส้นยืนข้นึ ก่ี
(ถ่ายภาพโดย มนชยา คลายโศก เมอื่ ๖ กันยายน ๒๕๖๐)

๓๓
๔. การใส่ “ฟันหว”ี หรือ “ฟืม”

คือการนาเส้นด้ายท้ังหมดจากการค้นไหมบนหลักเฝือมาใส่ในช่องฟันหวี หรือ ฟืม
แล้วม้วนเข้าเพลา เป็นการนาเส้นไหมหรอื ฝ้ายที่ใส่ในฟันหวีแล้วมาหวีให้เส้นไหมหรือฝ้ายตึงเสมอกัน
แล้วม้วนเขา้ เพลาในขณะทมี่ ้วนตอ้ งทาให้เสน้ ไหมหรือฝา้ ยตึงเสมอกนั ท้ังซา้ ยและขวา

ภาพที่ ๓๔ การนาเส้นดา้ ยทง้ั หมดจากการคน้ ไหมบนหลกั เฝอื มาใส่ในช่องฟันหวี หรือ ฟืม
(ถา่ ยภาพโดย มนชยา คลายโศก เมื่อ ๖ กนั ยายน ๒๕๖๐)

๓๔
๕. การเกบ็ ตะกรอ

เส้นไหมหรือฝ้ายยืน จะแบ่งออกเป็นสองส่วนเท่าๆ กัน ทั้งบนและล่างเริ่มเก็บตะกรอ
ลา่ งก่อนจานวน ๒ ตับ และตะกรอบนอีก ๒ ตับ เม่ือเก็บตะกอเรียบร้อยแล้วต้องผูกตะกอแต่ละตบั ไว้
กบั ไม้หูก เพื่อใช้เท้าเหยียบสลับข้ึนลงในการสานเสน้ ยืนกับเส้นพุ่งใหแ้ นน่ และแต่งกีใ่ ห้ไดอ้ งศาเพ่ือให้
ร้วิ ผา้ ท่ีทอออกมาเรียบเสมอกนั

ภาพท่ี ๓๕ การเก็บตะกรอสองสว่ นเท่าๆ กัน ท้งั บนและล่าง
(ถา่ ยภาพโดย มนชยา คลายโศก เมื่อ ๖ กนั ยายน ๒๕๖๐)

ภาพท่ี ๓๖ ไมเ้ หยยี บหกู
(ถ่ายภาพโดย มนชยา คลายโศก เมอ่ื ๖ กนั ยายน ๒๕๖๐)

๓๕
๖. การทอผา้

เปน็ การสานเส้นไหมหรือฝ้ายระหว่างเส้นยนื กบั เสน้ พุ่ง จะสานขดั กันโดยการเหยยี บ
หกู ทผี่ ูกติดกับตะกรอ (เหยียบข้ึน สลบั กับ เหยียบลง) จะทาใหเ้ ส้นไหมหรอื ฝ้ายแยกออกจากกันแลว้ ใช้
กระสวยพุ่งสานขัดลายผ้าและจะถูกกระทบใหแ้ น่นดว้ ยฟืม ซ่ึงกลุม่ ทอผ้า “ซ่ินหมี่คน่ั ” ไทหล่ม จะต้องใช้
เทคนคิ และความชานาญเป็นพิเศษ เน่ืองจากด้ายเส้นพุ่งเกิดจากกระบวนการหมดั หมแ่ี ละนาไปย้อม
ใหเ้ กดิ ลายบนเส้นดา้ ย ชา่ งทอจึงต้องใชส้ ายตาเล็งหรอื ขยับเส้นด้ายเพ่อื ใหไ้ ด้ลวดลายตามท่ตี ้องการ

ภาพที่ ๓๗ ทอซ่ินหม่ี “ค่ันโบราณ” ด้วยการเลง็ เสน้ ด้ายเพอื่ สรา้ งสรรคล์ วดลาย
(ถา่ ยภาพโดย พิทกั ษ์ จนั ทร์จิระ เมือ่ ๑๒ ตุลาคม ๒๕๖๐)

๓๖
และเพื่อให้ได้ลวดลายท่ีสวยงาม กลุ่มสมาชิกทอผ้าจะมี “ไม้คันผัง” หรือไม้ไผ่ตรงที่มีความยาว
ประมาณ ๑ เมตร ปลายไม้ใช้มีดเหลาให้เว้าเพื่อตรึงหน้าผ้าทั้งสองด้าน เพ่ือให้ลวดลายที่ได้จากการ
ทอผ้ามีความเรียบและสม่าเสมอ ถือเป็นภูมิปัญญาชาวบ้านท่ีแฝงไปด้วยประสบการณ์การลองผิดลองถูก
และสามารถสบื ทอดจนมาถึงปัจจบุ ัน

