วารสารศิลปวัฒนธรรม เพชบุระ เมษายน ๒๕๖๖ - กันยายน ๒๕๖๖ ราย ๖ เดือน ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๑ ISSN ๒๒๒๙ - ๑๐๖๗
จ�ำนวนที่พิมพ ๑,๐๐๐ เลม เจ้าของ ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ วัตถุประสงค์เพื่อเผยแพร่ข้อมูลศิลป วัฒนธรรมในจังหวัดเพชรบูรณ์ ISSN ๒๒๒๙ - ๑๐๖๗ ที่ปรึกษา รองศาสตราจารย ดร.ธวัช พะยิ้ม ผูชวยศาสตราจารย ดร.พงศศิริ คิดดี ผูชวยศาสตราจารย ดร.ส�ำราญ ทาวเงิน บรรณาธิการ ผูชวยศาสตราจารยจันทรพิมพ มีเปยม ผู้ช่วยบรรณาธิการ ผูชวยศาสตราจารยขุนแผน ตุมทองค�ำ อาจารยใจสคราญ จารึกสมาน อาจารย ดร.สดุดี ค�ำมี ผูชวยศาสตราจารยปาริชาติ ลาจันนนท อาจารยสมคิด ฤทธิ์เนติกุล อาจารยสมศักดิ์ ภูพรายงาม อาจารยพีรวัฒน สุขเกษม ประสานงาน นายวิโรจน์ หุ่นทอง ฝ่ายวารสารออนไลน์ นางสาวจิรภา เหมือนพิมทอง ฝ่ายด�ำเนินการ นางนิภา พิลาเกิด นางสาวปวีณา บัวบาง นางสาวสุพิชญา พูนมี นางสาวมัลลิกา อุฤทธิ์ นางสาวณัฐวดี แกวบาง นางสาวกัญญาภัค ดีดาร ฝ่ายกราฟก/ภาพ นางสาวมนชยา คลายโศก นายพิทักษ จันทรจิระ ผลิตและเผยแพรโดย ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ๘๓ หมู่ ๑๑ ถ.สระบุรี - หลมสัก ต.สะเดียง อ.เมืองเพชรบูรณ จ.เพชรบูรณ ๖๗๐๐๐ โทรศัพท. ๐๕๖ - ๗๑๗๑๔๐ โทรสาร. ๐๕๖ - ๗๑๗๑๔๐ http://artculture.pcru.ac.th FB : ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ พิมพที่ : ร้านเก้าสิบ ๘๘ หมู่ ๖ ต.ชอนไพร อ.เมืองเพชรบูรณ์ จ.เพชรบูรณ์ ๖๗๐๐๐ โทร. ๐๘๙ - ๖๔๑๓๕๓๓
บทบรรณาธิการ วารสาร “ศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ” เปนวารสารที่ไดรวบรวม องคความรูทางศิลปวัฒนธรรมและภูมิปญญาท องถิ่นของจังหวัดเพชรบูรณ เปนหลัก ทั้งดานประวัติศาสตร โบราณสถาน โบราณวัตถุ ศิลปหัตถกรรม ประเพณี วิถีชีวิตภูมิปญญาชาวบาน ต� ำนาน ความเชื่อ เครื่องมือ เครื่องใช อาหารการกินของชาวจังหวัดเพชรบูรณ วารสารฉบับนี้ได้ด�ำเนินมาถึงฉบับที่ ๑๑ กองบรรณาธิการมีความ ภาคภูมิใจอย่างยิ่งที่ได้หยิบยกเรื่องราวของศิลปวัฒนธรรมท้องถิ่นต่าง ๆ ในจังหวัดเพชรบูรณมาน� ์ำเสนอในหลากหลายแงมุม ไม ่ว่ าจะเป ่นบทความ็ ทางประวัติศาสตร์ เช่น ประวัติศาสตรชุมชนบ้านนาตะกรุด หรือจะเป็น เรื่อพระพุทธรูปส�ำริดในเมืองหล่มสัก ชีวประวัตินายเชื้อ สนั่นเมือง และ ยังมีเรื่องราวน่าสนใจอีกหลากหลายที่ได้รวบรวมมาไว้ในวารสารฉบับนี้ กองบรรณาธิการหวังเปนอยางยิ่งวาผูอานทุกทานจะได รับความรู และเพลิดเพลินไปกับนานาสาระของบทความในวารสารฉบับนี้ และหวัง เปนอยางยิ่งวาวารสารฉบับนี้จะเปนแรงผลักดันใหเกิดการศึกษาคนควา ทางวิชาการและการอนุรักษมรดกทางศิลปวัฒนธรรมของชาวจังหวัด เพชรบูรณสืบไป โอกาสนี้ กองบรรณาธิการขอขอบคุณผูเขียนบทความ ผูแนะน�ำ ขอมูล ผูทรงคุณวุฒิทุกทานที่กรุณาแสดงความคิดเห็นอันเปนประโยชน ตอคณะท�ำงาน ท�ำใหวารสาร “ศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ” ฉบับนี้ได เผยแพร ส�ำเร็จลุลวงมาไดดวยดี ผูชวยศาสตราจารยจันทร์พิมพ์ มีเปี่ยม ผูอ�ำนวยการส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
๓ บทบรรณาธิการ ๖ ทุง มรดกภูมิปัญญาท้องถิ่น ๑๘ งานบุญมหาชาติ (บุญผะเหวด) บ้านนาทราย ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหล่มเก่า จังหวัดเพชรบูรณ์ ๓๖ พิธีเลี้ยงปีผีกลางบ้าน บ้านป่าเลา ต�ำบลป่าเลา อ�ำเภอเมืองเพชรบูรณ์ จังหวัดเพชรบูรณ์ ๕๔ วัดภูเขาดิน ๖๖ พระพุทธรูปปูนปั้นประดับลวดลาย บนผ้าสังฆาฏิ จีวรและรัดประคด ในเขตเมืองหล่มสัก ๘๐ ไก่ย่างวิเชียรบุรี อาหารธรรมดาในความหมายทางการท่องเที่ยว สารบัญ
ทุง มรดกภูมิปัญาท้องถิ่น ผูเขียน : อาจารย์ ดร.สดุดี ค�ำมี รองผู้อ�ำนวยการส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม นางนิภา พิลาเกิด นักวิชาการวัฒนธรรม ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ----------------------------------- --------------------------------------------------------------- ----------------------------- --------------------------------------------------------------- 6 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ทุง ตุง หรือธง เปนสัญลักษณความเชื่อของ คนไทยและคนในดินแดนอุษาคเนย มีพื้นฐาน มาจากวัฒนธรรมของผี พราหมณและพุทธที่ หลอมรวมกันหรือภาษามาตรฐานของไทยเรียกวา “ธง” ภาคอีสาน เรียกวา “ธุง” ภาคเหนือ เรียกวา “ตุง” ชาวไทยใหญ เรียกวา “ต�ำขอน” ประเทศพมา เรียกวา “ตะขุน” ประเทศลาว เรียกวา “ทง” หรือ “ทุง” ใชเปนเครื่องประกอบ พิธีกรรมส�ำคัญมาอยางยาวนานเชื่อวาสามารถใช ปองกันสิ่งไมดีที่มองไมเห็น หรือภูตผีวิญญาณที่ จะมารบกวนงานบุญหากเห็นทุงแลวจะถอยออก ไป พรอมกันนั้นยังเปนการบอกกลาวบวงสรวง เทพยดาในพื้นที่วามีการท�ำบุญและมีพิธีการ ส�ำคัญใหมาชวยปกปองคุมครอง
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 7
8 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ในงานบุญประเพณีแตละเดือนของ ชาวอีสานมักจะประดิษฐ “ตุง” หรือ “ธง” หลากหลายรูปแบบ หลากหลายสีสันบนผืนผา หรือใชวัสดุสิ่งอื่นเพื่อสื่อความหมายระหวาง มนุษยกับสิ่งศักดิ์สิทธิ์ตาง ๆ ตามความเชื่อที่มี มาแตโบราณ “ทุง” มีความเปนมาจากเรื่องเลาเมื่อ ครั้งในอดีตวา มีพวกเหลามารปศาจขึ้นไป กอกวนเทวดาบนสวรรค จนท�ำใหเหลาเทวดา ตกใจกลัวเปนอยางมาก ท�ำใหเจาแหงสวรรค สราง “ทุง” ขึ้นมาเพื่อใหเหลาเทวดาไดมอง เห็น “ทุง” แลวเกิดความกล าหาญไมหวาดกลัว เหลามารปศาจอีกตอไป “ทุง” จึงเปนเหมือน ตัวแทนในการขับไลมารรายไปจากสวรรคนั้นเอง ท�ำใหในกาลตอมามนุษยจึงไดประดิษฐ “ทุง” เพื่อเปนสื่อกลางในการติดตอระหวางมนุษยกับ สิ่งศักดิ์สิทธิ์ การติดตอสื่อสารระหวางมนุษยกับ ผูที่ลวงลับไปแลว อีกทั้งเพื่อเปนพุทธบูชาและ เปนปจจัยการสงกุศลใหแกตนเองในชาติหนา จะไดเกิดบนสรวงสวรรคตอไป
