เรื่อง ขุนช้าง ขุนแผน

เรื่อง ขุนช้าง ขุนแผน

ผู้ประพันธ์

ประวัติผู้แต่ง

วรรณคดีเรื่องขุนช้างขุนแผนมีกวีแต่งกันหลายคน
ในปลายสมัยอยุธยาและในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น
ตอนที่ไพเราะส่วนมากแต่งขึ้นในสมัยของ
พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ 2) การ
แต่งเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผนไม่นิยมบอกนามผู้แต่ง มี
เพียงการสันนิฐานผู้แต่งโดย พิจารณาจากสำนวนการแต่ง
เท่านั้นเสภาขุนช้างขุนแผน ตอน ขุนช้างถวายฎีกาจึงไม่
ทราบนามผู้แต่งที่แน่ชัด

ลักษณะคำประพันธ์

กลอนเสภาเป็นกลอนสุภาพ เสภาเป็นกลอนขั้นเล่าเรื่อง
เล่านิทานจึงใช้คำมากเพื่อบรรจุข้อความให้ชัดเจนแก่ผู้ฟัง
และมุ่งเอาการขับได้ไพเราะเป็ นสำคัญสัมผัสของคำประพันธ์
คือคำสุดท้ายของวรรคต้นส่งสัมผัสไปยังคำใดคำหนึ่งใน5คำ
แรกของวรรคหลังสัมผัสวรรคอื่นและสัมผัสระหว่างบทเหมือน
กลอนสุภาพ

ลักษณะคำประพันธ์

สําหรับกลอนเสภานั้นใน 1 วรรคจะมี 6-9คํา/พยางค์

และมีชื่อเรียกแตกต่างกันดังนี้
วรรคแรก มีชื่อเรียกว่า นารีเรียงหมอน

วรรคที่สอง มีชื่อเรียกว่า ชะอ่อนนางรํา
วรรคที่สาม มีชื่อเรียกว่า ระบําเดินดง
วรรคสุดท้าย มีชื่อเรียกว่า หงส์ ชูคอ

แก่นเรื่อง

แก่นเรื่องหลักของเรื่องขุนช้างขุนแผน คือ
พลังของความรักที่สามารถทำได้ทุกอย่างเพื่อให้
ได้มาซึ่งคนที่ตนเองรักเช่นขุนช้างพยายามทำทุก
วิถีทางเพื่อให้ได้มาซึ่งนางวันทองบุคคลอันเป็ น
ที่รักของตนเองและในที่สุดก็ได้แต่งงานกับ
นางวันทองและนางวันทองก็ได้เห็นถึงความดีของ
ขุนช้างในที่สุด เป็นต้น

เนื้ อเรื่องย่อ

กองทัพเชียงใหม่ตีได้เมืองเชียงทอง ซึ่งเป็นเมืองขึ้นของกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระพันวษาถามหา
เชื้อสายของขุนไกรพ่อของพลายแก้ว ขุนช้างที่รับราชการเล่าความเก่งของพลายแก้วให้พระพันวษาหวัง
ให้พลายแก้วห่างจากนางพิมพิไล จากนั้นพลายแก้วจึงได้แม่ทัพตีเมืองเชียงใหม่ได้รับชัยชนะ นายบ้าน
แสนคำจึงยกนางลาวทองลูกสาวให้พลายแก้วนางพิมพิไลป่ วยหนักเมื่อห่างสามีจึงเปลี่ยนชื่อวันทอง
อากาศป่ วยจึงหาย ขุนช้างมาหาวันทองหลอกว่าพลายแก้วตาย นางไม่เชื่อแต่แม่ของนางวันทองบังคับ
ให้แต่งงานกับขุนช้าง พลายแก้วได้บรรดาศักดิ์เป็นขุนแผนทองแล้วกลับมาหาวันทองพร้อมนางลาวทอง
นางวันเห็นเห็นเช่นกันจึงโกรธแล้วด่าทอ ขุนแผนจึงพานางลาวทองกลับกาญจนบุรีนางวันทองก็อยู่กับขุน
ช้างต่อไป วันหนึ่งขุนแผนไปบ้านขุนช้างหวังแก้แค้น ขุนช้างฟ้ องพระพันวษา ขุนแผนจึงเป็นกบฎแล้ว
หลบหนี วันทองใกล้คลอดขุนแผนจึงกลับมอบตัวหวังเจอวันทอง ขุนแผนสู้คดีชนะได้นางวันทองคืน ขุน
ช้างฉุดวันทองอีกครั้ง วันทองคลอดลูกชื่อพลายงามจากนั้นพลายงามไปอยู่กับย่าทองประศรี
ที่สุพรรณบุรีบวชเรียนจนมีวิชาความรู้

