หนังสือแผนที่ทางวัฒนธรรม

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง แผนที่ทางวัฒนธรรม จังหวัดลำ ปาง ผู้เรียบเรียง อาจารย์ธวัชชัย ทำ ทอง คณะผู้วิจัย อาจารย์ธวัชชัย ทำ ทอง หัวหน้าโครงการ ผู้ช่วยศาสตราจารย์สมชาย เมืองมูล ผู้ร่วมวิจัย อาจารย์ตุลาภรณ์ แสนปรน ผู้ร่วมวิจัย อาจารย์ภาณุวัฒน์ สกุลสืบ ผู้ร่วมวิจัย อาจารย์กมลวรรณ ทาวัน ผู้ร่วมวิจัย นายวีรศักดิ์ ของเดิม ผู้ร่วมวิจัย โครงการวิจัยการสร้างอัตลักษณ์ใหม่ จากทุนทางวัฒนธรรมจังหวัดลำปางยุคล้านนา ภายใต้แผนโครงการวิจัยการจัดการทุนทางวัฒนธรรมท้องถินเพื่อรักษาคุณค่าสู่การยกระดับ่ มูลค่าทางเศรษฐกิจของเซรามิก จังหวัดลำปาง สนับสนุนโดยหน่วยบริหารและจัดการทุนและนวัตกรรมด้านการพัฒนาระดับพืนที้ ่ (บพท.)

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง แผนที่ทางวัฒนธรรม จังหวัดลำปาง ผู้เขียน ธวัชชัย ท�ำทอง และคณะ พิมพ์ครั้งแรก มิถุนายน 2565 จำนวน 100 เล่ม พิมพ์ที่ ร้านแบบอาร์ตกราฟฟิค เลขที่ 161/45 ซอย 4 ถนนช้างเผือก ต�ำบลศรีภูมิ อ�ำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่50200 โทร. 086-6732900 Email : [email protected] ข้อมูลเพื่อการอ้างอิง ธวัชชัย ท�ำทอง และคณะ. (2565). แผนที่ทางวัฒนธรรม จังหวัดล�ำปาง.(พิมพ์ครั้งที่ 1). เชียงใหม่: ร้านแบบอาร์ตราฟฟิค. ISBN: 978-616-8074-20-6 จัดทำโดย มหาวิทยาลัยราชภัฏล�ำปาง หน่วยงานสนับสนุน หน่วยบริหารและจัดการทุนและนวัตกรรมด้านการพัฒนาระดับพื้นที่ (บพท.) กระทรวงการอุดมศึกษา วิทยาศาสตร์วิจัยและนวัตกรรม

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง คำนำ หนังสือแผนที่ทางวัฒนธรรมจังหวัดล�ำปางฉบับนี้ เป็นผลจากโครงการวิจัยการสร้างอัตลักษณ์ใหม่จากทุนทาง วัฒนธรรมจังหวัดล�ำปางยุคล้านนา ภายใต้แผนงานโครงการการจัดการทุนทางวัฒนธรรมท้องถิ่น เพื่อรักษาคุณค่า สู่การยกระดับมูลค่าทางเศรษฐกิจของเซรามิกจังหวัดล�ำปาง ภายใต้แผนงานการสร้างแผนธุรกิจเพื่อสร้างเศรษฐกิจ ฐานรากรองรับการเปลี่ยนแปลงและวิกฤตการณ์ด้านเศรษฐกิจและแก้ไขปัญหาความยากจน โดยการสนับสนุนจาก หน่วยบริหารและจัดการทุนวิจัยและนวัตกรรมด้านการพัฒนาระดับพื้นที่(บพท.) โดยคณะนักวิจัยจากมหาวิทยาลัย ราชภัฏล�ำปาง ได้ด�ำเนินการวิจัยศึกษาค้นคว้าลงพื้นที่ เพื่อส�ำรวจแหล่งมรดกทางวัฒนธรรมในพื้นที่ 13 อ�ำเภอของ จังหวัดล�ำปางเพื่อน�ำข้อมูลมาสังเคราะห์ซึ่งอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรมของจังหวัดล�ำปาง โดยมีผลผลิตจากงานวิจัย ดังกล่าวได้แก่ หนังสืออัตลักษณ์8 วิถีจังหวัดล�ำปาง ฐานข้อมูลเว็บไซต์Lampangculture.com และแผนที่ทาง วัฒนธรรมจังหวัดล�ำปาง แผนที่ทางวัฒนธรรมฉบับนี้คณะผู้วิจัยได้ด�ำเนินการศึกษารวบรวมแหล่งมรดกทางวัฒนธรรมในหลากหลายมิติ ของจังหวัดล�ำปาง โดยแบ่งแยกข้อมูลออกเป็นอ�ำเภอต่างๆ เพื่อง่ายต่อการศึกษาค้นคว้าหรือหาพิกัดต�ำแหน่งมรดก ทางวัฒนธรรม โบราณสถาน กลุ่มช่าง กลุ่มวิสาหกิจชุมชน แหล่งเรียนรู้หรือพิพิธภัณฑ์ซึ่งจะเป็นประโยชน์ในศึกษา และการค้นหาข้อมูลของผู้สนใจศึกษางานด้านวัฒนธรรมของจังหวัดล�ำปางต่อไป โดยคณะผู้วิจัยขอขอบคุณหน่วย ทุนที่ให้การสนับสนุนคือหน่วยบริหารและจัดการทุนวิจัยและนวัตกรรมด้านการพัฒนาระดับพื้นที่(บพท.) กระทรวงการ อุดมศึกษาวิทยาศาสตร์วิจัยและนวัตกรรม ที่ให้การสนับสนุนและผลักดันโครงการวิจัยดังกล่าวให้บรรลุตามเป้าหมาย ขอขอบคุณผู้ทรงคุณวุฒิทุกท่านที่ให้ค�ำชี้แนะในการปรับปรุงให้ผลงานดังกล่าวส�ำเร็จลุล่วง ขอขอบคุณผู้มีส่วน เกี่ยวข้องทุกท่านที่เอื้อเฟื้อและอ�ำนวยความสะดวกทั้งการลงพื้นที่เก็บข้อมูลภาคสนามและมีส่วนในการช่วยเหลือ คณะผู้วิจัยเป็นอย่างดีคณะผู้วิจัยหวังว่าแผนที่ทางวัฒนธรรมจังหวัดล�ำปางฉบับนี้จะเป็นประโยชน์ส�ำหรับผู้ที่สนใจ เรื่องราวทางวัฒนธรรมของจังหวัดล�ำปางต่อไป ธวัชชัย ทำทองและคณะ มีนาคม 65 ก

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง สารบัญ คำนำ ก สารบัญ ข พัฒนาการทางสังคมและประวัติศาสตร์เมืองลำปาง 1 จังหวัดล�ำปางยุคก่อนประวัติศาสตร์ 1 จังหวัดล�ำปางในยุคประวัติศาสตร์สมัยหริภุญไชย 1 จังหวัดล�ำปางยุคสมัยล้านนาสู่รัตนโกสินทร์ 2 ชื่อบ้านนามเมือง “จังหวัดล�ำปาง” 3 1. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอเมือง 4 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอเมือง 1 6 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอเมือง 2 8 2. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอเกาะคา 10 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอเกาะคา 12 3. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภองาว 14 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภองาว 16 4. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอแจ้ห่ม 18 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอแจ้ห่ม 20 5. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอเถิน 22 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอเถิน 24 6. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอเมืองปาน 26 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอเมืองปาน 28 7. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอแม่ทะ 30 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอแม่ทะ 32 8. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอแม่พริก 34 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอแม่พริก 36 9. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอแม่เมาะ 38 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอแม่เมาะ 40 10. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอวังเหนือ 42 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอวังเหนือ 44 11. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอสบปราบ 46 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอสบปราบ 48 ข

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง 12. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอเสริมงาม 50 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอเสริมงาม 52 13. ข้อมูลพื้นฐานอ�ำเภอห้างฉัตร 54 แผนที่ทางวัฒนธรรมอ�ำเภอห้างฉัตร 56 บรรณานุกรม ค

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง พัฒนาการทางสังคมและประวัติศาสตร์เมืองลำปาง จังหวัดลำปางยุคก่อนประวัติศาสตร์ จังหวัดล�ำปางถือเป็นพื้นที่ส�ำคัญในการศึกษาด้านธรณีวิทยาซึ่งพบหลักฐานที่ชี้ให้เห็นถึงพัฒนาการทางภูมิศาสตร์ รวมถึงการขุดค้นพบซากฟอสซิลของสัตว์ยุคดึกด�ำบรรพ์เป็นจ�ำนวนมาก นอกจากนี้ในปีพุทธศักราช2541ได้พบหลักฐาน ของมนุษย์โบราณในยุคก่อนประวัติศาสตร์ได้แก่ มนุษย์โอโมอีเรคตัส หรือ เป็นที่รู้จักกันในนามของ มนุษย์เกาะคาที่มีอายุ กว่า 500,000 ปี โดยมีการค้นพบชิ้นส่วนกะโหลกด้านขวา ฟันหน้า ฟันขวา และส่วนอื่นๆ บริเวณพื้นที่ชุมชนบ้านหาดปู่ด้าย หมู่ที่ 1 ต.นาแส่ง อ.เกาะคา ทางทิศใต้ของตัวเมืองล�ำปาง ราว 40 กิโลเมตร ถือเป็นการค้นพบทางโบราณคดีที่ส�ำคัญของ ประเทศไทย หลักฐานส�ำคัญของการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์ยุคก่อนประวัติศาสตร์ในพื้นที่จังหวัดล�ำปางอีกแห่งหนึ่งได้แก่ร่อง รอยการตั้งถิ่นฐานที่อยู่อาศัยของมนุษย์ในยุคหินใหม่ถึงช่วงยุคโลหะในเขตพื้นที่รอยต่อระหว่างอ�ำเภอแม่เมาะและอ�ำเภอ งาวบริเวณเทือกเขาในพื้นที่ศาลเจ้าพ่อประตูผา ซึ่งพบว่ามีการตั้งถิ่นฐานอยู่อาศัยของมนุษย์อายุกว่า 3,000 ปีจากการขุด ค้นทางโบราณคดีพบโครงกระดูกมนุษย์ที่ฝังไปพร้อมกับภาชนะข้าวของเครื่องใช้ซึ่งสะท้อนถึงความเชื่อเรื่องชีวิตหลังความ ตายและรูปแบบการประกอบพิธีศพนอกจากนี้ในพื้นที่บริเวณใกล้กันนั้นยังพบภาพเขียนสีของมนุษย์ยุคก่อนประวัติศาสตร์ บนเพิงผาจ�ำนวนมากถึง 1,872 ภาพที่แสดงถึงสภาพชีวิตความเป็นอยู่และพิธีกรรมดูสามารถจัดแบ่งออกได้เป็น 7 กลุ่ม ตามรูปแบบของงานจิตรกรรมที่เขียนอยู่บนเพิงผานั้นๆกล่าวคือกลุ่มที่1 ผาเลียงผา กลุ่มที่2 ผานกยูง กลุ่มที่3 ผาวัว กลุ่ม ที่4ผาเต้นระบ�ำกลุ่มที่5ผาหินตั้งกลุ่มที่6ผานางกางแขน กลุ่มที่7ผาล่าสัตว์และผากระจง นอกจากนี้ในพื้นที่ใกล้เคียงกัน นั้นยังพบภาพเขียนสีในถ�้ำต่างๆอีกด้วยจากการค้นพบหลุมศพและภาพจิตรกรรมบนบนเพิงผาดังกล่าวถือเป็นหลักฐาน ส�ำคัญที่ชี้ให้เห็นถึงพัฒนาการทางสังคมและวัฒนธรรมโดยเฉพาะหลักฐานการตั้งถิ่นฐานความเชื่อและพิธีกรรมของมนุษย์ ยุคก่อนประวัติศาสตร์ในพื้นที่จังหวัดล�ำปางก่อนที่จะมีการพัฒนาสังคมและวัฒนธรรมสู่ยุคประวัติศาสตร์ในเวลาต่อมา จังหวัดลำปางในยุคประวัติศาสตร์สมัยหริภุญไชย ต่อมาเมื่อเข้าสู ่ยุคประวัติศาสตร์ในช ่วงแรกหลักฐานที่เชื่อมโยงในยุคสมัยดังกล ่าวมักจะเป็นเอกสารทาง ประวัติศาสตร์ประเภทต�ำนานที่มักจะเขียนพรรณนาเหตุการณ์ที่เกิดจากการรวบรวมข้อมูลที่มาจากมุขปาฐะที่เล่าบอก สืบต่อกันมา บางครั้งหลายประเด็นขาดหลักฐานทางประวัติศาสตร์สนับสนุน จากการขุดค้นทางโบราณคดีเพื่อศึกษาชั้นดิน ทางวัฒนธรรมในเขตเมืองโบราณล�ำปางพบว่าชั้นดินที่อยู่อาศัยแรกเริ่มของมนุษย์ในบริเวณเมืองล�ำปางนี้มีหลักฐานเกี่ยวกับ วัตถุทางวัฒนธรรม เช่น ภาชนะดินเผาและหลักฐานอื่นๆ ที่มีความคล้ายคลึงกับวัฒนธรรมหริภุญชัย ที่พบในเมืองล�ำพูน จึงเป็นหลักฐานยืนยันว่าเมืองล�ำปางและเมืองเขลางค์นคร เป็นเมืองโบราณที่มีอายุร่วมสมัยกับเมืองหริภุญชัย มีเรื่องราว สอดคล้องกับเหตุการณ์ที่ปรากฏในตํานานว่าเกี่ยวข้องพระนางจามเทวีเสด็จมาในดินแดนนี้(สุรพล ด�ำริห์กุล, 2562: 33) กล่าวอธิบายคือพื้นที่จังหวัดล�ำปางพบหลักฐานที่ปรากฏอยู่ในเอกสารโบราณหลายฉบับที่มีลักษณะเป็นต�ำนานกึ่งประวัติศาสตร์ ที่กล่าวถึงความเก่าแก่ของเมืองโบราณที่มีมาตั้งแต่ครั้งยุคสมัยหริภุญชัยในเขตลุ่มแม่น�้ำวังตอนกลางจ�ำนวน2เมืองอันได้แก่ เมืองเขลางค์นครและเมืองล�ำปางซึ่งปัจจุบันทั้งสองเมืองยังคงพบหลักฐานแนวคันดินก�ำแพงเมืองคูน�้ำและร ่องรอย โบราณสถานหลงเหลืออยู่ค่อนข้างชัดเจน นอกเหนือจากคูน�้ำคันดินที่เป็นองค์ประกอบของเมืองโบราณแล้วยังพบเศษ เครื่องถ้วยภาชนะดินเผาเครื่องมือเครื่องใช้ต่างๆรวมถึงการพบพระพิมพ์ดินเผาที่สามารถระบุช่วงอายุสมัยไปถึงยุคปลาย หริภุญชัยราวพุทธศตวรรษที่ 17 - 18 กรณีวัดพระธาตุล�ำปางหลวงได้มีการผูกต�ำนานเชื่อมโยงกับพระพุทธรูปปางสมาธิ แบบนาคปรกศิลปะแบบเขมรตอนปลายหรือศิลปะแบบละโว้แกะสลักด้วยหินทรายแดงลงรักและปิดทองซึ่งประดิษฐานอยู่ ในวิหารพระเจ้าศิลาหรือวิหารละโว้ด้านทิศตะวันตกขององค์พระบรมธาตุ วัดพระธาตุลําปางหลวง ซึ่งเล่าขานตามต�ำนาน ระบุว่า พระพุทธรูปองค์นี้เป็นพระพุทธรูปที่พระเจ้ากรุงละโว้ซึ่งเป็นพระบิดาของพระนางจามเทวีได้มอบให้กับเจ้าอนันตยศ ผู้เป็นหลานโดยได้อัญเชิญมาจากกรุงละโว้และน�ำมาประดิษฐานไว้ที่วัดพระธาตุล�ำปางหลวงแห่งนี้ถึงแม้ต�ำนานกับรูป แบบงานพุทธศิลป์ขององค์พระพุทธรูปจะมีความขัดแย้งกันกับช่วงอายุสมัยที่ระบุไว้ในต�ำนาน แต่ก็เป็นภาพสะท้อนให้เห็น 1