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 9 “ทุง” จึงนับไดวาเปนเครื่องสักการะ เพื่อใช พิธีกรรมทางพุทธศาสนา ในบุญเฉลิมฉลอง หรือขบวนแหตาง ๆ การประดับประดาในงาน พิธีตาง ๆ เพื่อความสวยงามตระการตา โดยมี ความแตกตางกันตามความเชื่อในการประกอบ พิธีกรรมของทองถิ่น ซึ่งโดยทั่วไปทุงจะมีลักษณะ คลายกับธงมีความยาวประมาณ ๑ – ๓ เมตร อาจทอดวยผ าฝายเปนลายขิด ลวดลายสัตว คน ตนไม หรือพระพุทธรูป เพื่อถวายพระสงฆ เปนพุทธบูชา
10 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ทุงจะมีลักษณะหอยยาวจากบนลงลาง เมื่อเขาไปในวิหารก็ จะเห็นทุงหลากหลาย ทุงเหลานี้ท�ำมาจากวัสดุตาง ๆ เชน ผา กระดาษ ธนบัตร เปนตน โดยมีขนาด รูปทรง ตลอดจนการตกแตงตางกันออกไป ตามระดับความเชื่อ ความศรัทธา และฐานะทางเศรษฐกิจของผูถวาย คติความเชื่อเกี่ยวกับการถวายทุง การที่ชาวบานน� ำทุงมาถวายเปนพุทธบูชา ทั้งที่เปนการท�ำบุญ อุทิศสวนกุศลใหแกผูที่ลวงลับไปแลว หรือเปนการถวายเพื่อสงกุศล ผลบุญใหแกตนเองในชาติหน าก็ดวยคติความเชื่อที่วาเมื่อตายไปแล ว จะพนจากการตกนรกโดยอาศัยเกาะชายทุงขึ้นสวรรค จะไดพบพระ ศรีอริยเมตไตรย หรือจะไดถึงซึ่งพระนิพพาน จากความเชื่อนี้จึงมีการ ถวายทุงที่วัดอยางนอยครั้งหนึ่งในชีวิตของตน ทุงผาโดยทั่วไปจะมีขนาดกวางตั้งแต ๑๐ - ๑๕ เซนติเมตร มีความยาวตั้งแต ๑ - ๖ เมตร โครงสรางของทุงประกอบดวยสวน หัว ตัว และหาง โดยมีไมไผสอดคั่นเปนระยะ ๆ และนิยมตกแตงดวย วัสดุตาง เชน เศษผา กระดาษ ไหมพรม เมล็ดฝกเพกา ท�ำเปนพูหอย ประดับตลอดทั้งผืน เรียกสวนตกแตงนี้วา ใบไฮ(ใบไทร) ใบสะหลี (ใบโพธิ์) สวย(กรวย) สวนหัวทุงมักท�ำเปนรูปโครงสรางปราสาท โดย ใชไมแผนใหญ หรือใชไมขนาดเล็กกวางประมาณ ๔ - ๕ เซนติเมตร เรียงติดตอกันหลายชิ้น แลวตอกันเปนโครง สวนหางทุงก็มักตกแตง ชายดวยการถักเปนตาขาย หรือเย็บเปนรูปหมอน หรือใชไมไผหอย ชายทุงเปนการถวงน�้ำหนัก
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 11 สวนทุงของอีสานนิยมทอเปนผืนยาว ๆ มีรูปสัตว หรือรูป ภาพตาง ๆ ตามความเชื่อบนผืนทุง เชน จระเข เสือ ตะขาบ นางเงือก เทวดา และอื่น ๆ นอกจากนั้นยังมีการดัดแปลงวัสดุธรรมชาติอื่นมา เปนทุงดวย เชน ลูกปดจากเมล็ดพืช ไมแกะรูปทรงตาง ๆ เปนตน ทุงมีชื่อเรียกตาง ๆ มากมายตามการใชงาน และรูปรางรูปทรง เชน ทุงราว ท�ำจากผาหรือกระดาษอาจเปนรูปสามเหลี่ยม สี่เหลี่ยม หรืออื่น ๆ น�ำมารอยเรียงเปนราวแขวนโยง
12 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ทุงไชย เปนเครื่องหมายของชัยชนะหรือ สิริมงคล ทอจากเสนดาย หรือ เสนไหมสลับสี บางครั้งใชไมไผคั่น นิยมใชลายประจ� ำยาม ลายปราสาท ลายเครือเถา ลายสัตว ลายดอกไม ทุงสิบสองราศี นิยมท�ำดวยกระดาษลักษณะของทุง สิบสองราศี มีรูปนักษัตร หรือสัตว สิบสองราศีในผืนเดียวกันเชื่อวา ในครอบครัวหนึ่งอาจมีสมาชิก หลายคน แตละคนอาจมีการเกิด ในปตางกัน หากมีการน�ำไปถวาย เทากับวาทุกคนในครอบครัวไดรับ อานิสงสจากการทานทุงเทา ๆ กัน ถือวาเปนการสุมทาน ใชเปนทุง บูชาเจดียทรายในวันสงกรานต
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 13
14 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ทุงเจดียทราย ใชปกประดับที่เจดียทรายท� ำจากกระดาษสีตาง ๆ ใหหลากสี ตัดฉลุลายดวยรูปทรงสวยงาม เมื่อ ไดทุงน�ำมารอยกับเสนดาย ผูกติดกับกิ่งไมหรือ กิ่งไผ ปกไวที่เจดียทรายในวัด ทุงตะขาบ ทุง จระเขเปนผาผืนที่มีรูปจระเข หรือตะขาบไว ตรงกลางเปนสัญลักษณในงานทอดกฐินใชแห น�ำขบวนไปทอดยังวัด บนความเชื่อเกี่ยวกับเจา แหงสัตวในทองถิ่นที่จะมาชวยปกปองคุ มครอง ในงานบุญกุศล บางแหงอาจมีรูปเสือที่เปนเจา แหงปารวมดวย
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 15 ทุงไสหมู หรือพวงมะโหตร เปนงานศิลปะประดิษฐที่เกิดจากการตัดกระดาษสีหรือกระดาษแกว สีตาง ๆ เมื่อใชกรรไกรตัดสลับกันเปนลายฟนปลาจนถึงปลายสุดแล ว คลี่ออกและจับหงายจะเกิดเปนพวงกระดาษสวยงาม น�ำไปผูกติดกับ คันไมไผหรือแขวนในงานพิธีตาง ๆ เชน ตกแตงปราสาทศพ ปกเจดีย ทราย ประดับครัวทาน และอื่น ๆ
16 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ ทุงใยแมงมุม เปนทุงที่ท�ำจากเสนดายเส นฝาย หรือเส นไหม ผูกโยงกันคล ายใยแมงมุม นิยมใชแขวนตกแตงไว หน าพระประธาน หรือโดยรอบในงานพิธีกรรม ใชในการปกปองคุมครองคลายกับทุงไชย ปจจุบัน ทุง หรือ ตุง ในมุมมองของคนรุนใหมอาจเห็นภาพ ไมชัดเจน ขาดความรูความเขาใจที่ถูกตอง แต ทุง หรือ ตุง ก็ยังอยูใน วิถีวัฒนธรรมความเชื่อของผูคนไทหลมและในแถบลุมน�้ำโขง และ ถือไดวา ทุง หรือ ตุง เปนมรดกทางวัฒนธรรมที่มีเอกลักษณเฉพาะตาม ความเชื่อถือของแตละทองถิ่นที่ไดรับการถายทอดมาจากบรรพบุรุษ จนกลายเปนมรดกทางวัฒนธรรมอันล�้ำคาที่ควรแกการบันทึก ศึกษา ไวใหลูกหลานเรียนรูสืบไป
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 17 บรรณานุกรม ประเสริฐ เมืองเกิด. (๒๕๖๕). อายุ ๗๕ ป บานเลขที่ ๘๐ หมู ๘ ต�ำบลสะเดียง อ�ำเภอเมืองเพชรบูรณ จังหวัดเพชรบูรณ. สัมภาษณ, ๑๒ เมษายน. เปลี่ยน หมื่นราม. (๒๕๖๕). อายุ ๘๔ ป บานเลขที่ ๙/๑ หมู ๘ ต�ำบลสะเดียง อ�ำเภอเมืองเพชรบูรณ จังหวัดเพชรบูรณ. สัมภาษณ, ๑๒ เมษายน.