เนื้ อเรื่องย่อ

ขุนแผนได้ให้จมื่นศรีนำพลายงามเข้าถวายตัวเป็นมหาดเล็ก เมื่อมีศึกเชียงใหม่ พลายงามอาสา
รบได้รับชัยชนะ ได้รับการแต่งตั้งเป็นจมื่นไวยและได้นางสร้อยฟ้ ามาเป็นเมีย ณ งานวิวาห์ของจมื่นไวย
กับสร้อยฟ้ าขุนช้างวิวาทกับจมื่นไวย ขุนช้างได้ทูลฟ้ องจึงโปรดให้มีการชำระความโดนการดำน้ำพิสูจน์
ขุนช้างแพ้ความ พระพันวษาโปรดให้ประหารชีวิต แต่จมื่นไวยขอให้ไว้ชีวิต ต่อมาจมื่นไวยคิดถึงวันทอง
ผู้เป็นแม่ จึงไปรับกลับอยู่ด้วยกัน ขุนช้างติดตามไปแต่จมื่นไวยไม่ยอมให้ขุนช้างจึงถวายฎีกา พระพัน
วษาจึงตรัสให้นางวันทองเลือกว่าจะอยู่กับใครนางเลือกไม่ได้พระพันวษาทรงโกรธสั่งให้ประหารชีวิตนาง
วันทองเมื่อจัดงานศพนางวันทองแล้ว เหตุการณ์ ร้ายแรงผ่านไป ทุกคนก็อยู่อย่างมีความสุข

วันทอง

เป็ นธิดาคนเดียวของพันศรโยธาและนางศรีประจัน
ครอบครัวของนางวันทองเป็ นตระกูลพ่อค้าที่มีฐานะดีพอ
สมควรนางจึงได้รับการเลี้ยงดูเป็ นอย่างดีนางวันทอง
มีรูปร่างหน้าตาสวยงาม อรชนอ้อนแอ้น

ลักษณะนิสัย

คนเจ้าคารมโวหาร คนซื่อ รักลูก มีลักษณะสาว
ชาวบ้าน จึงเป็นคนซื่อ ไม่ค่อยฉลาดเท่าใดนัก

ขุนช้าง

มีลักษณะรูปชั่วตัวดำ หัวล้านมาแต่กำเนิดได้ชื่อว่า
ขุนช้างเพราะตอนคลอดนั้นมีผู้นำช้างเผือกมามอบให้
สมเด็จพระพันวษา พ่อชื่อขุนศรีวิชัย แม่ชื่อนางเทพทอง
มีฐานะร่ำรวยมากแม้จะเกิดมาเป็ นลูกเศรษฐีแต่ก็อาภัพ
ถูกแม่เกลียดชังเพราะอับอายที่มีลูกหัวล้าน

ลักษณะนิสัย

นิสัยเจ้าเล่ย์เพทุบาย โหดร้าย มีนิสัยรักเดียว
ใจเดียวกับนางวันทอง

ขุนแผน

เดิมชื่อพลายแก้ว มีรูปร่างหน้าตางดงามคมสัน
สติปัญญาเฉลียวฉลาด พ่อเป็นทหารชื่อขุนไกรพลพ่าย
แม่ชื่อ นางทองประศรีมีความรู้ทางโหราศาสตร์ ปลุกผี
อยู่ยงคงกระพัน คาถามหาละลวยทำให้ผู้หญิงรัก

ลักษณะนิสัย

มีนิสัยเจ้าชู้ แต่ก็รักและเป็นห่วงนางวันทองมาก

จมื่นไวย

จมื่นไวยวรนาถหรือพลายงามมีตำแหน่งราชการ
เป็ นจมื่นไวยวรนาถซึ่งมักเรียกสั้นๆว่าพระไวยหรือ
หมื่นไวยเป็ นลูกของขุนแผนกับนางวันทอง

ลักษณะนิสัย

มีอุปนิสัยความสามารถคล้ายขุนแผนข้อดีของ
พลายงามคือมีความสามารถในการออกรบทำการศึก
สงคราม พลายงามมีความกตัญญู

พระพันวษา

สมเด็จพระพันวษาเป็ นพระมหากษัตริย์แห่ง
กรุงศรีอยุธยา ยุคนี้เป็นยุคที่บ้านเมืองเจริญรุ่งเรือง

ลักษณะนิสัย

มีนิสัยโกรธง่ายมากแต่พระองค์ก็นับว่าเป็ น
พระมหากษัตริย์ที่มีความยุติธรรมต่อพวกทหาร
เสนาอำมาตย์ และราษฎรพอสมควร

โครงเรื่อง

นำเรื่อง

ณ เมืองสุพรรณบุรี กล่าวถึงครอบครัวสามครอบครัว คือ ครอบครัวของขุนไกรรับราชการ
ทหารมีภรรยาชื่อนางทองประศรีมีลูกชายด้วยกันชื่อพลายแก้ว ครอบครัวของขุนศรีวิชัย
เศรษฐีใหญ่ของเมืองสุพรรณบุรีรับราชการนายกองกรมช้างนอก ภรรยาชื่อรางเทพทองมีลูกชาย
ชื่อขุนช้างหัวล้านมาแต่กำเนิด และครอบครัวพันศรโยธาเป็นพ่อค้าภรรยาชื่อศรีประจันมีลูกสาว
รูปร่างหน้าตางดงามชื่อพิมพิลาไลย

พลายแก้วเมื่ ออายุ15ปี ได้บวชเรียนเณรพลายแก้วเทศน์กัณฑ์ มัทรนางพิมพิลาไลยเลื่อมใส
มากจนเปลื้องผ้าสไบบูชากัณฑ์เทศ์ ขุนช้างเมื่อเห็นเช่นนั้นก็เปลื้องผ้าห่มของตนวางเคียงกับ
ผ้าสไบของนางพิมพิลาไลยอธิฐานขอให้ได้นางเป็ นภรรยาทำให้พิมพิลาไลยโกรธมากต่อมา
เณรพลพลายแก้วก็สึก แล้วให้นางทองประศรีมาสู่ขอนางพิมพิลาไลยและแต่งงานกัน