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ว่าการเชื่อมโยงประวัติศาสตร์และการรับรู้ของผู้คนในพื้นที่จังหวัดล�ำปางผ่านเรื่องเล่าและต�ำนานของเมืองล�ำปางในยุค สมัยหริภุญชัย ส่วนเมืองเขลางค์นครนั้นถือเป็นศูนย์กลางอ�ำนาจการปกครองพื้นที่เขตลุ่มแม่น�้ำวังมาจนกระทั่งถึงยุคสมัย ล้านนา และช่วงพม่าปกครอง ลักษณะรูปสัณฐานของเมืองเขลางค์นครเป็นเมืองที่อยู่ขนาบกับแม่น�้ำมีสัณฐานอุปมาดั่ง หอยสังข์ซึ่งคล้ายกันกับผังเมืองแพร่และผังเมืองหริภุญชัยพบร่องรอยกําแพงที่มีลักษณะเป็นคันดินซ้อนชั้นและคูน�้ำดิน บางส่วนที่สร้างขึ้นหลายชั้นคั่นด้วยประตูเมืองและป้อมปราการรวมถึงการพบซากโบราณสถานเป็นจ�ำนวนมากที่มีหลักฐาน ร่องรอยที่เชื่อมโยงถึง ยุคหริภุญชัยตอนปลายรวมถึงการขุดค้นพบพระพิมพ์และพระปูนปั้นสมัยหริภุญชัยที่วัดร้างปันเจิง (ศักดิ์รัตนชัย, 2512: 109) ซึ่งถือเป็นหลักฐานที่สนับสนุนเรื่องราวต�ำนานและประวัติศาสตร์ของเมืองเขลางค์นครในยุค หริภุญชัยที่ส�ำคัญ จังหวัดลำปางยุคสมัยล้านนาสู่รัตนโกสินทร์ การล่มสลายของแคว้นหริภุญชัยเกิดจากแผนการที่พญามังรายได้วางไว้อย่างแยบคายท�ำให้กองทัพของพระองค์ เข้ายึดเมืองหริภุญชัยได้อย่างง่ายดายจากนั้นได้เข้าปราบปรามยึดหัวเมืองบริวารของหริภัญชัยไว้ซึ่งหนึ่งในนั้นคือเมืองเขลางค์นคร และต่อมาได้ถูกผนวกรวมเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรล้านนา และได้มีการพัฒนาบ้านเมืองให้มีความเจริญรุ่งเรืองมากขึ้น โดยได้มีการขยายเมืองจากเดิมให้กว้างขวางออกไปในราวครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ 20 เป็นต้นมา ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 21 ปรากฏหลักฐาน การระบุชื่อเมืองเขลางค์นครเปลี่ยนไปเป็นเมืองนครหรือนครชัย และใช้ชื่อนี้เรื่อยมาจนกระทั่งถึงช่วงต้น พุทธศตวรรษที่ 25 ควบคู่กับชื่อเมืองละกอน ในช่วงสมัยพม่ายึดครองล้านนาในตอนต้นพุทธศตวรรษที่22เมืองนครล�ำปางตกอยู่ภายใต้ การปกครองของพม่า เช่นเดียวกับเมืองอื่นๆ นับตั้งแต่ปลายพุทธศตวรรษที่23 เป็นต้นมา หัวเมืองในล้านนาเกิดความไม่สงบ เนื่องจากมีการต่อสู้ แย่งชิงอ�ำนาจกันเองระหว่างหัวเมืองก่อให้เกิดความระส�่ำระสายทั่วไป ในขณะที่พม่าเอาแต่ผลประโยชน์จึงปล่อยละเลย รวมถึงไม่สามารถควบคุมสถานการณ์ภายในได้ช่วงเวลานั้นเจ้าเมืองนครล�ำปางถึงแก่กรรม พม่าไม่ได้แต่งตั้งผู้ใดสืบทอด ต�ำแหน่งแทน มีแต่ขุนเมืองทั้งสี่รั้งเมือง คือ แสนหนังสือ แสนเทพ นายเรือน และจเรน้อย ซึ่งขุนนางเหล่านี้ไม่มีใครมี อ�ำนาจสิทธิขาดอย่างแท้จริงจึงท�ำให้เมืองล�ำพูนซึ่งมีท้าวมหายศเป็นแม่ทัพเห็นโอกาสยกทัพมาโจมตีและยึดเมืองล�ำปางซึ่ง หมายถึงพื้นที่เวียงพระธาตุล�ำปางหลวงไว้และได้เรียกเก็บภาษีและฉุดคร่าชาวบ้านก่อความเดือดร้อนแก่ราษฎรเป็นอันมาก จากเหตุการณ์ดังกล่าวท�ำให้หนานทิพย์ช้างกลายเป็นวีรบุรุษผู้สังหารท้าวมหายศพร้อมกองทัพเมืองล�ำพูนได้ส�ำเร็จชาวเมือง จึงได้สถาปนาให้หนานทิพย์ช้างขึ้นเป็นเจ้าเมืองนครล�ำปาง นามว่า “พญาสุลวลือชัย” ต่อมาพระองค์ ได้แต่งเครื่องราช บรรณาการไปถวายพระเจ้ากรุงอังวะเพื่อขอรับการแต ่งตั้งอย ่างเป็นทางการตามธรรมเนียมที่เคยปฏิบัติสืบต ่อกันมา พระเจ้ากรุงอังวะจึงได้พระราชทานนามว่า“พญาไชยสงคราม” หลังจากพิราลัยแล้วเจ้าฟ้าหลวงชายแก้วราชบุตรได้ครอง เมืองล�ำปางแทน โดยเจ้าฟ้าชายแก้วมีราชบุตรและธิดารวมทั้งสิ้น 10 องค์เฉพาะที่เป็นราชบุตรมีอยู่ 7 องค์มีพญากาวิละ เป็นเชษฐา ซึ่งเจ้าชายทั้งเจ็ดองค์นี้เองที่เป็นต้นสายสกุลวงศ์เจ้าเจ็ดตน ที่ได้ร่วมกันต่อสู้ปลดแอกจากอ�ำนาจการปกครอง ของพม่าจากความช่วยเหลือจากกองทัพสยาม โดยเมืองนครล�ำปาง ถูกใช้เป็นฐานที่มั่นส�ำคัญของฝ่ายล้านนาและสยาม ตลอดระยะเวลาของการต่อสู้และการกวาดต้อนผู้คนเพื่อเข้ามาเป็นไพร่เมืองหรือเป็นก�ำลังส�ำหรับการฟื้นฟูหัวเมืองล้านนานั้น เมืองนครล�ำปาง ถือเป็นฐานกําลังอันส�ำคัญที่ช่วยสนับสนุนจนท�ำให้เมืองต่างๆ ในล้านนาสามารถฟื้นตัวจนเกิดความมั่นคง ในปีพ.ศ.2348 - 2349 ในช่วงสมัยพญาค�ำโสมหรือเจ้าหลวงค�ำโสมเจ้าผู้ครองนครล�ำปาง ได้มีเหตุการณ์ส�ำคัญ ในการเปลี่ยนแปลงพื้นที่ศูนย์กลางบ้านเมืองของเมืองนครล�ำปางโดยการน�ำของเจ้าอุปราชดวงทิพย์ซึ่งต่อมาคือพระเจ้า หอคําดวงทิพย์เจ้าผู้ครองนครลําปางองค์ที่5 พระเจ้าประเทศราชล้านนาได้เป็นแกนน�ำในการฟื้นฟูบ้านเมืองนครล�ำปาง โดยเฉพาะบทบาทส�ำคัญคือการขยายพื้นที่และย้ายศูนย์กลางเมืองมายังฝั่งตะวันออกของแม่น�้ำวังที่เรียกว่า เวียงใต้(ธวัชชัย ท�ำทอง, 2563) เมืองที่สร้างใหม่นี้ได้มีการขุดคูเมือง และ ก่อกําแพงอิฐ เป็นแนวยาวไปตามแม่น�้ำวัง เมื่อสร้างศูนย์กลาง เมืองใหม่ในฝั่งตะวันออกของแม่น�้ำวังแล้ว จึงท�ำให้ลักษณะผังของเมืองนครลําปางขนาบอยู่บนฝั่งแม่น�้ำวังทั้งสองด้าน เมืองนครลําปางแห่งใหม่นี้ใช้เป็นศูนย์กลางการปกครองและเป็นที่อยู่ของเจ้าผู้ครองนคร เจ้านาย และขุนนาง ตลอดจน ไพร่พล ส่วนบริเวณเวียงเก่าทางฝั่งทิศเหนือ และตะวันตกของแม่น�้ำวัง คือ เวียงเขลางค์นครกับเวียงนครล�ำปางนั้นคงเป็นที่ 2

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง อยู่ของไพร่พลเมืองโดยเฉพาะกลุ่มชาวพะเยาที่อพยพหนีภัยสงครามพม่าเข้ามาพึ่งบารมีเจ้า 7ตน ในราวปีพ.ศ.2323กลุ่ม ชาวเชียงแสนและเมืองบริวารที่ถูกกวาดต้อนมาเมื่อคราวเชียงแสนแตกในปีพ.ศ.2347ต่อมาชาวเชียงแสน และชาวพะเยา ส่วนใหญ่ได้ถูกเกณฑ์ให้กลับไปตั้งถิ่นฐานตามบ้านเมืองเดิมของตน โดยชาวพะเยาได้ย้ายกลับไปฟื้นฟูเมืองพะเยาอีกครั้งใน พ.ศ.2386 (สุรพล ด�ำริห์กุล, 2562: 50-51) และชาวเชียงแสนบางส่วนได้ถูกเกณฑ์ให้ไปตั้งเมืองเชียงแสนอีกครั้งในราวต้น พุทธศตวรรษที่25หลังจากนั้นลักษณะการวางผังเมืองและการก�ำหนดกฎเกณฑ์การตั้งถิ่นฐานของผู้คนที่อยู่ในเมืองนคร ล�ำปางทั้งในสถานะเชลยสงครามสถานะผู้มาพึ่งพาอาศัยบารมีของเจ้าเมืองล�ำปางและสถานะอื่นๆต้องถูกปรับเปลี่ยนไป รวมถึงการเปลี่ยนแปลงของรัฐสยามที่เข้ามามีบทบาทในการควบคุมการปกครองรวมถึงการบริหารจัดการทรัพยากรและ ผลประโยชน์จ�ำนวนมหาศาลที่เกิดขึ้นในหัวเมืองล้านนาจากการเข้ามาติดต่อค้าขายและการสัมปทานทรัพยากรป่าไม้อีกทั้ง การที่มีแนวโน้มของชาติมหาอ�ำนาจตะวันตกที่จะเป็นปัญหาภัยคุกคามภายในพื้นที่ของรัฐสยามและหัวเมืองประเทศราช ส่งผลให้รัฐบาลสยามจ�ำเป็นต้องปรับเปลี่ยนท่าทีในการปกครองอาณาจักล้านนาใหม่ในช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ 25 ในปลายพุทธศตวรรษที่24ได้มีตัวแทนรัฐบาลอังกฤษได้เข้ามาขออนุญาตท�ำสัมปทานป่าไม้ในเขตพื้นที่ล้านนา ผ่านรัฐบาลสยามโดยรัฐบาลสยามเองได้ผลประโยชน์จากการสัมปทานในช่วงแรกนี้ไม่มากนักโดยอังกฤษได้มีตัวแทนการค้า ซึ่งมีสถานะเป็นคนในบังคับของตนมาดูแลกิจการป่าไม้รวมถึงแรงงานในส่วนต่างๆโดยเฉพาะคนพม่า ไทใหญ่ตองสู้และมอญ ส่งผลให้เศรษฐกิจการค้าในหัวเมืองล้านนาในช่วงนี้ดีขึ้น แต่ทว่าในช่วงที่มีการสัมปทานป่าไม้นั้นมักจะเกิดปัญหากรณีข้อ พิพาทเกี่ยวกับพื้นที่ และผลประโยชน์จากสัมปทานป่าไม้กับบริษัทอังกฤษและเจ้านายล้านนาบ่อยครั้ง ส่งผลให้รัฐบาล สยามต้องเข้ามาจัดการปัญหาดังกล่าว อีกทั้ง สยามยังเล็งเห็นถึงผลประโยชน์อันมหาศาลที่เกิดจากการสัมปทานป่าไม้จึง เร่งเข้ามาควบคุมกิจการป่าไม้ของเจ้าเมืองล้านนา โดยรัฐบาลสยามได้ออกสนธิสัญญาเชียงใหม่ฉบับแรกในปีพ.ศ.2417 เพื่อเข้ามาลิดรอนอ�ำนาจและควบคุมสิทธิผลประโยชน์ของเจ้านายล้านนา รัฐบาลสยามได้ออกพระราชอ�ำนาจควบคุม การออกสัมปทานของเจ้าเมือง เพื่อควบคุมให้การออกสัมปทานป่าไม้แก่คนต่างชาติของเจ้าเมืองต้องได้รับการอนุมัติจาก รัฐบาลสยามหลังจากนั้นในปีพ.ศ.2439 รัฐบาลสยามได้จัดตั้งกรมป่าไม้เพื่อดูแลเกี่ยวกับกิจการป่าไม้ทั้งหมด ตามด้วย การโอนกรรมสิทธิ์ป่าไม้ของเจ้าเมืองทุกเมืองนครให้เป็นกรรมสิทธิ์ของแผ่นดิน เจ้าเมืองได้รับค่าตอบแทนเพียงกึ่งหนึ่งของ เงินค่าตอไม้แต่สยามก็ยังผ่อนปรนให้เจ้าเมืองสามารถขอสัมปทานป่าไม้ได้(ภิญญพันธุ์ พจนะลาวัณย์, 2559: 66) ภาย หลังจากปีพ.ศ.2443 สยามประสบความส�ำเร็จในการรวมอ�ำนาจเข้าสู่ศูนย์กลาง รูปแบบการปกครองแบบประเทศราช จึงเปลี่ยนเป็นระบบมณฑลเทศาภิบาลโดยมีข้าราชการที่ได้รับการแต่งตั้งจากรัฐบาลสยามขึ้นมาปกครอง โดยในช่วงแรก ของการปฏิรูปสยามได้ส่งข้าหลวงประจ�ำเมืองเข้ามาบริหารจัดการเมืองร่วมกับเจ้าเมืองและขุนนางท้องถิ่นภายใต้รูปแบบ การปกครองที่เรียกว่า“สภาเค้าสนามหลวง”โดยข้าหลวงประจ�ำเมืองนครมีอ�ำนาจสูงสุดในการปกครอง นอกจากนี้สยาม สามารถจัดระเบียบทางการเงิน และการคลัง ในหัวเมืองล้านนาได้มากขึ้น (กนกวรรณ อู่ทองทรัพย์, 2556: 149) รัฐบาล สยามได้ใช้อ�ำนาจออกประกาศ“ข้อบังคับสำหรับปกครองมณฑลตะวันตกเฉียงเหนือร.ศ.119”อันนํามาซึ่งการจัดตั้ง “มณฑลพายัพ” ที่รวมเอาหัวเมืองล้านนาทั้งหมดเข้าด้วยกันมีเมืองเชียงใหม่เป็นศูนย์กลาง นอกจากประกาศนี้ยังท�ำให้ เกิดการแบ่งส่วนการปกครองหรือระบบการบริหารราชการมณฑลออกเป็นสองส่วนคือ ระดับมณฑลและระดับเมือง ใน ระดับมณฑลรัฐบาลสยามได้จัดส่งข้าหลวงใหญ่ซึ่งเป็นข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ที่มียศถาบรรดาศักดิ์สูงเข้ามาดูแล ข้าหลวงใหญ่ จะท�ำหน้าที่ตรวจรวมถึงจัดการบริหารราชการของมณฑลโดยมีข้าหลวงรองที่ถูกส่งมาจากส่วนกลางเช่นเดียวกันเป็นผู้ช่วย และคอยให้ค�ำปรึกษาในการบริหารราชการบ้านเมือง(กนกวรรณ อู่ทองทรัพย์, 2558: 31) ในขณะที่ผู้ปกครองหรือเจ้านาย ล้านนาถูกลดบทบาทลงเรื่อยๆ จนกระทั่งถึงแก่พิราลัย ฝ่ายสยามก็ไม่มีการแต่งตั้งเจ้าผู้ครองนครเพื่อสืบทอดต�ำแหน่งอีก ต่อไป ถือเป็นการสิ้นสุดอ�ำนาจของเจ้านายล้านนาไปโดยปริยาย ชื่อบ้านนามเมือง “จังหวัดลำปาง” ชื่อบ้านนามเมืองของจังหวัดล�ำปางนั้นมีพัฒนาการที่สามารถแบ่งได้ตามยุคสมัยต่างๆ ดังที่กล่าวมาข้างต้นโดย เริ่มต้นที่เมืองเขลางค์นครในยุคหริภุญชัย ซึ่งต่อมาในสมัยล้านนาได้มีการเปลี่ยนชื่อเมืองเขลางค์นครมาเป็นเมืองนครหรือ เมืองนครชัยโดยในปลายสมัยล้านนาจนเข้าสู่ช่วงพม่าปกครองนั้นได้ปรากฏชื่อเมืองละกอนควบคู่กับการใช้ค�ำว่าเมืองนคร 3

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง มาจนกระทั่งสมัยช่วงต้นรัตนโกสินทร์ ได้มีการผนวกเอาชื่อเมืองล�ำปางซึ่งเป็นเวียนพระธาตุในเขตพื้นที่อ�ำเภอเกาะคามา ผนวกรวมกับชื่อเมืองกลายเป็นเมืองนครล�ำปางหรือละครหลังอ่านเป็นต้น ในสมัยรัชกาลที่ 5 มีนโยบาย มีนโยบายใน มีนโยบายในการผนวกรวมเอา มีนโยบายในการผนวกรวมเอาหัวเมืองประเทศราชล้านนามาเป็นส่วนหนึ่งของสยามประเทศ และได้มีการปฏิรูปการปกครองเป็นระบบมณฑลเทศาภิบาลขึ้นในปีพ.ศ.2443 เมืองนครล�ำปางจึงขึ้นตรงกับมณฑลพายัพ ซึ่งในเวลาต่อมาได้เปลี่ยนโครงสร้างการปกครองใหม่เมืองนครล�ำปางไปขึ้นกับมณฑลมหาราษฎร์ในเวลาต่อมา ภายหลัง กระทรวงมหาดไทย ได้มีประกาศให้เปลี่ยนชื่อต�ำแหน่งเมืองต่างๆ โดยให้ใช้ชื่อจังหวัด แทนค�ำว่า เมือง จึงเป็นที่มาของค�ำ ว่าจังหวัดล�ำปางมาจนถึงปัจจุบัน คำขวัญจังหวัดลำปาง ถ่านหินลือชา รถม้าลือลั่น เครื่องปั้นลือนาม งามพระธาตุลือไกล ฝึกช้างใช้ลือโลก ข้อมูลพื้นฐานอำเภอเมือง อ�ำเภอเมืองล�ำปางก ่อตั้งขึ้นพร้อมกับการปฏิรูประบบมณฑลเทศาภิบาลรวมถึงการก ่อตั้งจังหวัดล�ำปางเนื่อง ด้วยเป็นศูนย์กลางการปกครองที่ทอนจากหน่วยจังหวัดท�ำให้ข้อมูลทางประวัติศาสตร์ของพื้นที่อ�ำเภอเมืองเป็นส่วนหนึ่ง ของข้อมูลประวัติศาสตร์ของจังหวัดอีกทั้งเขตพื้นที่อ�ำเภอเมืองยังเป็นแหล่งมรดกทางวัฒนธรรมที่ส�ำคัญของพื้นที่จังหวัดล�ำปาง โดยเฉพาะพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของเมืองตั้งแต ่เมืองล�ำปางยุคที่หนึ่งในสมัยหริภุญชัยสืบเนื่องมายุคล้านนา รัตนโกสินทร์จนกระทั่งถึงปัจจุบัน เดิมอ�ำเภอเมืองล�ำปางเป็นอ�ำเภอที่มีพื้นที่ขนาดใหญ่ต่อมาภายหลังได้แบ่งแยกตัดออก ไปเป็นกิ่งอ�ำเภอแม่เมาะซึ่งต่อมาคืออ�ำเภอแม่เมาะในปัจจุบันถึงแม้ขนาดพื้นที่ของอ�ำเภอเมืองจะเล็กลงแต่มีความหนาแน่น ของประชากรสูงกว่าอ�ำเภออื่นในจังหวัดล�ำปาง ซึ่งมีรายละเอียดต่างๆดังนี้ เนื้อที่ พื้นที่ ประมาณ 800.8 ตารางกิโลเมตร สภาพภูมิอากาศโดยทั่วไป จากลักษณะภูมิประเทศของจังหวัดที่คล้ายอ่างกระทะ จึงท�ำให้อากาศร้อนอบอ้าวเกือบตลอดปีมีลักษณะภูมิ อากาศแบ่งออกเป็น 3 ฤดูคือ ฤดูฝน ฤดูหนาว และฤดูร้อน ด้านทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญของอำเภอ - แม่น�้ำวัง แม่น�้ำตุ๋ย - เทือกเขาดอยพระบาท ด้านประชากร - จ�ำนวนประชากรทั้งสิ้น รวม 233,447 คน - จ�ำนวนประชากรชาย รวม 112,823 คน - จ�ำนวนประชากรหญิง รวม 120,624 คน 4