ภาพที่ ๓๘ ไม้คนั ผัง เพื่อตรงึ หนา้ ผา้ ท้ังสองดา้ นขณะทอ
(ถา่ ยภาพโดย พทิ ักษ์ จนั ทร์จริ ะ เมื่อ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)

๓๗

ภาพที่ ๓๙ ทอซิน่ หมี่ “คั่นโบราณ” ไทหล่ม: ๑
(ถ่ายภาพโดย พทิ กั ษ์ จันทร์จริ ะ เมื่อ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)

ภาพที่ ๔๐ ทอซ่นิ หมี่ “คน่ั โบราณ” ไทหล่ม: ๒
(ถา่ ยภาพโดย พทิ ักษ์ จนั ทร์จิระ เมื่อ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)

๓๘

“ซิน่ หมี่คนั่ ไหลม่ ” กบั ความเชอื่ พิธีกรรม
พธิ ีแตง่ งาน
จากการสัมภาษณ์นางจาหรัด สาพู ประธานกลุ่มทอผ้าบ้านต้ิว อาเภอหล่มสัก เล่าให้ฟังว่า

ในสมัยโบราณหญิงสาวไทหล่มคนใดท่ีจะออกเรือนหรือแต่งงาน ตามประเพณีจะต้องมีการจัดเตรียม
ทอผ้าเพ่ือนาไว้ใช้สาหรับประกอบพิธีกรรมแต่งงาน และไหว้ญาติผู้ใหญ่ หรือชาวไทหล่มจะเรียกว่า
“เครื่องสมมา” โดยเจ้าสาวจะเป็นผู้ทอข้ึนด้วยตนเอง และมีกลุ่มเพ่ือนเจ้าสาวมาน่ังช่วยกันทอใต้ถุนบ้าน
อาจมีบ้างบางครั้งท่ีฝ่ายเจ้าบ่าวหรือเพื่อนเจ้าบ่าวจะมานั่งเฝ้าโดยการเป่าแคนให้กลุ่มหญิงสาวได้ฟัง
เพื่อผ่อนคลาย ดังคาผญาของผู้เฒ่าไทหล่ม กล่าวว่า “ผู้หญิงทอผ้าผู้บ่าวเป่าแคน” และสิ่งท่ีจะต้อง
จดั เตรยี มขึ้นประกอบพิธีแตง่ งานมีดงั นี้

- ผ้าขาวม้า ๒๐ ผนื
- ซ่ินหม่ีค่ัน สมัยโบราณจะมีมูลค่าผืนละ ๑๐ สลึง ภายใน ๑ วันจะสามารถทอได้
ประมาณ ๔ ผืน แต่ที่ใช้ในพิธีแต่งงาน จะใช้แค่ ๒ ผืน เท่านั้น ผืนท่ีหนึ่งใช้สาหรับนุ่งห่มของเจ้าสาว
สว่ นอกี ผืนจะใช้เวลาอาบนา้
- ผ้าห่ม ๑ ผืน
- ทีน่ อนที่ทาจากนนุ่ ๑๐ หัว
- ผา้ คลุมไหล่ ๑ ผนื
- ยา่ ม ๑ ใบ
(จาหรดั สาพู, ๒๕๖๐)

พิธีกรรมในงานศพ
พิธีกรรมงานศพ ชาวไทหล่มจะย้อมผ้าด้วยหม้อนิลและทอเป็นผ้าฝ้ายสีดาไว้สาหรับใช้
ประกอบพิธีภายในงาน และครอบครัวผู้ตายจะทอผ้าไว้สาหรับคลุมศพให้คนในครอบครัวหากมีการ
เสียชวี ิต (ลิตร แกว้ พวง, ๒๕๖๐)

พธิ ีกรรมในงานบวช
สาหรบั งานบวชจะต้องใชผ้ า้ ไตรในการประกอบพธิ ี และญาตฝิ า่ ยชายจะตอ้ งทอผ้ากนั เอง
โดยชาวบ้านจะทาการเล้ียงไหมพ้ืนบ้าน (ไหมเหลือง) และปลูกหม่อนเพ่ือใช้สาหรับเอาไว้เล้ียงไหม
ชาวไทหล่มถือว่าการบวชน้ันได้บุญกุศลมาก ผู้บวชจะได้สร้างกุศลให้แก่บิดามารดาซึ่งมีความเชื่อกันว่า
ลูกชายท่ีบวชเรียนสามารถช่วยให้บิดามารดาได้เกาะชายผ้าเหลืองขึ้นสวรรค์ “ผ้า” จึงถือเป็นส่วนสาคัญ
เกยี่ วกับพธิ ีบวช (สมภาร พรมคา, ๒๕๖๐)

