The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by retnokusuma, 2021-08-08 08:38:53

DIKTAT KELAS XII

Semester 1

Keywords: diktat

DIKTAT BAHASA JAWA
KELAS XII SEMESTER 1

Nama Penyusun
NIP
Unit Kerja :Rr. Retno Kusumo Wardani, S.S
Mata Pelajaran : 19790129 200903 2 004
: SMA N 1 Sokaraja

: Bahasa Jawa

SMA NEGERI 1 SOKARAJA
(Untuk kalangan sendiri)
2021

PEMERINTAH PROPINSI JAWA TENGAH
DINAS PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN

SMA NEGERI 1 SOKARAJA

Jalan Raya Sokaraja Timur Kec. Sokaraja Kab. Banyumas
 (0281) 694154-email :sman1skj@.com
Website : sman1skj.sch.id

DIKTAT
BAHASA JAWA
KELAS XII SEMESTER 1

Nama Penyusun
NIP :Rr. Retno Kusumo Wardani, S.S
Unit Kerja : 19790129 200903 2 004
Mata Pelajaran : SMA N 1 Sokaraja
: Bahasa Jawa

SMA NEGERI 1 SOKARAJA

( Untuk Kalangan Sendiri)
2020

1

PEMERINTAH PROPINSI JAWA TENGAH
DINAS PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN

SMA NEGERI 1 SOKARAJA

Jalan Raya Sokaraja Timur Kec. Sokaraja Kab. Banyumas
 (0281) 694154-email :sman1skj@.com
Website : sman1skj.sch.id

SURAT PENGESAHAN
Nomor : / / 2020

Yang bertanda tangan di bawah ini :

Nama : Erlien Retnoviyanti, M.Pd

NIP : 19701123 199802 2 002

Pangkat/ Golongan : Pembina/ IV a

Jabatan : Kepala Sekolah

Menerangkan dengan sesungguhnya, bahwa guru di bawah ini :

Nama : Rr. Retno Kusumo Wardani, S.S

NIP : 19790129 200903 2 004

Pangkat/ Golongan : Penata Muda tk 1/ III b

Jabatan : Guru Mata Pelajaran

Mata Pelajaran : Bahasa Jawa

Yang bersangkutan telah membuat Diktat Mata Pelajaran Bahasa Jawa Kelas XII semester

1 dan disahkan penggunaannya sebagai bahan ajar di SMA N 1 Sokaraja Tahun Pelajaran 2020/

2021 oleh Kepala Sekolah SMA Negeri 1 Sokaraja.

Demikian surat keterangan ini dibuat dengan sebenar-benarnya dan untuk digunakan

sebagaimana mestinya.

Sokaraja, 1 Juli 2020
Kepala Sekolah

Erlien Retnoviyanti, M.Pd
NIP. 19701123 199802 2 002

i

PEMERINTAH PROPINSI JAWA TENGAH
DINAS PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN

SMA NEGERI 1 SOKARAJA

Jalan Raya Sokaraja Timur Kec. Sokaraja Kab. Banyumas
 (0281) 694154-email :sman1skj@.com
Website : sman1skj.sch.id

SURAT KETERANGAN
Nomor : / / 2020

Yang bertanda tangan di bawah ini :

Nama : Drs. Toto Sukartono

NIP : 19691010 199412 1 003

Pangkat/ Golongan : Pembina/ IV a

Jabatan : Kepala Perpustakaan

Menerangkan dengan sesungguhnya bahwa guru di bawah ini :

Nama : Rr. Retno Kusumo Wardani, S.S

NIP : 19790129 200903 2 004

Pangkat/ Golongan : Penata Muda tk 1/ III b

Jabatan : Guru Mata Pelajaran

Mata Pelajaran : Bahasa Jawa

Yang bersangkutan telah membuat Diktat Mata Pelajaran Bahasa Jawa kelas XII semester

1 dan mengesahkan penggunaannya sebagai bahan ajar di SMA Negeri 1 Sokaraja Tahun Pelajaran

2020/ 2021 oleh Kepala Perpustakaan SMA Negeri 1 Sokaraja, serta telah didokumentasikan di

perpustakaan SMA Negeri 1 Sokaraja.

Demikian surat keterangan ini dibuat dengan sebenar-benarnya dan untuk digunakan

sebagaimana mestinya.

Sokaraja, 1 Juli 2020
Kepala Perpustakaan

Drs. Toto Sukartono
NIP. 19691010 199412 1 003

ii

KATA PENGANTAR

Bahan ajar merupakan komponen penting untuk mencapai keberhasilan dalam proses
pembelajaran yang dilaksanakan di setiap satuan pendidikan. Situasi pandemi covid 19 yang
membuat siswa belajar dari rumah, sementara buku teks untuk belajar siswa terbatas menyebabkan
terganggunya proses belajar mengajar. Oleh karena itu, penulis menyusun diktat bahasa Jawa untuk
kelas XII semester 1 ini bertujuan untuk memudahkan siswa belajar karena keterbatasan buku teks
yang ada.

Materi diktat ini disusun berdasarkan kurikulum dan silabus Bahasa Jawa Kelas XII
semester 1 yang berlaku di Provinsi Jawa Tengah. Diktat ini berisi uraian materi dan latihan soal
yang disesuaikan dengan indikator kompetensi dasar yang akan dicapai oleh siswa yang telah
disesuaikan dengan situasi pandemi covid 19.

Penulis berharap diktat ini bermanfaat bagi siswa dalam memahami materi bahasa Jawa
Kelas XII semester 1. Penulis menyadari bahwa diktat ini masih belum sempurna, oleh karena itu
saran dan kritik dari berbagai pihak penulis diharapkan untuk lebih menyempurnakan diktat ini.

Selanjutnya penulis mengucapkan terima kasih atas berbagai dukungan dan masukan
sehingga diktat ini dapat selesai dan digunakan secara internal di SMA Negeri 1 Sokaraja.

Sokaraja, 1 Juli 2020
Penulis,

Rr. Retno Kusumo Wardani, S.S
NIP. 19790129 200903 2 004

iii

DAFTAR ISI

SURAT PENGESAHAN ................................................................................................................................ i
SURAT KETERANGAN ............................................................................................................................... ii
KATA PENGANTAR .................................................................................................................................. iii
DAFTAR ISI ...............................................................................................................................................iv
PENDAHULUAN........................................................................................................................................vi

A. Tujuan Pembuatan Diktat .............................................................................................................vi
B. Ruang Lingkup Materi Diktat ........................................................................................................vi
PIWULANG 1............................................................................................................................................ 1
SERAT WEDHATAMA PUPUH KINANTHI ................................................................................................... 1
A. Tujuan Pembelajaran.................................................................................................................... 1
B. Ruang Lingkup Materi................................................................................................................... 1
C. Materi .......................................................................................................................................... 1

I. Teks Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi dan Terjemahannya dalam Bahasa Indonesia .............. 1
II. Penjelasan Isi Teks Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi lan Pitutur Luhur ................................... 6
III. Unsur Pembangun Tembang Kinanthi ................................................................................... 8
IV. Ngarang Tembang Kinanthi Nganggo Basane Dhewek........................................................... 9
D. Latihan Soal................................................................................................................................ 10
PIWULANG II.......................................................................................................................................... 18
GEGURITAN ........................................................................................................................................... 18
A. Tujuan Pembelajaran.................................................................................................................. 18
B. Ruang Lingkup Materi................................................................................................................. 18
C. Materi ........................................................................................................................................ 18
I. Pengertian Geguritan.............................................................................................................. 18
II. Tuladha Geguritan Tradhisional lan Modern ........................................................................... 19
III. Kaidah, Struktur, lan Unsur-Unsur Geguritan Tradhisional lan Modern................................ 20
IV. Nggancarake Geguritan....................................................................................................... 24
V. Nulis Geguritan....................................................................................................................... 25
D. Latihan Soal................................................................................................................................ 26
PIWULANG III......................................................................................................................................... 35

iv

BUSANA ADAT ....................................................................................................................................... 35
A. Tujuan Pembelajaran.................................................................................................................. 35
B. Ruang Lingkup Materi................................................................................................................. 35
C. Materi ........................................................................................................................................ 35
I. Pangertene Teks Deskripsi ...................................................................................................... 35
II. Titikane utawa Ciri-cirine Paragraf Deskripsi ........................................................................... 35
III. Urut-Urutanne Nulis Paragraf Deskripsi .............................................................................. 36
IV. Jenis-Jenis Busana Adat Jawa lan Filosofine......................................................................... 36
V. Conto Teks Deskripsi Busana Adat Jawa .................................................................................. 41
D. Latihan Soal................................................................................................................................ 44

PIWULANG 4 TEKS ................................................................................................................................. 52
ESKPOSISI GAMELAN JAWA.................................................................................................................... 52

A. Tujuan Pembelajaran.................................................................................................................. 52
B. Ruang Lingkup Materi................................................................................................................. 52
C. Materi ........................................................................................................................................ 52

I. Pengertian Teks Eskposisi ....................................................................................................... 52
II. Titikane/ Ciri-Ciri Teks Eskposisi .............................................................................................. 53
III. Jenis Teks Eskposisi............................................................................................................. 53
IV. Nemtokake Pokok-Pokok Isi................................................................................................ 54
V. Tuladha Teks Eksposisi Babagan Gamelan Jawa ...................................................................... 54
VI. Kawruh Kagunan Basa......................................................................................................... 59
D. Latihan Soal................................................................................................................................ 62
PIWULANG V.......................................................................................................................................... 69
AKSARA SWARA ..................................................................................................................................... 69
A. Tujuan Pembelajaran.................................................................................................................. 69
B. Ruang Lingkup Materi................................................................................................................. 69
C. Materi ........................................................................................................................................ 69
I. Struktur lan Kaidah Aksara Swara ........................................................................................... 69
II. Cara Nulis Ukara kang Nganggo Aksara Swara......................................................................... 70
III. Teks Aksara Swara .............................................................................................................. 71
D. Soal Latihan................................................................................................................................ 71
Daftar Pustaka ....................................................................................................................................... 74

v

PENDAHULUAN

Ketersediaan bahan ajar untuk siswa merupakan komponen penting untuk mencapai
keberhasilan dalam proses pemebelajaran yang dilaksanakan disetiap satuan pendidikan. Namun
demikian, faktanya belum semua sekolah dapat menyediakan buku teks mata pelajaran untuk
semua siswanya. Keterbatasan buku teks tersebut bila tidak segera diatasi dapat menyebabkan
terganggunya proses belajar mengajar terutama di masa pandemi covid 19 ini, dan ini tentu akan
berimbas pada hasil belajar siswa.