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง การปกครอง อ�ำเภอเมืองล�ำปาง แบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 19 ต�ำบล 179 หมู่บ้าน ดังนี้ 1. ต�ำบลเวียงเหนือ จ�ำนวน - หมู่บ้าน 2. ต�ำบลหัวเวียง จ�ำนวน - หมู่บ้าน 3. ต�ำบลสวนดอก จ�ำนวน - หมู่บ้าน 4. ต�ำบลสบตุ๋ย จ�ำนวน - หมู่บ้าน 5. ต�ำบลพระบาท จ�ำนวน 9 หมู่บ้าน 6. ต�ำบลชมพู จ�ำนวน 14 หมู่บ้าน 7. ต�ำบลกล้วยแพะ จ�ำนวน 5 หมู่บ้าน 8. ต�ำบลปงแสนทอง จ�ำนวน 11 หมู่บ้าน 9. ต�ำบลบ้านแลง จ�ำนวน 11 หมู่บ้าน 10. ต�ำบลบ้านเสด็จ จ�ำนวน 14 หมู่บ้าน 11. ต�ำบลพิชัย จ�ำนวน 16 หมู่บ้าน 12. ต�ำบลทุ่งฝาย จ�ำนวน 9 หมู่บ้าน 13. ต�ำบลบ้านเอื้อม จ�ำนวน 15 หมู่บ้าน 14. ต�ำบลบ้านเป้า จ�ำนวน 12 หมู่บ้าน 15. ต�ำบลบ้านค่า จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน 16. ต�ำบลบ่อแฮ้ว จ�ำนวน 17 หมู่บ้าน 17. ต�ำบลต้นธงชัย จ�ำนวน 13 หมู่บ้าน 18. ต�ำบลนิคมพัฒนา จ�ำนวน 14 หมู่บ้าน 19. ต�ำบลบุญนาคพัฒนา จ�ำนวน 11 หมู่บ้าน การปกครองส่วนท้องถิ่น ท้องที่อ�ำเภอเมืองล�ำปาง ประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 15 แห่ง ได้แก่ 1. เทศบาลนครล�ำปาง 2. เทศบาลเมืองเขลางค์นคร 3. เทศบาลเมืองพิชัย 4. เทศบาลต�ำบลบ่อแฮ้ว 5. เทศบาลต�ำบลต้นธงชัย 6. เทศบาลต�ำบลบุญนาคพัฒนา 7. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านแลง 8. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านเสด็จ 9. องค์การบริหารส่วนต�ำบลพิชัย 10. องค์การบริหารส่วนต�ำบลทุ่งฝาย 11. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านเอื้อม 12. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านเป้า 13. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านค่า 14. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ่อแฮ้ว 15. องค์การบริหารส่วนต�ำบลนิคมพัฒนา 5 เทศบาลนครลำปาง 18 3 4 3 9 1 12 15 2 14 11 16 1 8 7 6 10 5 1 2 13 5 4 3 20 19 21 22 25 24 26 8 30 2 29 5 3 1 4 6 12 9 11 7 10 13 14 2 4 1 3 2 1 1617 23 15 1 2 18 3 4 3 9 12 2 14 11 8 7 6 10 5 1 2 13 5 15 14 16 17 10 7 11 21 4 3 20 19 21 22 25 24 26 27 8 30 2 29 5 3 1 4 6 12 9 11 7 10 13 14 2 4 1 3 2 1 1617 23 15 1 2 20 19 8 5 1 3 2 4 8 11 1312 6 9 10 15 14 16 17 10 7 11 21 20 19 5 1 3 2 4 8 11 1312 6 9 10 ต.บานแลง ต.นิคมพัฒนา ต.บุญนาค พัฒนา ต.ทุงฝาย ต.พิชัย ต.พระบาท ต.กลวยแพะ ต.ชมพู ต.ปงแสนทอง ต.บอแฮว เทศบาล เมืองลำปาง ต.ตนธงชัย ต.บานเอื้อม ต.บานเปา ต.บานคา ต.บานเสด็จ

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง เทศบาลนครลำปาง 18 3 4 3 9 1 12 15 2 14 11 16 1 8 7 6 10 5 1 2 13 5 4 3 20 19 21 22 25 24 26 8 30 2 29 5 3 1 4 6 12 9 11 7 10 13 14 2 4 1 3 2 1 1617 23 15 1 2 18 3 4 3 9 12 2 14 11 8 7 6 10 5 1 2 13 5 15 14 16 17 10 7 11 21 4 3 20 19 21 22 25 24 26 27 8 30 2 29 5 3 1 4 6 12 9 11 7 10 13 14 2 4 1 3 2 1 1617 23 15 1 2 20 19 8 5 1 3 2 4 8 11 1312 6 9 10 15 14 16 17 10 7 11 21 20 19 5 1 3 2 4 8 11 1312 6 9 10 ต.บานแลง ต.นิคมพัฒนา ต.บุญนาค พัฒนา ต.ทุงฝาย ต.พิชัย ต.พระบาท ต.กลวยแพะ ต.ชมพู ต.ปงแสนทอง ต.บอแฮว เทศบาล เมืองลำปาง ต.ตนธงชัย ต.บานเอื้อม ต.บานเปา ต.บานคา ต.บานเสด็จ อำเภอเมือง 1 6

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง วัดสำคัญในอำเภอเมือง 1. วัดพระธาตุเสด็จ 2. วัดช้างเผือก 3. วัดบ้านเอื้อม 4. วัดบ้านค่าหลวง 5. วัดกล้วยหลวง 6. วัดป่าตันกุมเมือง 7. วัดศรีหมวดเกล้า 8. วัดศรีก�้ำ 9. วัดทุ่งม่านเหนือ 10. วัดชมภูหลวง 11. วัดม่อนพญาแช่ 12. วัดเมืองมาย 13. วัดพระเจ้าทันใจ 14. วัดพระเจดีย์ซาวหลัง พระอารามหลวง 15. วัดพระธาตุคว�่ำหม้อ 16. วัดพระบาท กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน 1. วิสาหกิจชุมชนผลิตภัณฑ์ถักทอไหมพรม ม.4 ต.พระบาท 2. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปสมุนไพร ม.2 ต.พระบาท 3. วิสาหกิจชุมชนสมุนไพรไทย ม.4 ต.พระบาท 4. วิสาหกิจชุมชนผ้าทอไทลื้อและการเกษตร ม.1 ต.กล้วยแพะ 5. วิสาหกิจชุมชนเกษตรสมุนไพร ม.4 ต.กล้วยแพะ 6. วิสาหกิจชุมชนน�้ำมันไพลชมรมผู้สูงอายุ ม.3 ต.กล้วยแพะ 7. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแกะสลักหิน ม.10 ต.พิชัย 8. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มงานปักและประดิษฐ์ผ้าฝ้าย-ผ้าขาว ม.1 ต.พิชัย 9. วิสาหกิจชุมชนเครื่องปั้นดินเผา ม.3 ต.พิชัย 10. วิสาหกิจชุมชนดอกไม้ประดิษฐ์กระดาษสา ม.5 ต.พิชัย 11. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตภัณฑ์ฝีมือจากไม้ไผ่ ม.10 ต.พิชัย 12. วิสาหกิจชุมชนอโรคยาสมุนไพร ม.2 ต.พิชัย 13. วิสาหกิจชุมชนจักสานไม้ไผ่ ม.5 ต.พิชัย 14. วิสาหกิจชุมชนเขลางค์หัตถศิลป์ม.17 ต.พิชัย 15. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าตีนจก ม.4 ต.บ้านเป้า 16. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มปลูกพืชสมุนไพรออแกนิค ม.4 ต.บ้านเป้า 17. วิสาหกิจชุมชนสมุนไพรยายลักษณ์ม.4 ต.บ้านเป้า 18. วิสาหกิจชุมชนจักสานไม้ไผ่และทางมะพร้าว ม.5 ต.บ้านค่า 19. วิสาหกิจชุมชนดอกไม้ประดิษฐ์กระดาษสา ม.7 ต.บ่อแฮ้ว 20. วิสาหกิจชุมชนผลิตภัณฑ์ไม้ไผ่ ม.1 ต.บ่อแฮ้ว 21. วิสาหกิจชุมชนจิราภัทรพืชสมุนไพร ม.2 ต.บ่อแฮ้ว 22. วิสาหกิจชุมชนสมุนไพรเชิงสุขภาพ ม.4 ต.บ่อแฮ้ว 23. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มถักสายใยด้วยใจรัก ม.8 ต.ต้นธงชัย 24. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มพืชสมุนไพร ม.12 ต.ต้นธงชัย 25. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มจักรสานกระเช้า ม.11 ต.ต้นธงชัย 26. การท�ำตุงและโคมม่าน สล่ามณฑล ปีนตาสีม.2 ต.ต้นธงชัย 27. การท�ำผางประทีป ม.2 ต.บ่อแฮ้ว พิพิธภัณฑ์และศูนย์การเรียนรู้ 1. พิพิธภัณฑ์ส�ำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏล�ำปาง 2. ศูนย์เรียนรู้กอไผ่เซรามิค ต�ำบลปงแสนทอง 3. ศูนย์วิทยาศาสตร์เพื่อการศึกษาจังหวัดล�ำปาง ต�ำบลบ้านเป้า ชุมชนท่องเที่ยว 1. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวไทลื้อต�ำบลกล้วยแพะ 2. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวอิ่วเมี่ยนบ้านผาลาด อาหาร 1. ข้าวแต๋นน�้ำแตงโม คุณมณีถ.รัษฎา ต.เวียงเหนือ 2. โรงงานหมูยอ ป้าปี๋ม.12 ต.ชมพู 3. โรงงานลูกชิ้นโกไข่ เจ๊น้อย ม.12 ต.ชมพู 4. โรงงานลูกชิ้นศิรินทิพย์ม.4 ต.ชมพู 5. ร้านก๋วยเตี๋ยวลูกชิ้นปู่โย่ง ถ.รอบเวียง ต.สวนดอก 6. Lampang Garlicโรงงานกระเทียม ล�ำปาง ม.4ต.กล้วยแพะ 7. กลุ่มแปรรูปสับปะรดบ้านลูเหนือ ม.8 ต.บ้านเสด็จ 8. โรงงานแคบหมูสุพิน-อินจันทร์ล�ำปาง ม.3 ต.ชมพู 9. วิสาหกิจชุมชนแหนมใบตองยายสมพรบ้านชมพูล�ำปางม.7ต.ชมพู 10. วิสาหกิจชุมชนข้าวแต๋นเสน่ห์ไทย บ้านล�ำปางกลาง ม.11ต.ชมพู แหล่งเตาเครื่องปั้นดินเผา 1. แหล่งเตาเครื่องปั้นดินเผาทุ่งเตาไห ตําบลต้นธงชัย 2. แหล่งเตาเครื่องปั้นดินเผาเตา บ้านสันกลาง ตําบลบ่อแฮ้ว 3. แหล่งเตาเครื่องปั้นดินเผาเตาบ้านห้วยลึก ตําบลบ้านเอื้อ ม.4 แหล่งเตา เครื่องปั้นดินเผาเตาบ้านแม่ทะ ต�ำบลทุ่งฝาย หอผีอารักษ์ 1. หอเจ้าพ่อเฒ่าโรงดอย 2. หอหัวศาล บ้านกล้วยหลวง 3. หอพญาบอนพญาบา 4. หอเจ้าฟ้าเมืองแก้ว 5. หอเจ้าฟ้าเฟือง 11. วิสาหกิจชุมชนกระเทียมโทนดองประชารัฐ ม.5ต.กล้วยแพะ 12. วิสาหกิจชุมชนแคบหมูพัชรีม.2 ต.กล้วยแพะ 13. วิสาหกิจชุมชนข้าวแต๋นไทลื้อ ล�ำปาง ม.4 ต.กล้วยแพะ 14. วิสาหกิจชุมชนข้าวแต๋นน�้ำแตงโมอ�ำพันธ์ม.2 ต.บ้านเป้า 15. วิสาหกิจชุ่มชนข้าวแต๋นน�้ำแตงโมแม่บัวจันทร์ม.2ต.บ้านเป้า 16. วิสาหกิจชุมชนข้าวแต๋นพรพรรณ ม.11 ต.บ้านเป้า 17. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปการเกษตรข้าวแต๋นบุญทวีม.2ต.บ้านเป้า 18. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหน่อไม้อัดปีบบ้านป่าเหี่ยง ม.1ต.บ่อแฮ้ว 19. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตภัณฑ์กระเทียมดองบ้านป่าเหียง ม.1ต.บ่อแฮ้ว 20. วิสาหกิจชุมชนแหนมหมูใบตอง บ้านฮ่องกอก ม.7ต.บ่อแฮ้ว 21. วิสาหกิจชุมชนท�ำแหนมหมูบ้านใหม่รัตนาคมม.9ต.บุญนาคพัฒนา 7

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ถน นนากว ม ถนนลำปาง-แมทะ ถนนฉัตรไชย ถนนพหลโยธิน แมนำวงั ถน น ทาคราวนอย ถนนจามเทวี ถนนพระเจาทันใจ ถนนประตู มา ไป อ.เดนชัย ไป อ.แมทะ ไป อ.แมทา ไป อ.แจหม ไป อ.งาว โรงแรม 1 โรงแรมเขลางคนคร 2 โรงแรมเอเชีย 3 โรงแรม 9 มิถุนา 4 แรงแรมคิมซิตี้ 5 โรงแรมเวียงลคร 6 โรงแรมลำปางเวียงทอง 1 วัดมอนพญาแช 2 วัดเจดียซาว 3 วัดพระแกวดอนเตาสุชาดาราม 4 วัดปาซาง 5 วัดไชยมงคล 6 วัดศรีชุม 7 วัดศรีรองเมือง วัด 1 โรงพยาบาลจังหวัดลำปาง 2 โรงพยาบาลเขลางค ราม โรงพยาบาล แหลงทองเที่ยว 1 เทวสถานพระแมศรีอุมาเทวี 2 พิพิธภัณฑสถานลานนาจังหวัดลำปาง 3 อนุสารวรียเจาพระยาสุลวลือไชย 4 พุทธสถานจังหวัดลำปาง 5 สวนเฉลิมพระเกียรติจังหวัดลำปาง ถนนปา ไม 4 7 8 10 10 1 6 9 8 4 7 5 3 2 9 6 5 3 2 1 11 8 1 7 6 4 11 12 4 3 14 15 2 3 4 1 5 13 2 16 5 10 9 7 1 3 2 12 5 4 14 9 6 11 18 13 17 21 15 19 20 16 10 22 8 4 7 8 10 10 1 9 8 7 5 9 6 5 3 2 1 11 8 1 7 6 4 11 12 3 14 15 2 3 4 1 5 13 2 5 10 9 7 1 2 12 5 4 14 9 6 13 11 10 22 8 อำเภอเมือง 2 8

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง พิพิธภัณฑ์และศูนย์การเรียนรู้ 1. พิพิธภัณฑ์มิวเซียมล�ำปาง 2. พิพิธภัณฑ์เซรามิคธนบดี 3. พิพิธภัณฑ์มณฑลทหารบกที่ 32 (บ้านป่องนัก) 4. หอศิลปะการแสดงนครล�ำปาง (บ้านบริบูรณ์) 5. ศูนย์พิพิธภัณฑ์เครื่องชั่งตวงวัด 6. หอปูมละกอน 7. หอศิลป์กาดกองต้า 8. พิพิธภัณฑ์ธนาคารไทย (สาขาล�ำปาง) 9. อุทยานการเรียนรู้นครล�ำปาง 10. ศูนย์การเรียนรู้บ้านม้าท่าน�้ำ วัดสำคัญในอำเภอเมืองลำปาง 1. วัดพระแก้วดอนเต้าสุชาดาราม 2. วัดแสงเมืองมา 3. วัดหัวข่วง 4. วัดท่ามะโอ 5. วัดประตูป่อง 6. วัดปงสนุก 7. วัดพระเจ้าทันใจ 8. วัดบุญวาทย์วิหาร 9. วัดป่าดัวะ 10. วัดเกาะวาลุการาม 11. วัดน�้ำล้อม 12. วัดศรีล้อม 13. วัดเชียงราย 14. วัดป่ารวก 15. วัดจองคา 16. วัดป่าฝาง 17. วัดศรีรองเมือง 18. วัดศรีชุม 19. วัดม่อนปู่ยักษ์ 20. วัดม่อนจ�ำศีล 21. วัดม่อนกระทิง 22. วัดคะตึกเชียงมั่น โบราณสถาน 1. แนวก�ำแพงเมืองเก่า 2. หออะม็อก 3. วัดอุโมงค์(ร้าง) 4. วัดผาบ่อง (ร้าง) 5. วัดกากแก้ว (ร้าง) 6. วัดป่าพร้าว (ร้าง) 7. วัดพระธาตุหมื่นครื้น (ร้าง) 8. วัดป่าตาล (ร้าง) 9. วัดกู่ขาวกู่แดง (ร้าง) 10. วัดปันเจิง (ร้าง) 11. วัดล่ามช้าง (ร้าง) 12. วัดแสนปิงชัย (ร้าง) 13. วัดป่าเผ่า (ร้าง) 14. วัดปลายนา (ร้าง) 15. วัดท่านาค (ร้าง) 16. วัดท่าวิมล (ร้าง) 17. วัดป่าแดด (ร้าง) หอผีอารักษ์ 1. หอเจ้ากว้าน (โรงเรียนบุญวาทย์) 2. หออะม็อก 3. หอเจ้าพ่อประตูนกกต (โรงฆ่าสัตว์เก่า) 4. หอเสื้อวัดปงสนุกเหนือ 5. หอบ้านห้าแยก กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน 1. วิสาหกิจชุมชนสมุนไพรพัฒนา ต.สวนดอก 2. วิสาหกิจชุมชนศูนย์รวมสมุนไพร ต.สบตุ๋ย 3. เฉลิมกลองยาว นายภานุพันธ์กายสิทธิ์ชุมชนนาก่วมใต้ต.ชมพู 4. การท�ำเครื่องดนตรีพื้นเมืองล�ำปาง สล่าตุ้ย นายสิทธิชัย เตชะลือ ม.3 ต.ต้นธงชัย 5. การท�ำรถม้าจ�ำลองเสมือนจริง นายมนิด ดอนค�ำ ชุมชนนาก่วมเหนือ ต.ชมพู 6. การสานเข่งเซรามิก ชุมชนนาก่วมเหนือ ต.ชมพู 7. การท�ำเกวียนโบราณจ�ำลอง ชุมชนก�ำแพงเมือง 8. การเจียระไนจากชุมชนช่างแต้ม นายประสิทธิ์ศิริภัทรกุล ต.เวียงเหนือ 9. การท�ำผงแกงฮังเล ชุมชนท่ามะโอ ต.เวียงเหนือ 10. การท�ำเครื่องแกงฮังเล ถ.ท่ามะโอ ต.เวียงเหนือ 11. ปี่แน นายบุญส่ง ชัยรุ่งเรือง ชุมชนประตูม้า ต�ำบลเวียงเหนือ 9

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ข้อมูลพื้นฐานอำเภอเกาะคา อ�ำเภอเกาะคา ก ่อตั้งขึ้นเมื่อปีพ.ศ. 2457 แต ่เดิมมีชื่อว ่า อ�ำเภอสบยาว เนื่องจากที่ตั้งอ�ำเภอเดิมตั้งอยู ่ บริเวณที่ล�ำน�้ำแม ่ยาวไหลมาบรรจบกับแม ่น�้ำวัง อยู ่ห ่างจากที่ว ่าการอ�ำเภอเกาะคาปัจจุบันราว 2 กิโลเมตร ต่อมา เมื่อปีพ.ศ. 2459 ทางราชการได้เปลี่ยนชื่ออ�ำเภอสบยาว เป็นอ�ำเภอเกาะคา เพราะที่ว ่าการอ�ำเภอ ตั้งอยู ่ในเขต ต�ำบลเกาะคา ซึ่งค�ำว ่า “เกาะคา” มีที่มาจากเกาะดอนทรายที่เกิดจากตะกอนของล�ำน�้ำแม ่ยาวที่ทับถมกันจนกลาย เป็นเนินซึ่งต ่อมาได้มีหญ้าคาขึ้นเป็นป ่ารกจึงเรียกเกาะดอนทรายนั้นว ่า เกาะคา ต่อมากลายเป็นที่ตั้งของวัดเกาะคา ซึ่งเป็นศูนย์กลางของชุมชนบ้านเกาะคา ภายหลังการประกาศจัดตั้งเขตการปกครองตามกฎกระทรวงมหาดไทยผู้น�ำ ชุมชนซึ่งมีอิทธิพลในสมัยนั้นได้เอาชื่อหมู ่บ้านของตนเองมาเป็นชื่อต�ำบลและอ�ำเภอเกาะคามาจนกระทั่งถึงปัจจุบัน คำขวัญอำเภอเกาะคา พระธาตุศักดิ์สิทธิ์แหล ่งผลิตน�้ำตาลทราย ลวดลายงามเครื่องปั้น จักสานเครื่องใช้อุ ่นไอบ ่อน�้ำร้อน ลือกระฉ ่อนมนุษย์เกาะคา เนื้อที่ พื้นที่ ประมาณ 551 ตารางกิโลเมตร ข้อมูลด้านเศรษฐกิจ - อาชีพหลัก ได้แก่ ด้านเกษตร รับจ้างทั่วไป - อาชีพเสริม ได้แก่ อุตสาหกรรมในครัวเรือน/โรงงานเซรามิกกว ่า 50 โรงงาน ด้านทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญของอำเภอ - แร ่ฟอสเฟต ที่ตั้ง บ้านหาดปู ่ด้าย ม.1 ต�ำบลนาแส่ง - ปูนขาว ที่ตั้ง บ้านทุ ่งขาม ม.6 ต.ใหม ่พัฒนา ด้านประชากร - จ�ำนวนประชากรทั้งสิ้น รวม 63,554 คน - จ�ำนวนประชากรชาย รวม 30,990 คน - จ�ำนวนประชากรหญิง รวม 32,564 คน ด้านการเกษตร - ผลผลิตทางการเกษตรที่ส�ำคัญ ได้แก่ ข้าว อ้อย ถั่วเหลือง และถั่วลิสง แหล ่งน�้ำที่ส�ำคัญ ได้แก่ แม ่น�้ำวัง แม ่น�้ำยาว และแม ่น�้ำจาง 10