ปมเรื่อง

นางพิมพิลาไลยเมื่อสามีไปทัพได้ไม่นานก็ป่ วยหนัก ขรัวตาจูวัดป่ าเลไลยแนะนำให้เปลี่ยนชื่อ
เป็นวันทองอาการไข้จึงหาย ขุนช้างทำอุบายนำหม้อใส่กระดูกไปให้นางศรีประจันกับนางวันทองดู
ว่าพลายแก้วตายแล้วและขู่ว่านางวันทองจะต้องถูกคุมตัวไว้เป็ นม่ายหลวงตามกฏหมายนางวันทอง
ไม่เชื่ อแต่นางศรีประจันคิดว่าจริงประกอบกับเห็นว่าขุนช้างเป็ นเศรษฐีจึงบังคับให้นางวันทองแต่งงาน
กับขุนช้าง นางวันทองจำต้องตามใจแม่แต่นางไม่ยอมเข้าหอ ขณะนั้นพลายแก้วเดินทางกลับมาถึง
กรุงศรีอยุธยาและได้บรรดาศักดิ์เป็นขุนแผนแสนสะท้าน จากนั้นก็พานางลาวทองกลับที่สุพรรณบุรี
นางวันทองเห็นขุนแผนพาภรรยาใหม่มาด้วยก็โกรธด่าทอโต้ตอบกับนางลาวทองและวันทองลืมตัว
พูดก้าวร้าวกับขุนแผนทำให้ขุนแผนโมโหพานางลาวทองไปอยู่ที่กาญจนบุรี ส่วนนางวันทองก็ตกเป็น
ภรรยาของขุนช้างอย่างจำใจ

วิกฤษเรื่อง

ขณะที่ทำพิธีแต่งงานขุนช้างได้วิวาทกับพลายงามอยู่นั้น ขุนช้างได้ทูลฟ้ องจึงโปรดให้มี
การชำระความโดยการดำน้ำพิสูจน์ ขุนช้างแพ้ความ พระพันวษาจึงโปรดให้ประหารชีวิตขุนช้าง
แต่พระไวยขอชีวิตไว้ ต่อมาพระไวยมีความคิดถึงแม่จึงไปรับนางวันทองมาอยู่ด้วย ขุนช้างจึงได้
ติดตามไป แต่พระไวยไม่ยอมให้ขุนช้างจึงถวายฎีกา พระพันวษาจึงตรัสให้นางวันทองเลือกว่าจะ
อยู่กับใคร นางวันทองมีความลังเลเลือกไม่ได้ว่าจะอยู่กับใคร พระพันวษาทรงโกรธจึงรับสั่งให้
ประหารชีวิตแม้พระไวยจะขออภัยโทษได้แล้วแต่ด้วยเคราะห์ของนางวันทองทำให้เพชรฆาต
เข้าใจผิด จึงประหารนางเสียก่อน

จบเรื่อง

เมื่อจัดงานศพนางวันทองแล้ว ขุนแผนได้เลื่อนเป็นพระกาญจนบุรีนางสร้อยฟ้ าได้ให้
เถรขวาดทำเสน่ห์ให้พระไวยหลงใหลนางและเกลียดชังนางศรีมาลา พระกาญจนบุรีมาเตือน
พระไวยโกรธลำเลิกบุญคุณกับพ่อทำให้พระกาญจนบุรีโกรธคบคิดกับพลายชุมพลลูกชายซึ่ง
เกิดจากนางแก้วกิริยาปลอมเป็นมอญ ยกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยาหวังจะให้พระไวยออกต่อสู้จะได้
แก้แค้นได้สำเร็จพระไวยรู้ตัวเพราะผีเปรตนางวันทองมาบอกพระพันวษาทรงทราบเรื่องโปรดให้
มีการไต่สวน พลายชุมพลพิสูจน์ได้ว่านางสร้อยฟ้ ากับเถรขวาดได้ทำเสน่ห์จริงแต่นางสร้อยฟ้ า
ไม่รับจึงมีการพิสูจน์โดยการลุยไฟ สร้อยฟ้ าแพ้ พระพันวษาสั่งให้ประหารแต่นางศรีมาลาทูลขอ
ไว้ นางสร้อยฟ้ าจึงถูกเนรเทศกลับไปเชียงใหม่ และคลอดลูกชื่อ พลายยง

คุณค่าที่ได้รับ

ด้านเนื้อหา

วรรณคดีเรื่องขุนช้างขุนแผนเป็ นวรรณคดีที่มีผู้แตง่หลายคนแต่กระนั้นก็ยัง
สามารถแต่ให้เป็นเรื่องต่อเนื่องกันได้อย่างสมบูรณ์ ตั้งแต่ต้นจนจบโดยให้รายละเอียด
ไว้อย่างชัดเจนถึงแม้จะแต่งเป็ นกลอนแต่ก็ทําให้ผู้อ่านได้ทราบว่าลักษณะของเรื่องเป็ น
อย่างไร ตัวละครมีลักษณะเช่นไร มีพฤติกรรมอย่างไรบ้าง เหตุการณ์ เกิดขึ้นที่ใด
ใครพูดอะไรกับใครบ้าง ซึ่งผู้แต่งสามารถพรรณนาความประกอบได้อย่างชัดเจน
แจ่มแจ้งและเกิดอารมณ์ คล้อยตามดังที่ผู้แต่งแสดงออกมา