๓๙
ประเพณีออกพรรษา หรอื ออกวสั สาของชาวไทหลม่
จัดทาขนึ้ ในวันข้ึน ๑๕ ค่า เดือน ๑๑ ในวันนพี้ ระสงฆ์มาร่วมกันทาพิธีออกวสั สาปวารณา คอื
การเปิดโอกาสให้มกี ารว่ากล่าวตักเตอื นกันได้ ภายหลังจากนั้นพระภกิ ษสุ ามเณร สว่ นมากจะแยกย้าย
กันไปอยใู่ นท่ีต่างๆ ตามใจชอบ และบางรปู อาจจะลาสิกขาบท โอกาสทีพ่ ระภิกษุสามเณร จะอยพู่ ร้อม
กันที่วัดมากๆ เช่นน้ีย่อมหายาก ชาวบ้านจึงถือเป็นสาคัญ ถือโอกาสไปทาบุญท่ีวัดเป็นพิเศษ และ
ในช่วงระยะเวลาออกพรรษา ชาวบ้านจะหมดภาระในการทาไร่นาและอากาศสดช่ืนเย็นดีจงึ ถือโอกาส
ทาบุญโดยพร้อมเพรยี งมกี ารเทศน์ และถวายผ้าจานาพรรษา ซึ่งเป็นผ้าท่ีจะนามาถวายพระภกิ ษุท่ีอยู่
จานาพรรษาครบ ๓ เดอื น

ภาพที่ ๔๑ การทอผา้ ไตรจวี รสาหรับประกอบพธิ กี รรมของชาวไทหลม่ : กลุ่มทอผ้าบา้ นติว้
(ถา่ ยภาพโดย พิทักษ์ จันทร์จิระ เมื่อ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๐)
ประเพณีสงกรานต์
ชาวไทหล่ม จะนิยมทอผ้าขาวม้า ผ้าซิ่นหม่ีคั่น ผ้าจก เพ่ือใช้เป็นเครื่องแสดงการตอบแทน

พระคุณท่านแก่ผู้เฒ่าผู้แก่ ท่ีท่านได้ให้พรแก่ลูกหลาน ถ้าเป็นคนมีฐานะก็จะมอบผ้าไหม ผ้าจก เป็น
เครอ่ื งสักการะ และยังมกี ารทอตงุ (ธง) ถวายวัดในวันสงกรานต์ เพราะชาวบ้านถือว่าตุง (ธง) เป็นของ
สูงถา้ ไดท้ าถวายพระแล้วจะไดก้ ศุ ลมาก

๔๐
ประเพณีบญุ กฐิน / ผ้าป่า
ในอดีตเม่ือก้าวเข้าส่ปู ระเพณีบญุ กฐินและผ้าปา่ ชาวไทหล่มจะทาการทอผา้ ไตรจวี ร และ
ทอตุง (ธง) เพื่อนาไปถวายที่แด่พระสงฆ์ท่ีวัดในหมู่บ้าน และจะทออย่างต่าจานวน ๕ ผืน โดยมีความเช่ือ
วา่ การถวายผ้าไตรจีวร และตงุ (ธง) จะช่วยให้ผถู้ วายเกิดอานิสงส์ผลบุญไมใ่ ห้ตกนรก และจะนาพาไป
พบสวรรค์ ซ่ึงเป็นความเชอื่ ของชาวไทหลม่

ภาพที่ ๔๒ การทอตงุ (ธง) สาหรับใชใ้ นงานประเพณชี าวไทหลม่ : กลุ่มทอผา้ บา้ นต้ิว
(ถ่ายภาพโดย พทิ ักษ์ จนั ทรจ์ ริ ะ เม่ือ ๑๒ ตุลาคม ๒๕๖๐)

๔๑

ลกั ษณะของลวดลาย “ซิน่ หม่คี ่ัน” ไทหล่ม

ผู้ศึกษาได้ทาการลงพ้นื ทีส่ ัมภาษณ์กลุ่มทอผ้าบา้ นภผู ักไซ่ อาเภอหลม่ เก่า และกลมุ่ ทอผ้า
บ้านติ้ว อาเภอหล่มสัก พบว่าลวดลายท่ีเกิดข้ึนบนผืนผ้าเป็นลวดลายเดียวกัน มีชื่อเรียกเหมือนกัน
และบางลายไม่สามารถให้ความหมายได้ โดยชาวบ้านอ้างว่าเป็นลวดลายที่ได้มาจากการสืบทอดของ
บรรพบุรุษท่ีอยู่เวียงจันทน์และหลวงพระบาง ผู้ศึกษาสามารถสรุปลวดลายและจัดการเป็นหมวดหมู่
ออกเป็น ๖ กล่มุ พอสงั เขปไดด้ ังนี้