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ที่ตั้งและอาณาเขตติดต่อ อ�ำเภอเกาะคาตั้งอยู ่ทางตอนกลาง ค่อนไปทางทิศใต้ของจังหวัด ห ่างจากตัวเมืองล�ำปางประมาณ 15 กิโลเมตร มีอาณาเขตติดต ่อ ดังต ่อไปนี้ - ทิศเหนือ ติดต ่อกับอ�ำเภอห้างฉัตร และอ�ำเภอเมืองล�ำปาง - ทิศตะวันออก ติดต ่อกับอ�ำเภอแม ่ทะ - ทิศใต้ติดต ่อกับอ�ำเภอสบปราบ - ทิศตะวันตก ติดต ่อกับอ�ำเภอเสริมงาม และอ�ำเภอห้างฉัตร การปกครอง อ�ำเภอเกาะคา แบ ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 9 ต�ำบล 78 หมู ่บ้าน - ต�ำบลล�ำปางหลวง จ�ำนวน 13 หมู ่บ้าน - ต�ำบลนาแก้ว จ�ำนวน 9 หมู ่บ้าน - ต�ำบลไหล ่หิน จ�ำนวน 6 หมู ่บ้าน - ต�ำบลวังพร้าว จ�ำนวน 7 หมู ่บ้าน - ต�ำบลศาลา จ�ำนวน 7 หมู ่บ้าน - ต�ำบลเกาะคา จ�ำนวน 8 หมู ่บ้าน - ต�ำบลนาแส ่ง จ�ำนวน 8 หมู ่บ้าน - ต�ำบลท ่าผา จ�ำนวน 11 หมู ่บ้าน - ต�ำบลใหม ่พัฒนา จ�ำนวน 9 หมู ่บ้าน การปกครองส่วนท้องถิ่น ท้องที่อ�ำเภอเกาะคาประกอบด้วยองค์กรปกครองส ่วนท้องถิ่น 10 แห่ง แยกเป็นเทศบาล 8 แห่ง และ องค์การบริหารส ่วนต�ำบล 2 แห่ง ได้แก่ 1. เทศบาลต�ำบลเกาะคา 2. เทศบาลต�ำบลล�ำปางหลวง 3. เทศบาลต�ำบลนาแก้ว 4. เทศบาลต�ำบลศาลา 5. เทศบาลต�ำบลไหล ่หิน 6. เทศบาลต�ำบลท ่าผา 7. เทศบาลต�ำบลเกาะคาแม่ยาว 8. เทศบาลต�ำบลวังพร้าว 9. องค์การบริหารส ่วนต�ำบลนาแส่ง 10. องค์การบริหารส ่วนต�ำบลใหม ่พัฒนา 11

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง อบจ.ลำปาง เทศบาลตำบลนาแกว 10 ต.ใหมพัฒนา ต.ลำปางหลวง ต.ไหลหิน ต.เกาะคา ต.นาแกว ต.นาแสง ต.วังพราว ต.ศาลา ต.ทาผา 4 7 15 21 1 1 10 3 1 2 5 6 2 10 1 11 20 8 2 1 5 4 13 18 1 3 6 19 1 5 1 17 2 2 6 7 3 2 8 6 14 12 12 11 9 3 9 16 7 3 4 5 3 2 3 1 8 4 4 7 9 15 21 1 1 10 3 1 2 5 6 2 10 1 11 20 8 2 1 5 4 13 18 1 3 6 19 1 5 1 17 2 2 6 7 3 2 8 6 14 12 12 11 9 3 11 9 16 7 3 4 5 12 10 9 13 11 12 3 2 1 8 4 อำเภอเกาะคา 12

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง วัดสำคัญในอำเภอเกาะคา 1. วัดท่าผา 2. วัดนาแส่ง 3. วัดสองแควเหนือ 4. วัดม้าเหนือ 5. วัดนาแก้วตะวันตก 6. วัดไหล่หิน 7. วัดไชยาทุ่งล้อม 8. วัดจู๊ดใต้ 9. วัดพระธาตุล�ำปางหลวง 10. วัดพระธาตุดอยน้อย 11. วัดวังพร้าว 12. วัดพระธาตุจอมปิง สถานที่ท่องเที่ยว 1. โป่งร้อนเกาะคา 2. มนุษย์เกาะคา 3. พระบรมราชานุเสาวรีย์สมเด็จพระนเรศวรมหาราช กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน 1. กลุ่มทอผ้ากี่กระตุก ม.2 ต.ไหล่หิน 2. กลุ่มท�ำเกวียน ม.1 ต.เกาะคา 3. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มดอกไม้ประดิษฐ์ม.3 ต.ศาลา 4. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มสมุนไพรศาลาไชยใส่ใจสุขภาพ ม.2 ต.ศาลา 5. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตภัณฑ์ศีรดา ม.5 ต.เกาะคา 6. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผ้ามัดย้อม ม.11 ต.ท่าผา 7. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มบายศรีม.10 ต.ท่าผา 8. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มสมุนไพรลูกประคบเซรามิก ม.8 ต.ท่าผา 9. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มท�ำตุงปลาผู้สูงอายุบ้านนางแตน ม.1 ต.ท่าผา 10. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มนวดสมุนไพรบ้านโป่งร้อน ม.1 ต.ใหม่พัฒนา 11. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มเย็บผ้าบ้านแม่หลง ม.1 ต.วังพร้าว 12. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตสมุนไพรและเครื่องเทศครบวงจรบ้านแม่หลง ม.1 ต.วังพร้าว พิพิธภัณฑ์และศูนย์การเรียนรู้ 1. พิพิธภัณฑ์ซากดึกด�ำบรรพ์ธรณีวิทยา และธรรมชาติวิทยา 2. ศูนย์การเรียนรู้บ้านศาลาหม้อ 3. พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านเฮือนฟองค�ำทวี ชุมชนท่องเที่ยว 1. ชุมชนคุณธรรม “บวร On Tour” วัดโป่งร้อน ต�ำบลใหม่พัฒนา 2. หมู่บ้านท่องเที่ยวเซรามิค บ้านศาลาบัวบก ต�ำบลท่าผา 3. หมู่บ้าน OTOP นวัตวิถีบ้านทุ่งขาม ต�ำบลใหม่พัฒนา อาหาร 1. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มกาละแมแม่บัวตอง ม.6 ต.ท่าผา 2. จิรวัฒน์ข้าวแต๋น ม.4 ต.เกาะคา 3. โรงงานข้าวแต๋น ข้าวตัง ล้านนาไทย ม.5 ต.เกาะคา 4. ข้าวแต๋นทวีพรรณ ม.2 ต.นาแก้ว 5. ข้าวแต๋นน�้ำแตงโมอนุชา ม.2 บ้านศาลาไชย ต.ศาลา 6. ข้าวแต๋น ระพีพัฒน์ม.5 ต.เกาะคา 7. ห้างหุ้นส่วนสามัญข้าวแต๋นหมื่นค�ำ ม.5 ต.เกาะคา 8. ข้าวแต๋นนริศรา ม.4 ต.ท่าผา 9. กลุ่มข้าวแต๋นทองเงิน ม.5 ต.เกาะคา 10. ร้านแคบหมูมาลีม.1 ต.ล�ำปางหลวง 11. น�้ำพริกลาบโบราณ สัมมาชีพ ม.5 ต.วังพร้าว 12. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มน�้ำพริกบ้านศาลาไชย ม.2 ต.ศาลา 13. ไส้อั่วเผาเตาหลวง ม.3 ต.วังพร้าว 14. ผงแกงฮังเลบ้านจู้ด ม.5 ต.ล�ำปางหลวง 15. ร้านลาบหลู้คนเมือง @ เกาะคา ม.11 ต.ท่าผา 16. ร้านลาบป้าเพ็ญ ม.1 ต.ไหล่หิน 17. ลาบซุ้มคา ม.1 ต.ล�ำปางหลวง 18. ร้านโฮงลาบเกาะคา ม.2 ต.ศาลา 19. ร้านลาบป้านวล ม.1 ต.ศาลา 20. สวนอินทผาลัมน�้ำผึ้ง 119 ม.1 ต.ใหม่พัฒนา โบราณสถาน 1. วัดร้างบ้านลอมศรีป้อ 2. วัดร้างลอยเคราะห์ 3. วัดกู่บ้านจว้าย 4. กู่นางเหลียว 5. บ่อน�้ำเลี้ยงพระนางจามเทวี 6. เวียงพระธาตุล�ำปางหลวง หอผีอารักษ์ 1. หออารักษ์วัดล�ำปางหลวง 2. หอผีโป่งร้อน (ผีขุนน�้ำ) 13

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ข้อมูลพื้นฐานอำเภองาว อ�ำเภองาว หรือเดิมเรียกว่า เมืองงาว ปรากฎชื่อตามประวัติศาสตร์ล้านนา มาแต่ตั้งต้นกรุงรัตนโกสินทร์นับตั้งแต่ พระเจ้ากาวิละเถลิงถวัลยราชสมบัติขึ้นเป็นพระเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ ได้มีการเริ่มฟื้นฟูระบบการปกครองหัวเมืองน้อย ใหญ่ในอาณาจักรล้านนาใหม่ โดยแบ่งหัวเมืองน้อยใหญ่ออกเป็น 4 ระดับ ได้แก่ เมืองประเทศราช เมืองชั้นเอกเมืองชั้นโท เมืองชั้นตรีเมืองงาวมีฐานะเป็นหัวเมืองชั้นเอกของอาณาจักรล้านนา แบ่งออกได้8 เมือง ได้แก่ เมืองเชียงราย เมืองพะเยา เมืองเชียงแสน เมืองเชียงของ เมืองปาย เมืองตาก เมืองฝาง และเมืองงาว ประวัติศาสตร์เมืองงาวโบราณมีที่มาการตั้งบ้าน เมืองมายาวนานโดยร่วมสมัยและอยู่ในเขตพื้นที่ของแคว้นพะเยา ต่อมาในภายหลังหรือเป็นหัวเมืองส�ำคัญที่ขึ้นตรงกับเมือง นครล�ำปาง นอกจากนี้ยังพบต�ำนานที่เกี่ยวกับเมืองงาวที่กล่าวเชื่อมโยงกับเมืองหิรัญเงินยางหรือโยนกเชียงแสน ที่ระบุไว้ว่า พระเจ้าชัยศิริเจ้าเมืองเชียงแสน ได้ถูกข้าศึกรุกรานบ่อยครั้งจากเงี้ยว แกว มอญ จีน จึงอพยพผู้คนหนีภัยสงครามลงมาทาง ตอนใต้ท�ำให้อาณาจักรโยนกเชียงแสนล่มสลาย กลุ่มหนึ่งนั้นได้มาอาศัยอยู่เมืองภูกามยาว หรือเมืองพะเยา เป็นต้นตระกูล ขุนเจืองขุนจอมธรรม แห่งแคว้นพะเยา อีกกลุ่มหนึ่งอพยพมาทางใต้ตามขุนเขาอาศัยล�ำน�้ำงาวดอยห้วยอุ้มปากบ่องผาแดง อาศัยอยู่ในบริเวณอ�ำเภองาวปัจจุบัน คนกลุ่มนี้ได้สร้างบ้าน สร้างเมืองเล็กๆ ขึ้นมีพ่อเมืองปกครองสืบต่อมามีเจ้าเมือง เชื้อสายพระยาง�ำเมือง นามว่าเจ้าแสนเมือง ซึ่งสะท้อนความสัมพันธ์ระหว่างเมืองงาวและแคว้นพะเยาในฐานะที่เมืองงาว เป็นลูกข้างหางเมืองของเมืองพะเยา โดยเมืองงาวจะยึดรูปแบบการปกครองแบบเวียงต่างๆ ของแคว้นพะเยา คือ มีการ สร้างเวียงรอบๆ เป็นเวียงบริวารกินอาณาบริเวณกว้างขวาง ได้แก่ เวียงบน เวียงแหง เวียงปิน เวียงทิพย์ เวียงแป้น แต่ละ เวียงมีขุนเวียงเป็นผู้ปกครอง มีจุดศูนย์กลางที่เวียงบน บริเวณวัดศรีมุงเมืองในปัจจุบัน วันนี้ยังพบอีกต�ำนานหนึ่งที่กล่าว ถึงเมืองงามไว้ว่าเดิมเมืองงาวชื่อว่า เมืองเงิน มีเจ้าผู้ครองนครที่เข้มแข็งช�ำนาญการสงคราม มีความเชี่ยวชาญในการณรงค์ สงคราม มีการใช้ของ้าว เป็นอาวุธส�ำคัญการรบ เมื่อข้าศึกจากหัวเมืองลื้อ เมืองเขิน เมืองเงี้ยว เข้ามารุกรานก็ไม่อาจรุก ล�้ำเข้าไปถึงเมืองเขลางค์นครได้เมื่อข้าศึกล่วงล�้ำเข้าเขตแดนเมืองเงินก็ถูกตีแตกพ่ายกลับไปทุกครั้ง เจ้าผู้ครองเมืองเงินได้ อาสาปราบปรามข้าศึก พวกฮ่อ เงี้ยว ที่มารุกรานถึงหัวเมืองเงี้ยว หัวเมืองลื้อ หัวเมืองเขิน จนถึงแคว้นสิบสองปันนา ได้รับ ชัยชนะจนเป็นที่ร�่ำลือ เจ้าเมืองเขลางค์นครได้ประทานง้าวด้ามเงิน เป็นบ�ำเหน็จคุณงามดีและความกล้าหาญ เป็นที่ยินดี แก่ชาวเมือง จึงเรียกเจ้าเมืองว่า พระยาง้าวเงิน และเรียกชื่อเมืองว่า เมืองง้าวเงิน กาลเวลาผ่านมาได้เรียกเพี้ยนเป็นเมืองงาว ตามล�ำดับ หลังจากที่มีการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงระบบการปกครองหัวเมืองใหม่เป็น มณฑล จังหวัด ในสมัยรัชกาลที่ 5 เมืองงาว ขึ้นอยู่กับจังหวัดล�ำปาง มณฑลพายัพและมณฑลมหาราษฎร์ต่อมาในปีพ.ศ.2481 ได้มีพระราชบัญญัติเปลี่ยนแปลงชื่อ อ�ำเภอใหม่จากอ�ำเภอเมืองงาว เปลี่ยนเป็น อ�ำเภองาว จนถึงปัจจุบัน คำขวัญอำเภองาว หนึ่งในสยามคือถ�้ำผาไท ศูนย์รวมจิตใจเจ้าพ่อประตูผา เครื่องหนังงามตา ล�้ำค่าไม้แกะสลัก อนุรักษ์วัฒนธรรม งามล�้ำอ�ำเภองาว เนื้อที่ พื้นที่ ประมาณ 1,814 ตารางกิโลเมตร ข้อมูลด้านเศรษฐกิจ - อาชีพหลัก ได้แก่การท�ำเกษตรกรรม (ปลูกข้าว) - อาชีพเสริม ได้แก่ ปลูกกระเทียม ปลูกข้าวโพด ด้านทรัพยากรธรรมชาติ - พื้นที่ป่าไม้940,000 ไร่ - แร่ดินขาว อยู่ที่ต.บ้านหวด - แร่ลิกไนท์อยู่ที่ต.แม่ตีบ 14

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ด้านประชากร - จ�ำนวนประชากรทั้งสิ้น รวม 58,827 คน - จ�ำนวนประชากรชาย รวม 29,398 คน - จ�ำนวนประชากรหญิง รวม 17,471 คน ด้านการเกษตร - ผลผลิตทางการเกษตรที่ส�ำคัญ ได้แก่ข้าว กระเทียม ข้าวโพด - แหล่งน�้ำที่ส�ำคัญ ได้แก่แม่น�้ำงาว ที่ตั้งและอาณาเขตติดต่อ อ�ำเภองาวตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของจังหวัด ที่ว่าการอ�ำเภอปัจจุบันตั้งอยู่ริมถนนพหลโยธิน สาย ล�ำปาง - พะเยา บริเวณบ้านหนองเหียง ห่างจากตัวเมืองล�ำปางประมาณ 83 กิโลเมตร จากตัวเมืองพะเยาประมาณ 50 กิโลเมตร และจากตัวเมืองแพร่ประมาณ 89 กิโลเมตร มีอาณาเขตติดต่อกับเขตการปกครองข้างเคียงดังต่อไปนี้ - ทิศเหนือ ติดต่อกับอ�ำเภอวังเหนือและ อ�ำเภอเมืองพะเยา (จังหวัดพะเยา) - ทิศตะวันออก ติดต่อกับอ�ำเภอดอกค�ำใต้(จังหวัดพะเยา) และอ�ำเภอสอง (จังหวัดแพร่) - ทิศใต้ติดต่อกับอ�ำเภอสอง (จังหวัดแพร่) และอ�ำเภอแม่เมาะ - ทิศตะวันตก ติดต่อกับอ�ำเภอแจ้ห่ม การปกครอง อ�ำเภองาวแบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 10 ต�ำบล 85 หมู่บ้าน ได้แก่ . - ต�ำบลหลวงเหนือ จ�ำนวน 6 หมู่บ้าน - ต�ำบลหลวงใต้ จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน - ต�ำบลบ้านโป่ง จ�ำนวน 12 หมู่บ้าน - ต�ำบลบ้านร้อง จ�ำนวน 13 หมู่บ้าน - ต�ำบลปงเตา จ�ำนวน 13 หมู่บ้าน - ต�ำบลนาแก จ�ำนวน 6 หมู่บ้าน - ต�ำบลบ้านอ้อน จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน - ต�ำบลบ้านแหง จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน - ต�ำบลบ้านหวด จ�ำนวน 6 หมู่บ้าน - ต�ำบลแม่ตีบ จ�ำนวน 5 หมู่บ้าน การปกครองส่วนท้องถิ่น ท้องที่อ�ำเภองาวประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 10 แห่ง ได้แก่ 1. เทศบาลต�ำบลหลวงเหนือ 2. เทศบาลต�ำบลหลวงใต้ 3. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านโป่ง 4. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านร้อง 5. องค์การบริหารส่วนต�ำบลปงเตา 6. องค์การบริหารส่วนต�ำบลนาแก 7. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านอ้อน 8. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านแหง 9. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านหวด 10. องค์การบริหารส่วนต�ำบลแม่ตีบ 15