คุณค่าที่ได้รับ

ด้านสังคม

1.ความรักของแม่ที่มีต่อลูก
2.ครอบครัวขุนนางจงรักภักดีต่อพระมหากษัตริย์

ด้านวรรณศิลป์

1.แต่งเรื่องเยี่ยม
2.เล่าเรื่องดี
3.บุกคลิกและนิสัยของตัวละครชัดเจน
4.สื่ออารมณ์ สะเทือนใจ
5.โวหารภาพพจน์และลีลาร้อยกรองดี
6.พรรณนาเกิดจินตนาการ

ฉาก

ฉาก รักในป่า

คือ สถานที่ไร้การปรุงแต่ง ไร้กฎเกณฑ์ และไร้มารยาทท่ามกลาง
ธรรมชาติโอบล้อมทั้งคู่ ตัดขาดจากสังคมภายนอก ธรรมชาติทำหน้าที่
เป็ นที่พักพิงยามที่คนทั้งสองหนีอาญาแผ่นดินและธรรมชาติก่อกำเนิด
ชีวิตหนึ่งหล่อเลี้ยงให้ขุนแผนกับนางวันทองประจักษ์ถึงรักแท้อันบริสุทธิ์

ฉาก ประหารนางวันทอง

เป็นตอนที่จับใจและสะเทือนอารมณ์ มากที่สุดยากนักที่จะหาวรรณคดี
โบราณให้ภาพโศกนาฏกรรมตัวละครเอกฝ่ ายหญิงแทงทะลุใจเท่าบทเสภา
เรื่องขุนช้างขุนแผน

ฉาก พลายงามขึ้นบ้านขุนช้าง ลักพาแม่ออกมา

เมื่อรู้ข่าวว่าจมื่นไวยไปเอาตัววันทองมาไว้ที่บ้านขุนแผนก็คิดถึงและเดิน
ออกไปหาวันทองในกลางดึก

ฉาก นางวันทองได้อยู่กับสามีที่รักกัน และได้แต่งงานอย่างถูกต้อง

ช่วงที่ขุนแผนติดคุก 15 ปีเหตุเพราะไปขอนางลาวทองให้
ออกจากวัง

ฉาก พระพันวษาตัดสินฎีกาของขุนช้าง

พระพันวษาคงจะไม่ค่อยพอพระทัยตั้งแต่ยังไม่เริ่มต้นนำสืบโจทย์
ตอนขุนช้างถวายฎีกาในน้ำ ก็เกือบทำเรือพระที่นั่งล่มไปทีหนึ่งแล้ว

ฉาก แม่พาพลายแก้วไปบวช

เมื่อพลายแก้วอายุได้ 15 ปี ก็บวชเณรเรียนวิชาอยู่ที่วัดส้มใหญ่ แล้ว
ย้ายไปเรียนต่อที่วัดป่ าเลไลยก์ ต่อมาที่วัดป่ าเลไลยก์จัดให้มีเทศน์มหาชาติ
เณรพลายแก้วเทศน์กัณฑ์ มทัรีซึ่งนางพิมพิลาไลยเป็ นเจ้าของกัณฑ์ เทศน์
นางพิมเลื่อมใสมากจนเปลื้องผ้าสไบบูชากัณฑ์เทศ์ ขุนช้างเห็นเช่นนั้นก็
เปลื้องผ้าห่มของตนวางเคียงกับผ้าสไบของนางพิมอธิฐานขอให้ได้นางเป็ น
ภรรยา ทําให้นางพิมโกรธ ต่อมาเณรพลายแก้วก็สึกแล้วให้นางทองประศรี
มาสู่ขอนางพิมและแต่งงานกัน

ฉาก ไปชิงตัวนางวันทอง

ทางฝ่ ายพระเจ้าเชียงอินทร์ เจ้าเมืองเชียงใหม่ให้ทหารไปชิงตัวนาง
สร้อยทองธิดาพระเจ้าล้านช้างระหว่างที่เดินทางไปยังกรงุศรีอยุธยาเพราะ
พระเจ้าล้านช้างต้องการเป็ นไมตรีด้วยจึงส่งธิดามาถวายตัวแล้วพระเจ้าเชียง
อินทร์ยังส่งหนังสือท้าทายสมเด็จพระพันวษาอีกด้วยพลายงามได้โอกาสจึง
อาสาออกไปรบและขอให้ปล่อยขุนแผนออกจากคุกด้วยเพื่อจะได้ช่วยกันทําศึก
ขุนแผนจึงพ้นโทษในขณะที่กําลังเตรียมทัพนางแก้วกิริยาก็คลอดลูกเป็ นชาย
ขุนแผนตั้งชื่อว่า พลายชุมพล

บทสนทนา


จมื่นไวยอ้อนวอนขอร้องพระพันวษา พระไวย :

