ҚОСЫМША БІЛІМ БЕРУ ЖҤЙЕСІНДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖОЛДАРЫ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖҼНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
«ҾРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҦЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ АКЦИОНЕРЛІК
ҚОҒАМ ФИЛИАЛЫ АҚТҾБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ

ҚОСЫМША БІЛІМ БЕРУ ЖҤЙЕСІНДЕ БАЛАЛАРДЫҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДЫҢ

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖОЛДАРЫ

ҼДІСТЕМЕЛІК ҚҦРАЛ

АҚТҾБЕ
2019
1

УДК 37.0 (075)
ББК 74.03 Я 7
Қ 68

Пікір берушілер:
Қаплиева А.Қ. –«Ҿрлеу» БАҦО АҚ Ф Ақтҿбе облысы бойынша
педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, білім беру
процессін психологиялық –педагогикалық қолдау кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.к., доцент.
Давлеткалиева Е.С. – –«Ҿрлеу» БАҦО АҚ Ф Ақтҿбе облысы бойынша
педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, инновациялық
технологиялар жҽне жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пҽндерді оқыту
ҽдістемесі кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к.

Қосымша білім беру жҥйесінде балалардың шығармашылық қабілетін
дамытудың психологиялық-педагогикалық жолдары: ҽдістемелік қҧрал/
Қ.З.Сансызбаева, Ғ.А.Сеткереева – Ақтҿбе: «Ҿрлеу» БАҦО АҚ Ф Ақтҿбе
облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру
институтының баспа бҿлімі, 2019. -52б.

ISBN 978-601-7954-38-3

Ҽдістемелік қҧрал қосымша білім беру жҥйесінінің балалар мен
жасҿспірімдердің қол бос жағдайында еріктілік негізде шығармашылық жҽне
танымдық мотивациясын дамыту дербес талаптарын қанағаттандыру, ҿз еркіне
сай мақсатты айналысуына, ҿмірге бейімдеу, салауатты ҿмір салтына тарту,
сайып келгенде бос уақытты мазмҧнды ҿткізуді ҧйымдастыруға қажетті жағдай
жасауындағы ролі туралы сҧрақтар қамтылған.

Ҽдістемелік қҧралда қосымша білім беру ҧйымдары білімнің адам ҿмірі
мен қоғамдағы рҿлін балаларға тҥсіндіру арқылы олардың білімге, ҿнерге,
мҽдениетке деген қызығушылығын, ынтасын оятып, жеке қажеттіліктерін
қанағаттандыратын жҧмыс бағыттары кҿрсетілген.

Ҽдістемелік қҧрал ҽдіскерлерге, балаларға қосымша білім беретін
ҧйымдардың педагогтеріне арналған.

УДК 37.0 (075)
ББК 74.03 Я 7

«Ҿрлеу» БАҦО» АҚ филиалы Ақтҿбе облысы бойынша ПҚ БАИ
17.10.2019 жылғы ғылыми кеңес мҽжілісінің №36 хаттамасы шешімінің
негізінде баспаға ҧсынылды.

ISBN 978-601-7954-38-3 «ҾРЛЕУ» БАҦО» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ ФИЛИАЛЫ

АҚТҾБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ

БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ, 2019

2

КІРІСПЕ

Қазіргі уақытта шығармашылық қабілеттерді дамыту ҿзекті мҽселе болып
отыр. Шығармашылық қабілеттердің пссихологиялық – педагогикалық ерекше
маңызы болашақ ҧрпақтардың заманауи ҽлеуметтік тҽжірибесіне, оның
динамикалық жҽне тҧрақсыз сипатына байланысты. Біріншіден, қазіргі
жағдайда ақпарат кҿлемі ҧлғайып, оны толығымен игеру мҥмкін емес.
Шығармашылық қабілеттер қандай да болмасын іс-ҽрекетті табысты орындауға
мҥмкіндік береді. Екіншіден, қоғамның тҥрлі жақтары қарқынды даму
жағдайында кҥнделікті пайда болатын проблемаларды шешу ҥшін оларды
анықтап, кҿріп, дҧрыс шешімдерді қабылдау қабілеті маңызы артып отыр.
Ҥшіншіден, жаңа мамандықтардың пайда болуы, бар мамандықтарға
таалаптардың ҿзгеруі жеке тҧлғадан ҧтқырлықты жҽне соған байланысты
шығармашылық қабілеттерді дамытуды талап етеді.

Ҽлеуметтік тҽжірибенің ҿзгермелі сипаты қазіргі заман адамынан жҽй
шығармашылық қабілеттерді ғана емес, жалпышығармашылық қабілеттерді
дамытуды талап етеді. Шығармашылық қабілеттердің арнайы жҽне жалпыға
бҿлінуі іс-ҽрекет тҥрлеріне байланысты.