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ที่วาการอำเภองาว 2 1 9 8 7 10 12 16 7 2 3 1 4 6 8 5 11 13 2 3 1 6 3 1 1 2 3 4 1 4 5 5 6 14 15 1 7 2 2 1 9 8 7 10 17 12 16 7 2 3 1 4 6 8 3 2 6 1 8 12 11 4 9 5 10 7 5 11 13 2 3 1 4 18 6 3 1 1 2 3 4 1 4 5 5 6 14 15 1 7 3 2 2 6 1 8 12 11 4 9 5 7 ต.บานรอง ต.ปงเตา ต.บานแหง ต.นาแก ต.บานออน ต.บานโปง ต.บานหวด ต.แมตืบ ต.หลวงใต ต.หลวงเหนือ อำเภองาว 16

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง วัดสำคัญในอำเภองาว 1. วัดจองค�ำ พระอารามหลวง 2. วัดแม่ตีบหลวง 3. วัดปงคก 4. วัดศรีมุงเมือง 5. วัดบ้านพร้าว 6. วัดม่อนทรายนอน 7. วัดพระธาตุม่อนทรายเหงา กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน 1. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแกะสลักไม้(ต้นยอป่า) ม.3 ต.หลวงเหนือ 2. วิสาหกิจชุมชนศิลปะประดิษฐ์ม.4 ต.หลวงเหนือ 3. วิสาหกิจชุมชนยาสูบพื้นเมือง ม.2 ต.หลวงเหนือ 4. วิสาหกิจชุมชนยาสูบพื้นเมือง ม.1 ต.หลวงเหนือ 5. วิสาหกิจชุมชนเกษตรสร้างไทยแปรรูปสมุนไพร ม.4 ต.บ้านโป่ง 6. วิสาหกิจชุมชนการท�ำไม้กวาด ม.8 ต.บ้านร้อง 7. วิสาหกิจชุมชนผลิตภัณฑ์ไม้แกะสลัก ม.2 ต.บ้านร้อง 8. วิสาหกิจชุมชนข้อมือเหล็กแกะสลัก ม.2 ต.บ้านร้อง 9. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตภัณฑ์ไม้ไผ่ ม.3 ต.บ้านร้อง 10. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหัตถกรรมจักสานไม้ไผ่ ม.13 ต.ปงเตา 11. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตภัณฑ์เฟอร์นิเจอร์ไม้ไผ่ ม.8 ต.ปงเตา 12. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าพื้นบ้านกะเหรี่ยง ม.4 ต.นาแก 13. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหัตถกรรมไม้ไผ่ ม.2 ต.นาแก 14. วิสาหกิจชุมชนผ้าปักชนเผ่าเมี่ยน ม.4 ต.บ้านหวด 15. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปผลิตภัณฑ์ไม้ไผ่ ม.4 ต.บ้านหวด 16. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปผลิตภัณฑ์ไม้ไผ่ ม.5 ต.แม่ตีบ 17. กลุ่มทอผ้าไทยลือ ม.7 ต.ปงเตา 18. กลุ่มผลิตล้อเกวียน ม.4 ต.หลวงใต้ พิพิธภัณฑ์และศูนย์การเรียนรู้ 1. ศูนย์ศิลปะชุมชนเมืองงาว(บ้านจ้างหลวง) 2. พิพิธภัณฑ์หนังกลางแปลง (ศูนย์อนุรักษ์ภาพยนตร์ย้อนยุค) ชุมชนท่องเที่ยว 1. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวมูเซอ บ้านบ่อสี่เหลี่ยม 2. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวอิ่วเมี่ยน บ้านบ่อสี่เหลี่ยม 3. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวอาข่า บ้านบ่อสี่เหลี่ยม 4. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวม้ง บ้านบ่อสี่เหลี่ยม 5. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวอิ่วเมี่ยน บ้านขุนแม่ฮวด 6. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวปกาเกาะญอ บ้านขวัญคีรีแม่ฮ่าง 7. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวมูเซอ บ้านผาแดง 8. ชมุชนเลี้ยงช้างบ้านปางหละ โบราณสถาน 1. วัดบ้านเป๊าะ (ร้าง) 2. เวียงโบราณศรีมุงเมือง 3. เวียงโบราณบ้านใหม่ 4. เวียงโบราณเวียงแหง หอผีอารักษ์ 1. หอเจ้าพ่อพญาแก้ว สถานที่ท่องเที่ยว 1. สะพานโยง อาหาร 1. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแกะสลักไม้(ต้นยอป่า) ม.3ต.หลวงเหนือ 2. วิสาหกิจชุมชนศิลปะประดิษฐ์ม.4 ต.หลวงเหนือ 3. วิสาหกิจชุมชนยาสูบพื้นเมือง ม.2 ต.หลวงเหนือ 4. วิสาหกิจชุมชนยาสูบพื้นเมือง ม.1 ต.หลวงเหนือ 5. วิสาหกิจชุมชนเกษตรสร้างไทยแปรรูปสมุนไพร ม.4ต.บ้านโป่ง 6. วิสาหกิจชุมชนการทำไม้กวาด ม.8 ต.บ้านร้อง 7. วิสาหกิจชุมชนผลิตภัณฑ์ไม้แกะสลัก ม.2 ต.บ้านร้อง 8. วิสาหกิจชุมชนข้อมือเหล็กแกะสลัก ม.2ต.บ้านร้อง 9. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตภัณฑ์ไม้ไผ่ ม.3ต.บ้านร้อง 10. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหัตถกรรมจักสานไม้ไผ่ม.13ต.ปงเตา 11. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตภัณฑ์เฟอร์นิเจอร์ไม้ไผ่ม.8ต.ปงเตา 12. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าพื้นบ้านกะเหรี่ยง ม.4ต.นาแก 13. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหัตถกรรมไม้ไผ่ ม.2 ต.นาแก 14. วิสาหกิจชุมชนผ้าปักชนเผ่าเมี่ยน ม.4 ต.บ้านหวด 15. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปผลิตภัณฑ์ไม้ไผ่ม.4ต.บ้านหวด 16. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปผลิตภัณฑ์ไม้ไผ่ ม.5ต.แม่ตีบ 17. กลุ่มทอผ้าไทยลือ ม.7 ต.ปงเตา 18. กลุ่มผลิตล้อเกวียน ม.4 ต.หลวงใต้ 17

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ข้อมูลพื้นฐานอำเภอแจ้ห่ม ประวัติอ�ำเภอแจ้ห่ม ตามต�ำนานพงศาวดารโยนกได้กล่าวว่าในราว พ.ศ.1801 สมัยพระยาง�ำเมือง ได้ปกครอง แคว้นพะเยา ซึ่งได้กล่าวเชื่อมโยงกับพื้นที่อ�ำเภอแจ้ห่มไว้ว่า ในปีนั้น ได้ส่งพญาค�ำแดงผู้ราชบุตรมาครองเมืองแจ้ห่ม ในฐานะ พระยุพราชพญาค�ำแดงผู้ราชบุตร ได้ครองเมืองพะเยาเป็นอันดับที่ 13 ของราชวงศ์พะเยา และส่งพญาค�ำลือผู้ราชบุตร ให้มาครองเมืองแจ้ห่มแทนในฐานะพระยุพราชเช่นเดียวกันจากข้อความดังกล่าวจึงสะท้อนอายุสมัยและพัฒนาการของ เมืองแจ้ห่มว่ามีประวัติศาสตร์ที่มาอันยาวนานนอกจากนี้ยังพบหลักฐานว่า ในพื้นที่อ�ำเภอแจ้ห่มนี้มีเรื่องเล่าที่เชื่อมโยงกับ แหล่งโบราณคดีจ�ำนวนมากโดยเฉพาะเรื่องราวของกลุ่มชาติพันธ์ุชาวลัวะ ที่มีการกล่าวถึงคูน�้ำคันดินโบราณบนเนินเขาใกล้ ชุมชนบ้านสวนมอญซึ่งเชื่อว่าเป็นเวียงของชาวลัวะในส่วนของเมืองโบราณแจ้ห่มนั้นได้มีเรื่องราวเล่าขานกันสืบมาว่าเมือง โบราณแห่งนี้ได้ล่มสลายไปเพราะเหตุอุทกภัยภายหลังได้สร้างขึ้นใหม่ในพื้นที่บริเวณตัวอ�ำเภอแจ้ห่มปัจจุบัน พื้นที่ปกครอง นอกจากเมืองแจ้ห่มจะขึ้นอยู่กับแคว้นพะเยาแล้วนั้นในยุคสมัยล้านนาจนกระทั่งเข้าสู่ยุครัตนโกสินทร์เมืองแจ้ห่มถือเป็น เมืองในเขตการปกครองของเมืองนครล�ำปาง ต่อมาเมื่อมีพระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องที่ประกาศใช้บังคับ ก็ได้มี การตั้งเมืองแจ้ห่ม เป็นอ�ำเภอแจ้ห่ม และได้ก่อสร้างที่ว่าการอ�ำเภอแจ้ห่ม หลังแรกขึ้น ณ สถานที่บ้านป่าแดด ซึ่งชาวบ้าน เรียกกันว่า หนองม่วงขอ โดยมีนายเป้า (พระภูธรธุรรักษ์) เป็นนายอ�ำเภอคนแรก สมัยนั้นชาวบ้านเรียก ที่ว่าการอ�ำเภอว่า ศาลอ�ำเภอ เรียกนายอ�ำเภอว่า เจ้าอ�ำเภอ ต่อมาได้มีการย้ายที่ว่าการอ�ำเภอมาสร้างขึ้นใหม่ต�ำบลแจ้ห่ม ซึ่งปัจจุบันเป็นที่ตั้ง ของส�ำนักงานเทศบาลต�ำบลแจ้ห่ม คำขวัญอำเภอแจ้ห่ม พญาค�ำลือคู่บ้าน มะขามหวานคู่เมือง เงาพระธาตุลือเลื่อง เมืองน�้ำปูดี เนื้อที่ พื้นที่ ประมาณ 1,349.121 ตารางกิโลเมตร ข้อมูลด้านเศรษฐกิจ - อาชีพหลัก ได้แก่ เกษตรกรรม รับจ้างทั่วไป ค้าขาย - อาชีพเสริม ได้แก่การท�ำผักกาดดอง การแปรรูปใบยาสูบ การท�ำหัตถกรรมในครัวเรือน ด้านทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญของอำเภอ - ป่าไม้ - แม่น�้ำวัง แม่น�้ำสอย แม่น�้ำมอญ - แร่หินปูน และแร่ดินขาว ด้านประชากร - จ�ำนวนประชากรทั้งสิ้น รวม 42,410 คน - จ�ำนวนประชากรชาย รวม 20,602 คน - จ�ำนวนประชากรหญิง รวม 20,808 คน ด้านการเกษตร - ผลผลิตทางการเกษตรที่ส�ำคัญ ได้แก่ข้าว ผักกาดเขียวปลีใบยาสูบ 18

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ที่ตั้งและอาณาเขตติดต่อ อ�ำเภอแจ้ห่ม ตั้งอยู่ทางทิศเหนือของจังหวัด มีอาณาเขตติดต่อกับเขตการปกครองข้างเคียง ดังต่อไปนี้ - ทิศเหนือ ติดต่อกับอ�ำเภอวังเหนือ - ทิศตะวันออก ติดต่อกับอ�ำเภองาวและอ�ำเภอแม่เมาะ - ทิศใต้ติดต่อกับอ�ำเภอเมืองล�ำปาง - ทิศตะวันตก ติดต่อกับอ�ำเภอเมืองปาน การปกครอง แบ่งการปกครองออกเป็น 7 ต�ำบล ได้แก่ 1. ต�ำบลแจ้ห่ม จ�ำนวน 10 หมู่บ้าน 2. ต�ำบลวิเชตนคร จ�ำนวน 11 หมู่บ้าน 3. ต�ำบลแม่สุก จ�ำนวน 11 หมู่บ้าน 4. ต�ำบลทุ่งผึ้ง จ�ำนวน 6 หมู่บ้าน 5. ต�ำบลปงดอน จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน 6. ต�ำบลเมืองมาย จ�ำนวน 5 หมู่บ้าน 7. ต�ำบลบ้านสา จ�ำนวน 7 หมู่บ้าน การปกครองส่วนท้องถิ่น ท้องที่อ�ำเภอแจ้ห่มประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 8 แห่ง ได้แก่ 1. เทศบาลต�ำบลแจ้ห่ม 2. เทศบาลต�ำบลบ้านสา 3. เทศบาลต�ำบลทุ่งผึ้ง 4. องค์การบริหารส่วนต�ำบลแจ้ห่ม 5. องค์การบริหารส่วนต�ำบลแม่สุก 6. องค์การบริหารส่วนต�ำบลเมืองมาย 7. องค์การบริหารส่วนต�ำบลวิเชตนคร 8. องค์การบริหารส่วนต�ำบลปงดอน 19

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง เขื่อนกิ่วคอหมา ต.แจหม ต.เมืองมาย ต.บานสา ต.แมสุก ต.วิเชตนคร ต.ทุงผึ้ง ต.ปงดอน 7 6 8 4 2 1 2 5 1 6 1 9 8 14 15 6 7 192021 18 1 4 16 17 2 13 12 11 10 2 3 3 3 2 1 4 3 4 5 7 6 8 4 2 1 2 5 1 6 1 9 8 14 15 6 7 192021 18 1 4 16 17 2 13 12 5 1 11 10 2 4 3 2 1 10 12 11 9 6 5 7 8 13 4 3 2 1 10 12 11 9 6 5 5 7 8 13 3 3 3 4 3 4 5 อำเภอแจ้ห่ม 20

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง วัดสำคัญในอำเภอแจ้ห่ม 1. วัดผาแดงหลวง 2. วัดศรีหลวง 3. วัดดงเย็น 4. วัดอักโขคีรีชัย 5. วัดสาญาณพลาราม 6. วัดแม่ตาหลวง 7. วัดทุ่งคา 8. วัดพระพุทธบาทสุทธาวาส (วัดเฉลิมพระเกียรติ) กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน 1. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มน�้ำปู-น�้ำผัก ม.8 ต.แจ้ซ้อน 2. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผู้เลี้ยงปูนาแจ้ห่ม บ้านฮ่องลีม.5 ต.แจ้ซ้อน 3. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มรวมพลังผู้เลี้ยงปูน�้ำปูดีแจ้ห่ม ม.6 ต.แจ้ซ้อน 4. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มปลาส้มแม่อาวร ม.5 ต.บ้านสา 5. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปสมุนไพร ม.6 ต.บ้านสา 6. วิสาหกิจชุมชนผ้าปักอิ่วเมียน จากขุนเขาสู่สากล ม.9 ต.ปงดอน 7. 2 วิสาหกิจชุมชนกลุ่มกาแฟ ม.9 ต.ปงดอน 8. วิสาหกิจชุมชนสมุนไพรกิ่วคอหมา ม.3 ต.ปงดอน 9. วิสาหกิจชุมชนหัตถกรรม ม.9 ต.แม่สุก 10. วิสาหกิจชุมชนสานหมวกไม้ไผ่ ม.6 ต.เมืองมาย 11. วิสาหกิจชุมชนผลิตภัณฑ์ผ้า ม.6 ต.เมืองมาย 12. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มจักสานไม้ไผ่ ม.5 ต.เมืองมาย 13. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มจักสานผิวไม้ไผ่ ม.3 ต.เมืองมาย 14. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหัตถกรรม ม.1 ต.ทุ่งผึ้ง 15. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตเฟอร์นิเจอร์ไม้ไผ่ ม.4 ต.ทุ่งผึ้ง 16. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าวิเชตนคร ม.3 ต.วิเชตนคร 17. วิสาหกิจชุมชนศูนย์พัฒนาวัตถุดิบสมุนไพรล�ำปาง ม.3 ต.วิเชตนคร 18. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มน�้ำปูอนามัย ม.8 ต.วิเชตนคร 19. วิสาหกิจชุมชนลูกประคบสมุนไพร ม.8 ต.วิเชตนคร 20. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มโคมไฟพับได้แฟนซีแสงเดือน ม.8 ต.วิเชตนคร 21. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มกระเป๋าจักสาน ม.8 ต.วิเชตนคร พิพิธภัณฑ์และศูนย์การเรียนรู้ 1. พิพิธภัณฑสถานโรงเรียนแจ้ห่มวิทยา 2. ศูนย์เรียนรู้การฟื้นฟูเหมือง ปูนล�ำปาง ชุมชนท่องเที่ยว 1. ชุมชนท่องเที่ยว OTOP นวัตวิถีบ้านแป้นใต้ 2. ชุมชนท่องเที่ยวหัตถกรรมกล่องข้าว บ้านไผ่แพะ 3. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวปกาเกาะญอ บ้านแม่จอกฟ้า 4. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวมูเซอ บ้านห้วยวาด 5. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวอิ่วเมี่ยน บ้านเลาสู อาหาร 1. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปสับปะรด ม.5 ต.บ้านสา 2. ปลาส้มยายไหม ม.5 ต.บ้านสา 3. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปสับปะรด ม.5 ต.บ้านสา 4. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มปลาส้มแม่อาวรณ์ม.5 ต.บ้านสา 5. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มน�้ำปู-น�้ำผัก ม.8 ต.แจ้ห่ม 6. วิสาหกิจชุมชนถั่วทอด ม.11 ต.วิเชตนคร 7. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มน�้ำปูอนามัย ม.8 ต.วิเชตนคร โบราณสถาน 1. พระธาตุปู๋ค�ำน้อย บ้านทุ่งฮ้าง 2. พระธาตุประตูหิน บ้านทุ่งทอง 3. ภาพเขียนสีผาเยี่ยมช้าง บ้านแม่เบิ้น 4. ภาพเขียนสีถ�้ำเก๊าเคาะ บ้านแม่เบิ้น 5. เวียงโบราณสบมอญ 6. เวียงโบราณวัดอักโขชัยคีรี หอผีอารักษ์ 1. หอเจ้าพ่อพญาลือ 8. วิสาหกิจชุมชนข้าวแต๋นน้องอุ้ม ม.8 ต.วิเชตนคร 9. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปและถนอมอาหาร ม.11 ต.แจ้ห่ม 10. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตและแปรรูปเห็ด ม.3 ต.บ้านสา 11. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปสมุนไพรบ้านแป้นใต้ม.6 ต.บ้านสา 12. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มบ้านขนม ม.2 ต.บ้านสา 13. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มถั่วลิสงคั่วทราย ม.4 ต.เมืองมาย 21