1. ลวดลายที่เกยี่ วกบั สิ่งของเคร่อื งใช้ ได้แก่
๑.๑ ลวดลายเฟ้ืองถว้ ย
๑.๒ ลวดลายตะขอ หรอื ลวดลายขอ
๑.๓ ลวดลายขาเปียร์

1 ลวดลายเก่ียวกับพระพุทธศาสนา
๒.๑ ลวดลายหอปราสาท
๒.๒ ลวดลายบนั ไดนาค
๒.๓ ลวดลายนาคนอ้ ย หรือลวดลายพญานาคราช

๓. ลวดลายเก่ียวกบั พันธพุ์ ฤกษศาสตร์
๓.๑ ลวดลายดอกแกว้
๓.๒ ลวดลายกระจับ หรือ ลวดลายหมากจับ
๓.๓ ลวดลายกระจบั คู่

๔. ลวดลายเกี่ยวกบั สตั ว์
๔.๑ ลวดลายหงส์
๔.๒ ลวดลายเอย้ี หรอื ปลาไหล

๕. ลวดลายความเชื่อท้องถิน่
๕.๑ ลวดลายตุ้ม
๕.๒ ลวดลายต้มุ ปีก

๖. ลวดลายท่ีไมพ่ บความหมาย
๖.๑ ลวดลายกลอ่ ม

๔๒

ลวดลายทเ่ี กย่ี วกับส่งิ ของเคร่อื งใช้ คาบรรยาย /ภาพประกอบ
ลาย

๑. ลวดลายเฟือ้ งถว้ ย

มีลักษณะคล้ายกบั ถว้ ย ชาม ที่ใช้ในชีวิตประจาวันในสมยั โบราณกาล ซง่ึ ถ้วย
ดังกลา่ วจะมรี อยแตก บ่นิ ออกเปน็ สว่ นๆ ซ่งึ เกิดจากการใชง้ าน

๒. ลวดลายตะขอ หรือลายขอ

มีลักษณะคลา้ ยตะขอซง่ึ ในอดตี ชาวบ้านจะนาอปุ กรณ์นีม้ า ใชใ้ นชวี ติ ประจาวนั
โดยการนาตะขอ มาใช้ในการจบั สัตวเ์ พอ่ื นามาประกอบอาหารในการดารงชีวติ
ของคนในครอบครวั

๔๓

ลาย คาบรรยาย /ภาพประกอบ

๓. ลวดลายขาเปยี

มีตน้ แบบมาจากขาเปียซ่ึงเปน็ อปุ กรณใ์ นการกรอฝา้ ยออกจากไน มีใช้ในสมัย
โบราณ

ลวดลายเกย่ี วกบั พระพทุ ธศาสนา คาบรรยาย /ภาพประกอบ
ลาย

๑. ลวดลายหอปราสาท

มีลักษณะเหมือนบุษบก มีความสวยงาม เป็นท่ีประดิษฐานของพระพุทธเจ้า และ
เป็นที่อยู่ของเทพยดาในสวรรค์ ซ่ึงสะท้อนให้เห็นถึงความเชื่อเร่ืองศาสนา ชาวไทหล่ม
จงึ มีประเพณีแหป่ ราสาทผึ้ง เพ่ือหวงั ให้ตนเองได้ไปอย่เู ม่อื เสยี ชวี ิต

๔๔

ลาย คาบรรยาย /ภาพประกอบ

๒. ลวดลายบนั ไดนาค

ลายทไ่ี ดม้ าจากการจินตนาการบนั ไดโบสถห์ รือบนั ไดวัดในสมัยโบราณ
๓. ลวดลายนาคน้อย หรอื
ลวดลายพญานาคราช

ลวดลายนาคน้อย หรือลวดลายพญานาคราช มาจากความเชื่อทางศาสนาและ
จินตนาการเกี่ยวกับสัตว์ชนิดนี้มีจริงและถูกยกย่องนามาเป็นชื่อขานเรียกผู้ท่ีจะ
บวชในพระพุทธศาสนาว่า “นาค” หรือผู้บันดาลให้ฝนตกต้องตามฤดูกาล ซึ่งนา
ความอุดมสมบรู ณ์มาใหก้ บั ชาวโลก