Sebagai solusi, penulis membuat bahan ajar diktat sebagai bahan bacaan siswa dalam
mengikuti proses pembelajaran. Diktat ini merupakan bahan ajar yang diperuntukkan siswa dalam
mengikuti proses pembelajaran yang berisi materi Bahasa Jawa kelas XII semester satu/ ganjil.
A. Tujuan Pembuatan Diktat
Diktat pembelajaran Bahasa Jawa kelas XII semester satu ini disusun dengan tujuan :
1. Menyediakan bahan ajar yang sesuai dengan tuntutan kurikulum dengan

mempertimbangkan kebutuhan peserta didik, yakni bahan ajar yang sesuai dengan
karakteristik dan situasi pandemi covid 19.
2. Membantu peserta didik dalam memperoleh alternatif bahan ajar disamping buku cetak
yang sudah ada yang belum mencukupi kebutuhan seluruh peserta didik.
3. Memudahkan guru dalam melaksanakan pembelajaran.
4. Membantu peserta didik dalam memahami dan mempelajari materi pelajaran.
5. Memberikan wawasan literasi peserta didik dalam memperkaya wawasan pengetahuan
tentang pelajaran Jawa khususnya KD-KD di kelas XII.
B. Ruang Lingkup Materi Diktat
Ruang lingkup materi diktat Bahasa Jawa kelas XII ini disesuaikan dengan kompetensi inti
dan kompetensi dasar pengetahuan dan keterampilan berdasarkan kurikulum dan silabus masa
pandemi covid-19 yang berlaku di provinsi Jawa Tengah.
 Kompetensi Inti Pengetahuan
3. Memahami, menerapkan, menganalisis dan mengevaluasi pengetahuan faktual, konseptual,
procedural, dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan,
teknologi, seni budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan, kebangsaan,
kenegaraan, dan peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan

vi

pengetahuan procedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan bakat dan minatnya
untuk memecahkan masalah.
 Kompetensi Inti Keterampilan
4. Mengolah, menalar, menyaji, dan mencipta dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait
dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta bertindak
secara efektif dan kreatif, dan mampu menggunakan metode sesuai kaidah keilmuan.
 Kompetensi Dasar Pengetahuan
3.1 Menelaah teks Serat Wedhatama pupuh Kinanthi
3.2 Menalaah teks geguritan
3.3 Memahami deskripsi tentang pakaian adat Jawa
3.4 Menelaah teks eskposisi tentang gamelan
3.5 Mengidentifikasi kaidah penulisan lima paragraf berhuruf Jawa yang menggunakan aksara
swara.
 Kompetensi Dasar Keterampilan
4.1 Menanggapi isi Serat Wedhatama pupuh Kinanthi dan menulis, serta menyaikan syair
tembang Kinanthi dengan bahasa sendiri.
4.2 Menulis geguritan dan membacanya.
4.3 Menanggapi isi dan menceritakan kembali teks deskripsi tentang pakaian adat Jawa.
4.4 Menulis teks eskposisi tentang gamelan.
4.5 Menulis lima paragraf berhuruf Jawa yang menggunakan aksara swara.

vii

PIWULANG 1
SERAT WEDHATAMA PUPUH KINANTHI

A. Tujuan Pembelajaran
Setelah mempelajari materi tentang menelaah teks Serat Wedhatama pupuh Kinanthi dan

menanggapi isi Serat Wedhatama pupuh Kinanthi dan menulis, serta menyajikan syair tembang
Kinanthi dengan bahasa sendiri, diharapkan peserta didik dapat :
1. Membuat dan menjawab pertanyaan yang berhubungan dengan isi teks Serat Wedhatama

pupuh Kinanthi.
2. Menjelaskan isi teks Serat Wedhatama pupuh Kinanthi.
3. Menentukan unsur pembangun yang terdapat dalam teks Serat Wedhatama pupuh Kinanthi.
4. Menentukan pitutur luhur atau amanat yang terdapat dalam teks Serat Wedhatama pupuh

Kinanthi.
5. Mengarang tembang Kinanthi menggunakan bahasa sendiri.
B. Ruang Lingkup Materi

Berdasarkan tujuan pembelajaran tersebut, ruang lingkup materi yang akan dipelajari dalam
bab ini adalah :
1. Teks Serat Wedhatama pupuh Kinanthi dan terjemahannya dalam bahasa Indonesia.
2. Penjelasan isi teks Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi.
3. Pitutur Luhur dalam Teks Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi
4. Unsur pembangun tembang Kinanthi.
5. Menulis tembang Kinanthi.
C. Materi

I. Teks Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi dan Terjemahannya dalam Bahasa
Indonesia
Serat Wedhatama pupuh Kinanthi salah siji karya sastra anggitane K.G.P.A.A

Mangkunegara IV saka kraton Mangkunegaran Surakarta. Serat Wedhatama kabehan ana
5 pupuh, yaiku pupuh Pangkur, Sinom. Pocung, Gambuh, lan Kinanthi kang dibagai dadi
pirang-pirang pada saben pupuhe. Pupuh Kinanthi kabehan ana 18 pada.

1

Pada Teks Serat Wedhatama pupuh Terjemahan Bahasa Indonesia
1 Kinanthi
2 Sebagai mahluk hidup,
3 Mangka kanthining tumuwuh, selamanya hanya ingat dan waspada,
4 salami mung awas eling, ingat pada pertanda alam,
eling lukitaning alam, yang menjadi sebab kemuliaan hidup,
dadi wiryaning dumadi, supaya terhindar dari kesengsaraan/
supadi nir ing sangsaya, penderitaan,
yeku pangreksaning urip. yaitulah yang menjadi penjaga hidup.
Oleh karena itu, rajin-rajinlah anakku,
Marma den taberi kulup, mengasah ketajaman hati,
angulah lantiping ati, siang malah usahakanlah,
rina wengi den anedya, untuk selalu berusaha,
pandak-panduking pambudi, menghilangkan nafsu dalam diri
bengkas kahardaning driya, agar menjadi manusia utama.
supadya dadi utami. Cara mengasahnya dengan doa,
Pangasahe sepi samun, jangan mengeluh terus,
aywa esah ing salami, ketika sudah terlihat,
samangsane wis kawistara, senjatanya tajam sekali
lalandhepe mingis-mingis, hingga mampu mengiris gunung
pasah wukir reksamuka, Reksamuka (nama gunung dalam cerita
kekes srabedaning budi. Mahabarata),
menghilangkan keinginan buruk.
Dene awas tegesipun, Adapun awas maksudnya,
weruh waranananing urip, memahami penghalang hidup,
miwah wisesaning tunggal, dan penguasa tunggal
kang atunggil rina wengi, yang menyatu siang malam
kang mukitan ing sakarsa, yang membuat segala maksud/
gumelar ngalam sakalir. keinginan
yang terbentang di seluruh alam.

2

Pada Teks Serat Wedhatama pupuh Terjemahan Bahasa Indonesia
5 Kinanthi
6 Janganlah ceroboh dalam hati,
Aywa sembrana ing kalbu, perhatikanlah perkataanmu
7 wawasen wuwusireki, disitu akan benar-benar terasa
8 ing kono yekti karasa, bukan ucapanmu sendiri
9 dudu ucape pribadi, oleh karena itu kuatkan niat
marma den sembadeng sedya, paksalah sampai selesai
wewesen praptaning uwis. Hilangkan kekhawatiran di hati
Sirnakna semanging kalbu, kemudian waspadalah terhadap
den waspada ing pangeksi, penglihatan/ apa yang dilihat
yeku dalaning kasidan, yaitu jalan keikhlasan
sinuda saka sathithik, dikurangi sedikit demi sedikit
pamothahing napsu hawa, keluarnya hawa nafsu
linalatih mamrih titih. dilatih agar berhasil
Janganlan membiasakan diri
Aywa mamatuh nalutuh, melakukan hal-hal buruk
tanpa tuwas tanpa kasil, tak ada guna tak ada hasil
kasalibuk ing srabeda, tertutup keinginan buruk
marma dipun ngati-ati, oleh karena itu, berhati-hatilah
urip keh rencananira, hidup banyak halangannya
sambekala den kaliling. dikelilingi oleh rintangan,
Ibara orang berjalan
Umpamane wong lumaku, jalan berbahaya yang dilewati
marga gawat den liwati, jika tidak berhati-hati
lamun kurang ing pangarah, benar-benar terhalang duri
sayekti karendhet ing ri, apesnya tersandung batu padas
apese kasandhung padhas, babak belur akhirnya.
babak bundhas anemahi. Wajar saja jika seperti itu
Lumrah bae yen kadyeku, berobat jika sudah terluka
atetamba yen wis bucik,

3

Pada Teks Serat Wedhatama pupuh Terjemahan Bahasa Indonesia
Kinanthi
10 meskipun mempunyai pengetahuan
11 duwea kawruh sabodhag, yang besar
12 yen ta nartani ing kapti jika tidak memahami maksudnya
dadi kawruhe kinarya, membuat pengetahuannya hanya
ngupaya kasil lan melik. digunakan
untuk mencari harta dan menginginkan
Meloke yen arsa muluk, milik orang lain
muluke ujare lir wali, Tampaknya seperti akan membumbung
wola-wali nora nyata, tinggi
anggepe pandhita luwih, tinggi sekali perkataannya seperti wali
kaluwihane tan ana, bolak-balik tidak nyata (tidak sesuai)
kabeh tandha-tandha sepi. menganggap dirinya ulama yang
unggul
Kawruhe mung ana wuwus, (padahal) kelebihannya tidak ada
wuwuse gumaib-gaib, semua perkataannya tidak dapat
kasliring thithik tan kena, dibuktikan.
mancereng alise gathik, Ilmunya hanya bualan/ ada dalam
apa pandhita antiga, khayalannya
kang mangkono iku kaki. kata-katanya terlihat sombong
tersenggol sedikit tidak mau
Mangka ta kang aran laku, terangkat alisnya dan menyatu
lakune ngelmu sejati, (pertanda marah)
tan dahwen pati openan, apa ulama suci
tan panasten nora jail, yang seperti itu anakku?
tan njurungi ing kaardan, Padahal yang namanya perbuatan
cara ilmu yang sejati
tidak mencampuri urusan orang lain
tidak memfitnah karena iri hati dan
tidak mengganggu