"ทั้งหมดเป็นความผิดของข้าพระพุทธเจ้า หากข้าพระพุทธเจ้าไม่บุกชิงตัวแม่วันทองตั้งแต่แรก
แม่ก็คงไม่ต้องมารับกรรมเช่นนี้ข้าพระพุทธเจ้าไม่เคยตอบแทนพระคุณแม่เลยมีแต่สร้างความ
เดือดร้อนให้กับแม่ ขอพระองค์ได้ทรงโปรดอภัยโทษให้กับแม่แล้วประหารชีวิตข้าพระพุทธเจ้า
แทนด้วยเถิดพระเจ้าค่ะ"

นางวันทองพูดก่อนที่ตัวเองจะถูกประหารชีวิต :

“ข้ามันก็แค่ผู้หญิงคนหนึ่งที่สู้เพื่อสิ่งที่ตัวเอง เชื่อมั่นพวกเอ็งอย่ามาทะเลาะเพราะข้าเลย เพราะ
อีกประเดี๋ยวข้าก็จะตายแล้ว และอีกไม่นานทุกคนก็จะลืมเรื่องราวของข้าไป แต่มีสิ่งเดียวที่ข้า
อยากให้ทุกคนจดจําคือ วันทองไม่ใช่หญิงสองใจ”

ตัวอย่างบทสนทนา เมื่อเป็ นความชนะขุนช้างนั่น

เกษมสันต์ สองสมภิรมย์ยวน
นึกนึกตรึกตราละห้อยหวน
จะกล่าวถึงโฉมเจ้าพลายงาม ไม่สมควรเคียงคู่กับขุนช้าง
กลับมาอยู่บ้านสำราญครัน น่าอายมิตรหมองใจไม่หายหมาง
พร้อมญาติขาดอยู่แต่มารดา แต่แม่ไปแนบข้างคนจังไร
โอ้ว่าแม่วันทองช่างหมองนวล
เออนี่เนื้อเคราะห์กรรมนำมาผิด
ฝ่ ายพ่อมีบุญเป็ นขุนนาง

ตัวอย่างบทสนทนา



ถอดความได้ว่า

...เมื่อพลายงามชนะความขุนช้าง ก็ได้กลับมาอยู่บ้านอย่างสุขสบาย ขาดก็แต่
มารดาพลายงามคิดว่าแม่วันทองไม่ควรอยู่กับขุนช้างอาจจะเป็ นเคราะห์กรรม
ของแม่วันทองถึงต้องมาอับอายแบบนี้ พ่อก็เป็นถึงขุนนางแต่แม่กลับไปอยู่กับ
คนจัญไร...

รสวรรณคดีไทย

เสาวรจนีย์

คือเป็ นลักษณะของรสวรรณคดีแต่ละประเภทเป็ นรสความไพเราะเกี่ยวกับการชม

ความงาม อาจเป็นความงามของตัวละคร สถานที่ หรือธรรมชาติ

ตัวอย่างบทประพันธ์ตอน ขุนช้างถวายฎีกา

นวลนางวันทอง สวยสดดั่งทอง
เป็ นที่หมายปอง ของทั้งสองชาย
ขุนแผนรักมั่น
หลงใหลรูปกาย ขุนช้างนั้นหมาย
อยากได้วันทอง

ถอดความได้ว่า

นางวันทองนางสวยเหมือนทองคำและเป็ นที่หมายปองทั้งขุนช้างและขุนแผน
ทั้งขุนแผนและขุนช้าง ต่างก็หลงรักนาง หลงใหลอยากได้นางมาเป็นเมีย

นารีปราโมทย์



คือ รสที่แสดงความรักใคร่หรือพูดจาโอ้โลมให้อีกฝ่ายเกิดควาปฏิพัทธ์

ตัวอย่างบทประพันธ์ตอน พลายงามได้นางศรีมาลา

โอ้เจ้าแก้วแววตาของพี่เอ๋ย เจ้าหลับใหลกระไรเลยเป็ นหนักหนา
ดังนิ่มน้องหมองใจไม่นำพา ฤๅขัดเคืองคิดว่าพี่ทอดทิ้ง
ความรักหนักหน่วงทรวงสวาท พี่ไม่คลาดคลายรักแต่สักสิ่ง
เผอิญเป็ นวิปริตที่ผิดจริง จะนอนนิ่งถือโทษโกรธอยู่ไย
จูบพลางชวนชิดพิสมัย
ว่าพลางเอนแอบลงแนบข้าง
ลูบไล้พิไรปลอบให้ชอบใจ เป็นไรจึงไม่ฟื้ นตื่นนิทรา

ถอดความได้ว่า

ขุนแผนง้อนางวันทองด้วยคำพูดหวานๆและขอโทษนางวันทอง ว่าอย่า
โกรธขุนแผนเลย จะนอนนิ่งไม่ คุยกับขุนแผนเลยหรอ ขุนแผนพูดไปแล้วก็ก้มลง
นอนแนบข้างๆนางวันทองพร้อมพรมจูบ ลูบแขน และถาม นางวันทองว่าทำไม
ไม่ตื่นขึ้นมาคุยกับขุนแผน