----------------------------------- --------------------------------------------------------------- ----------------------------------- --------------------------------------------------------------- ผูเขียน : ผูชวยศาสตราจารยปาริชาติ ลาจันนนท ประธานหลักสูตรสาขาวิชานาฏศิลปและศิลปะการแสดง นายวิโรจน์ หุ่นทอง นักวิชาการวัฒนธรรม ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ 18 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ บุญผะเหวด เกี่ยวของกับชาดกเรื่องพระมหาเวสสันดรชาดกที่แสดงบารมี ๑๐ ประการของ พระชาติสุดทายของพระพุทธเจาที่ทรงบ�ำเพ็ญ เพียรอันยิ่งใหญดวยวิธีบริจาคทาน หรือ ทานบารมี ในชาติสุดทาย หรือมหาชาติของพระพุทธองค กอนที่จะมาเสวยชาติและตรัสรูเปนพระพุทธเจ า ในภาษาอีสานจะออกเสียง “พระเวส” เปน “ผะเหวด” จึงเรียกชื่อบุญนี้วา “บุญผะเหวด” บางก็เรียก “บุญมหาชาติ” เพราะเปนชาติกาล ที่ส�ำคัญที่สุดของพระพุทธเจา และถือได วาเปน โอกาสที่ชาวพุทธจะไดรวมกันท�ำบุญฟงเทศน เรื่องราวของพระเวสสันดรชาดก มีดวยกัน ทั้งหมด ๑๓ กัณฑ งานบุญมหาชาติ (บุญผะเหวด) บานนาทราย ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 19
20 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ บานนาทราย ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอ หลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ เปนอีกชุมชนหนึ่ง ที่ยังคงยึดถือปฏิบัติตามฮีตตามคลอง หนึ่งใน ฮีตนั้นคือ งานบุญผะเหวด ซึ่งตรงกับเดือนสี่ หรือระหวางเดือน กุมภาพันธ - มีนาคม โดยมี ความเชื่อที่ยึดถือสืบทอดกันมาตั้งแตบรรพบุรุษ วา “หากไดฟงเทศนมหาชาติครบทั้งกัณฑ ๑๓ กัณฑจนจบภายในวันเดียวนั้น อานิสงฆจะ ดลบันดาลใหไปเกิดในศาสนาของพระศรีอาริย เมตไตรย ซึ่งเปนดินแดนแหงความสุขตาม คติพุทธนั่นเอง”
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 21 การก�ำหนดงานบุญมหาชาติ งานบุญมหาชาตินิยมจัดขึ้นสองวัน อยูในชวงเดือนสี่ระหวาง กุมภาพันธ - มีนาคม ของทุกปนิยมท�ำทุกปไมใหขาด แตละวัดจะ ก�ำหนดวันเทศนมหาชาติไมใหตรงกัน สมัยกอนนั้นจะต องตกลงกันวา ปนี้จะเทศนที่วัดใดกอน หากเริ่มที่วัดใดก็จะท� ำใบนิมนตหรือสลากนิมนต เขียนดวยใบลานไปนิมนตพระสงฆเจ าหัววัด(เจ าอาวาส) มาเทศนโดย แบงเปนกัณฑ แลวแตวาทานจะรับเทศนในกัณฑใด ทานก็จะมาดวย ตัวทานเอง งานบุญผะเหวดของบานนาทรายจะจัดขึ้นทุกป ป ละ ๑ ครั้ง ชวงเดือน มีนาคม - เมษายน จะมีวันรวมเรียกวา “วันโฮม” ชาวบาน จะมาชวยกันจัดตกแตงสถานที่เพื่อจัดงานบุญผะเหวด โดยเตรียม เครื่องสักการะตาง ๆ เชน ดอกไมธูปเทียน ข าวตอก อยางละ ๑,๐๐๐ อัน เปนตน ตั้งศาลเพียงตาขนาดเล็กพรอมกับประดับธงขนาดใหญ เปน จ�ำนวน ๘ ทิศ รอบ ๆ ศาลาการเปรียญ เพื่อเปนที่วางเครื่องสังเวย ส�ำหรับประกอบพิธี ภายในศาลาการเปรียญจะแขวนผาที่มีภาพวาด เรื่องราวพระเวสสันดรทั้ง ๑๓ กัณฑ กอนเริ่มพิธีจะมีการเทศนมหาชาติและนิยมอัญเชิญพระอุปคุตมาปกปองภัยอันตรายทั้งปวง และ ใหโชคลาภแกชาวบานที่มารวมพิธี โดยมีความเชื่อวาผูใดฟงเทศน มหาชาติครบ ๑๓ กัณฑ จบภายในหนึ่งวันและจัดเตรียมเครื่องบูชา ไดถูกตองจะไดเกิดในศาสนาของพระศรีอริยเมตไตรย แตถาหากตั้ง เครื่องบูชาไมถูกตองจะท�ำใหเกิดสิ่งไมดีตาง ๆ ตามมา จึงท�ำใหทุกคน ในหมูบานให ความส� ำคัญกับประเพณีนี้เปนอยางมาก
22 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ บุญมหาชาติวันแรก ในวันแรกนั้นชาวบ้านนาทรายจะมีการจัดให้มีกิจกรรมตาง ๆ่ มากมาย เช่น พิธีอัญเชิญพระอุปคุต ขบวนแห่พระเวสเข้าเมือง พิธี เจริญพระพุทธมนตเย็น เทศน ์ บารมีสามสิบทัศ เทศน ์ กัณฑ ์ มาลัยหมื่น ์ มาลัยแสนเป็นต้น พิธีอัญเชิญพระอุปคุต วันแรกของงานบุญเปนวันรวมต้องมีการประกอบพิธีอัญเชิญ ็ พระอุปคุต ที่มีความเชื่อว่าพระอุปคุตเป็นพระอรหันต์ผู้มีฤทธิ์เดช ป้องกันภูตผีปีศาจไม่ให้มารบกวนภายในงานนั้นได้ การนิมนต์พระ อุปคุตนั้น ประกอบด้วยพระสงฆ์และญาติโยมน�ำขันดอกไม้ และ เครื่องอัฏฐะบริขาร เช่น เสื่อ อาสนะ ร่ม บาตร ตาลปัตร กระโถน แก้วน�้ำ ฯลฯ ไปยังฝายพิมเสนที่ท้ายหมู่บ้าน ประกอบพิธีไหว้พระ รับศีลเสร็จแล้วมัคนายกจะเป็นผู้กล่าวอัญเชิญพระอุปคุต แล้วให้ คนใดคนหนึ่งลงไปงมหินในฝายน�้ำนั้นสมมุติว่าหินนั้นเป็นพระอุปคุต มีโฉลกว่า งมครั้งที่ ๑ แล้วให้ตะโกนถามคนบนฝั่ งว่า “นี่แม่นบ่ แม่น พระอุปคุตบ่” คนบนฝั่ งตอบว่า “บ่แม่น ยังบ่แม่นเทื่อ” งมครั้งที่ ๒ แล้วให้ตะโกนถามคนบนฝั่ งว่า “นี่แม่นบ่ แม่น พระอุปคุตบ่” คนบนฝั่ งตอบว่า “บ่แม่น ยังบ่แม่นเทื่อ” งมครั้งที่ ๓ แล้วให้ตะโกนถามคนบนฝั่ งว่า “นี่แม่นบ่ แม่น พระอุปคุตบ่” คนบนฝั่ งตอบว่า “แม่นแล้วแม่นพระอุปคุตแล้วสาธุ” ตีฆ้องสามครั้ง โห่สามครั้ง แล้วก็แห่เข้าวัดอย่างสนุกสนานน�ำมา ประดิษฐานไว้ที่หอเพียงตาในบริเวณใกล้ศาลาที่จะเทศน์นั้น