4

Pada Teks Serat Wedhatama pupuh Terjemahan Bahasa Indonesia
13 Kinanthi
14 tidak membesarkan hawa nafsu
15 amung eneng mamrih ening. hanya tenang agar jernih pikirannya.
16 Terkenal karena keluhuran budinya
Kaunang ing budi luhur, dapat bergaul dengan siapapun
bangkit ajur ajer kaki, yang demikian akan tumbuh
yen mangkono bakal cikal, benih-benih utama
thukul wijining utami, meskipun benar pengetahuanmu,
nadyan bener kawruhira, jika ada yang tidak sependapat
yen ana kang nyulayani. Serta yang berbeda pendapat itu
Tur kang nyulayani iku, sudah tahu ilmunya sedikit
wus wruh yen kawruhe nempil, tetapi diluar terlihat mengalah
nanging laire angalah, perlihatkanlah sikap mau bergaul
katingala angemori, hanya untuk membuat nyaman hati
mung ngenaki tyasing liyan, orang lain.
aywa esak aywa serik. yaitu tempatnya wahyu kebahagiaan
Yeku ilapating wahyu, jika berlangsung selamanya
yen yuwana ing salami, (menjadi) jalan bertambahnya
marga wimbuhing nugraha, anugerah
saking Heb Kang Mahasuci, dari Alah Yang Maha Suci
cinancang pucuking cipta, terikat di puncak penciptaan
nora ucul-ucul kaki. tidak akan lepas, Nak
Demikianlah yang ditakdirkan
Mangkono ingkang tinamtu, menerima anugerah Tuhan
tampa nugrahaning Widhi, Oleh karena itu anakku kalau bisa
marma ta kulup yen bisa, jangan memperdulikan perkataan orang
mbusuki ujaring janmi, lain
pakoleh lair batinnya, demi kebaikan lahir batinnya
iyeku budi permati. yaitu sikap baik yang disimpan erat.

5

Pada Teks Serat Wedhatama pupuh Terjemahan Bahasa Indonesia
17 Kinanthi
Pantas dicontoh diikuti
18 Pantes tinulad tinurut, tingkah lakunya agar menjadi manusia
laladane mrih utami, yang utama,
utama kembanging mulya, utama sebagai bunga (hasil) dari
kamulyaning jiwa dhiri, kemuliaan
ora yen ta ngeplekana, kemuliaan jiwa sendiri
lir leluhur nguni-uni. bukan bermaksud menyamakan
seperti leluhur jaman dulu
Ananging ta kudu-kudu, Tetapi seharusnya
sakadarira pribadi, sesuai kemampuan masing-masing,
aywa tinggal tutuladan, janganlah meninggalkan/mengabaikan
lamun tan mangkono kaki, contoh,
yekti tuna ing tumitah, jika tidak demikan anakku,
poma kaestokna kaki. sesungguhnya rugi bagi mahluk
Nasehatku benar-benar lakukanlah
anakku.

II. Penjelasan Isi Teks Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi lan Pitutur Luhur
Isi teks Serat Wedhatama pupuh Kinanthi yaiku pitutur luhur utawa nasehat marang

putra wayah K.G.P.A.A Mangkunegara IV lan wong Jawa secara umum.
Pitutur-pitutur luhur utawa nasehat kasebut yaiku :
1. Pada 1, nasehat supaya tansah eling lan waspada supaya kalis/ terhindah saka

kesengsaraan.
2. Pada 2, nasehat supaya ngasah landheping ati lan ngupaya kanggo ngurangi hawa

nafsu supaya dadi wong kang utama.
3. Pada 3, cara ngasah ati yaiku kanthi cara donga lan tansah ngupaya (ora sambat).
4. Pada 4, kang dimaksud awas yaiku paham apa kang dadi alangane wong urip lan

ngerteni kersaning Gusti Allah.

6

5. Pada 5, nasehat supaya aja sembrana (ceroboh) lan tansah njaga omongan aja nganti
nglarani atine wong liya.

6. Pada 6, nasehat supaya aja kuatir, waspada marang apa wae kang katon, ikhlas, lan
ngurangi hawa nafsu.

7. Pada 7, nasehat supaya aja nglakokake apa-apa kang elek, kudu tansah ati-ati.
8. Pada 8, nasehat supaya ati-ati yen ketemu dalan kang angel diliwati (dalan urip),

nek kurang ati-ati bisa babak belur.
9. Pada 9, wong kang duwe kawruh nanging ora paham, lan kawruhe mung dienggo

kanggo gawe sugih awake dhewe kanthi cara kang salah,
10. Pada 10, wong kang ngaku ulama nanging omongane tansah sombong lan dhuwur,

nanging apa sing diomongake ora ana sing bener
11. Pada 11, (lanjutan saka pada 10) mung kanggo nyombongake awake dhewek, nek

diemutna langsung nesu. Apa kang mangono patut disebut ulama?
12. Pada 12, wong kang bener-bener duwe elmu/ wong kang bener-bener pinter ora

bakal nyampuri urusane wong liya, ora gawe fitnah, ora iri, ora ngganggu wong
liya, ora nggedhegake nafsu, tetep tenang supaya bening pikrane.
13. Pada 13, wong kang apik iku wong kang misuwur amarga kaluhuran budine lan bisa
srawung karo sapa wae.
14. Pada 14, nasehat senajan awakmu krasa bener lan kawruhmu luwih akeh menawa
beda panemu karo wong kang kawruhe lewih sethithik lewih becik ngalah lan tetep
srawung karo dheweke.
15. Pada 15, Kabeh nasehat iku (pada 1 tekan 14) kang bisa aweh kebahagiaan lan
nambahi anugerah saka Gusti Allah.
16. Pada 16, nasehat supaya aja peduli marang omongane wong liya kang ora apik.
17. Pada 17, nasehat-nasehat neng dhuwur iku kang pantes diconto lan dipeloni supaya
dadi manungsa kang mulia.
18. Pada 18, ora kudu padha persis karo kang dilakokake para leluhur mbiyen (nenek
moyang), nanging dipasake (disesuaikan) karo kemampuan awakmu dhewek.
Kanggo kang ora gelem nyonto bakal rugi dhewek

7

III. Unsur Pembangun Tembang Kinanthi

Tembang Kinanthi klebu tembang Macapat kang gumathok, tegese kaiket dening

paugeran/ aturan. Paugeran/ aturan tembang macapat yaiku :

1. Guru gatra yaiku cacahing/ jumlah gatra/ larik utawa baris saben pada/ bait.

2. Guru wilangan yaiku cacahing wanda/ suku kata saben larik.

3. Guru lagu yaiku tibaning swara / huruf vocal ing akhir gatra/ larik.

Paugeran tembang Kinanthi yaiku
 Guru gatra : 6 (gatekna angka-angka urutan gatra/ larik)

1. Mangka kanthining tumuwuh,

2. salami mung awas eling,

3. eling lukitaning alam,

4. dadi wiryaning dumadi,

5. supadi nir ing sangsaya,

6. yeku pangreksaning urip.
 Guru wilangan lan guru lagu :

Mang – ka – kan – thi – ning – tu – mu - wuh,

1 2 3 4 5 6 7 8 = guru wilangan 8 lan guru lagu u
sa – la – mi – mung – a – was – e - ling,

1 2 3 4 5 67 8 = guru wilangan 8, guru lagu i
e – ling – lu – ki – ta – ning – a - lam,

1 2 34 5 6 7 8 = guru wilangan 8, guru lagu a
da - di – wir – ya – ning – du – ma - di,

1 2 3 45 6 7 8 = guru wilangan 8, guru lagu i
su – pa – di – nir – ing – sang – sa - ya,

1 2 3 4 5 6 78 = guru wilangan 8, guru lagu a
ye - ku – pang – rek – sa – ning – u - rip.

1 2 3 4 5 6 78 = guru wilangan 8, guru lagu i

Guru wilangan lan guru lagu tembang Kinanthi yaiku 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i.

Seliyane guru gatra, guru wilangan lan guru lagu, tembang Macapat uga nggatekake

wataking tembang.

8

Watak tembang Kinanthi yaiku :
a. Seneng
b. Kasmaran
c. Asih
d. Aweh swasana ceria
e. Tuladhan urip
Saka watak-watak kasebut, tembang Kinanthi biasane dienggo kanggo nembangake
tembang kang isine :
a. Kanggo aweh pitutur
b. Kanggo aweh piwulang
c. Kanggo nelakake rasa sayang
d. Kanggo nelakake rasa tresna
e. Kanggo hiburan
f. Kanggo ngiringi pementasan seni
IV. Ngarang Tembang Kinanthi Nganggo Basane Dhewek

Carane ngarang utawa gawe tembang Macapat iku kudu lewih dhisit mangerteni
paugeran utawa aturaning tembang.. Seliyane paugeraning tembang, kanggo nemtokake
supaya pas guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu pengarang kudu nduweni penguasaan
babagan purwakanthi.

Purwakanthi miturut Bausastra Jawa – Indonesia (S. Prawiroatmodjo; 1957) yaiku
permulaan bunyi atau sajak. Utawa bisa uga disebut purwakanthi yaiku runtute swara
(vokal), sastra (konsonan), lan basa.
Jenise purwakanthi yaiku :
1. Purwakanthi guru swara

Purwakanthi guru swara yaiku purwakanthi kang runtut swarane (vokale).
Tuladha (gatekna tulisan kang kacithak kandel) :
 Angkara gung neng angga anggung gumulung
 durung pecus kesusu keselak besus

9

2. Purwakanthi guru sastra
Purwakanthi guru sastra yaiku purwakanthi kang runtut sastrane (konsonane).
Tuladha (gatekna tulisan kang kacithak kandel) :
 sarwa sareh saking mardi martotama
 kaya buta buteng betah nganiaya

3. Purwakanthi guru basa/ lumaksita
Purwakanthi guru basa yaiku purwakanthi kang urut tembunge (kata-katane).
Tuladha (gatekna tulisan kang kacithak kandel) :
 Nora uwus karepe anguwus-uwus
 tuku kembang, kembange mlathi

4. Tembung garba.
Tembung garba yaiku tembung loro kang kagandeng dadi siji.
Tuladha (gatekna tulisan kang kacithak kandel) :
 Andelira saka tembung andel lan ira
 Saniskareng saka tembung saniskara lan ing

D. Latihan Soal

I. Pilihen wangsulan kang paling bener kanthi menehi tandha X (ping) ing aksara A, B,

C, D, utawa E.