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ข้อมูลพื้นฐานอำเภอเถิน เมืองเถินถือเป็นหัวเมืองหน้าด่านที่ส�ำคัญของล้านนาหน่วยพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของเมืองเถินนั้น สามารถแบ่งออกได้เป็นหลายช่วงยุคสมัยกล่าวคือยุคก่อนล้านนายุคอาณาจักรล้านนายุคพม่าปกครองจนกระทั่ง ยุคสมัยรัตนโกสินทร์จุดเริ่มต้นของการตั้งถิ่นฐานชุมชนในอ�ำเภอเถิน สิ่งส�ำคัญอย ่างหนึ่งคือ ปัจจัยท�ำด้าน ทรัพยากรธรรมชาติของพื้นที่และการการเป็นพื้นที่ที่ตั้งอยู่บนชุมทางการคมนาคมที่ส�ำคัญทั้งทางบกและทางน�้ำ จากต�ำนานที่เชื่อมโยงเรื่องเล่าเกี่ยวกับพระนางจามเทวีกับพื้นที่ดินแดนแถบนี้สะท้อนให้เห็นว่าเมืองเถินน่าจะมี พัฒนาการมาตั้งแต่ครั้งยุคสมัยหริภุญชัยจนกระทั่งเข้าสู่ยุคสมัยล้านนาเมืองเถินมีฐานะเป็นเมืองหน้าด่านที่ส�ำคัญ ของอาณาจักรจึงพบเวียงโบราณที่ถือเป็นเวียงบริวารของเมืองเถินที่มีบทบาทส�ำคัญทางด้านยุทธศาสตร์การ สงครามอันได้แก่เวียงพญากันและเวียงมอกนอกจากนี้ยังปรากฏเวียงโบราณที่เรียกว่า เวียงป้อมและเวียงเป็ง ซึ่งเป็นเวียงคู่ขนานอยู่ในเขตพื้นที่เวียงเถินโบราณ ในช่วงต้นรัตนโกสินทร์เมืองเถินเมืองเถินขึ้นตรงกับเมืองเชียงใหม่ และอยู่ในสถานะหัวเมืองประเทศราชเช่นเดียวกับหัวเมืองอื่นๆ ในล้านนา โดยเมืองเถินถือเป็นหัวเมืองขนาดใหญ่ จึงมีการให้ความส�ำคัญและการแต่งตั้งผู้ปกครองในระบบเจ้าเมืองและเจ้าขันธ์ 5 เช่นเดียวกับหัวเมืองใหญ่อื่นๆ จนกระทั่งสยามได้มีนโยบายผนวกรวมประเทศราชล้านนาให้เป็นส่วนหนึ่งของราชอาณาจักรสยามใน พ.ศ.2442 เนื่องด้วยเมืองเถินถือเป็นหัวเมืองขนาดกลางค่อนข้างใหญ่ในช่วงของการปกครองในยุคมณฑลเทศาภิบาลนั้นจึงได้ ตั้งให้เมืองเถินเป็นจังหวัดเถินในช่วงเวลาหนึ่งซึ่งต่อมาภายหลังเมื่อเทียบกับพื้นที่เขตการปกครองรวมถึงการจัดเก็บ รายได้หรือภาษีของเมืองเถินนั้นมีจ�ำนวนน้อยกว่าหัวเมืองอื่นๆ มากจึงท�ำให้กระทรวงมหาดไทยได้ประกาศยุบ จังหวัดเถินให้กลายเป็นอ�ำเภอเถินและขึ้นตรงกับจังหวัดล�ำปางตั้งแต่ปีพุทธศักราช 2448 เป็นต้นมา คำขวัญอำเภอเถิน ส้มเกลี้ยงฉ�่ำ น�้ำตกงาม โป่งข่ามขลัง วังหินอ่อน ที่ตั้งและอาณาเขตติดต่อ อ�ำเภอเถินตั้งอยู่ทางทิศใต้ของจังหวัด ห่างจากตัวเมืองล�ำปาง 90 กิโลเมตร ตามถนนพหลโยธินสายล�ำปาง - ตาก มีอาณาเขตติดต่อ ดังต่อไปนี้ ทิศเหนือ ติดต่อกับอ�ำเภอเสริมงาม อ�ำเภอสบปราบ และอ�ำเภอวังชิ้น (จังหวัดแพร่) ทิศตะวันออก ติดต่อกับอ�ำเภอศรีสัชนาลัย และอ�ำเภอทุ่งเสลี่ยม (จังหวัดสุโขทัย) ทิศใต้ติดต่อกับอ�ำเภอทุ่งเสลี่ยม อ�ำเภอบ้านด่านลานหอย (จังหวัดสุโขทัย) อ�ำเภอบ้านตาก และอ�ำเภอ สามเงา (จังหวัดตาก) ทิศตะวันตก ติดต่อกับอ�ำเภอแม่พริก(จังหวัดล�ำปาง) อ�ำเภอลี้และอ�ำเภอทุ่งหัวช้าง (จังหวัดล�ำพูน) การปกครอง ต�ำบลล้อมแรด จ�ำนวน 14 หมู่บ้าน ต�ำบลแม่วะ จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน ต�ำบลแม่ปะ จ�ำนวน 10 หมู่บ้าน ต�ำบลแม่มอก จ�ำนวน 10 หมู่บ้าน ต�ำบลเวียงมอก จ�ำนวน 14 หมู่บ้าน ต�ำบลนาโป่ง จ�ำนวน 12 หมู่บ้าน 22

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ต�ำบลแม่ถอด จ�ำนวน 13 หมู่บ้าน ต�ำบลเถินบุรี จ�ำนวน 14 หมู่บ้าน การปกครองส่วนท้องถิ่น ท้องที่อ�ำเภอเถินประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 8 แห่ง ได้แก่ 1. เทศบาลเมืองล้อมแรด 2. เทศบาลต�ำบลเวียงมอก 3. เทศบาลต�ำบลแม่มอก 4. เทศบาลต�ำบลเถินบุรี 5. องค์การบริหารส่วนต�ำบลแม่วะ 6. องค์การบริหารส่วนต�ำบลแม่ปะ 7. องค์การบริหารส่วนต�ำบลนาโป่ง 8. องค์การบริหารส่วนต�ำบลแม่ถอด 23

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ที่วาการอำเภอเถิน น้ำตกแมมอก อุทยานแหงชาติแมวะ ต.แมถอด ต.แมปะ ต.แมมอก ต.เวียงมอก ต.แมวะ ต.เถินบุรี ต.ลอมแรด ต.นาโปง ต.เถินบุรี 5 4 2 9 7 1 3 6 8 2 6 7 5 1 4 9 3 8 2 1 1 1 2 5 4 2 910 1 7 1 3 6 8 2 6 7 5 1 4 9 10 3 8 4 1 2 3 2 1 1 1 2 1 2 4 1 2 3 อำเภอเถิน 24

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง วัดสำคัญในอำเภอเถิน 1. วัดเขาแก้ว 2. วัดดอยป่าตาล 3. วัดแม่วะหลวง 4. วัดสันป่าหนาด 5. วัดปากกอง 6. วัดน�้ำดิบ 7. วัดเหล่าหลวง 8. วัดอุ่มลอง 9. วัดล้อมแรด 10. วัดเวียง กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน 1. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มจักสานงอบ ม.14 ต.ล้อมแรด 2. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มเจียระไนแก้วโป่งข่าม ม.5 ต.แม่ถอด 3. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้า ม.8 ต.แม่วะ 4. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผู้ปลูกสมุนไพร ม.8 ต.แม่มอก 5. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าตีนจกและผ้าพื้นเมือง ม.4 ต.แม่ปะ 6. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหัตถกรรมสตรีม.5 ต.แม่ปะ 7. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มท�ำเฟอร์นิเจอร์รากไม้ม.8 ต.แม่ปะ 8. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มตกแต่งเฟอร์นิเจอร์ม.7 ต.แม่มอก 9. กลุ่มแม่บ้านทอผ้าฝ้าย ม.7 ต.ล้อมแรด 10. กลุ่มผลิตหมอนผา ม.1 ต.แม่วะ สถานที่ท่องเที่ยว 1. บ้านพระสถลเถินบุรินทร์ ชุมชนท่องเที่ยว 1. ชุมชนท่องเที่ยว OTOP นวัตวิถีบ้านท่าช้าง ต�ำบลแม่วะ 2. ชุมชนท่องเที่ยว OTOP บ้านนาบ้านไร่ต�ำบลแม่ถอด อาหาร 1. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปข้าวแต๋นน�้ำแตงโม ม.4 ต.แม่วะ 2. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มท�ำขนมศรีบุญเรือง ม.6 ต.แม่วะ 3. วิสาหกิจชุมชนท�ำขนมบ้านแม่วะหลวง ม.8 ต.แม่วะ 4. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปข้าวผลิตสุรากลั่น ม.10 ต.แม่มอก โบราณสถาน 1. ก�ำแพงกั้นเขตล้านนา – สุโขทัย บ้านหอรบ 2. เวียงพญากัณฑ์ หอผีอารักษ์ 1. หอเจ้าพ่อหอรบ 2. หอเจ้าพ่อผีปันน�้ำ 25

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ข้อมูลพื้นฐานอำเภอเมืองปาน อ�ำเภอเมืองปาน ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของเขตพื้นที่การปกครองของอ�ำเภอแจ้ห่ม จังหวัดล�ำปาง ต่อมาทางกระทรวง มหาดไทยได้พิจารณาเห็นว่าท้องที่อ�ำเภอแจ้ห่ม มีอาณาเขตกว้างขวาง มีพลเมืองมาก ท้องที่บางต�ำบลอยู่ห่างไกลจาก อ�ำเภอ เจ้าหน้าที่ออกตรวจตราดูแลทุกข์สุขของราษฎรไม่ทั่วถึง เพื่อประโยชน์ในด้านการปกครองและอ�ำนวยความสะดวก แก่ประชาชนในท้องที่จึงได้ประกาศแบ่งท้องที่อ�ำเภอแจ้ห่มตั้งเป็นกิ่งอ�ำเภอเมืองปาน ขึ้นเมื่อวันที่15กรกฎาคม พ.ศ.2524 และยกฐานะเป็น อ�ำเภอเมืองปาน ตามพระราชกฤษฎีกา เมื่อวันที่ 9 พฤษภาคม พ.ศ.2535 พื้นที่อ�ำเภอเมืองปานถือ เป็นพื้นที่ที่อุดมสมบูรณ์ด้วยทรัพยากรธรรมชาติเป็นต้นก�ำเนิดของแหล่งน�้ำส�ำคัญหลายสายของจังหวัดล�ำปางอีกทั้งยังเป็น แหล่งมรดกทางวัฒนธรรมที่ยังคงสืบทอดและรักษาไว้มาจนถึงปัจจุบันที่มาของค�ำว่าเมืองปานนั้นเล่าขานกันสืบมาว่าใน อดีตพม่าต้องการยึดครองพื้นที่แถบนี้เพื่อเป็นแหล่งสะสมเสบียงอาหาร แต่โชคดีที่มีนายบ้านคนหนึ่งไม่ปรากฎนามเป็นผู้มี ความกล้าหาญ เข้มแข็งอดทนและเก่งกล้าสามารถได้ท�ำการรวบรวมสมัครพรรคพวกต่อต้านพม่าที่บุกรุกเข้ามาและได้รับ ชัยชนะหลายครั้งจนข้าศึกศัตรูไม่กล้ามารบกวนอีก ต่อมานายบ้านผู้นี้ได้สร้างเครื่องส่งสัญญาณในการแจ้งเหตุแก่หมู่บ้าน และเป็นสัญญานัดหมายเพื่อร่วมมือกันต่อสู้ข้าศึกศัตรูโดยกันใช้ทองค�ำมาหลอมท�ำเป็น “ปาน” (ลักษณะคล้ายฆ้องใหญ่แต่ โหนกที่ตีเล็กกว่า) ชาวบ้านเรียกว่า “ปานคำ” (ปานทอง) นายบ้านผู้นี้เป็นผู้ท�ำปานเป็นสัญญาณแจ้งเหตุต่างๆ แก่ชาวบ้าน จนได้รับการขนานนามจากชาวเมืองปานว่า “เจ้าพ่อขุนจเรปาน” และเมืองแห่งนี้ได้ชื่อว่า เมืองจเรปาน ต่อมาเรียกเพี้ยน ไปเหลือเพียง เมืองปาน คำขวัญอำเภอเมืองปาน แหล่งต้นน�้ำล�ำธาร อุทยานแจ้ซ้อน บ่อน�้ำร้อนลือนาม สามต้นสักใหญ่ ไหว้พระธาตุดอยซาง เนื้อที่ พื้นที่ ประมาณ 865.103 ตารางกิโลเมตร ข้อมูลด้านเศรษฐกิจ - อาชีพหลัก ได้แก่ ท�ำนา - อาชีพเสริม ได้แก่ ท�ำสวน ท�ำไร่ ด้านประชากร - จ�ำนวนประชากรทั้งสิ้น รวม 34,453 คน - จ�ำนวนประชากรชาย รวม 17,350 คน - จ�ำนวนประชากรหญิง รวม 17,103 คน ด้านการเกษตร - ผลผลิตทางการเกษตรที่ส�ำคัญ ได้แก่ข้าว อ้อย ข้าวโพดอ่อน และเลี้ยงสัตว์ - ชื่อแหล่งน�้ำที่ส�ำคัญ ได้แก่ น�้ำแม่เต๊าะ-แม่ต๋อม น�้ำแม่สอย น�้ำแม่มอน น�้ำแม่ปาน น�้ำแม่ก๋วม น�้ำแม่บอม น�้ำแม่ตุ๋ย และน�้ำแม่นึง 26

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ที่ตั้งและอาณาเขตติดต่อ - ทิศเหนือติดต่อกับอ�ำเภอดอยสะเก็ด(จังหวัดเชียงใหม่)อ�ำเภอเวียงป่าเป้า (จังหวัดเชียงราย)และอ�ำเภอวังเหนือ - ทิศตะวันออก ติดต่อกับอ�ำเภอแจ้ห่ม - ทิศใต้ติดต่อกับอ�ำเภอเมืองล�ำปาง - ทิศตะวันตก ติดต่อกับอ�ำเภอแม่ออนและอ�ำเภอดอยสะเก็ด (จังหวัดเชียงใหม่) การปกครอง แบ่งการปกครองออกเป็น 5 ต�ำบล 56 หมู่บ้าน คือ 1. ต�ำบลเมืองปาน จ�ำนวน 9 หมู่บ้าน 2. ต�ำบลบ้านขอ จ�ำนวน 13 หมู่บ้าน 3. ต�ำบลทุ่งกว๋าว จ�ำนวน 14 หมู่บ้าน 4. ต�ำบลแจ้ซ้อน จ�ำนวน 12 หมู่บ้าน 5. ต�ำบลหัวเมือง จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน การปกครองส่วนท้องถิ่น ท้องที่อ�ำเภอเมืองปานประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 5 แห่ง ได้แก่ 1. เทศบาลต�ำบลเมืองปาน 2. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านขอ 3. องค์การบริหารส่วนต�ำบลทุ่งกว๋าว 4. องค์การบริหารส่วนต�ำบลแจ้ซ้อน 5. องค์การบริหารส่วนต�ำบลหัวเมือง 27

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ต.หัวเมือง ต.แจซอน อุทยานแหงชาติ แจซอน ต.เมืองปาน ต.บานขอ ต.ทุงกวาว 8 20 32 22 15 21 12 13 11 31 23 1 6 1 5 4 9 7 3 1 10 19 14 18 27 30 28 29 16 17 26 6 1 7 2 3 5 9 11 4 8 3 1 4 6 5 3 2 1 2 8 20 22 15 25 21 12 13 11 31 23 1 6 1 5 4 9 7 3 1 10 19 14 18 27 30 28 29 16 17 26 1 5 4 6 1 10 12 11 2 9 8 7 13 1 12 3 5 4 6 1 10 12 11 2 9 8 7 13 6 1 7 2 3 5 9 11 4 8 3 1 4 6 5 3 2 1 2 32 อำเภอเมืองปาน 28

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง วัดสำคัญในอำเภอเมืองปาน 1. วัดศรีหลวงแจ้ซ้อน 2. วัดสบลี 3. วัดข่วงกอม 4. วัดปลายนาหลวง 5. วัดหลวงเมืองปาน 6. วัดบ้านขาม 7. วัดดอยเต่าค�ำ 8. วัดม่อนดอยแก้ว 9. วัดพระธาตุเจ้าวงตา กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน 1. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มสมุนไพรธัญพร(ธัญพรเฮิร์บ) ม.7 ต.เมืองปาน 2. วิสาหกิจชุมชนน�้ำมันสมุนไพรสกัดเย็น ม.2 ต.เมืองปาน 3. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้า ม.8 ต.ทุ่งกว๋าว 4. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มจักสานตะกร้าทางมะพร้าว ม.10 ต.ทุ่งกว๋าว 5. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มจักสานไม้ไผ่ ม.10 ต.ทุ่งกว๋าว 6. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มปักผ้าด้วยมือ ม.6 ต.ทุ่งกว๋าว 7. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้า ม.5 ต.ทุ่งกว๋าว 8. วิสาหกิจชุมชนทอผ้าย้อมสีธรรมชาติม.6 ต.หัวเมือง 9. วิสาหกิจชุมชนอนุรักษ์สมุนไพรปราชญ์ชาวบ้าน ม.4 ต.ทุ่งกว๋าว 10. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มฟืมทองผ้าทอย้อมสีธรรมชาติม.9ต.เมืองปาน 11. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปผลิตภัณฑ์กระดาษใยพืชธรรมชาติ ม.12 ต.แจ้ซ้อน 12. วิสาหกิจชุมชนผ้าทอย้อมสีธรรมชาติม.11 ต.แจ้ซ้อน 13. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าย้อมสีธรรมชาติม.11 ต.แจ้ซ้อน 14. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหมอนใบชา ม.7 ต.แจ้ซ้อน 15. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตกาแฟอาราบิก้า ม.8 ต.แจ้ซ้อน 16. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มเมล็ดกาแฟอาราบิก้า ม.1 ต.แจ้ซ้อน 17. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตชาและเหมี้ยงหมัก ม.1 ต.แจ้ซ้อน 18. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มสบู่สมุนไพรและสมุนไพรไล่ยุง ม.7 ต.แจ้ซ้อน 19. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหมอนใบชาเพื่อสุขภาพ ม.7 ต.แจ้ซ้อน 20. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าย้อมสีธรรมชาติม.6 ต.หัวเมือง 21. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มปักผ้าใยกันชง ม.8 ต.แจ้ซ้อน 22. 2วิสาหกิจชุมชนแม่แจ๋มแมคคาเดเมีย&กาแฟ ม.1 ต.แจ้ซ้อน 23. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มปักผ้าด้วยมือ ม.5 ต.แจ้ซ้อน 24. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปไม้ไผ่แจ้ซ้อน ม.12 ต.แจ้ซ้อน 25. วิสาหกิจชุมชนกาแฟดอยปางใหม่ ม.10 ต.แจ้ซ้อน 26. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มกาแฟ ม.1 ต.แจ้ซ้อน 27. วิสาหกิจชุมชนผู้ปลูกและแปรรูปกาแฟ ม.7 ต.แจ้ซ้อน 28. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มกาแฟ ม.1 ต.แจ้ซ้อน 29. วิสาหกิจชุมชนจักสาน ผ้าปักแมคคาเดเมีย ม.1 ต.แจ้ซ้อน 30. วิสาหกิจชุมชนผลิตภัณฑ์แปรรูปชา ม.7 ต.แจ้ซ้อน 31. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มกาแฟดอยแม่จอก ม.3 ต.แจ้ซ้อน 32. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าย้อมสีธรรมชาติม.5 ต.หัวเมือง ชุมชนท่องเที่ยว 1. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม บ้านป่าเหมี้ยง ต�ำบลแจ้ซ้อน 2. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวม้งบ้านใหม่พัฒนา ต�ำบลแจ้ซ้อน 3. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวปกาเกอะญอ บ้านห้วยมง ต�ำบลแจ้ซ้อน 4. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวปกาเกอะญอ บ้านแม่ต๋อมบ้านแม่หมีต�ำบลหัวเมือง 5. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวลาหู่ บ้านแม่แจ๋ม บ้านปางม่วง บ้านป่าคา ต�ำบลแจ้ซ้อน 6. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชาวลาหู่ บ้านไร่ต�ำบลหัวเมือง อาหาร 1. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตกาแฟสดแม่แจ๋ม ม.1ต.แจ้ซ้อน 2. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผู้ผลิตข้าวกล้อง ม.9 ต.แจ้ซ้อน 3. วิสาหกิจชุมชนกล้วยตากพลังงานแสงอาทิตย์บ้าน กล้วยพัฒนา ต.หัวเมือง 4. วิสาหกิจชุมชนผู้ปลูกและแปรรูปกาแฟ ม.7ต.แจ้ซ้อน 5. วิสาหกิจชุมชนผลิตภัณฑ์แปรรูปชา ม.7 ต.แจ้ซ้อน 6. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มเพิ่มพูนน�้ำพริกไส้อั่ว ม.7ต.แจ้ซ้อน 7. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มท�ำขนมหัวเราะ ม.8 ต.ทุ่งกว๋าว 8. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปอาหารจากผลผลิตใน ท้องถิ่น ม.5 ต.ทุ่งกว๋าว 9. วิสาหกิจชุมชนขนมไทยปั้นขลิบ by Suwarirat ม.8 ต.ทุ่งกว๋าว 10. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มอาหารและน�้ำผลไม้พร้อมดื่ม ม.5 ต.แจ้ซ้อน 11. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผู้ผลิตชาเขียวใบหม่อนแจ้ซ้อน ม.2 ต.แจ้ซ้อน 12. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตชาและเหมี้ยงหมัก ม.1ต.แจ้ซ้อน 13. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผู้ผลิตและแปรรูปผัก ผลไม้และ สมุนไพร ม.6 ต.แจ้ซ้อน โบราณสถาน 1. เวียงโบราณป่าเวียง หอผีอารักษ์ 1. หอเจ้าพ่อพญาเมืองแก้ว 2. หอขุนจเรปาน 3. หอพระเมืองแก้วพระเมืองเก้า สถานที่ท่องเที่ยว 1. ศูนย์ศิลปาชีพบ้านทุ่งจี้ต�ำบลทุ่งกว๋าว 29