พิโรธวาทัง



คือ บทแสดงความโกรธ ตัดพ้อ เหน็บแนม เสียดสี หรือแสดงความเคียดแค้น

ตัวอย่างบทประพันธ์ตอน ขุนช้างถวายฎีกา

รูปงามนามเพราะน้อยไปหรือ ใจไม่ซื่อสมศักดิ์เท่าเส้นผม
แต่ใจสัตว์มันยังมีที่นิยม สมาคมก็แต่ถึงฤดูมัน
มึงนี่ถ่อยยิ่งกว่าถ่อยอีท้ายเมือง จะเอาเรื่องไม่ได้สักสิ่งสรรพ์
ละโมบมากตัณหาตาเป็ นมัน สักร้อยพันให้มึงไม่ถึงใจ
ว่าหญิงชั่วผัวยังคราวละคนเดียว หาตามตอมกันเกรียวเหมือนมึงไม่
หนักแผ่นดินกูจะอยู่ไย อ้ายไวยมึงอย่านับว่ามารดา

ถอดความได้ว่า

หน้าตาสวยงามชื่อเพราะน้อยไปหรือถึงได้จิตใจไม่ซื่อเท่ากับเส้นผม
เลวกว่าสัตว์เพราะสัตว์ยังมีฤดู ผสมพันธุ์ หญิงชั่วยังมีผัวคราวละคน จะอยู่ให้หนัก
แผ่นดินทำไม ทรงหันไปตรัสกับจมื่นไวยว่าอย่านับนางวันทองเป็นแม่ให้อายเขา

สั ลลาปังคพิสั ย

คือ เป็นรสที่แสดงการคร่ำครวญ โศกเศร้า

ตัวอย่างบทประพันธ์ตอน ขุนช้างถวายฎีกา

ขุนช้างตื่นขึ้นมิเป็ นการ เขาจะรุกรานพาลข่มเหง
จะเกิดผิดแม่คิดคะนึงเกรง ฉวยสบเพลงพลาดพล้ำมิเป็ นการ
มีธุระสิ่งไรในใจเจ้า พ่อจงเล่าแก่แม่แล้วกลับบ้าน
มิควรทำเจ้าอย่าทำให้รำคาญ อย่าหาญเหมือนพ่อนักคะนองใจ

จมื่นไวยสารภาพกราบบาทา ลูกมาผิดจริงหาเถียงไม่

รักตัวกลัวผิดแต่คิดไป ก็หักใจเพราะรักแม่วันทอง

ถอดความได้ว่า

ถ้าขุนช้างตื่นมาอาจจะทำร้ายลูกได้นะแม่เป็นห่วงมาก แม่กลัวว่าถ้าลูกเสีย
จังหวะพลาดพล้ำไปพลาย งามอาจจะถูกทำร้ายได้นะแม่กลัว ถ้ามีธุระอะไรด่วนก็
รีบมาเล่าให้แม่ฟัง แล้วก็รีบกลับไปซะ อย่าทำตัวกล้า หาญเหมือนขุนแผนพ่อของ
ลูก พลายงามกราบเท้าแม่แล้วบอกว่าลูกทำผิดจริงจะไม่เถียงผิดที่คิดไปแต่ก็ต้อง
จำใจเพราะรักแม่วันทอง

รสวรรณคดีสันสกฤต

ศฤงคารรส



คือ (รสแห่งความรัก นารีปราโมทย์) พรรณนาให้ผู้อ่านเกิด ความรัก
(รักญาติ รักเพื่อน รัก คน รัก) ทำให้เห็นคุณค่าของความรัก

ตัวอย่างบทประพันธ์ตอน ขุนแผนถวายฎีกา

ความรักพี่ยังรักระงมใจ อย่าตัดไมตรีตรึงให้ตรอมตาย

ว่าพลางทางแอบเข้าแนบอก ประคองยกของสำคัญมั่นหมาย

เจ้าเนื้อทิพย์หยิบชื่นอารมณ์ ชาย ขอสบายสักหน่อยอย่าโกรธา

ใจน้องมิให้หมองอารมณ์ หม่อม ไม่ตัดใจให้ตรอมเสนหา

ถ้าตัดรักหักใจแล้วไม่มา หม่อมอย่าว่าเลยฉันไม่คืนคิด

ถอดความได้ว่า

ความรักที่ขุนแผนมีให้ยังมีอยู่เต็มหัวใจ อย่าตัดความสัมพันธ์ให้เจ็บช้ำ
ขุนช้างพูดไปก็ซบนางวันทอง นางวันทองไม่เคยตัดใจจากขุนแผน ถ้าตัดใจแล้ว
คงไม่กลับมาหาขุนแผน

หาสยรส

คือ (รสแห่งความขบขัน) เป็นการพรรณนาที่ทำให้เกิดความร่าเริง สดชื่น
เสนาะ ขบขัน อาจทำให้ผู้อ่าน ผู้ดูยิ้มกับหนังสือ ยิ้มกับภาพที่ เห็น ถึงกับลืมทุกข์ดับ
กลุ้มไปชั่วขณะ

ตัวอย่างบทประพันธ์ตอน วันทองร่ำไห้ถึงพลายแก้ว

เมียตามผัวกลัวผีหลอก กลัวหายใจไม่ออกเมื่ออาสัญ

จะโจนน้ำให้ตายไปตามกัน ก็กลัวจระเข้มันจะคาบไป

เมียจะเชือดคอตายเสียหลายครั้ง ก็รอรั้งกลัวเจ็บไม่เชือดได้

จะผูกคอเอาเชือกมาคล้องไว้ เชือกก็ใหญ่กลัวจะมัดรัดต้นคอ”