1. Serat Wedhatama mudujake salah sijining asil karya sastra saka raja ing Kraton

Mangkunegara Surakarta. Asmane sing nganggit Serat Wedhatama yaiku ... .

A. Sri Sunan Pakubuwana IV D. K.G.P.A.A Pakualam IV

B. K.G.P.A.A Mangkunegara IV E. K.G.P.A.A Mangkunegara V

C. Sri Sultan Hamengkubuwana IV

2. Gatekna tembang iki!

Mangka kanthining tumuwuh,

salami mung awas eling,

eling lukitaning alam

dadi wiryaning dumadi,

supadi nir ing sangsaya

yeku pangreksaning urip.

10

Saka pada tembang kasebut ukara “supadi nir ing sangsaya” nduweni teges ... .

A. urip kebak ing bebaya D. ngupaya ora urip sengsara

B. ndedonga ucul saka kesengsaraan E. tansah ngendhani kesengsaraan

C. supaya adoh saka kesengsaraan

3. Gatekna tembang iki!

Marma den taberi kulup,

angulah lantiping ati

... ,

pandak panduking pambudi,

bengkas kahardaning driya

supadya dadya utami.

Ukara kang trep kanggo njangkepi gatra telu ing tembang macapat kasebut yaiku ... .

A. rina wengi den anedya D. eling lukitaning alam

B. awan wengi sumadiya E. lalandhepe mingis-mingis

C. samangsane wis kawistara

4. Gatekna teks Serat Wedhatama pupuh Kinanthi iki!

1) Mangka kanthining tumuwuh,

salami mung awas eling,

eling lukitaning alam,

dadi wiryaning dumadi,

supadi nir ing sangsaya,

yeku pangreksaning urip.

2) Marma den taberi kulup,

angulah lantiping ati,

rina wengi den anedya,

pandak-panduking pambudi,

bengkas kahardaning driya,

supaya dadya utami.

11

3) Pangasahe sepi samun,

aywa esah ing salami,

samangsane wis kawistara,

lalandhepe mingis-mingis,

pasah wukir reksamuka,

kekes srabedaning budi

4) Dene awas tegesipun,

weruh warananing urip,

miwah wisesaning tunggal,

kang atunggil rina wengi,

kang mukitan ing sakarsa,

gumelar ngalam sakalir.

5) Aywa sembrana ing kalbu,

wawasen wuwus sireki,

ing kono yekti karasa,

dudu ucape pribadi,

marma den sembadeng sedya,

wewesen praptaning uwis.

Saka pethikan teks pupuh Kinanthi kasebut kang nduweni teges eling lan waspada mapan

ing angka ... .

A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 E. 5

5. Gatekna tembang iki!

Sirnakna semanging kalbu,

den waspada ing pangeksi,

yeku dalaning kasidan,

sinuda saka sethithik,

pamothahing nepsu hawa

linalatih mamrih nalitih
Miturut isining tembang kasebut, tegese “sirnakna semanging kalbu” yaiku adohna ... .

A. rasaning ati C. tidha-tidha/ khawatir ing ati

B. godaning ati D. lanthiping ati

12

E. teteging ati

6. Gatekna tembang iki!

Aywa mamatuh nalutuh,

tanpa tuwas tanpa kasil,

kasalibuk ing srabeda,

marma dipun ngati-ati,

urip keh rencananira,

sambekala den kaliling.

Piwulang saka tembang Kinanthi kasebut yaiku ... .

A. gesang samadya aja neka-neka D. prasaja ing solah bawa

B. njaga tumindak mring sasama E. gemi setiti amrih migunakake

C. ngati-ati saha waspada

7. Pada kang isine nasehat supaya aja khawatir, waspada marang apa bae, ikhlas, lan ngurangi

hawa nafsu yaiku ... .

A. aywa sembrana ing kalbu/ wawasen wuwusireki/ ing kono yekti karasa/ dudu ucape

pribadi/ marma den sembadeng sedya/ wewesen praptaning uwis//

B. sirnakna semanging kalbu/ den waspada ing pangeksi/ yeku dalaning kasidan/

sinuda saka sathithik/ pamothahing napsu hawa/ linalatih mamrih nalitih//

C. aywa mamatuh nalutuh/ tanpa tuwas tanpa kasil/ kasalibuk ing srabeda/ marma

dipun ngati-ati/ urip keh rencananira/ sambekala den kaliling//

D. umpamane wong lumaku/ marga gawat den liwati/ lamun kurang ing pangarah/

sayekti karendhet ing ri/ apese kasandhung padhas/ babak bundhas anemahi//

E. lumrah bae yen kadyeku/ atetamba yen wus bucik/ duwea kawruh sabodhag/ yen

tan nartani ing kapti/ dadi kawruhe kinarya/ ngupaya kasil lan melik//

8. Gatekna tembang macapat iki!

Kaunang ing budi luhur,

bangkit ajur-ajer kaki,

yen mangkono bakal cikal,

thukul wijining utami,

nadyan bener kawruhira,

yen ana kang nyulayani.

13

Tembang ing dhuwur ngemot piwulang ... .

A. kudu tumindak utama ngregani pangkate wong liya

B. kudu ngabekti karo wong tuwa aja nganti gawe lara atine

C. ora kena ngresula nanging akeh-akeh anggone syukur

D. kudu anduweni bebuden luhur lan bisa ngregani panemune wong liya

E. iku panggonane dosa mula sregepa anggone ngibadah

9. Gatekna tembang iki!

Mangka ta kang aran laku,

lakune ngelmu sejati,

tan dahwen pati openan,

tan panasten nora jail,

tan njurungi ing kahardan,

amung eneng mamrih ening
Ukara “tan dahwen pati openan” nduweni teges ... .

A. ora seneng melik barange wong D. tumindake ora grusa-grusu

B. ngedohi hawa lan nafsu E. tansah eling lan waspada

C. patut ditiru

10. Gatosaken tembang macapat ing ngandhap menika!

Marma den taberi kulup,

angulah lantiping ati,

rina wengi den anedya,

pandak panduking pambudi,

bengkas kahardaning driya,

supadya dadya utami.
“Rina wengi den anedya” gatra kasebat menawi dipungancaraken dados ... .

A. usaha iku dilakoni kanthi ikhlas D. awan wengi kudu diniyati

B. prihatin kudu dilakoni E. tumindaka kang ati-ati lan titi.

C. awan wengi aja padha lali

14

11. Gatekna tembang iki!

Dene awas tegesipun,

weruh warananing urip,

miwah wisesaning tunggal

kang atunggil rina wengi,

kang mukitan ing sakarsa,

gumelar ngalam sakalir.

Pitutur luhur kang bisa dijukut saka tembang kasebut yaiku ... .

A. ajaran para manungsa supaya yakin marang agama\

B. rina wengi tansah ngemut mring Gusti kang Maha Kuwasa

C. tata cara anggone nyembah mring Pangeran kang Maha Agung

D. tansah yakin mring Gusti kang Maha tunggal

E. sinau tindak-tanduk kang apik marang Gusti Kang Maha Agung

12. Gatekna tembang iki!

Pangasahe sepi samun,

aywa esah ing salami,

samangsa wis kawistara

lalandhepe mingis-mingis,

pasah wukir reksamuka,

kekes srabedaning budi.

Paugeran tembang macapat pupuh Kinanthi kasebut yaiku :

A. 6 : 8u, 8i, 8a, 8i, 8u, 8i D. 6 : 8u, 8i, 8a, 8i, 8i, 8i

B. 6 : 8a, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i E. 6 : 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i

C. 6 : 8u, 8a, 8a, 8i, 8a, 8i

13. Gatekna ciri-ciri tembang iki!

1) Nduweni guru lagu : u, i, a, i, a, i

2) Nduweni guru gatra : 5

3) Nduweni guru wilangan : 7, 10, 12, 8, 8

4) Nduweni guru lagu : u, u, i, u, o

5) Nduweni guru wilangan : 8, 8, 8, 8, 8, 8

6) Nduweni gatra : 6

15

Saka katrangan kasebut kang kelebu ciri-ciri tembang Kinanthi yaiku ... .

A. 1), 2), 6) C. 1), 5), 6) E. 4), 5), 6)

B. 1), 3), 6) D. 4), 2), 6)\

14. Gatekna tabel iki!

Tembang guru wilangan lan guru lagu

Meloke arsa muluk 8k

Muluk ujare lir wali 10i

wola-wali nora nyata 8a

anggepe pandhita luwih 8h

kaluwihane tan ana 8u

kabeh tandha-tandha sepi 8i

Saka tabel kasebut, kang kalebu pasangan tembang lan guru wilangan lan guru lagu kang

trep yaiku ... .

A. melok yen arsa muluk = 8k D. kaluwihane tan ana = 8u

B. muluk ujare lir para wali = 8i E. kabeh tandha-tandha sepi = 8i

C. Anggepe pandhita luwih = 8h

15. Kanggo gawe tembang macapat, salah siji kang kudu digatekna yaiku wataking tembang.

Watak kanggo tembang kinanthi yaiku ... .

A. sereng C. tresna asih E. grapyak

B. sembrana D. sumanak

II. Uraian
Wangsulana manut prentahe!
1. Jelasna isine tembang iki!
Mangkana ta kang aran laku,
lakune ngelmu sejati,
tan dahwen pati openan,
tan panasten nora jail
tan njurungi ing kaardan,
amung eneng mamrih ening

16

2. Gatekna tembang iki!
aywa mamatuh nalutuh,
tanpa tuwas tanpa kasil,
kasalibuk ing srabeda,
marma dipun ngati-ati,
urip keh rencananira,
sambekala den kaliling
Saka teks cakepan tembang Kinanthi kasebut, sebutna pitutur luhur kang ana ing tembang
Kinanthi kasebut!