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ข้อมูลพื้นฐานอำเภอแม่ทะ อ�ำเภอแม่ทะ เป็นอ�ำเภอที่มีพื้นที่ขนาดใหญ่อีกอ�ำเภอหนึ่งของจังหวัดล�ำปาง มีประวัติการก่อตั้งเมื่อประมาณปี พ.ศ.2450 เดินอ�ำเภอแม่ทะชื่อว่าอ�ำเภอป่าตันเนื่องจากที่ตั้งของที่ว่าการอ�ำเภอแม่ทะ เดิมมิได้ตั้งอยู่ ณ ที่ว่าการอ�ำเภอ แม่ทะปัจจุบัน แต่ตั้งอยู่ที่บ้านป่าตันหลวง หมู่ที่ 5 ต�ำบลป่าตัน อยู่ห่างจากที่ว่าการอ�ำเภอในปัจจุบันไปทางทิศใต้ประมาณ 5 กิโลเมตร ต่อมาเมื่อปีพ.ศ.2452 ขุนตันธนารักษ์นายอ�ำเภอป่าตันสมัยนั้น ได้พิจารณาเห็นว่า เส้นทางรถไฟสายเหนือซึ่ง ก�ำลังท�ำการก่อสร้างเข้ามาสู่เขตจังหวัดล�ำปางได้ตัดผ่านพื้นที่ชุมชนบ้านแม่ทะ หมู่ที่ 1 ต�ำบลแม่ทะในปัจจุบัน จึงได้ย้ายที่ ว่าการอ�ำเภอไปที่นั่นและเปลี่ยนชื่อจากอ�ำเภอป่าตัน เป็นอ�ำเภอแม่ทะ ตามชื่อหมู่บ้านตั้งแต่นั้นมา คำขวัญอำเภอแม่ทะ ล�ำน�้ำจางหล่อเลี้ยงเศรษฐกิจ พุทธรูปศักดิ์สิทธิ์พระไม้แก่นจันทน์สินแร่ส�ำคัญถ่านหินดินขาว อาชีพยืนยาวไม้แกะ สลัก แหล่งประจักษ์ธรรมถ�้ำพระสบาย เนื้อที่ พื้นที่ ประมาณ 810.543 ตารางกิโลเมตร ข้อมูลด้านเศรษฐกิจ - อาชีพหลัก ได้แก่ เกษตรกรรม รับจ้าง ปลูกพืชไร่ - อาชีพเสริม ได้แก่การเลี้ยงสัตว์ ด้านทรัพยากรธรรมชาติ ที่ส�ำคัญของอ�ำเภอ ได้แก่ดินขาว ถ่านหินลิกไนท์ ด้านประชากร - จ�ำนวนประชากรทั้งสิ้น รวม 62,859 คน - จ�ำนวนประชากรชาย รวม 31,481 คน - จ�ำนวนประชากรหญิง รวม 31,378 คน ด้านการเกษตร - ผลผลิตทางการเกษตรที่ส�ำคัญ ได้แก่ข้าว อ้อย มะเขือเทศ - ชื่อแหล่งน�้ำที่ส�ำคัญ ได้แก่ล�ำน�้ำจาง ที่ตั้งและอาณาเขตติดต่อ อ�ำเภอแม่ทะตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของจังหวัด มีอาณาเขตติดต่อกับเขตการปกครองข้างเคียงดังต่อไปนี้ - ทิศเหนือ ติดต่อกับอ�ำเภอเมืองล�ำปางและอ�ำเภอแม่เมาะ - ทิศตะวันออก ติดต่อกับอ�ำเภอลอง (จังหวัดแพร่) - ทิศใต้ติดต่อกับอ�ำเภอวังชิ้น (จังหวัดแพร่) และอ�ำเภอสบปราบ - ทิศตะวันตก ติดต่อกับอ�ำเภอเกาะคา 30

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง การปกครอง อ�ำเภอแม่ทะแบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 10 ต�ำบล 95 หมู่บ้าน ได้แก่ 1. ต�ำบลแม่ทะ จ�ำนวน 10 หมู่บ้าน 2. ต�ำบลนาครัว จ�ำนวน 12 หมู่บ้าน 3. ต�ำบลป่าตัน จ�ำนวน 9 หมู่บ้าน 4. ต�ำบลบ้านกิ่ว จ�ำนวน 10 หมู่บ้าน 5. ต�ำบลบ้านบอม จ�ำนวน 6 หมู่บ้าน 6. ต�ำบลน�้ำโจ้ จ�ำนวน 10 หมู่บ้าน 7. ต�ำบลดอนไฟ จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน 8. ต�ำบลหัวเสือ จ�ำนวน 12 หมู่บ้าน 9. ต�ำบลวังเงิน จ�ำนวน 9 หมู่บ้าน 10. ต�ำบลสันดอนแก้ว จ�ำนวน 9 หมู่บ้าน การปกครองส่วนท้องถิ่น ท้องที่อ�ำเภอแม่ทะประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 10 แห่ง ได้แก่ 1. เทศบาลต�ำบลป่าตันนาครัว 2. เทศบาลต�ำบลแม่ทะ 3. เทศบาลต�ำบลน�้ำโจ้ 4. เทศบาลต�ำบลสิริราช 5. เทศบาลต�ำบลนาครัว 6. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านกิ่ว 7. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านบอม 8. องค์การบริหารส่วนต�ำบลดอนไฟ 9. องค์การบริหารส่วนต�ำบลหัวเสือ 10. องค์การบริหารส่วนต�ำบลวังเงิน 31

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง เทศบาลตำบลแมทะ ต,วังเงิน ต,บานกิ่ว ต,ปาตัน ต,น้ำโจ ต,นาครัว ต,แมทะ ต,หัวเสือ ตำบล ดอนไฟ ต,สันดอนแกว ต.บานบอม 2 14 2 22 21 18 16 19 20 17 15 12 10 13 11 8 7 9 5 6 1 3 1 8 2 3 5 7 6 9 4 1 1 10 1 2 3 3 2 14 2 22 21 18 16 19 20 17 15 12 10 13 11 8 7 9 5 6 1 4 9 10 3 2 1 6 11 7 8 5 12 3 4 1 8 2 3 5 7 6 9 4 1 1 10 1 2 3 3 1 4 9 10 3 2 1 6 11 7 8 5 วัดสำคัญในอำเภอแม่ทะ 1. วัดป่าตันหลวง 2. วัดป่าจ�้ำ 3. วัดท่าแหน 4. วัดนาคตหลวง 5. วัดบ้านหลุก 6. วัดดอนไฟ 7. วัดพระธาตุสันดอน 8. วัดพระธาตุดอยม่วงค�ำ 9. วัดดอยพระฌาน 10. วัดพระบาทแม่ไทย อำเภแม่ทะ 32

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน 1. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปสมุนไพร ม.1 ต.แม่ทะ 2. ชุมชนกลุ่มสมุนไพร ม.4 ต.แม่ทะ 3. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแกะสลัก ม.11 ต.นาครัว 4. วิสาหกิจชุมชนหัตถกรรม ม.2 ต.นาครัว 5. วิสาหกิจชุมชนหัตถกรรม ม.11 ต.นาครัว 6. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มภูไทยแกะสลัก ม.11 ต.นาครัว 7. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแกะสลักไม้นาคแอนติค ม.11 ต.นาครัว 8. วิสาหกิจชุมชนสิ่งประดิษฐ์จากเศษไม้สัก ม.11 ต.นาครัว 9. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าลายสายฝน ม.11 ต.นาครัว 10. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มกัญชา ม.1 ต.บ้านกิ่ว 11. วิสาหกิจชุมชนผ้าฝ้ายทอมือลายงาขี้ม้อน ม.1 ต.บ้านกิ่ว 12. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มสมุนไพรอินทรีย์ม.8 ต.บ้านกิ่ว 13. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มประดิษฐ์เฟอร์นิเจอร์ของฝากจากไม้ม.1 ต.บ้านบอม 14. วิสาหกิจชุมชนไร่สมุนไพรคุณจิ๊บ ม.2 ต.น�้ำโจ้ 15. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มศิลปะประดิษฐ์ของที่ระลึกและของใช้ม.6 ต.ดอนไฟ 16. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตภัณฑ์กระดาษสา ม.2 ต.หัวเสือ 17. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้า ม.6 ต.หัวเสือ 18. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มสมุนไพรผู้สูงอายุม.2 ต.หัวเสือ 19. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มจักสานจิต ม.12 ต.หัวเสือ 20. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแกะสลักศิลปะอาชาไม้ม.6 ต.หัวเสือ 21. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มจักรสาน ม.3 ต.ดอนไฟ 22. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มปลูกพืชผักสมุนไพร ม.9 ต.ดอนไฟ สถานที่ท่องเที่ยว 1. สถานีรถไฟแม่ทะ ชุมชนท่องเที่ยว 1. ชุมชนท่องเที่ยวหมู่บ้านแกะสลัก หัตถกรรม บ้านหลุก 2. ชุมชนท่องเที่ยว OTOP นวัตวิถีบ้านกิ่วหลวง 3. ชุมชนท่องเที่ยว OTOP บ้านปางมะโอ อาหาร 1. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มน�้ำพริกลาบยั่งยืน ม.1 ต.แม่ทะ 2. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มน�้ำพริกลาบสมุนไพร ม.4ต.นาครัว 3. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปถั่วลิสง ม.1 ต.ป่าตัน 4. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มท�ำน�้ำพริกสมุนไพร ม.8 ต.น�้ำโจ้ 5. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปกล้วย ม.6 ต.หัวเสือ 6. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปกล้วยและผลิตภัณฑ์ การเกษตร ม.2 ต.หัวเสือ โบราณสถาน 1. พระธาตุดวงงาม (วัดปู่ขาวร้าง) บ้านแม่ไท หอผีอารักษ์ 1. หอเจ้าพ่อวังเงิน 2. หอเจ้าพ่อพญาพราน 3. หอเจ้าพ่อหลักค�ำ (เจ้าหลวงค�ำแดง) 7. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มข้าวแคบ ม.2 ต.หัวเสือ 8. วิสาหกิจชุมชนท�ำจิ้นส้มสตรีม.2 ต.หัวเสือ 9. วิสาหกิจชุมชนน�้ำพริกข่าชุมชน ม.7 ต.ป่าตัน 10. วิสาหกิจชุมชนข้าวหอมแม่ทะ ม.8 ต.บ้านกิ่ว 11. วิสาหกิจชุมชนน�้ำพริกรสเด็ด ม.3 ต.หัวเสือ 12. วิสาหกิจชุมชนเพาะและแปรรูปเห็ดบ้านสวนแม่ทะ ม.3 ต.สันดอนแก้ว 33

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ข้อมูลพื้นฐานอำเภอแม่พริก ตามประวัติเดิมท้องที่อ�ำเภอแม่พริกเป็นหมู่บ้านขึ้นกับอ�ำเภอบ้านตาก จังหวัดตาก มีการรวมด้วยกัน 3 หมู่บ้าน คือ บ้านแม่พริกลุ่ม แม่พริกบน และบ้านแม่เชียงรายติดต่อกับเขตอ�ำเภอเถิน จังหวัดล�ำปางเมื่อประมาณปีพ.ศ.2443-2447 จังหวัดตากได้ตั้งด่านเก็บภาษีค่านาและเงินรัฐชูปการขึ้นที่บ้านแม่พริกลุ่มและได้จัดส่งเจ้าน้อยสารมาเป็นนายด่านต่อมาใน ปีพ.ศ.2447 เจ้าน้อยสารถูกคนร้ายปล้นฆ่าตายทางราชการจึงได้โอนหมู่บ้านแม่พริกลุ่ม บ้านแม่พริกบน และบ้านแม่เชียงราย จากอ�ำเภอบ้านตากจังหวัดตาก มาขึ้นกับอ�ำเภอเถิน จังหวัดล�ำปาง โดยถือเขตห้วยแม่เชียงรายและห้วยแม่ระวานเป็นเส้นแบ่ง เขตและตั้งเป็นกิ่งอ�ำเภอแม่พริกขึ้น โดยมีที่ท�ำการกิ่งอ�ำเภอแม่พริกอยู่ที่บ้านแม่พริกลุ่ม เมื่อแรกที่ตั้งเป็นกิ่งอ�ำเภอนั้น ได้แบ่ง เขตการปกครองออกเป็น 5ต�ำบลคือต�ำบลแม่พริกลุ่ม ต�ำบลแม่พริกบน ต�ำบลผาปังต�ำบลแม่ปุและต�ำบลน�้ำดิบ ต่อมาเมื่อปี พ.ศ.2470ได้ยุบต�ำบลแม่พริกบน รวมกับต�ำบลแม่พริกลุ่ม เรียกชื่อเป็นทางการใหม่ว่า “ตำบลแม่พริก”ต่อมาเมื่อปีพ.ศ.2482 ได้ยุบต�ำบลน�้ำดิบ ไปรวมกับต�ำบลแม่วะ เขตอ�ำเภอเถินและโอนบ้านแม่ตั๋ง บ้านท่าต้นแหนไปรวมกับต�ำบลแม่พริก โอนบ้าน เกาะหัวช้าง บ้านตะฝั่งสูง บ้านน�้ำลัด ไปรวมกับต�ำบลแม่ปุและต�ำบลผาปัง มีฐานะเป็นกิ่งอ�ำเภอแม่พริกกิ่ง อ�ำเภอแม่พริกได้ รับการยกฐานะขึ้นเป็นอ�ำเภอเมื่อวันที่22 กรกฎาคม 2501 คำขวัญอำเภอแม่พริก สวนส้มเกลี้ยงลือไกล ถิ่นล�ำไยไร้สารพิษ ถ�้ำน�้ำผ่างามวิจิตร เมืองเศรษฐกิจชุมชน เนื้อที่ พื้นที่ ประมาณ 538.921 ตารางกิโลเมตร ข้อมูลด้านเศรษฐกิจ - อาชีพหลัก ได้แก่ ท�ำนา ท�ำไร่ เลี้ยงสัตว์ - อาชีพเสริม ได้แก่ ปลูกพืชฤดูแล้ง หาของป่า ด้านทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญของอำเภอ ได้แก่ ทรัพยากรป่าไม้ ด้านประชากร - จ�ำนวนประชากรทั้งสิ้น รวม 17,389คน - จ�ำนวนประชากรชาย รวม 8,611คน - จ�ำนวนประชากรหญิง รวม 8,778คน ด้านการเกษตร - ผลผลิตทางการเกษตรที่ส�ำคัญ ได้แก่ข้าว ล�ำไย ส้มเกลี้ยง - แหล่งน�้ำที่ส�ำคัญ ได้แก่แม่น�้ำวัง 34

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ที่ตั้งและอาณาเขตติดต่อ อ�ำเภอแม่พริกตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ของจังหวัด มีอาณาเขตติดต่อกับเขตการปกครองข้างเคียงดังต่อไปนี้ - ทิศเหนือ ติดต่อกับอ�ำเภอลี้(จังหวัดล�ำพูน) และอ�ำเภอเถิน - ทิศตะวันออก ติดต่อกับอ�ำเภอเถิน - ทิศใต้ติดต่อกับอ�ำเภอบ้านตากและอ�ำเภอสามเงา (จังหวัดตาก) - ทิศตะวันตก ติดต่อกับอ�ำเภอสามเงา (จังหวัดตาก) และอ�ำเภอลี้(จังหวัดล�ำพูน) การปกครอง อ�ำเภอแม่พริกแบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 4 ต�ำบล 30 หมู่บ้าน ได้แก่ 1. ต�ำบลแม่พริก จ�ำนวน 11 หมู่บ้าน 2. ต�ำบลผาปัง จ�ำนวน 5 หมู่บ้าน 3. ต�ำบลแม่ปุ จ�ำนวน 6 หมู่บ้าน 4. ต�ำบลพระบาทวังตวง จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน การปกครองส่วนท้องถิ่น การปกครองส่วนท้องถิ่นท้องที่อ�ำเภอแม่พริกประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 4 แห่ง ได้แก่ 1. เทศบาลต�ำบลแม่พริก 2. เทศบาลต�ำบลแม่ปุ 3. เทศบาลต�ำบลพระบาทวังตวง 4. องค์การบริหารส่วนต�ำบลแม่พริก 35

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ต.แมพริก ต.ผาปง ต.แมปู อางเก็บน้ำ แมพริก (ผาวิ่งชู) ที่วาการ อำเภอแมพริก ต.พระบาทวังตวง 7 1 3 4 1 2 5 6 1 2 3 2 1 3 8 4 56 7 1 2 7 1 3 4 1 2 5 6 5 4 2 3 1 1 2 3 2 1 3 8 4 56 7 1 2 อำเภอแม่พริก 36

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง วัดสำคัญในอำเภอแม่พริก 1. วัดแม่พริกบน 2. วัดแม่พริกลุ่ม 3. วัดผาปังหลวง 4. วัดผาปังกลาง 5. วัดพระบาทวังตวง 6. วัดแม่เชียงรายลุ่ม 7. วัดห้วยขี้นก กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน 1. วิสาหกิจชุมชนดอกไม้ประดิษฐ์ม.2 ต.แม่พริก 2. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มท�ำธูปและยาไล่ยุง ม.1 ต.แม่พริก 3. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มจักสาน ม.5 ต.ผาปัง 4. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตสินค้าจากไม้ไผ่ ม.3 ต.ผาปังกลาง 5. วิสาหกิจชุมชนนวดแผนไทยผาปัง ม.3 ต.ผาปังกลาง 6. วิสาหกิจชุมชนถ่านอัดแท่ง ม.3 ต.ผาปังกลาง 7. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าด้วยใจ ม.3 ต.ผาปังกลาง 8. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปสมุนไพร ม.2 ต.แม่ปุ ชุมชนท่องเที่ยว 1. ชุมชนท่องเที่ยว OTOP นวัตวิถีบ้านวังผูต�ำบลแม่ปุ 2. ชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ชุมชนผาปัง ต�ำบลผาปัง อาหาร 1. วิสาหกิจชุมชนข้าวกล้องข้าวซ้อมมือ ม.2 ต.ผาปัง 2. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มข้าวกล้อง ม.7 ต.แม่ปุ 3. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มท�ำแหนม ม.2 ต.แม่ปุ 4. วิสาหกิจชุมชนข้าวแต๋น ม.9 ต.พระบาทวังตวง 5. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มท�ำน�้ำพริก ม.4 พระบาทวังตวง โบราณสถาน 1.รอยพระพุทธบาทขุนห้วยแม่พริก หอผีอารักษ์ 1. หอป้อหลวงเจ้า 2. หอเจ้าพ่อหลักเมือง 3. หอเจ้าแม่เฒ่าเต้า 37