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 23 การแหพระเวสสันดรเขาเมือง การแหพระเวสเขาเมืองนิยมจัดขึ้นกอนวันเทศน ๑ วันชาวบ าน จะจัดเตรียมสถานที่ใกลกับล� ำหวยของหมูบ าน โดยการปลูกกระทอม ไว ๑ หลัง ภายในมีเครื่องใชไมสอยประกอบดวย โองน�้ำกิน ๑ โอง เมื่อถึงเวลาประมาณบายโมง หลังจากที่ไดอัญเชิญพระอุปคุตขึ้นมา จากล�ำหวยแลวนั้น จึงเริ่มประกอบพิธีเชิญพระเวสสันดรเขาเมือง โดยมีสิ่งของที่ใชในการเชิญ คือ ขันหาขันแปด ขันหมากเบ็ง ๑ คู พัด จามร ทุง รม โดยมีชาวบานรับบทแตงตัวเปนองคพระเวสสันดร พระนางมัทรี กัณหา ชาลี ชูชก พระเจากรุงสญชัย และพระนางผุสดี แลวสมมุติเหตุการณบริเวณตรงนั้นวา เปนจุดรวมพลกันเพื่อไปเชิญ องคพระเวสสันดรกลับเขาเมือง โดยใหผูท�ำหนาที่รับบทเปนพระเจา กรุงสญชัยพูดกลาวสนทนากับพระเวสสันดรใหเดินทางกลับเขาเมือง
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 25 หลังจากที่พระเวสสันดรยอมเดินทาง กลับเขาเมืองแล วจึงเริ่มแหขบวน ซึ่งในอดีตนั้น พระเวสสันดรกับพระนางมัทรีจะนั่งมาบนหลังชาง ตามดวยชูชกน�ำเถาวัลยผูกขอมือกัณหาและ ชาลีเดินตาม ขบวนจะแหใกลหรือไกลแลวแต ความสะดวกและความสนุกสนานของชาวบาน ขบวนจะแหไปตามถนนของหมูบานมุงหนา ตรงไปยังวัดที่จัดงาน ในขบวนแหพระเวสสันดรเขาเมือง สิ่งที่จะขาดไมไดเลย คือ ผาพระเวส เปนผาที่ วาดภาพเรื่องราวของพระเวสสันดรชาดกตั้งแต ตนจนจบ น� ำไปรวมในขบวนแหนั้นดวยเชนกัน
26 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ พิธีเจริญพระพุทธมนตเย็น เทศนบารมีสามสิบทัศ และเทศนกัณฑมาลัย หมื่นมาลัยแสน ชวงเย็น ทางวัดจะมีการประกอบพิธี เจริญพระพุทธมนตเย็น เทศนบารมีสามสิบทัศ และเทศนกัณฑมาลัยหมื่น มาลัยแสน รูปแบบ การเทศนนั้นจะเปนเอกลักษณเฉพาะทองถิ่น เทานั้น สวนการเทศนมาลัยหมื่น มาลัยแสนนั้น เปนการเลาเรื่องปฐมเหตุแหงการฟงเทศน มหาชาติที่พระมาลัยเถระไดถามกับพระศรีอริย- เมตไตรยโพธิสัตวเกี่ยวกับอานิสงคของการ ท�ำบุญตาง ๆ เนื้อเรื่องพิศดารมีมากจะไมน�ำมา เลาในที่นี้ ในชวงตอนกลางคืนนั้นก็จะมีการ ละเลนสนุกสนานรวมกันรองร�ำท�ำเพลง กลุม ผูเฒาผูแกก็จะนอนกันที่วัด หรือบางกลุม ก็พา กันตีกลองออกเดินแหไปตามหมูบานเพื่อขอ สิ่งของตาง ๆ รวมถึงเงินปจจัย สุดแลวแตใคร จะรวมท�ำบุญเพื่อจะไดน�ำมาประกอบอาหาร เลี้ยงดูผูที่มารวมงาน
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 27 วันที่สอง วันเทศนพระเวสสันดรชาดก ๑๓ กัณฑ เชาวันที่สอง ชาวบานมารวมตัวกัน ที่ศาลาการเปรียญเพื่อฟงพระเทศนสังกาสหลวง เปนกัณฑแรก เมื่อพระภิกษุสงฆที่จะเทศนขึ้นสู ธรรมมาสน จึงจะจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัย และจุดธูปเทียนบูชากัณฑเทศน มัคนายกจะ น�ำกลาวค�ำบูชาพระรัตนตรัย อาราธนากัณฑ มหาสังกาส พระภิกษุสามเณรก็จะเริ่มเทศนตั้ง แตกัณฑสังกาส คือการบอกศักราช กลาวถึง อายุกาลของพระพุทธศาสนาที่ลวงมาตามล�ำดับ ตอมาเปนการเทศนพระเวสสันดรชาดกเริ่มกัณฑ แรก คือ กัณฑทศพร และเทศนเรียงตามล�ำกับ ไปเรื่อย ๆ จนถึงนครกัณฑเปนกัณฑสุดทาย โดยมีเนื้อหาเรื่องยอแตละกัณฑดังตอไปนี้
28 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ กัณฑที่ ๑ ทศพร เปนกัณฑที่พระอินทรประสาทพรแก พระนางผุสดี กอนที่จะจุติลงมาเปนพระราชมารดาของพระเวสสันดร ภาคสวรรค พระนางผุสดีเทพอัปสรสิ้นบุญทาวสักกะเทวราช สวามี ทรงทราบจึงพาไปประทับยังสวนนันทวันในเทวโลก พรอมใหพร ๑๐ ประการ คือ ใหได อยูในปราสาทของพระเจ าสิริราชแหงนครสีพี ขอให มีจักษุด�ำดุจนัยนตาลูกเนื้อ ขอใหมีคิ้วด�ำสนิท ขอใหพระนามวาผุสดี ขอใหมีโอรสที่ทรงเกียรติยศเหนือกษัตริยทั้งหลายและมีใจบุญ ขอให มีครรภที่ผิดไปจากสตรีสามัญคือแบนราบในเวลาทรงครรภ ขอใหมี ครรภงามอยารูด� ำและหยอนยาน ขอใหมีเกศาด� ำสนิท ขอใหมีผิวงาม และขอสุดทายขอใหมีอ�ำนาจปลดปลอยนักโทษได กัณฑที่ ๒ หิมพานต เปนกัณฑที่พระเวสสันดรบริจาค ทานชางปจจัยนาค ประชาชนสีพีโกรธแค นจึงขับไลให ไปอยูเขาวงกต พระนางเทพผุสดีไดจุติลงมาเปนราชธิดาของพระเจามัททราช เมื่อ เจริญชนมได ๑๖ ชันษา จึงได อภิเษกสมรสกับพระเจ ากรุงสญชัยแหง สีวิรัฐนคร ตอมาไดประสูติพระโอรสนามวา “เวสสันดร” ในวันที่ ประสูตินั้นไดมีนางชางฉัททันตตกลูกเปนชางเผือกขาวบริสุทธิ์จึงน�ำ มาไวในโรงชางตนคูบารมี ใหนามวา “ปจจัยนาค” เมื่อพระเวสสันดร เจริญชนม ๑๖ พรรษา ราชบิดาก็ยกราชสมบัติใหครอบครองและ ทรงอภิเษกกับนางมัทรี พระราชธิดาราชวงศมัททราช มีพระโอรส ๑ องคชื่อ ชาลี ราชธิดาชื่อกัณหา พระองคไดสรางโรงทาน บริจาคทาน แกผูเข็ญใจ ตอมาพระเจากาลิงคะแหงนครกาลิงครัฐไดสงพราหมณ มาขอพระราชทานชางปจจัยนาคพระองคจึงพระราชทานช างปจจัยนาค แกพระเจากาลิงคะ ชาวกรุงสญชัย จึงเนรเทศพระเวสสันดรออกนอก พระนคร