3. Gatekna tembang Kinanthi iki!
Ananging ta kudu-kudu
sakadarira pribadi
aywa tinggal tutuladhan
lamun ta mangkono kaki,
yekti tuna ing tumitah
poma kaestokna kaki
Saka cakepan tembang Kinanthi kasebut, sebutna paugeraning tembang Kinanthi!

4. Urutna tembang macapat Kinanthi iki kanthi paugeran kang trep!
a. Marma den taberi kulup
b. rina wengi den anedya
c. supaya dadya utami
d. angulah lantiping ati
e. pandak panduking pambudi
f. bengkas kahardaning driya

5. Gawea tembang Kinanthi nganggo basamu dhewek kanthi tema budaya!

17

PIWULANG II
GEGURITAN

A. Tujuan Pembelajaran
Setelah mempelajari materi tentang menelaah teks geguritan dan menulis geguritan dan

membacanya, diharapkan peserta didik dapat :
1. Menjawab dan membuat pertanyaan yang berhubungan dengan isi geguritan.
2. Menentukan struktur, kaidah, dan unsur-unsur geguritan tradhisional dan modern.
3. Mempharafrasekan geguritan yang sudah dibacanya.
4. Menulis geguritan.

B. Ruang Lingkup Materi
Berdasarkan tujuan pembelajaran tersebut, maka ruang lingkup materi yang akan dipelajari

pada bab ini adalah :
1. Pengertian geguritan.
2. Tuladha geguritan tradhisional dan modern.
3. Kaidah, struktur, dan unsur-unsur pembangung geguritan tradhisional dan modern.
4. Cara nulis geguritan.

C. Materi

I. Pengertian Geguritan

Manut asal-usuling tembung, geguritan asale saka tembung gurit kang tegese
tulisan, tatahan, kidung utawa tembang. Manut Baoesastra Djawa tembung geguritan tegese
tembang kang wujude purwakanthi (W.J.S Poerwadarminta, 1939:157). Miturut Kamus
Jawa – Indonesia anggitane S. Prawiroatmodjo tembung geguritan tegese syair utawa sajak
(1986: 161).

Saka asal-usuling tembung kasebut, pangerten geguritan yaiku karya sastra kang
wujude syair kang biasane ditembangake. Saka pangerten iki tembang macapat lan kidung
kelebu geguritan tradhisional kang wis tinamtu paugerane (wis ditentukna aturan-aturane).

Geguritan modern lewih bebas, ora ana pathokan paugeran utawa aturan (guru gatra,
guru wilangan, lan guru lagu). Geguritan modern padha karo puisi modern bahasa
Indonesia.

Pangerten geguritan modern yaiku susunan basa kang awujud syair lan kelebu puisi
Jawa anyar kang isine wedharing rasa (ungkapan perasaan) penggurit/ penyair kang endah
lan ora kaiket aturan tembang kayata guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu.

18

II. Tuladha Geguritan Tradhisional lan Modern
 Geguritan Tradhisional
Sun gegurit,
Kaanan jaman saiki
sipat pemudha-pemudhi
srawunge saya ndadi
raket wewekane sepi
tan kadi juk jaman nguni
srawung sarwa ngati-ati

Yen manut wasiteng kuna
priya srawung lan wanita
gampang ketaman ing panggodha
nerak ing laku susila
temah darbe jeneng ala
wasanane tibeng papa
 Geguritan Modern

Piweling Guru
Anggitane : Retno K Wardani
Siswaku cah bagus
Muridku cah ayu
Ayo padha sregep sinau
Nulis lan maca buku

Siswaku sing bagus lan ayu
Obahna awak lan pikiranmu
Kanggo golek ilmu
Aja gawe kuciwa
Rama ibu kang tansah dedonga
Amrih kang prasaja
Jejer lan narapraja
Amangun karya kanggo nusantara
Saka tuladha geguritan tradhisional lan geguritan modern kasebut, bisa ditarik
kesimpulan geguritan tradhisional yaiku geguritan kang nganggo paugeran-paugeran

19

tartamtu, kayata jumlah wanda/ suku kata saben larik, tibaning swara / huruf vocal utawa
persajakan (dhing-dhong), lan jumlah larik saben bait. Kang kelebu geguritan tradhisional
yaiku tembang macapat, tembang tengahan, kidung.

Geguritan modern ora diwatesi pathokan-pathokan lan paugeran/ aturan-aturan
tartamtu kayadene geguritan tradhisional. Geguritan modern lewih bebas.
III. Kaidah, Struktur, lan Unsur-Unsur Geguritan Tradhisional lan Modern

Kaidah-kaidah kang digunakake ing jero geguritan tradhisional lan modern iku
beda. Bedane yaiku :
 Kaidah geguritan tradhisional

1. Cacahe (jumlah) gatra ora tamtu nanging sethithike patang gatra.

2. Dhong dhing swara (vokal) ing kabeh akhir gatra kudu runtut, yaiku
nganggo purwakanthi guru swara.

3. Neng awal geguritan biasane nganggo bebuka tembung “sun gegurit.”
 Kaidah geguritan modern

1. Jumlah gatra saben bait ora tentu, bisa akeh bisa uga sethithik.

2. Jumlah baris lan bait ora nana aturane.

3. Ora kaiket guru gatra, guru wilangan lan guru lagu.

4. Luwih mentingake babagan isine kang mentes (singkat, padat, lan
bermakna).

5. Ora kudu migunakake purwakanthi.

6. Basane lewih ringkes.

7. Isine pitutur, kritik, sindhiran, panemu, lan liya-liyane.

Seliyane kaidah geguritan uga nduweni struktur. Kang diarani struktur geguritan
yaiku kahanan apa bae kang bisa dideleng utawa digoleki ing tembung-tembung kang
rinakit ing sajeroning geguritan.

Struktur geguritan yaiku :

1. Pinilihing tembung/ diksi
Tembung-tembung kang ana ing geguritan biasane nduweni teges konotatif,

asipat polisemi (nduweni makna lewih saka siji), lan duweni teges kang abstrak.
Pinilihing tembung kang trep/ pas bisa ngasilake kang manjila/ menarik.
2. Rima

Rima utawa sajak yaiku persamaan bunyi kanggo nyiptakake kaendahan lan
kekuwatan sawijining bunyi.
3. Tipografi

Tipografi yaiku larik utawa gatraning geguritan kang tinulis masa pada
utawa bait.

20

4. Majas/ lelewaning basa
Majas utawa gaya bahasa utawa neng basa Jawa diarani lelewaning basa.

Lelewaning basa bisa kanggo nambahi grengsenge geguritan.
Tuladha lelewaning basa yaiku :
a. Personifikasi

Personifikasi iku ngumpamakake barang kaya tumindake manungsa.
Tuladha :
Srengenge iku ngguyu mesem marang sliramu.
b. Metafora
Metafora kaya-kaya mbandingake barang marang barang liyane kang sipate
padha.
c. Repetisi
Panganggit kaya arep nuduhake karepe ing geguritan kanthi mbolan-
mbaleni tembung.
d. Purwakanthi
Purwakanthi yaiku tetembungan kang runtut karo tembung mburine,
ngenani bab swarane (vokal), sastrane (konsonan) utawa tembunge.
5. Pepanthan Purwakanthi
Purwakanthi kabagi dadi 3, yaiku :
a. Purwakanthi guru swara
Diarani purwakanthi guru swara jalaran tinemu rujukan swara (vokal) kang
runtut swarane (vokal). Puwakanthi guru swara biasane ana ing paribasan,
saloka, cangkriman, lelagon, wangsalan, parikan, geguritan, lan rumpakan
liyane.
b. Purwakanthi guru sastra
Menawa purwakanthi guru sastra sing kanggo rujukan sastrane (konsonan).
c. Purwakanthi lumaksita
Purwakanthi lumaksit tegese ukara-ukara ing mburi runtut karo tembung-
tembung ngarepe. Runtute tembung ora mesthi satembung wutuh,
kadangkala mung saperangan utawa sawanda/ sesuku kata bae.
6. Citraan/ imajinasi
Citraan minangka gambaran angen – angen/ imajinasi panganggit kang diwujudake
kanthi rasa (indra).

21

Unsur kang kinandhut ing sajroning geguritan ana unsur intrinsik lan ekstrinsik.

Unsur intrinsik kang kinandhut ing geguritan yaiku :

1. Tema
Tema yaiku gagasan kang dikarepake penulis geguritan, tuladha tema kayata tema
sosial, moral, agama, kepahlawanan lan sapanuggale.
Tuladha :
Tampanana Aku
Anggitan : Retno K Wardani
Aku ra duwe bandha
kang bisa gawe bangga
Aku ra duwe rupa
kang bisa gawe tresna
Emas, inten, lan berlian,
sawah, gunung, lan lautan
pit motor mobil kendharaan
kabeh isih neng jero angan
Paitanku mung siji
rasa tresna kang nyawiji
ing angga uteg lan ati
kanggo sliramu sang putri
Tampanana tresnaku wong ayu
Paringana rasa tresnamu
aja sumelang aja ragu
aku mesthi setya tuhu
Tema geguritan kasebut yaiku katresnan. Geguritan kasebut nyritakake
wong lanang kang ngungkapna rasa tresnane senajan isih nduweni
kekurangan.