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ข้อมูลพื้นฐานอำเภอแม่เมาะ ที่มาของอ�ำเภอแม่เมาะถือก�ำเนิดขึ้นราวปีพ.ศ.2515 โดยอ�ำเภอเมืองล�ำปาง กรมการจังหวัดล�ำปาง และสภา จังหวัดล�ำปางได้พิจารณาเห็นว่า พื้นที่ของต�ำบลบ้านดง ต�ำบลนาสัก และต�ำบลจางเหนือเป็นท้องที่ทุรกันดาร เห็นสมควร จัดตั้งเป็นกิ่งอ�ำเภอเพื่อสะดวกต่อการปกครองและการติดต่อราชการของประชาชน จึงน�ำเรื่องเสนอต่อกระทรวงมหาดไทย พิจารณาและยกฐานะเป็นกิ่งอ�ำเภอแม่เมาะ ขึ้นกับอ�ำเภอเมืองล�ำปางเมื่อวันที่ 15 เมษายน 2519 ที่ว่าการกิ่งอ�ำเภอ แม่เมาะก่อสร้างแล้วเสร็จเมื่อวันที่ 30 มิถุนายน 2521 ต่อมาเมื่อ พ.ศ.2523 ได้แบ่งต�ำบลบ้านดงออกตั้งเป็นต�ำบลแม่เมาะ เพิ่มขึ้นอีก 1 ต�ำบลตามประกาศกระทรวงมหาดไทยลงวันที่ 19 มีนาคม 2524 เมื่อสภาพเศรษฐกิจ สังคม ชุมชนและจ�ำนวนประชากรของกิ่งอ�ำเภอแม่เมาะมีเพิ่มมากขึ้นจนสามารถยกฐานะ เป็นอ�ำเภอได้กระทรวงมหาดไทยจึงได้เสนอคณะรัฐมนตรีพิจารณาอนุมัติให้ยกฐานะกิ่งอ�ำเภอแม่เมาะเป็นอ�ำเภอ โดยได้ ตราพระราชกฤษฎีกาจัดตั้งและประกาศในราชกิจจานุเบกษาฉบับพิเศษ เล่มที่96ตอนที่101ลงวันที่16กรกฎาคม 2527 กิ่งอ�ำเภอแม่เมาะจึงเป็น อ�ำเภอแม่เมาะ ตั้งแต่วันที่ 27 กรกฎาคม พ.ศ.2527 เป็นต้นมา ค�ำว่าแม่เมาะมีที่มาจากต�ำนานที่เล่าว่า มีภิกษุรูปหนึ่งธุดงค์โปรดสัตว์ผ่านมาในเขตนี้ได้พบแต่ความกันดารแห้งแล้ง มาตลอดทาง วันหนึ่งได้ภิกษาจารมาพบแม่น�้ำสายหนึ่งที่สะอาดและมีความร่มรื่น จึงได้กล่าวกับราษฎรแถบนี้ว่า แม่น�้ำสาย นี้เหมาะที่จะพักอาศัยเพราะมีความร่มเย็น นับแต่นั้นมาราษฎรแถบนี้จึงเรียกขานแม่น�้ำสายนั้นว่า “น้ำแม่เหมาะ” แล้วจึง เรียกเพี้ยนเป็น “น้ำแม่เมาะ” จนถึงปัจจุบัน คำขวัญอำเภอแม่เมาะ ถ�้ำอินทร์เนรมิต แหล่งผลิตไฟฟ้า ถ่านหินล�้ำค่า เจ้าพ่อประตูผา สวนป่าสักทอง เนื้อที่ พื้นที่ ประมาณ 860.44 ตารางกิโลเมตร ข้อมูลด้านเศรษฐกิจ - อาชีพหลัก ได้แก่ รับจ้าง การเกษตร - อาชีพเสริม ได้แก่ค้าขาย ด้านทรัพยากรธรรมชาติ ที่ส�ำคัญของอ�ำเภอ ได้แก่ถ่านหินลิกไนท์หินปูน ด้านประชากร - จ�ำนวนประชากรทั้งสิ้น รวม 38,776 คน - จ�ำนวนประชากรชาย รวม 19,625 คน - จ�ำนวนประชากรหญิง รวม 19,151 คน 38

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ด้านการเกษตร - ผลผลิตทางการเกษตรที่ส�ำคัญ ได้แก่ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์อ้อย ข้าว - แหล่งน�้ำที่ส�ำคัญ ได้แก่ 1. อ่างเก็บน�้ำแม่จาง 2. อ่างเก็บน�้ำแม่ขาม 3. น�้ำแม่จาง ที่ตั้งและอาณาเขตติดต่อ อ�ำเภอแม่เมาะตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของจังหวัด ห่างจากตัวเมืองล�ำปางประมาณ 20 กิโลเมตร มีอาณาเขต ติดต่อ ดังต่อไปนี้ - ทิศเหนือ ติดต่อกับอ�ำเภอแจ้ห่มและอ�ำเภองาว - ทิศตะวันออก ติดต่อกับอ�ำเภอสองและอ�ำเภอลอง (จังหวัดแพร่) - ทิศใต้ติดต่อกับอ�ำเภอลอง (จังหวัดแพร่) และอ�ำเภอแม่ทะ - ทิศตะวันตก ติดต่อกับอ�ำเภอเมืองล�ำปาง การปกครอง อ�ำเภอแม่เมาะแบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 5 ต�ำบล 42 หมู่บ้าน ได้แก่ 1. ต�ำบลบ้านดง จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน 2. ต�ำบลนาสัก จ�ำนวน 9 หมู่บ้าน 3. ต�ำบลจางเหนือ จ�ำนวน 7 หมู่บ้าน 4. ต�ำบลแม่เมาะ จ�ำนวน 11 หมู่บ้าน 5. ต�ำบลสบป้าด จ�ำนวน 7 หมู่บ้าน การปกครองส่วนท้องถิ่น ท้องที่อ�ำเภอแม่เมาะประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 5 แห่ง ได้แก่ 1. เทศบาลต�ำบลแม่เมาะ 2. องค์การบริหารส่วนต�ำบลบ้านดง 3. องค์การบริหารส่วนต�ำบลนาสัก 4. องค์การบริหารส่วนต�ำบลจางเหนือ 5. องค์การบริหารส่วนต�ำบลสบป้าด 39

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ศาลเจาพอประตูผา สวนป ตำบล แมเมาะ ต.บานดง ต.จางเหนือ ต.นาสัก ต.แมเมาะ ต.สบปาด ต.แมเมาะ 1 1 2 6 4 5 2 3 1 1 6 4 7 2 3 8 1 5 3 4 2 1 4 2 3 5 12 11 15 10 9 8 14 13 5 7 1 1 2 6 4 5 2 3 1 1 4 9 2 3 8 1 5 3 4 2 1 4 2 4 10 5 6 8 2 3 5 12 11 15 10 9 8 14 13 5 7 7 1 9 11 4 10 5 6 8 12 2 1 3 9 11 อำเภอแม่เมาะ 40

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง วัดสำคัญในอำเภอแม่เมาะ 1. วัดเมาะหลวง 2. วัดสบจาง 3. วัดหลวงนาแช่ 4. วัดบ้านดง 5. วัดท่าสี 6. วัดทุ่งกล้วยโพธาราม กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน อาชีพและวิสาหกิจชุมชน 1. วิสาหกิจชุมชนผ้าทอมือกี่เอวกลุ่มสตรีม.6 ต.บ้านดง 2. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มท�ำเครื่องจักสาน ม.1 ต.บ้านดง 3. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปเศษไม้ม.7 ต.นาสัก 4. วิสาหกิจชุมชนหัตถกรรมไม้ม.5 ต.จางเหนือ 5. วิสาหกิจชุมชนหมวกจักรสานจากธูปฤษีม.1 ต.แม่เมาะ 6. วิสาหกิจชุมชนปั้นเคลือบ ม.8 ต.แม่เมาะ 7. วิสาหกิจชุมชนผลิตภัณฑ์กล่องใบบัว ม.11 ต.แม่เมาะ 8. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มไม้ประดิษฐ์ใช้สอย ม.9 ต.แม่เมาะ 9. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มเฟอร์นิเจอร์ในครัวเรือน ม.9 ต.แม่เมาะ 10. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มท�ำผ้าเช็ดเท้า ม.2 ต.แม่เมาะ 11. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหัตถกรรมเย็บกระเป๋าผ้า ม.6 ต.แม่เมาะ 12. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มถุงมือด้ายถัก ม.6 ต.แม่เมาะ 13. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มหัตถกรรมจักสานจากวัสดุเหลือใช้ม.8ต.แม่เมาะ 14. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผู้ผลิตเฟอร์นิเจอร์ม.8 ต.แม่เมาะ 15. วิสาหกิจชุมชนโกลว์เฮิร์บ ไทยแลนด์ม.2 ต.แม่เมาะ พิพิธภัณฑ์และศูนย์การเรียนรู้ 1. พิพิธภัณฑ์ศูนย์ถ่านหินลิกไนต์ศึกษา ชุมชนท่องเที่ยว 1. ชุมชนท่องเที่ยว OTOP นวัตวิถีบ้านเมาะหลวง 2. ชุมชนชาวปกาเกาะญอบ้านกลาง ต�ำบลบ้านดง 3. ชุมชนชาวเมี้ยนบ้านจ�ำปุย ต�ำบลบ้านดง 4. ชุมชนชาวขมุบ้านห้วยตาด ต�ำบลบ้านดง อาหาร 1. วิสาหกิจชุมชนข้าวกล้อง - ขนมไทยและขนมพื้นบ้าน ม.6 ต.นาสัก 2. วิสาหกิจชุมชนส่งเสริมผลิตภัณฑ์น�้ำผึ้ง ม.5 ต.บ้านดง 3. วิสาหกิจชุมชนแม่บ้านเกษตรกรแปรรูปแหนม ม.8 ต.แม่เมาะ 4. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มลิ้มปั้นขลิบและผลไม้แช่อิ่ม ม.2 ต.บ้านดง 5. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มผลิตไม้ผลและแปรรูปผลิตภัณฑ์เกษตร ม.4 ต.บ้านดง 6. วิสาหกิจชุมชนขิงแก้วศรีกันยา ม.8 ต.บ้านดง 7. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มข้าวเกรียบสมุนไพรและพืชผัก ม.8 ต.แม่เมาะ 8. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มน�้ำสมุนไพรเพื่อสุขภาพ ม.11 ต.แม่เมาะ 9. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแปรรูปและถนอมอาหาร ม.11 ต.แม่เมาะ 10. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปน�้ำผลไม้พร้อมดื่ม ม.2 ต.แม่เมาะ 11. วิสาหกิจชุมชนแปรรูปผลิตภัณฑ์ข้าวไรซ์เบอร์รี่ ม.7 ต.แม่เมาะ โบราณสถาน 1. แหล่งโบราณคดีภาพเขียนสียุค ก่อนประวัติศาสตร์ที่ประตูผา 2. แหล่งโบราณคดีถ�้ำเสา 3. แหล่งโบราณคดีถ�้ำผาแกลบ 4. แหล่งโบราณคดีบ้านนาแขม 5. แหล่งโบราณคดีวัดจอง 6. แหล่งโบราณคดีวัดทุ่งกล้วย 7. แหล่งโบราณคดีถ�้ำทางด้านตะวันตก ของดอยผาชี 8. แหล่งโบราณคดีเหมืองแม่เมาะ 9. แหล่งโบราณคดีที่ราบลูกคลื่นทาง ตะวันตกของเหมืองแม่เมาะ หอผีอารักษ์ 1. หอเจ้าพ่อประตูผา 2. หอเจ้าพ่อหลักเมือง 41

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ข้อมูลพื้นฐานอำเภอวังเหนือ อ�ำเภอวังเหนือเดิมชื่อว่า เมืองวัง จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์เมืองวังเป็นเมืองโบราณที่มีอายุมาตั้งแต่ยุคสมัยล้านนา โดยปรากฏหลักฐานการตั้งถิ่นฐานของชุมชนกระจายอยู่ตามแหล่งพื้นที่ต่างๆของอ�ำเภอวังเหนือเล่าขานกันว่าเจ้าพ่อพญาวัง เป็นผู้น�ำในการตั้งถิ่นฐานชุมชนในครั้งนั้นหลักฐานส�ำคัญที่เชื่อมโยงประวัติศาสตร์ของเมืองวังได้แก่เครื่องปั้นดินเผาจาก แหล่งเตาเมืองวังที่พบกระจายอยู่ในเขตพื้นที่อ�ำเภอวังเหนือเป็นจ�ำนวนมากคาดว่าน่าจะเป็นสินค้าส�ำคัญของพื้นที่เมืองวัง ที่ส่งกระจายออกไปสู่ตลาดต่างถิ่นเช่นเดียวกันกับแหล่งเตาอื่นๆ ในล้านนา ในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ 23 ถึงช่วงต้นพุทธ ศตวรรษที่24 ได้เกิดภาวะสงครามกระจายท่วมพื้นที่อาณาจักรล้านนาส่งผลให้ผู้คนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่เมืองหวังแต่เดิมตอนนี้ ภัยสงครามกระจัดกระจายไปตามที่ต่างๆ ส่งผลให้เมืองวังกลายเป็นเมืองร้างจนกระทั่งภายหลังจากการฟื้นฟูบ้านเมืองของ กลุ่มเจ้าเจ็ดตนน�ำโดยเจ้ากาวิละเมืองวังกลับคืนสู่สภาพความเป็นชุมชนเมืองอีกครั้งหนึ่ง ในปีพ.ศ.2443 มีการแบ่งเขต การปกครองในพื้นที่หัวเมืองล้านนาใหม่ตามระบบมณฑลเทศาภิบาลให้เป็นไปตามนโยบายของรัฐบาลสยามเมืองวังถือเป็น ต�ำบลหนึ่งของอ�ำเภอแจ้ห่ม โดยส่วนราชการที่ด�ำเนินการบันทึกเป็นชื่อ ต�ำบลวังเหนือ ชื่อเมืองวังจึงเรียกเป็นวังเหนือมา จนปัจจุบัน เมื่อวันที่ 21 มีนาคมพ.ศ. 2480 ได้แยกเขตพื้นที่ต�ำบลทุ่งฮั้ว ต�ำบลวังเหนือ ต�ำบลวังใต้และต�ำบลร่องเคาะ จากอ�ำเภอแจ้ห่ม มาตั้งเป็น กิ่งอ�ำเภอวังเหนือและก�ำหนดให้ขึ้นการปกครองกับอ�ำเภอแจ้ห่ม ต่อมาในวันที่ 22 กรกฎาคม พ.ศ.2501 ได้ยกฐานะจากกิ่งอ�ำเภอวังเหนือ อ�ำเภอแจ้ห่ม เป็นอ�ำเภอวังเหนือ มีการจัดแบ่งเขตการปกครองเป็นรูปแบบ เทศบาลและองค์การบริหารส่วนต�ำบล โดยมีเทศบาลต�ำบลวังเหนือ เป็นศูนย์กลางและเป็นเทศบาลแห่งแรกของอ�ำเภอ วังเหนือปัจจุบัน คำขวัญอำเภอวังเหนือ พญาวังเรืองนาม พระธาตุงามเรื่องชื่อ น�้ำตกสวนเลื่องลือ นามนี้คือวังเหนือ เนื้อที่ พื้นที่ ประมาณ 1,035 ตารางกิโลเมตร ข้อมูลด้านเศรษฐกิจ - อาชีพหลัก ได้แก่ ท�ำการเกษตร อาทิท�ำนา ท�ำไร่ ท�ำสวน - อาชีพเสริม ได้แก่ ทอผ้า รับจ้าง ค้าขาย ปักผ้าชาวเขา ไม้แกะสลัก ด้านทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญของอำเภอ - แร่ดินขาว - แร่บอลเคลย์ ด้านประชากร - จ�ำนวนประชากรทั้งสิ้น รวม 42,349 คน - จ�ำนวนประชากรชาย รวม 21,556 คน - จ�ำนวนประชากรหญิง รวม 20,793 คน 42

แผนท่ีทางวัฒนธรรมจังหวัดลำล ปาง ด้านการเกษตร - ผลผลิตทางการเกษตรที่ส�ำคัญ ได้แก่ผลผลิตข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ข้าวเหนียว ถั่วเหลือง - แหล่งน�้ำที่ส�ำคัญ ได้แก่แม่น�้ำวัง และแม่น�้ำหีด ที่ตั้งและอาณาเขตติดต่อ อ�ำเภอวังเหนือตั้งอยู่ทางทิศเหนือสุดของจังหวัด ห่างจากตัวเมืองล�ำปาง 108 กิโลเมตร แต่อยู่ห่างจากตัวเมือง พะเยาเพียง 55 กิโลเมตร และห่างจากตัวเมืองเชียงใหม่ประมาณ 99 กิโลเมตร มีอาณาเขตติดต่อดังต่อไปนี้ - ทิศเหนือ ติดต่อกับอ�ำเภอพาน (จังหวัดเชียงราย) - ทิศตะวันออก ติดต่อกับอ�ำเภอแม่ใจและอ�ำเภอเมืองพะเยา (จังหวัดพะเยา) - ทิศใต้ติดต่อกับอ�ำเภองาว อ�ำเภอแจ้ห่ม และอ�ำเภอเมืองปาน - ทิศตะวันตก ติดต่อกับอ�ำเภอเวียงป่าเป้า (จังหวัดเชียงราย) การปกครอง การปกครองส่วนภูมิภาคอ�ำเภอวังเหนือแบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 8 ต�ำบล 80 หมู่บ้าน ได้แก่ 1. ต�ำบลทุ่งฮั้ว จ�ำนวน 12 หมู่บ้าน 2. ต�ำบลวังเหนือ จ�ำนวน 9 หมู่บ้าน 3. ต�ำบลวังใต้ จ�ำนวน 7 หมู่บ้าน 4. ต�ำบลร่องเคาะ จ�ำนวน 17 หมู่บ้าน 5. ต�ำบลวังทอง จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน 6. ต�ำบลวังซ้าย จ�ำนวน 10 หมู่บ้าน 7. ต�ำบลวังแก้ว จ�ำนวน 7 หมู่บ้าน 8. ต�ำบลวังทรายค�ำ จ�ำนวน 8 หมู่บ้าน การปกครองส่วนท้องถิ่น ท้องที่อ�ำเภอวังเหนือประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 9 แห่ง ได้แก่ 1. เทศบาลต�ำบลวังเหนือ 2. เทศบาลต�ำบลบ้านใหม่ 3. องค์การบริหารส่วนต�ำบลทุ่งฮั้ว 4. องค์การบริหารส่วนต�ำบลวังใต้ 5. องค์การบริหารส่วนต�ำบลร่องเคาะ 6. องค์การบริหารส่วนต�ำบลวังทอง 7. องค์การบริหารส่วนต�ำบลวังซ้าย 8. องค์การบริหารส่วนต�ำบลวังแก้ว 9. องค์การบริหารส่วนต�ำบลวังทรายค�ำ 43