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 29 กัณฑที่ ๓ ทานกัณฑ เปนกัณฑที่พระเวสสันดรทรงแจก มหาสัตสดกทาน คือ การแจกทานครั้งยิ่งใหญ กอนที่พระเวสสันดร พรอมดวยพระนางมัทรี ชาลีและกัณหาออกจากพระนคร จึงทูลขอ พระราชทานโอกาสบ�ำเพ็ญมหาสัตสดกทาน คือ การใหทานครั้งยิ่งใหญ อันไดแก ชาง มา โคนม นารี ทาสี ทาสา สรรพวัตถาภรณตาง ๆ รวม ทั้งสุราบานอยางละ ๗๐๐ กัณฑที่ ๔ วนประเวศ เปนกัณฑที่สี่กษัตริยเดินดงบาย พระพักตรสูเขาวงกต เมื่อเดินทางถึงนครเจตราชทั้งสี่กษัตริยจึงแวะ เขาประทับพักหนาศาลาพระนคร กษัตริยผูครองนครเจตราชจึงทูล เสด็จครองเมือง แตพระเวสสันดรทรงปฎิเสธ และเมื่อเสด็จถึงเขาวงกต ไดพบศาลาอาศรมซึ่งทาววิษณุกรรมเนรมิตตามพระบัญชาของทาว สักกะเทวราช กษัตริยทั้งสี่จึงทรงผนวชเปนฤๅษีพ�ำนักในอาศรมสืบมา กัณฑที่ ๕ ชูชก เปนกัณฑที่ชูชกไดนางอมิตดามาเปนภรรยา และหมายจะไดโอรสและธิดาพระเวสสันดรมาเปนทาส ในแควน กาลิคะมีพราหมณแกชื่อ ชูชก พ�ำนักในบานทุนวิฐะ เที่ยวขอทานตาม เมืองตาง ๆ เมื่อไดเงินถึง ๑๐๐ กหาปณะ จึงน� ำไปฝากไวกับพราหมณ ผัวเมียแตไดน�ำเงินไปใชเปนการสวนตัว เมื่อชูชกมาทวงเงินคืนจึงยก นางอมิตดาลูกสาวใหแกชูชก นางอมิตดาเมื่อมาอยูรวมกับชูชก ไดท�ำ หนาที่ของภรรยาที่ดี ท� ำใหชายในหมูบานเปรียบเทียบกับภรรยาตน หญิงในหมูบานจึงเกลียดชังและรุมท�ำรายทุบตี นางอมิตดา ชูชกจึง เดินทางไปทูลขอกัณหาชาลีเพื่อเปนทาสรับใช เมื่อเดินทางมาถึงเขา วงกตก็ถูกขัดขวางจากพรามเจตบุตรผูรักษาประตูปา
30 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ กัณฑที่ ๖ จุลพน เปนกัณฑที่พรานเจตบุตรหลงกลชูชก และชี้ทางสูอาศรมจุตดาบส ชูชกไดชูกลักพริกขิงแกพรานเจตบุตร อางวาเปนพระราชสาสนของพระเจ ากรุงสญชัย จึงได พาไปยังต นทาง ที่จะไปอาศรมฤๅษี กัณฑที่ ๗ มหาพน เปนกัณฑปาใหญ ชูชกหลอกลออจุต ฤๅษีใหบอกทางสูอาศรมพระเวสสันดรแลวก็รอนแรมเดินไพรไปหา เมื่อถึงอาศรมฤๅษี ชูชกไดพบกับอจุตฤๅษี ชูชกใชคารมหลอกลอจน อจุตฤๅษีจึงใหที่พักหนึ่งคืนและบอกเส นทางไปยังอาศรมพระเวสสันดร กัณฑที่ ๘ กัณฑกุมาร เปนกัณฑที่พระเวสสันดรทรงให ทานสองโอรสแกเฒาชูชก พระนางมัทรีฝนรายเหมือนบอกเหตุแหง การพลัดพราก รุงเชาเมื่อนางมัทรีเข าปาหาอาหารแล ว ชูชกจึงเข าเฝา้ ทูลขอสองกุมาร สองกุมารจึงพากันลงไปซอนตัวอยูที่สระ พระเวสสันดร จึงลงเสด็จติดตามสองกุมาร แลวจึงมอบใหแกชูชก กัณฑที่ ๙ กัณฑมัทรี เปนกัณฑที่พระนางมัทรีทรงไดตัด ความหวงหาอาลัยในสายเลือด อนุโมทนาทานโอรสทั้งสองแกชูชก พระนางมัทรีเดินเขาไปหาผลไม ในป าลึก จนคล อยเย็นจึงเดินทางกลับ อาศรม แตมีเทวดาแปลงกายเปนเสือนอนขวางทาง จนค�่ำเมื่อกลับถึง อาศรมไมพบโอรส พระเวสสันดรไดกลาววานางนอกใจ จึงออกเที่ยว หาโอรสและกลับมาสิ้นสติตอเบื้องพระพักตร พระองคทรงตกพระทัย
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 31 ลืมตนวาเปนดาบสจึงทรงเขาอุมพระนางมัทรีและทรงกันแสง เมื่อ พระนางมัทรีฟนจึงถวายบังคมประทานโทษ พระเวสสันดรจึงบอก ความจริงวาไดประทานโอรสแกชูชกแลว หากชีวิตไมสิ้นคงจะไดพบ นางจึงไดทรงอนุโมทนา กัณฑที่ ๑๐ สักกบรรพ เปนกัณฑที่พระอินทรจ�ำแลงกาย เปนพราหมณมาขอพระนางมัทรี แลวถวายคืนพรอมถวายพระพร ๘ ประการ ทาวสักกะเทวราชเสด็จแปลงเปนพราหมณเพื่อทูลขอพระนาง มัทรี พระเวสสันดรจึงพระราชทานให พระนางมัทรีก็ยินดีอนุโมทนา เพื่อรวมทานบารมีใหส�ำเร็จพระสัมโพธิญาณ เปนเหตุใหเกิดแผนดิน ไหวสะทาน ทาวสักกะเทวราชในรางพราหมณจึงฝากพระนางมัทรีไว ยังไมรับไปตรัสบอกความจริงและถวายคืนพรอมถวายพระพร ๘ ประการ กัณฑที่ ๑๑ มหาราช เปนกัณฑที่เทพเจาจ�ำแลงองคท�ำนุ บ�ำรุงขวัญสองกุมารกอนเสด็จนิวัติถึงมหานครสีพี เมื่อเดินทางผาน ปาใหญชูชกจะผูกสองกุมารไวที่โคนตนไม สวนตนเองปนขึ้นไปนอน บนตนไม เหลาเทพเทวดาจึงแปลงกายลงมาปกปองสองกุมาร จนเดิน ทางถึงกรุงสีพี พระเจากรุงสีพีเกิดนิมิตฝนตามค�ำท�ำนายยังความปติ ปราโมทยเมื่อเสด็จลงหนาลานหลวงตอนรุงเช าทอดพระเนตรเห็นชูชก พากุมารนอยสององค ทรงทราบความจริงจึงพระราชทานคาไถคืน ตอมาชูชกก็ดับชีพตักษัยดวยเพราะเดโชธาตุไมยอย ชาลีจึงได ทูลขอให ไปรับพระบิดาพระมารดานิวัติพระนคร ในขณะเดียวกันเจานครลิงคะ ไดโปรดคืนชางปจจัยนาคแกนครสีพี