2. Rasa pangrasa
Tembung-tembung kang digunakake ing sajroning geguritan nduweni teges kanggo
ngungkapake rasa pangrasa. Tuladhane rasa pangrasa kayata sedhih, seneng,
kangen, gumun, simpati lan sapanuggale.
Tuladha :
Sepi Mamring
Anggitan : Sri Harnoko
Wengi-wengi wingi
sangsaya gingsir
lungiting atiku molak-molik
nora dakrasa luh tumetes
Gubug reyot iki biyen reja
Asring kaprungu kekidungan katresnan

22

Gumyak regejegan regeng
Geguyonan gayeng gya gegojegan
Anak putu yayah rena

Seneng susah rinasa bebarengan
carita dingin
konang lanang wadon mabur
nglari panguripan
ninggalake gumuk pangumbaran
jero dakrasa
urip kijenan
ngronce angen-angen
gumantung awing-awang
nalimpang lelakon nguni
bola bali ora bakal bali
Gusti ...
Dina iki ...
Ngranti angen
Mapak titimangsane marak sowan
Ninggalake lemah pangumbaranku
Kanthi sumarah
Nora kemba
Tansah amati dhiri
Nyenyuwun ampun
Kanggo sangu mecaki dalan anyar
tentrem ing gendhonganMu
Pethikan geguritan kasebut nelakake rasa kesepian, kathithik saka ukara “jero
dakrasa/ urip kijenan.”
3. Nada utawa lagu
Nada utawa lagu tegese patrap kang digunakake ana ing sajroning geguritan, kayata
ngguroni, nuturi (aweh nasehat), nyemoni, ngenyek, muji lan sapanuggalane.
Tuladha :

Ilat
Anggitane : Subagiyo Ilham Notodijoya
Amung sawelat
Ambaning ilat
Prandene wasis murba misesa
Gawea begja cilakaning angga

Ajwa kendhat
Ngreksa ilat

23

Njaga wetuning wicara saru
Kang njalari tatuning kalbu

Obahing ilat
Darbe kasiyat

Lamun nuju prana bisa mikat
Yen tan bener gawe oreging rat
Nada utawa laguning geguritan “Ilat” kasebut yaiku nuturi. Nuturi supaya pemaos
gelem njaga wetune wicara/ njaga omongane.
4. Swasana
Swasana tegese kahanan batin utawa jiwa pemaose sawise maca geguritan.
Geguritan iku nduweni tujuan kanggo mbangun swasana batin pemaos geguritan.
Tuladha :
Sawise pemaos maca geguritan kang judule “Ilat”, kaajap pemaos nduweni rasa
batin kang luwih ati-ati nalika micara amarga apa kang metu saka wicara/ omongan
iku kadhang kala bisa gawe lara atine wong liya.
5. Amanat/ pesen
Amanat tegese baba pa kanga rep diwedharake dening penganggit geguritan marang
pamaos geguritan.
Tuladha :
Amanat ing geguritan “Ilat” yaiku kita apike tansah njaga metune omongan aja
nganti nglarani atine wong liya.
IV. Nggancarake Geguritan

Nggancarake geguritan utawa parafrase yaiku sawijining kegiyatan kang gunane
kanggo ngandharake maneh panemu saka sawijining tataran utawa basa tanpa ngowahi
maknane.

Sedurunge nggancarake geguritan kita kudu mangerteni luwih dhisik tegese saben
tembung ing jero geguritan kasebut. Sawise kita mangerteni tegese saben tembung ing jero
geguritan, kita bisa ngrakit tembung-tembung mau dadi gancaran.

Bab-bab kang kudu digatekake menawa arep nggancarake geguritan :

1. Ukara-ukarane digenepi supaya baku
2. Ukara-ukara kang iketane nganggo paugeran baliswara kudu diudhari.
3. Menawa ana tembung Kawi, tembung basa Sansekerta utawa-utawa kang urung

dimangerteni tegese kudu digoleti tegese dhisik.
4. Menawa ana tembung sandi utawa garba kudu diudhari.
5. Kena mbuang utawa ngimbuhi tembung-tembung sawetara.
6. Menawa perlu bisa uga ngilangi utawa nambahi ater-ater utawa panambang.

24

Tuladha :
Getih-Getih Tumetes

Getih-getih abang ngatirah
Tumetes sajroning lemah
Dhadha jangga tinembus mimis
Bangke gumlethak ngganda amis
Gancarane :
(katon) getih (kang warna) abang (kaya godhong) ngatirah (kang) tumetes (ing)
sajroning lemah (Negara Indonesia). (Ing prastawa iku) dhadha (lan) gulune (para
pejuang) (kang) tinembus bedhile (pada serdhadhune penjajah). (Katon) bangke
(para pejuang) gumlethak (ing lemah). (Bangke-bangke) ganda amis (ngambar ing
angkasa).
V. Nulis Geguritan

Langkah-langkah nulis geguritan :
1. Nemtokake tema utawa pokok prastawa geguritan kang bakal dianggit.

Tuladha : katresnan
2. Ndaftar tembung-tembung kang jumbuh/ sesuai karo tema kang ditemtokake.

Tembung-tembung kang dipilih bisa awujud kaya ing ngisor iki!
a. Basa kang endah (basa rinengga). Dene kang kelebu basa rinengga yaiku :
1) tembung-tembung Kawi
2) purwakanthi
3) panyandra
4) pepindhan
b. Tembung-tembung andhahan kang karimbag mawa :
1) ater-ater utawa awalan a-
2) seselan/ sisipan –in-, -um-,
3) tembung rangkep dwilingga lan dwipurwa
c. Tembung-tembung kang nduweni aksara swara (vokal) kang trep/ sesuai lan

pas saengga bisa nuwuhake irama kang endah.
3. Nyusun tembung-tembung kang wis ditemtokake dadi baris-baris geguritan.
4. Nyusun baris-baris geguritan dadi pada utawa bait.
5. Mriksa bener orane tembung-tembung lan gaya bahasa kang digunakake ing

geguritan.

25

6. Nemtokake irah-irahan utawa judul geguritan.
Tuladha geguritan kanthi tema pitutur kanggo putra :
Anakku
Anggitan : Retno K Wardani
Le, bocah bagus ...
Rungokna ngendikane ibu
Pitutur kanggo uripmu
Le, bocah ganteng
Ibumu bakal seneng
Menawa awakmu uga urip seneng
Le, anakku ...
Senenge uripmu
ora merga sugihe bapak ibu
Mulyane uripmu
ora merga pangkate bapak ibu

D. Latihan Soal
I. Pilihen wangsulan kang paling bener kanthi menehi tandha X (ping) ing aksara A, B,

C, D, utawa E.
1. Gatekna geguritan iki!

Sun gegurit
Tur kabeh padha ngemuti
Wong kang miskine kepati
Supaya padha mangerti
Bungah susah amratani
Teks geguritan kasebut migunakake paugeran tibaning swara (vokal) padha lan diawali
kanthi ukara “sun gegurit”, mula geguritan kasebut kelebu geguritan gagrag ... .
A. anyar
B. kuna
C. tengahan
D. sastra
E. swara

26

2. Gatekna geguritan iki!
Ujian

dening : Retno K Wardani
Urung sinau ...
Jan, kepriwe ya
Inyong teyeng nggarap apa ora?
Ah, belih ...
Nyonto baen ya kena

Semester kiye
Enggane inyong mung pasrah
Kayane angel angger kon munggah
Ora tau sinau
Lha kepriwe teyeng nggarap?
Arep nyonto ... konangan
Haduh jan ...
Siki inyong kapok
Moh nyonto maning
Arep sregep sinau
Nyambi ngrewangi ibu
Sumpah lah ...
Ora arep dolanan
Kakehan turu nyambi internetan
Aku kapok!!!
Ra munggah, isin
Aku emoh nunggak
Jan bener-bener emoh!
Aku janji arep dadi bocah sregep
Geguritan kasebut nyritakake babagan ... .
A. bocah kang sregep sinau lan pinter
B. bocah kang maune ora gelem sinau nanging saiki kapok lan janji arep dadi bocah
sregep
C. bocah pinter kang seneng nyonto lan dolanan internetan
D. bocah kang senenge dolan lan internetan dadi pinter nyonto nanging emoh
nunggak

27

E. bocah kang nunggak amarga seneng dolan, internetan lan nyonto
3. Gatekna geguritan iki!

Anteng
dening : Rindi Anyndyaningrum
Anteng
Mantheng
Ing saklebeting pepeteng
Ambyur samudra heneng
Temah sirep kang asipat culika
Gentya urup kang murup hanguripi
Mugya dadya marganing janma utama
Hangutamakaken meneping raos sih
Kawelasan mring sapadha-padha
Sesami titah swantah, sumrambah
Hayuning bawana
Tetembungan Temah sirep kang asipat culika nduweni relevensi marang uripe
masarakat saiki kayata ... .
A. masarakat tansah ngendelake emosi lan ngutamakake pikiran kang adhem
B. manungsa tansah ndedonga marang Gusti lan sodhakoh marang sasama
C. masarakat kudu menehi kawelasan marang liyan
D. masarakat urip rukun lan tansah blenjani siji lan sijine
E. masarakat tansah ngutamakake musyawarah lan golek menange dhewek
4. Gatekna geguritan iki!

Biyung
Anggitan : Nini Klenyem
Dhek biyen senajan wis sepuh lan gampang bingung
Ning papanku sambat yen ati susah lan tumlawung
Saiki biyung wis marak ing ngarsaning Hyang Maha
Agung
Lagi saiki krasa banget getunku tumpuk undhung
Geneya biyen aku tansah wani mancahi .. mberung
Sarta mbengggkununggg lan kumalungkung

28

Yung! Saiki aku wis tuwa, umurku wis wolung puluh
taun
Dhawuhmu kabeh dakestokake jroning uripku ing
bebrayan agung
Jangkahku tansah dak ati-ati ra tau ninggal petung
Dakakehi anggonku ndedonga lan manekung
Supaya mbesuk yen tinimbalan Gusti bisa ketemu maneh
karo biyung
Isi geguritan ing dhuwur yaiku wong kang ... .
A. mongkok/ bangga nalika biyunge isih urip manut marang
dhawuhe
B. licik nalika biyung isih urip ora manut marang dhawuhe
C. bombong nalika biyunge isih urip ora manut marang dhawuhe
D. seneng nalika biyunge isih urip ora manut marang dhawuhe
E. getun nalika biyunge esih urip ora manut marang dhawuhe
5. Gatekna pethikan geguritan iki!

Kidung Wengi
Anggitan : Hadi Pamungkas
Wengi wis lumingsir jero
Cahyane sang candra katon surem
Tumiyung mangulon mapag tekane gagat raina
Kanahana katon tintrim
Mung swara jangkrik sesautan ngumbar lelagon
Kala-kala jegoge asu sing mecah wengi
Jalma manungsa wus padha lerem ing pangimpen
Nepsu-nepsu panguripan uwal saka nala
...
“Cahyane sang candra katon surem/ tumiyung mangulin mapag tekane gagat
raina.”
Gatra kasebut menawa katilik saka tetembungan kang digunakake kelebu lelewaning
basa majas ... .