ถอดความได้ว่า

ศรีประจันอยากจะตายตามพันศรโยธาแต่ก็กลัวผีและกลัวตายอยากจะ
กระโดดน้ำตายแต่ก็กลัวจระเข้มากินตัวเองอยากจะเอามีดมาเชือดคอตัวเองแต่ก็
กลัวเจ็บ อยากจะหาเชือกมาผูดคอตัวเอง เชือกก็เส้นใหญ่กลัวรัดคอตัวเองตาย

กรุณารส

คือ (รสแห่งความเมตตากรุณาที่เกิดภายหลังความเศร้าโศก)
เป็ นบทพรรณนาที่ทำให้ผู้อ่านหดหู่เหี่ยวแห้งเกิดความเห็นใจถึงกับน้ำตาไหลพลอย
เป็นทุกข์ เอาใจช่วยตัวละคร

ตัวอย่างบทประพันธ์ตอน ขุนช้างถวายฎีกา

ขุนช้างตื่นขึ้นมิเป็ นการ เขาจะรุกรานพาลข่มเหง
จะเกิดผิดแม่คิดคะนึงเกรง ฉวยสบเพลงพลาดพล้ำมิเป็ นการ
มีธุระสิ่งไรในใจเจ้า
มิควรทำเจ้าอย่าทำให้รำคาญ พ่อจงเล่าแก่แม่แล้วกลับบ้าน
จมื่นไวยสารภาพกราบบาทา อย่าหาญเหมือนพ่อนักคะนองใจ
ลูกมาผิดจริงหาเถียงไม่
รักตัวกลัวผิดแต่คิดไป ก็หักใจเพราะรักแม่วันทอง

ถอดความได้ว่า

ถ้าขุนช้างตื่นมาอาจจะทำร้ายลูกได้นะแม่เป็นห่วงมาก แม่กลัวว่าถ้า
ลูกเสียจังหวะพลาดพล้ำไปพลาย งามอาจจะถูกทำร้ายได้นะแม่กลัว ถ้ามีธุระ
อะไรด่วนก็รีบมาเล่าให้แม่ฟัง แล้วก็รีบกลับไปซะ อย่าทำตัวกล้า หาญเหมือน
ขุนแผนพ่อของลูก พลายงามกราบเท้าแม่แล้วบอกว่าลูกทำผิดจริงจะไม่เถียง
ผิดที่คิดไปแต่ก็ต้องจำ ใจเพราะรักแม่วันทอง

รุทรรส/เราทรรส

คือ (รสแห่งความโกรธเคือง) บทบรรยายหรือพรรณนาที่ทำให้ผู้ดูผู้อ่าน
ขัดใจฉุนเฉียว ขัดเคืองบุคคลบางคนในเรื่อง บางทีถึงกับขว้างหนังสือ ทิ้งหรือฉีก
ตอนนั้นก็มี

ตัวอย่างบทประพันธ์

อย่าเลยจะรับแม่กลับมา ให้อยู่ด้วยบิดาเกษมศรี
พรากให้พ้นคนอุบาทว์ชาติอัปรีย์ ยิ่งคิดก็ยิ่งมีความโกรธา
อัดอึดฮึดฮัดด้วยขัดใจ
เข้าห้องหวนละห้อยคอยเวลา เมื่อไรตะวันจะลับหล้า
เงียบสัตว์จัตุบททวิบาท จวนสุริยาเลี้ยวลับเมรุไกร

น้ำค้างตกกระเซ็นเย็นเยือกใจ ดาวดาษเดือนสว่างกระจ่างไข
สงัดเสียงคนใครไม่พูดจา

ถอดความได้ว่า

พลายงามแค้นขุนช้างมาก จะต้องหาทางแก้แค้นขุนช้างให้ได้ ใจก็
อยากให้ขุนช้างตาย แต่ขุนช้างดวงดีไม่เป็นดังที่ตนหวังไว้ก็เลยจะรับแม่
(นางวันทอง)ให้มาอยู่บ้านกับพ่อ(ขุนแผน) จะพาแม่หนีให้พ้นจากขุนช้าง
คนชั่วช้าใจทราม ยิ่งคิดก็ยิ่งคับแค้นใจ กระวนกระวายว่าเมื่อไรจะค่ำที่จะได้
ไปรับแม่กลับบ้านจนตะวันลับขอบฟ้ า ไม่มีแม้แต่เสียงเท้าสัตว์เดิน ดาวที่อยู่
บนท้องฟ้ าส่องแสงสว่างในตอนมืดอากาศเริ่มเย็นมีน้ำค้าง เงียบสงัดไม่มี
แม้แต่เสียงคนพูดได้ยินเสียง

วีรรส

คือ (รสแห่งความกล้าหาญ) บทบรรยายหรือพรรณนาที่ทำให้ผู้อ่าน ผู้ดู ผู้ฟัง
พอใจผลงานและหน้าที่ ไม่ดูหมิ่นงาน อยากเป็นใหญ่ อยาก ร่ำรวย อยากมีชื่อเสียง