32 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ กัณฑที่ ๑๒ ฉกษัตริย เปนกัณฑที่ทั้งหกกษัตริยถึงวิสัญญี ภาพสลบลงเมื่อไดพบหน าณอาศรมดาบสที่เขาวงกตพระเจ ากรุงสญชัย ใชเวลา ๑ เดือน กับ ๒๓ วันจึงเดินทางถึงเขาวงกต เสียงโหร องของทหาร ทั้ง ๔ เหลา พระเวสสันดรทรงคิดวาเปนขาศึกมารบนครสีพี จึงชวน พระนางมัทรีขึ้นไปแอบดูที่ยอดเขา พระนางมัทรีทรงมองเห็นกองทัพ พระราชบิดาจึงไดตรัสทูลพระเวสสันดรและเมื่อหกกษัตริยได พบหนา กันทรงกันแสงสุดประมาณ รวมทั้งทหารเหลาทัพ ท�ำใหปาใหญสนั่น ครั่นครืนทาวสักกะเทวราชจึงได ทรงบันดาลให ฝนตกประพรมหกกษัตริย และทวยหาญไดหายเศราโศก กัณฑที่ ๑๓ นครกัณฑ เปนกัณฑที่หกกษัตริยน�ำพยุหโยธา เสด็จนิวัติพระนครพระเวสสันดรขึ้นครองราชยแทนพระราชบิดา พระเจากรุงสญชัยตรัสสารภาพผิด พระเวสสันดรจึงทรงลาผนวชพร อม ทั้งพระนางมัทรี และเสด็จกลับสูสีพีนคร เมื่อเสด็จถึงจึงรับสั่งใหชาว เมืองปลอยสัตวที่กักขัง ครั้นยามราตรีพระเวสสันดรทรงปริวิตกวา รุงเชาประชาชนจะแตกตื่นมารับบริจาคทาน พระองคจะประทานสิ่งใด แกประชาชน ทาวโกสีหไดทราบจึงบันดาลใหมีฝนแกว ๗ ประการ ตกลงมาในนครสีพีสูงถึงหนาแขง พระเวสสันดรจึงทรงประกาศให ประชาชนขนเอาไปตามปรารถนา ที่เหลือใหขนเขาพระคลังหลวง ในกาลตอมาพระเวสสันดรเถลิงราชสมบัติปกครองนครสีพีโดยทศพิธ ราชธรรมบานเมืองรมเย็นเปนสุขตลอดพระชนมายุ
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 33 การเทศนนั้นพระภิกษุสงฆจะสับเปลี่ยน กันขึ้นเทศนทั้งวันโดยที่ไดรับใบนิมนตมาจากวัด อื่นบางจากวัดเราบางสลับกันไป เมื่อทานเทศน เสร็จแลวจะมีเจาภาพบูชากัณฑเทศนน�ำตนกัณฑ ถวายใหแกทานไปหรือมีปจจัยจะถวายทานเปน พิเศษ เรียกวา การแถมสมภาร วัฒนธรรมไทหลมนั้นจะมีกัณฑพิเศษเพิ่ม เขามา คือ กัณฑกุมาร มีสองกัณฑ กุมารตน กุมาร ปลาย และกัณฑฉลองเปนกัณฑสุดทาย การเทศน พระเวสแบบไทหลมโบราณนั้นเรียกวา “ล�ำพระเวส” เปนการอานหนังสือใบลานตัวอักษรธรรม ซึ่ง มีอยูหลายท�ำนองแตละกัณฑท�ำนองก็แตกตาง กันไปมีความไพเราะจับใจเมื่อไดยินเสียงเทศน แบบโบราณนั้นเหมือนไดกลิ่นไอความเปนโบราณ มาก ๆ ซึ่งทุกวันนี้จะหาผูเทศนแบบโบราณอยาง ที่วานี้ยากเสียแลว ระหวางที่พระเทศนอยูนั้น เพื่อ มิใหเปนการงวงเหงาหาวนอนบางครั้งก็มีการน�ำ หมากขี้อนซึ่งเก็บมาจากทุงนามีลักษณะเปนขน คลายขนเมน น� ำมาขวางกันไปมาติดผมเผ ายุงเหยิง อยางสนุกสนานหรือไมก็น�ำอาขาวพันกอนและ เงินเหรียญหวานเปนนัยวาเปนฝนโบกขรพรรษ ตกลงมานั่นเอง
34 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ สาระส�ำคัญ บุญผะเหวด หรืองานบุญมหาชาติ คือ งาน มหากุศล ใหร� ำลึกถึงการบ�ำเพ็ญบุญ คือ ความดีที่ยิ่งยวด อันมีการสละความเห็นแกตัว เพื่อผลคือประโยชนสุข อันไพศาลของมวลชนมนุษยชาติ เปนส�ำคัญ ดังนั้น บรรพชนชาวไทยอีสานแตโบราณ จึงถือเปนเทศกาลที่ ประชาชนทั้งหลายพึงสนใจรวมกระท�ำบ�ำเพ็ญ และได อนุรักษสืบทอดเปนวัฒนธรรมสืบมา จนถึงอนุชนรุนหลัง ที่ควรเห็นคุณคาและอนุรักษเปนวัฒนธรรมสืบไป นอกจากนี้ยังเปนการสังสรรค ระหวางญาติ พี่นองจากแดนไกลสมกับค�ำกลาวที่วา “กินขาวปุน เอาบุญผะเหวด ฟงเทศนมหาชาติ” ถึงแมวาปจจุบันความเจริญจะเขามาสูบาน นาทราย ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ มากเพียงใดก็ตาม แตความเปนวัฒนธรรมทองถิ่นที่ยัง คงฝงรากลึกอยูในจิตใจของผูคนในชุมชน ที่มีการด� ำเนิน วิถีชีวิตตามหลักฮีตสิบสองคลองสิบสี่ยังคงเหนียวแนน จนเปนเอกลักษณที่มีเสนหจนท�ำใหกลุมผู คนที่หลั่งไหล มาจากทั่วสารทิศที่เดินทางเขามาไดสัมผัสถึงกลิ่นไอ ความเปนวัฒนธรรมที่โดดเดนของชุมชนจนเกิดความ หลงไหลในมนตเสนหอยางไมรูลืม
วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 35 บรรณานุกรม สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคอีสาน เลม ๙. กรุงเทพฯ : มูลนิธิ สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ธนาคารไทย พานิชย, ๒๕๔๒. สัมภาษณ์ เชา วันคง. (๒๕๖๐). อายุ ๗๕ ป บ านเลขที่ ๘๑ บ านนาทราย หมู ๒ ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ. สัมภาษณ, ๑๘ กุมภาพันธ. เปลื้อง นันทะกูล. (๒๕๖๐). อายุ ๘๑ ป บ านเลขที่ ๑๒๒ บ านนาทราย หมู ๒ ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ. สัมภาษณ, ๑๘ กุมภาพันธ. พัด ใจเมธา. (๒๕๖๐). อายุ ๘๗ ป บานเลขที่ ๖๒ บานนาทราย หมู ๒ ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ. สัมภาษณ, ๑๘ กุมภาพันธ. เพชร จันทรเกิด. (๒๕๖๐). อายุ ๗๒ ป บ านเลขที่ ๗๑ บ านนาทราย หมู ๓ ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ. สัมภาษณ, ๑๘ กุมภาพันธ. เพียง ขัดมัน. (๒๕๖๐). อายุ ๗๘ ป บานเลขที่ ๙๐ บานนาทราย หมู ๒ ต�ำบลวังบาล อ�ำเภอหลมเกา จังหวัดเพชรบูรณ. สัมภาษณ, ๑๘ กุมภาพันธ.