29

A. litotes C. hiperbola E. metafora

B. personifikasi D. ironi

6. Sakwuse sewengi natas ngancani sepining bawana

Swarane jago kluruk padha pamer swara

Minangka pratandha yen bagaskara bekal tumeka

Cahyaning warna abang rampak-rampak

Pratandha ngajak jalma miwiti makarya

Ngobahake raga

Ngudi rejeki ngluru pangupajiwa

Miturut rantamaning ukara ing dhuwur tibaning swara padha, mula sinebut purwakanthi ...

A. swara. C. andhahan. E. sastra.

B. basa. D. lumaksita.

7. Gatekna geguritan iki!

Pasrah

Wengi iki aku bali sumarah ing plataranmu

sinambi masrahake sakabehing sesanggan kang ora kuwat

Pinikul pundhak sarta jinunjung dening tangan

Lumantar tumurune bun kang masuh regeding ati

ing tengah wengi iki

Aku sumendhe ing sangisore agunge pangayoman-Mu

Sinambi ngarep-arep tumurune kawelasan

Sing tembe mburi bisa njejegake jangkahku

Rikalane mecaki wedining panguripan kang kebak ri bebandhotan

(Drs. Nahrowi, Panjebar Semangat No. 49, 8 Desember 2018)

Pratelan iki sing isine ora trep karo geguritan kasebut yaiku wong kang ... .

A. ndedonga marang Gustine njaluk supaya cepet sugih bandha donya

B. ndedonga marang Gustine njaluk supaya mlakune bisa jejeg

C. ndedonga ing wayah wengi sinambi pasrah marang Gustine

D. ndedonga lan ngarep-arep kawelasan Gustine

E. njaluk njejegake lakune kanggo mecaki urip kang kebak alangan

30

8. Gatekna geguritan iki!
R.A Kartini

Samengko raga wus lebur wor lemah
Mung wewayangan ngrengga lembaran sejarah
Napak lawas
Lan ganda arum angambar-ambar
Kubur lan wewayangan
Kaca benggala ngegla ing panon
Gendhing panggugah
Suluhe jiwa wanita
Merake puspa anjrah sumebar
Yen noleh wuri ... .
Jasa-jasa Kartini kusumaning nagri
Wos utawa isi saka geguritan kasebut yaiku ... .
A. perjuangan R.A Kartini minangka wanita pahlawan bangsa
B. R.A Kartini lair ing Jepara Jawa Tengah
C. R.A Kartini dadi kembang arume desa
D. R.A Kartini sejarah wanita kang kudu dijaga
E. R.A Kartini dadi wanita kuna
9. Gatekna geguritan iki!

Tunawisma
Wong kuwi mung wujud ragangan
Begja dene esih kanthilan nyawa
Urip parandene urip-uripan
Ora urip satemene urip
Darbe wewenang padha lan wong liya
Ngetrepi angger-angger sing kawedhar

Wong kuwi mung melu urip
Ing bumine Pangeran
Wong kuwi mung nunut ngeyub
Ing langite Pangeran

31

Oh, dheweke wong kang kabuncang
Kleleran ing pinggir dalan
(Sri Adi Harjono, Panjebar Semangat No.40, 6 Oktober 2018)
Parafrase iki kang ora kinamot ing geguritan kasebut yaiku ... .
A. manungsa iku mung wujude ragangan, manungsa nemu kabegjan, amarga isih ana
kang kumanthil. Urip sanadyan mung urip-uripan
B. urip sing sejatine iku duwe wewenang sing beda karo liyane. Nglakoni apa wae
kang tinitah kanthi setiti lan ngati-ati
C. urip sing dudu sejatine. Duwe wewenang sing padha karo liyane. Nglakoni apa wae
sing tinitah kanthi ora setiti
D. manungsa mung nunut uripe ing bumine Gusti. Manungsa mung melu nunut
ngeyub
E. ing langite Gusti. Jebule dheweke kelebu wong kang disingkirake. Uripe ing
pinggir dalan
10. Mendhung kang ndadekake bingung. Ana bocah cilik kang njaluk tulung njaluk payung.
Arep lunga ora sida. Amarga ora duwe kudhung. Kaya ngene yen mangsa rendheng. Awan
wernane ireng. Sapa wonge kang bisa seneng. Amarga obahe angina sing ora anteng. Udan
deres lan lesus kaya pinusus. Angin riwut melu semrawut. Kedadeyan kang dudu pinupus.
Kabeh kuwi kersane Gusti.
Geguritan kang paling trep adhedhasar parafrasa kasebut yaiku ... .
A. Wayah awan ngenthak-ngenthak/ Pancen aku ora selak/ Tekamu sajak ladak!/
Ayang-ayanganmu ora kapidak/ Senajan mengkonoa tekamu tetep tekantu/
Minangka duta sraya kapangku/ Marang kadang mitra satuhu// (A.S Yasman-
Panjebar Semangat No.52, 29 Desember 2018)
B. Pedhut esuk wis mecah wengi/ Dhuwit-dhuwit njagi pojokan dalan/ Lemba-lemba
abang kebuntel gincu abang mbranang/ Ati susah lan seneng dadi siji/ Gumlegere
mesin selip nyacah wektu kang sak mencit/ Miturut saperangan pambudi//
Yen langit kae padha kapuk/ Bakal taksangga sadhuwure angkasa/ Supaya keadilan
lan kehukuman dijejegna/ Ing ngadhep Gusti kang Maha Kuwasa// (Endra N
Gahyono, Panjebar Semangat No. 44, 3 November 2018)

32

C. Mendhug liwung kang marahi bingung/ Bocah cilik tulug-tulung nyuwun payung
Arep lunga dadi wurung/ Marga ora duwe kudhung//
Kaya ngono yen mangsa rendheng/ Mega peteng wernane ireng/ Sapa wonge kang
bisa seneng/ obahe angina kang ora anteng//
Udan deres wor lesus lir pinusus/ Sindhung riwut mangenturan/
Kedadeyan kang kudu pinupus/ Kabeh mau dadi karsaning Pangeran// (Soewarno
WM, Panjebar Semangat No. 52, 29 Desember 2018)

D. Angin ... angina?!/ Endi lor ... endi kulon?/ Endi dunungmu sing maton?!/ Iki aku
kembaranmu, dudu sedulur kuwalon/ Geni, getih, pertiwi, angina, lan ruh,/ Nyawiji
sedulur papat lima pancer!!/ Tan kena pinisah!!/ Coba tinting rikala keplantrang ing
paran/ Kowe karo aku playon ngoyak panguripan/ Ing kene saiki aku ijen/ Ayo
bebarengan ngundha pepesthen/ Sing biyen tau dadi impen// (A.S Yasman, Panjebar
Semangat No. 50, 15 Desember 2018)

E. Palastara jroning guwagarba/ Digegadhang ginala-gala/ Wiwit jroning guwagarba/
Si ponang bayi babar widada/ Sinung werna bagus njenthara/ Nulya dengegulang
mangsah yudha/ Aneng kentheng kawat blabar waja/ Mupu giri patembaya/ Rebut
singgasana nata binthara/ Ewadene si ponang bayi tan lana/ Wus palastara aneng
kandhutan panggantha/ Nora sembada ngungak rana adilaga// (Sri Adi Harjono,
Panjebar Semangat No.45, 10 November 2018)

II. Wangsulana manut prentahe!
Gatekna geguritan iki kanggo nggarap soal nomer 1 – 3!
Lintang Panjer Rahina
Anggitan : Slamet SA
Nalika bumi isih sepi
Lintang panjer rahina wis tangi
Menehi pepadhang sagung dumadi
Kang wiwit gumregah ngupaya rejeki
Para among tani wis ndalidir mecaki galengan
Mbok bakul sinambiwara wus sengkut makarya
Para ulama tumungkul mangestu puja
Para santri wiridan ngaji

33

Jago kluruk sesautan

Melu tasbeh marang Pangeran

Ndonya wus gagat rahina

Maringi kalodangan janma ngupadi pangupajiwa

1. Adhedhasar surasa utawa isi geguritan, tegesi tembung-tembung iki!

a. rahina c. kalodhangan e. ngupadi

b. tumungkul d. janma

2. Jelasna isine geguritan kasebut!

3. Tulisna lan jelasna lelewaning basa kang ana ing geguritan Lintang Panjer Rahina!

4. Gatekna geguritan iki!

Lelakon

Adoh ratu celak watu

Yo ing kono papan dunungku

Nanging aku ora ngresula

Yen ta kowe pancen tresna

Lelakon kang bakal dumadi

Sapa wae ora mangerteni

Ora susah sangga runggi

Pasrahna mring Hyang Widhi

Kaya kacang digawe dakon

Kaya wayang kang bakal dumadi

Sesuk esuk lagi dimangerteni

(Soewarno WM, Panjebar Semangat No. 41, 13 Oktober 2018)

5. Gawea geguritan kanthi tema katresnan lan keluarga!

34

PIWULANG III
BUSANA ADAT

A. Tujuan Pembelajaran
Setelah mempelajari tentang memahami deskripsi tentang pakaian adat Jawa dan

menanggapi isi dan menceritakan kembali teks deskripsi tentang pakaian adat Jawa, peserta didik
diharapkan dapat :
1. Menunjukkan teks deskripsi.
2. Menjelaskan teks deskriptif tentang pakaian adat Jawa.
3. Menganalisis pokok-pokok isi teks deskriptif tentang pakaian adat Jawa.
4. Menceritakan kembali isi teks deskripsi tentang pakaian adat Jawa.
B. Ruang Lingkup Materi

Berdasarkan tujuan pembelajaran tersebut, ruang lingkup materi yang akan dibahas pada
bab ini yaitu :
1. Pengertian teks deskripsi
2. Ciri-ciri teks paragraf deskripsi
3. Urutan menulis paragraf deskripsi
4. Jenis-jenis busana tradisional dan filosofinya
5. Contoh teks Deskripsi busana adat Jawa
C. Materi

I. Pangertene Teks Deskripsi
Teks deskripsi yaiku teks utawa tulisan sing nggambarake sawijining objek. Objek

kasebut bisa awujud piranti utawa alat, panggonan, makhluk hidup, lan liya-liyane. Teks
deskripsi iki anggone nggambarake objek kang dikarepake kanthi rinci supaya wong sing
maca tulisan mau kaya-kaya ndeleng dhewek objek kasebut senajan ora weruh langsung.
II. Titikane utawa Ciri-cirine Paragraf Deskripsi
Titikane paragraf deskripsi kayata :
1) Njlentrehake utawa njelasake kanthi langsung miturut panemune sing weruh.
2) Adhedhasar observasi utawa pengamatan.
3) Pamaca/ pembaca bisa mangerteni kang dikarepake penulis.
4) Nduweni sipat imajinasi nanging adhedhasar fakta utawa penggambaran.