ตัวอย่างบทประพันธ์ตอน พลายงามอาสา

ครานั้นเสนาพระยาลาว พระยาท้าวแสนหลวงเป็ นผู้ใหญ่
อันศึกไทยไพรีมีกำลัง
ปรึกษากันพร้อมมูลแล้วทูลไป
เห็นจะจู่ลงไปไม่ชนะ แต่ถ้าละช้าไว้ให้พร้อมพรั่ง
จะเป็ นศึกใหญ่มาดาประดัง ที่จะหวังต่อสู้ดูยากนัก
ขอให้คิดอ่านการอุบาย ท้าทายยั่วไทยให้โกรธหนัก
ให้รีบมาอย่าทันจะพร้อมพรัก จึงจะหักศึกไทยได้อย่างง่ายดาย

ถอดความได้ว่า

วันรุ่งขั้นมีการประชุมกันของเสนาบดีว่ากรุงศรีมีกำลังทหารมากมาย ถ้าบุก
เข้าไปคงไม่ชนะ เราจะทำอย่างไรกับมันดีเหล่าเสนาอำมาตย์ปรึกษากันว่า เมือง
อยุธยาเป็นเมืองใหญ่ถ้าเราบุกเข้าไปคงไม่รอดเป็นแน่ ถ้าปล่อยให้เขามีเวลา
ครุ่นคิดมีเวลาเตรียมการทหารอะไรต่างๆเขาจะยกมาเป็ นทัพใหญ่แล้วเราจะซวย
เราจะต้องส่ง จดหมายเยาะเย้ยทำให้เขาโกรธแล้วรีบยกทัพมาด้วยความเร็วจน
ไม่สามารถเตรียมการอะไรได้เราจะบุกตีกรุงศรีได้อย่างง่ายดาย

ภยานกรส

คือ (รสแห่งความกลัว ตื่นเต้นตกใจ) บทบรรยายหรือพรรณนาที่ทำให้ผู้อ่าน
ผู้ฟัง ผู้ดู มองเห็นทุกข์ เห็นโทษ เห็นภัยในบาปกรรมทุจริต เกิดความ สะดุ้ง กลัวโรค
ภัยสัตว์ร้าย ภูตผีปีศาจบางครั้งต้องหยุดอ่าน รู้สึกขนลุกซู่ อ่านเรื่อง ผีต่างๆ

ตัวอย่างบทประพันธ์ตอน ขุนช้างถวายฎีกา

จะกล่าวถึงเจ้าจอมหม่อมขุนช้าง นอนครางหลับกรนอยู่ป่ นเปื้ อน
อัศจรรย์ฝันแปรแชเชือน ว่าขี้เรื้อนขึ้นตัวทั่วทั้งนั้น
มันกินปอดตับไตออกไหลลั่น
หาหมอมารักษายาเข้าปรอท
ทั้งไส้น้อยไส้ใหญ่แลไส้ตัน ฟันฟางก็หักจากปากตัว
ตกใจตื่นผวาคว้าวันทอง
ลุกขึ้นงกงันตัวสั่นรัว ร้องว่าแม่คุณแม่ช่วยผัว
ให้นึกกลัวปรอทจะตอดตาย

ถอดความได้ว่า

ขุนช้างที่นอนหลับอยู่ ก็ได้ฝันร้ายว่า “เป็นขี้เรือนทั่วทั้งตัว พอไปหาหมอ
กินยาประสมปรอทจึงถูกปรอทกินกินตับไตไส้พุงและฟันฟางก็หักออกจาก
ปาก”เมื่อขุนช้างตื่นขึ้นมาก็ผวาจะคว้าหานางวันทอง

พีภัตสรส

คือ (รสแห่งความชัง ความรังเกียจ) บทบรรยายหรือพรรณนาที่ทำให้ผู้อ่านผู้ดู
ผู้ฟังชัง น้ำหน้าตัวละครบ้างตัว เพราะจิต(ของตัวละคร)บ้าง เพราะความโหดร้ายของ
ตัวละคร

ตัวอย่างบทประพันธ์ตอน ขุนช้างถวายฎีกา

รูปงามนามเพราะน้อยไปหรือ ใจไม่ซื่อสมศักดิ์เท่าเส้นผม
แต่ใจสัตว์มันยังมีที่นิยม สมาคมก็แต่ถึงฤดูมัน
มึงนี่ถ่อยยิ่งกว่าถ่อยอีท้ายเมือง จะเอาเรื่องไม่ได้สักสิ่งสรรพ์
ละโมบมากตัณหาตาเป็ นมัน สักร้อยพันให้มึงไม่ถึงใจ
หาตามตอมกันเกรียวเหมือนมึงไม่
ว่าหญิงชั่วผัวยังคราวละคนเดียว
หนักแผ่นดินกูจะอยู่ไย อ้ายไวยมึงอย่านับว่ามารดา

ถอดความได้ว่า

หน้าตาสวยงามชื่อเพราะน้อยไปหรือถึงได้จิตใจไม่ซื่อเท่ากับเส้นผม
เลวกว่าสัตว์เพราะสัตว์ยังมีฤดู ผสมพันธุ์ หญิงชั่วยังมีผัวคราวละคน จะอยู่ให้
หนักแผ่นดินทำไม ทรงหันไปตรัสกับจมื่นไวยว่าอย่านับนางวันทองเป็นแม่
ให้อายเขา