การกอตั้งชุมชนของผูคนในอดีตจะนิยมเลือก พื้นที่ใกลกับแหลงน�้ำและปาไมกอนสิ่งอื่น ๆ เพราะวาน�้ำนั้นมีความส�ำคัญเปนอันดับแรก หากเลือกตั้งอยูไกลจากแหลงน�้ำจะท�ำให ไมสะดวกในการท�ำมาหากิน ซึ่งชาวบานในอดีต นิยมประกอบอาหารที่มีวัตถุดิบจากปลาเพราะ วาเปนสิ่งที่หามาไดโดยงาย และมีความอุดม สมบูรณเปนอยางมาก ดังค�ำกลาวโบราณที่วา “ในน�้ำมีปลา ในนามีขาว” พิธีเลี้ยงปผีกลางบาน บานปาเลา ต�ำบลปาเลา อ�ำเภอเมืองเพชรบูรณ จังหวัดเพชรบูรณ ผู้เขียน : อาจารยอังคณา จันทรแสงสี อาจารยประจ�ำสาขาวิชานาฏศิลปและศิลปะการแสดง นายวิโรจน หุนทอง นักวิชาการวัฒนธรรม นางสาวณัฐวดี แกวบาง นักวิชาการวัฒนธรรม ------------------------------------ --------------------------------------------------------------- ----------------------------------- --------------------------------------------------------------- 36 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
ความส�ำคัญรองลงมาจากแหลงน�้ำ คือปาไม เพราะมีประโยชนทั้งการน� ำไมมาสราง ที่อยูอาศัย เปนที่หาอาหารเชน พืชผัก ผลไม เห็ด หนอไม ไขมดแดง และสัตวอื่น ๆ การรักษา ปาของคนในอดีตมีความฉลาดเปนอยางมาก แทนที่จะมอบใหคนดูแลรักษาแตไมมอบให เพราะถาคนรูจักและเขาใจคนวาชอบแตได ไมชอบเสีย และไมซื่อตรง แอบลักลอบท�ำการ เอาประโยชนสวนตนจึงมอบใหผีปกปกรักษาป า สรางที่อยูให ผี เรียก ศาลกลางบ าน แล วประกอบ พิธีเชิญผีปูยาตายายที่ลวงลับไปแลวใหมาสิง สถิตย คอยเฝาดูแลปาและปกปกรักษาลูกหลาน ซึ่งในแตละปจะมีการเลี้ยงผีเพื่อเสริมสร างขวัญ ก�ำลังใจและความสามัคคีของคนในหมูบาน วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 39
บานปาเลา ต�ำบลปาเลา อ�ำเภอเมือง เพชรบูรณ จังหวัดเพชรบูรณ เปนหมูบานหนึ่ง ที่ชาวบานใหความเคารพนับถือตอสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษเพื่อเปนเครื่องยึด เหนี่ยวจิตใจของผูคนในหมูบาน และไดมีกา รสราง “ศาลตาปู” ปจจุบันตั้งอยูทางทิศเหนือ ของหมูบาน พิธีเลี้ยงผีกลางบานจะจัดเปนประจ�ำ ทุกปตรงกับ วันขึ้น ๖ ค�่ำ เดือน ๖ โดยมีราง ทรง (ชาวบานเรียกกันวา “คาบ”) เปนผูประ สานกับผูน�ำหมูบานเพื่อประกาศเสียงตามสาย ใหลูกบานทราบขาววาจะมีพิธีเลี้ยงผีกลางบา นวันไหน และเชิญชวนใหชาวบานรวมบริจาค เงินทอง ขาวของตามศรัทธา เพื่อจะไดน�ำเงิน ไปซื้อเครื่องเซนไหวมาใชในวันงาน ประกอบ ไปดวย หัวหมู ไก เหลา บุหรี่ ยาสูบ หมากพลู น�้ำอัดลม น�้ำเปลา ขนมหวาน ดอกไม ธูปเทียน และเสื้อผาเครื่องแตงตัวของรางทรง
เครื่องเซน เครื่องไหว ที่แปรเปลี่ยนต ามยุคสมัย กอนวันงานผูน�ำหมูบาน จะออกเดินทางเรี่ยไรทุนทรัพยจาก ชาวบาน เพื่อจะจัดเตรียมหาซื้อเครื่องเซนไหวไวใหพรอม จากอดีต ถึงปจจุบันไดมีการปรับเปลี่ยนเครื่องเซนไหวตามความสะดวกของ ยุคสมัย โดยมีผูเฒาผูแกในหมูบานชวยกันตรวจตรา และคอยใหค�ำ ปรึกษา บวกกับความรวมแรงรวมใจของชาวบานทุกครัวเรือน เครื่องเซนไหวหลัก ๆ ประกอบดวยอาหารจ�ำพวกเนื้อสัตว เชน หัวหมู ไกตม (ซึ่งตองเปนไกที่ถูกฆาโดยไมเชือดคอไก และ หาม ผาอกของไกเด็ดขาด โดยจะตองเปนการฆาแบบการทุบให ไกตายแล ว ลวงเอาเครื่องในของไกนั้นออกมาลางท�ำความสะอาดผานทวารหนัก แลวจึงยัดเครื่องในเขาไปไวดังเดิม ชาวบานใหเหตุผลวาไกจะไดดู เหมือนเปนไกทั้งตัวโดยที่อวัยวะของไกนั้นยังครบทุกสวนนั่นเอง) นอกจากนี้ ยังมีอาหารคาวหวานที่ชาวบานเตรียมมา ประกอบ ดวย บัวลอย ขนมต ม ข าวเกรียบ หรือขนมขบเคี้ยวที่มีขายตามร านคา ขาวเหนียว ขาวสาร น�้ำอัดลม ยาสูบ หรือ บุหรี่ เหลา หรือ เบียร และสิ่งที่ขาดไมไดคือ ดอกไม ธูป เทียน เหลา สมัยกอนชาวบานจะตมเอง แตปจจุบันกฎหมายเขม งวดมากขึ้น ชาวบานที่ตมเองเกรงจะถูกต�ำรวจจับจึงไมนิยมตม หัน มาซื้อเหลา ๔๐ ดีกรีแทน จนถึงปจจุบันนี้เพิ่มเบียรเขามาในพิธีตาม ความเหมาะสม เหลือเพียงแตบุหรี่ที่ยังมักนิยมใชเปนยาเส นที่ชาวบ าน ปลูกกันเองมารวมดวย โดยน�ำยาเสนที่ตากไวจนแหงแลวมามวน กับใบตองแหง ในอดีตอาจมีกัญชาดวย ผูอาวุโสประจ�ำหมูบานย�้ำวา 42 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
ของเซนไหวทุกอยางที่ท� ำมาในพิธีนั้น หามมีการกินกอนเด็ดขาด หรือ แมกระทั่งชิมก็ไมได การจะกินของเซนไหว ได นั้นต องหลังจากประกอบ พิธีเสร็จแลว ความละเมียดละไมนี้สะทอนใหเห็นภาพความเอาใจใส ในรายละเอียด เสมือนลูกหลานปรนนิบัติแกพอแมปูยาตายายเพื่อ แสดงถึงความกตเวทิตาคุณอีกทางหนึ่ง ขันคายรางทรง ๑. ขัน ๕ ขัน ๘ ๒. กรวยหมาก ๑ คู ๓. เทียน ๔. ไขไกดิบ ๕. เทียนน�้ำมนต ๖. เหลา เบียร ๗. ดาย ๑ ใน ๘. ยาสูบ ๑ ซอง ๙. บายศรีปากชาม ๑๐. เงินคาคาย จ�ำนวน ๙๙ บาท ๑๑. คาคายน�้ำมนต ๑๒ บาท ๑๒. ดาบประจ�ำตัว ๑ คู