35

5) Nduweni tujuan nyiptakake imajinasi sing maca, saengga sing maca kaya-kaya
weruh dhewe bab sing dideskripsiake mau.

III. Urut-Urutanne Nulis Paragraf Deskripsi
Urut-urutan nulis paragraf deskripsi yaiku :
1) Nemtokake tema.
2) Nemtokake tujuan penulisan.
3) Ngumpulake materi.
4) Materi diteliti, dirungokake, lan dirasakake.
5) Nggawe cengkorongan/ kerangka karangan adhedhasar materi kang arep ditulis.
6) Ngembangake cengkorongan/ nulis karangan deskripsi.

IV. Jenis-Jenis Busana Adat Jawa lan Filosofine
1) Busana Adat Jawa Putri
a. Kebaya

Gambar kebaya
Sumber : womentalk.com
Tembung kebaya asale saka tembung abaya kang tegese klambi utawa
ageman. Kebaya yaiku busana jenis tunik, blus utawa blus kanggo klambi dhuwuran
kang dienggo khusus dening wong wadhon. Kebaya iki minangka pralambang
wanita Jawa kang alus tumindake uga manut marang dhawuh/ prentahe wong tuwa
lan garwane/ bojone.

36

b. Ukel/ gelung/ sanggul

Gambar gelung
Sumber : Shopie.co.id
Ukel utawa gelung utawa sanggul yaiku rambut asli utawa palsu kang
digawe wujud oval lan ditempel ing mburi sirah. Ing jaman saiki, gelung ora mung
digawe saka rambut manungsa, nanging uga bisa digawe saka wulu kewan lan serat
godhong palma.
Ukel utawa gelung utawa sanggul iki nduweni filosofi wong wadon kang
kudu bisa nyimpen rahasiane dhewe lan keluargane. Tegese nek wong wadon duwe
masalah pribadi utawa masalah keluarga kudu bisa disimpen neng mburi (sirahe),
ngarepe kudu tetep mesem lan semanak.
c. Setagen
Setagen yaiku kain tenunan kang dhawane 4 m nganti 12 m, fungsine
kanggo ngiket jarik supaya ora gampang ucul. Filosofi utawa symbol setagen yaiku
nggambarake wong kang sabar utawa dawa ususe.
d. Kemben
Kemben yaiku klambi kang digunakake wong wadon kanggo nutup bagian
weteng lan dadane, gunane supaya weteng keton luwih singset lan kanggo nutup
bagian payudara. Ing masyarakat padhesan, kemben iki biasa digunakake dadi
gantine klambi.
e. Jarik

Sumber : kratonjogja.co.id

37

Jarik utawa sinjang yaiku kain sing digunakake kanggo nutupi awak saka
bangkekan tekan sikil. Jarik nduweni filosofi aja gampang serik, yen ngadepi
masalah kudu ngati-ati aja grusa-grusu.
f. Cunduk jungkat

Sumber : dokplayer.info
Cunduk jungkat yaiku aksesoris kang dipasang saka arah dhuwur unyeng-
unyeng. Cunduk jungkat nduweni nilai pendhidhikan ngambarake kesucian, dadi
yen ana penganten wanita nganggo busana basahan karo cunduk jungkat ing sirahe,
mula penganten kuwi isih Kenya/ perawan utawa isih suci. Cunduk jungkat uga
nduweni teges tumata. Penganten wanita dikarepake bisa nata keluargane supaya
bisa urip bebrayan kanthi becik.
g. Cunduk mentul

Sumber : Tokopedia.com
Cunduk mentul yaiku paesan kang manggon ngadeg ing sirah. Cunduk
mentul biasane jumlahe 5, 7 utawa 9. Nanging bisa uga 1, utawa 3. Biasane cunduk
mentul jumlahe ganjil. Cunduk mentul kang jumlahe 1 nggambarake Gusti Kang
Maha Esa, cunduk mentul 3 nggambarake trimurti (pencipta, pemelihara dan
pelindung). jumlah 5 nggambarake rukun Islam, jumlah 7 nggambarake pitulungan
(saka tembung pitu), lan jumlah 9 simbol wali sanga. Cunduk mentul biasane

38

dipasang madhep mburi, nduweni teges menawa wanita kuwe kudu ayu ngarep lan
mburine (apik lair lan batine)
h. Selop/ canela

Sandhal selop yaiku sandhal kang digawe saka bahan kulit kewan kang
diolah lan wujude nutupi bagian driji, geger sikil lan bageyan tungkak kebukak.
Selop nduweni teges nyembah marang Gusti Allah, supaya saka lair nganthi bathin,
ing njero ati mung sumeleh. Selop uga nduweni jeneng liya canela kang maknane
canthelna jroning nala utawa ati.
2) Busana Adat Jawa Kakung
a. Udheng (Blangkon/ dhestar)

Sumber : Lazada.co.id
Udheng utawa blangkon utawa dhestar yaiku busana kakung kang dienggo
kanggo nutupi sirah. Blangkon nduweni filosofi wong lanang kudu nduweni
pemikiran kang kuat, tenang, wibawa, lan wicaksana. Iki katitik saka wujude
blangkon kang kaku, rapi, lang awe adem nalika dienggo. Iki nggambarake pria
kudu kuat, rapi, lan nduweni wibawa, sarta nduweni pikiran kanga dem/ tenang
nalika ngadepi masalah.
b. Rasukan ( Beskap)

Sumber : Lazada.com

39

Rasukan saka tembung rasuk kang tegese mlebu kanthi jero/ mlebu
sakabehane. Filosofi saka rasukan yaiku kita kudu nyinaoni elmu kanthi teman lan
kudu bener-bener paham nganti tekan intining ilmu.
c. Benik

Beskap mesthi nganggo benik/ kancing kang ana ing sisih kiwa lan tengen.
Filosofi saka benik yaiku kabeh hal/ samubarang kudu diniknik, yaiku kudu diitung
kanthi premati supaya ora ngrugekake wong liya.
d. Sabuk (paningset)

Sabuk dienggo supaya kanggo njaga supaya kain katon rapi lan kuat. Makna
saka sabuk yaiku keistiqomahan lan konsistensi manungsa kanggo njaga iman lan
takwane marang Gusti Allah.
e. Epek lan timang

Sumber : Ambarisna.com
Epek saka tembung epek utawa golet. Maknane minangka wong urip kudu
bisa golet rejeki lan ilmu kang wis disediyakake dening Gusti Allah.
Timang iku symbol ilmu kang disinauni kudu dipahami kanthi jelas, supaya
ora gawe mangmang (ragu-ragu) lan salah paham nalika nggawe keputusan.
f. Sinjang (nyamping)/ jarik
Jarik kang dienggo nggubed badan saka bangkekan tekan kemiri sikil iki
kudu fleksibel (ora angel menawa dienggo mlaku). Jarik iki nggambarake wong
lanang kang kudu luwes lan fleskibel. Fleksibel marang peraturan lan luwes nalika
srawung karo sapa baen. Jarik uga nduweni makna keputusan kang dijupuk aja
ngrugekake wong liya, lan uga aja gampang serik.
g. Keris (dhuwung/ wangkingan)
Keris iki gaman khas Jawa Tengah. Keris dienggo kanggo siaga nalika
ngadepi bebaya. Keris iki nglambangake kekuatan. Wong lanang kudu bisa njaga

40

keluargane saka kondisi bahaya. Keris iki symbol wong lanang kudu kuat fisik lan
mental menawa ngadepi pacoban.
V. Conto Teks Deskripsi Busana Adat Jawa

Busana Adat Gagrag Surakarta
Pecahe Kraton Mataram dadi Ngayogyakarta Hadiningrat lan Surakarta Hadiningrat
ndadekake pecahing penguwasa lan sakabehing adat ing sajerone kalebu kabudayan. Salah
sijining unsur kabudayan kang uga dadi beda yaiku babagan busana utawa ageman. Pihak
Kraton Ngayogyakarta ngetokake larangan menawa ora ngeparengake para priyayi ing jero
Kraton nganggo corak-corak bathik tartamtu menawa ora ana hubungane karo raja. Semono
uga pihak Kraton Surakarta uga ngetokake larangan babagan panganggone bathik tartamtu
sarta keris tartamtu.
Busana adat Jawa gagrag Surakarta iku akeh jinise kayata busana dodotan, busana
beskap, lan busana kebayak. Busana Jawa kasebut biasa diarani busana Kejawen. Busana
adat Jawa kasebut dibedakake dadi loro yaiku busana kanggo saben dina utawa padinan lan
busana kanggo pahargyan tartamtu.
1) Busana Jangkep Kakung

Sumber : bajugamiscouple.blogspot.com
Busana jangkep kakung kang arep dijelasake yaiku busana kang biasa dienggo
kanggo pasrawungan. Busana kang biasa dienggo iku nduweni pralambang. Pralambang
kasebut bisa katilik saka benik ing beskap sisih tengen lan kiwa. Tegese menawa wong
Jawa anggone ngayahi utawa nglakoni panguripan utawi urip bebrayan iku tansah diniknik
(saka tembaung benik), dieting kanthi premati. Tumindak nik-nik kasebut nduweni tujuan
amrih sakabehe patrap ora ena ngenani piyayi liyane lan bisa njaga wadi/ rahasiane dhewe
lan wong liya.

41


Click to View FlipBook Version