เมื่อถึงวันงานพิธีเลี้ยงผีกลางบาน ซึ่ง ตรงกับวันขึ้น ๖ ค�่ำ เดือน ๖ ชาวบานจะเดินทาง มารวมตัวกันที่ศาลของหมูบานตั้งแตเช ามืดโดย จะชวยกันจัดวางเครื่องเซนไหวที่ไดเตรียมไว โดยจะมีแมนางแตง (ชาวบานป าเลาเรียกแมนาง แตงวา นางปากหวาน) และมีรางทรงคอยเปน ผูก� ำกับอยูตลอดเวลา ระหวางการจัดวางเครื่อง เซนไหวอยู ชาวบานที่เดินทางมาถึงจะน�ำขนม หวาน ขาวเรียงขาวแตน ขาวเกรียบกุง ผลไม น�้ำแดง และเหลา มารวมในพิธี หลังจากที่จัดวางเครื่องเซนไหวเสร็จ เปนที่เรียบรอยแลว ชาวบานมากันโดยพรอม เพียง จากนั้นรางทรงจึงเริ่มประกอบพิธีโดยยก ขันครูบอกกลาวระลึกถึงครูบาอาจารย แลว บอกกลาวเชิญผีเจาบานรวมถึงผีตนอื่น ๆ ที่ อาศัยอยูในหมูบาน ใหมารับเครื่องเซนไหว ซึ่ง เวลาที่ผีมารับเครื่องเซนไหวนั้นสวนใหญจะเข า ประทับที่รางทรง แลวลุกขึ้นแตงตัวตามใจชอบ ตอดวนการฟอนร�ำและนั่งลงกินเครื่องเซนไหว ตาง ๆ ที่จัดวางไว ทั้งนี้อาจจะผีบางตนที่เปน ปูยาตายายของคนในหมูบานที่เสียชีวิตไปแลว มาประทับทรงก็จะหันมาทักทายพูดคุยสอบถาม ถึงสารทุกขสุขดิบของลูกหลานนั่นเอง
รายชื่อผีที่เขาประทับทรงคาบ (แตละปจะมีผีจ�ำนวนไม เท ากัน หรือผีบางตนอาจจะไมมาเลยก็ได) ๑. ตาปูหรือปูใหญ เปนผีเจาบาน ๒. ตาโต เปนผีเจาที่บานปาเลา ๓. ตาดวง เปนผีที่คอยดูแลวัวควายใหชาวบานซึ่งชาวบาน ใหความเคารพนับถือกันมากเวลาน�ำวัวควายออกไปเลี้ยงตาม ทองทุงนามักจะบอกกลาวฝากฝงใหคอยดูแลวัวควายอยูเปนประจ�ำ อาศัยอยูพื้นที่เขตติดตอกับบานหนองนารี เเละบานพล�ำ ๔. ตาขุน เปนเจาที่บานปาเลาอีกองคหนึ่งดูแลรักษาพื้นที่ เขตติดตอกับบานปาเเดง ๕. เจาพอหิมโมนดูแลรักษาเขื่อนปาเลาเเละเขตพื้นที่ ใกลเคียง ๖. เจาพอหิมพาน ดูแลรักษาเขื่อนปาเลาเปนพี่ของเจาพอ หิมโมน ๗.เจาพอวังตาเหล็ก ดูแลรักษาพื้นที่กอนถึงเขื่อนปาเลา ๘. เจาพอวังโคง ดูแลรักษากอนถึงเขื่อนปาเลา ๙. ปูเขาเขียว ดูแลรักษาเขาปาเลา ๑๐. เจาปูซับกี่ ดูแลรักษาเขาปาเลา ๑๑. ยาซับกี่ ดูแลรักษาเขาปาเลา ๑๒. ปูสมอเเคลง ดูแลรักษาเขาปาเลา ๑๓. เจาพอดินด�ำ ดูแลรักษาเขาปาเลา ๑๔. เจาพอดินเเดง ดูแลรักษาเขาปาเลา 46 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ
๑๕. เจาพอหงษยน ดูแลรักษาบานโนนซึ่งเปนพื้นที่ตั้งหมูบ าน เกา กอนที่จะลมสลายไป เขตพื้นที่ติดตอกับบานปาเเดง ๑๖. เจาพอนาเกน รักษาพื้นที่เขตติดกับบานไร ต� ำบลสะเดียง อ�ำเภอเมืองเพชรบูรณ จังหวัดเพชรบูรณ ๑๗. เจาพอทองด� ำ เจาเเมทองค� ำ อาศัยอยูที่เสาไมต นตะเคียน ที่ตกน�้ำมันตั้งอยูบริเวณหนาโรงเรียนบานปาเลา ๑๘. ตาขุนสุด เปนผีที่ดลบรรดาลใหน�้ำทาอุดมสมบูรณ ๑๙. เเมนางเเถเเรเเท เปนผีปาที่ชอบมาแอบดูผูชายโสดใน หมูบานเพื่อน�ำไปท�ำเปนสามี ๒๐. เเมนางน�้ำเซาะทราย เปนผีปาที่ชอบมาแอบดูผูชายโสด ในหมูบานเพื่อน�ำไปท�ำเปนสามี ๒๑. เจาพอหลักเมือง อาศัยอยูที่ศาลเจาพอหลักเมือง ต�ำบล ในเมือง อ�ำเภอเมืองเพชรบูรณ จังหวัดเพชรบูรณ ๒๒. เจาพอปนปก ๒๓. เจาพอรมเขียว ๒๔. เจาพอกาปมณี วารสารศิลปวัฒนธรรมเพชบุระ ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๑๐ 47
เมื่อกลุมผีที่อาศัยอยูภายในหมูบาน มารับเครื่องเซนไหวจนเปนที่พอใจแล ว จากนั้น ก็จะมีการเชิญผีปาผีเขาผีหวยหนองคลองบึง ผีเจาพอเจ าเเมเเละผีที่ถูกผีป าผีเขาน� ำไปอยูดวย มารับเครื่องเซนไหว เเละมีการพูดคุยสอบถาม ถึงฝนฟาน�้ำทาในปนี้วาเปนอยางไร หลังจากที่ พูดคุยสอบถามกันเสร็จแลว จึงรวมกันน�ำชาง มาไกที่วางไวภายในศาลออกมาอาบน�้ำ และ ท�ำการร�ำคลองชางคลองมาคล องไก ตอจากนั้น จึงเปนการผูกแขนใหกับลูกหลานที่มารวมงาน สวนชาวบานบางสวนก็จะขอด ายผูกแขนนกลับ ไปผูกใหกลับลูกลานที่ไมสามารถเขามารวมใน งานได
การสงผี ถือวาเปนขั้นตอนสุดทายของการเลี้ยงผีกลางบาน โดยมีการตั้งขบวนแหไป ซึ่งประกอบไปดวยรางทรงถือดาบฟอนร�ำ เดินน�ำหนาพรอมโปรยขาวตอกดอกไม ตามดวยกลุมชาวบานที่รวม ไปในขบวนหาบไมกับถุงพลาสติกซึ่งอดีตชาวบานจะน�ำหวดนึงขาว เกา ๆ มาใช เเตในปจจุบันหันมาใชเปนถุงพลาสติกเเทน ซึ่งภายในถุง ดังกลาวจะประกอบไปดวย ขาวด�ำ ขาวเเดง ขาวขาว กุงพลา ปลาย�ำ หมากพลู ยาสูบ พริก เกลือ มะเขือ ปลารา เเละยังมีการน�ำดินมา ปนเปนรูปคนในบ านตามจ� ำนวนที่มีเพื่อเปนตัวเเทนของคนในครอบครัว ใสไวในถุงนั้นดวย และยังมีการปนดินเปนสัตวเลี้ยงตามจ�ำนวนที่มีใน บานนั้นด วย ในระหวางการแหขบวนสงผีอยูนั้นจะมีการตีฆ องตีกลอง รองร�ำกันไปตลอดเสนทาง เมื่อขบวนแหเดินไปถึงยังบริเวณทางแยก ชาวบานก็จะมีการยิงปนสงสัญญานใหชาวบานรูวาขบวนไดเเหมาถึง บริเวณนั้นแลวเพื่อเปนการบอกใหชาวบานพากันหลบไมออกมา นอกบาน ซึ่งตรงทางแยกแตละที่รางทรงจะน�ำมีดดาบที่ถือมาดวย วาดกรีดไปกับพื้นดินเพื่อไมใหบรรดาผีตาง ๆ ไดแวะเขาไปตามทาง แยกท�ำอันตรายใหเกิดกับลูกหลานที่อาศัยอยูในบาน เมื่อขบวนแหเดินทางถึงปายทางเขาหมูบ าน (ชาวบ านป าเลา เรียกบริเวณนั้นวา บนโนน) ชาวบานจะพากันโยนไมกับถุงพลาสติก ที่หาบมาทิ้งไวมุมใดมุมหนึ่งเพื่อใหเปนเสบียงในการเดินทางของกลุม ผีระหวางทาง สวนรางทรงก็จะโยนดาบลงไปเพื่อเปนการสงผีใหออก จากรางกายของตนเองจึงถือไดวาเปนการเสร็จสิ้นพิธีการเลี้ยงผี กลางบานในปนี้นั่นเอง 50 ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