Арнайы қабілеттер шығармашылықтың белгілі бір саласында табысқа
жетуге мҥмкіндік беретін шығармашылықіс-ҽрекеттің нақты тҥрлеріне
байланысты. Мысалы, музыкалық, артистік, ҽдеби жҽне т.б. қабілеттер,
сонымен қатар, техникалық, ғылыми, басқару қабілеттерді атауға болады.
Ҽрбір жағдайда арнайы қабілеттер белгілі бір ерекше нышандарға сҥйеніп, іс-
ҽрекеттің осы тҥрінде дамып келе жатқан жан-жақты қалыптасатын жеке
қасиеттердің ҿзіндік жиынтығын дамытуды талап етеді.

Ең айқын арнайы шығармашылық қабілеттер адамның бейімділігінде, яғни
нақты осы іс-ҽрекетті орындаудан рахат алуда, онда тҧлғаның ҿзін-ҿзі толық
жҥзеге асыруында пайда болатын шығармашылық іс-ҽрекеттің сол тҥрлерін
таңдауда кҿрінеді.Жалпы шығармашылық қабілеттер, арнайы ерекшеліктерге
қарағанда, қызмет тҥрлерінің кең ауқымында іске асырылады жҽне
шығармашылықтың тҥрлі салаларында табысты болуын қамтамасыз етеді. Бҧл
қабілеттер жеке тҧлғаның нақты мазмҧнына қарамастан, табысты қызметке
дайындығын қамтамасыз етеді.

Сонымен, шығармашылық қабілеттер-ҽр тҥрлі қызмет тҥрлерін
орындаудың жаңашылдығы мен бірегейлігін, жеңілдігі мен жылдамдығын
қамтамасыз ететін белгілі бір қасиеттің болуын кҿздейтін тҧлғаның деңгейлік
сипаттамасы деп айтуға болады.

Шығармашылық қабілеттер-бҧл жҥзеге асырылатын қызмет ҿнімінің
жаңалығы мен бірегейлігін, оның нҽтижелілік деңгейін қамтамасыз ететін
белгілі бір қасиеттің болуын болжайтын тҧлғаның қасиеттері мен
ерекшеліктерінің синтезі, оның деңгейлік сипаттамасы.

3

1.1 Балаларға қосымша білім берудің ерекшеліктері мен мҥмкіндіктері

ХХІ ғасырдың ҥшінші онжылдығында Қазақстан ҽлемнің дамыған елдері
қатарына енуді кҿздеп отыр. Бҧл жағдайларда қазақстандықтардың ҿскелең
ҧрпағына зор жауапкершілік жҥктелуде, олардың алдында ҧлттық бҽсекеге
қабілеттілік деңгейін кҿтеру, ХХІ ғасырда Қазақстанның ҿсіп-ҿркендеуі мен
беделінің артуын қамтамасыз ету міндеттері тҧр.

Негізгі қоғамдық капитал –адам капиталын белсенді дамытудың ең тиімді
тҽсілдерінің бірі «технологиялық серпінге» ҽзір жаңа ҧрпақты дайындау,
оларды ғылыми-техникалық жҽне инновациялық саясатты іске асыруға тарту
болып табылады. Адам капиталы экономикалық ҿсімнің негізгі факторы болып
табылатыны айдан анық, ол денсаулықтың жҽне тҧрмыстың жақсаруы сияқты
экономикалық емес пайданың кең спектрімен байланысты.

Ҿскелең ҧрпақты ҿндіріске жҽне елдің мҽдени ҿміріне қатысуға дайындау
стратегиясын ескере отырып, жеке-топтық білім беру қажеттіліктерін
қанағаттандыру арқылы балаларды ҿзінің кҽсіби жҽне ҽлеуметтік қызметін
саналы тҥрде қҧруға дайындауға бағытталған жалпы орта білім берудің бір
бҿлігі балаларға қосымша білім беру болып табылады. Қосымша білім беру
бҥгінде ҥздіксіз білім беру жҥйесінің ҿзекті ҽрі толыққанды жҽне қажетті
қҧрамдауышы болып табылады. Балаларға қосымша білім беру ҧйымдары
балалардың сҧраныстарына неғҧрлым жақынырақ жҽне жаңа білім беру
қажеттіліктеріне икемді тҥрде ден қояды.

ЮНЕСКО-ның анықтауы бойынша бала ҿз қалауына жҽне
қажеттіліктеріне сҽйкес таңдайтын баланың мҽдениеттегі жеке дамуымен
байланысты формалды емес білім беру саласы "балаларға қосымша білім беру"
деген терминмен сипатталады. Бала тартылған кез келген қызметтің
қҧрылымына қосымша білім беру енгізіледі, ол стандартталған қызмет
тҥрлерінің алдында, олардан кейін де болуы мҥмкін.

Қҧрылымдық тҥрде қосымша білім беру жалпы орта білім беру жҥйесімен,
сондай-ақ білім беру-мҽдени демалыс саласымен ҥйлесіп, аталған жҥйелерді
жақындастырады жҽне толықтырады.

Қазіргі заманғы қосымша білім беру – бҧл белгіленген салаларды тҥрліше
толықтыратын вариативті білім беру:

1) пҽндік білімді кеңейту;
2) жаңа қҧрамдауыштарды қосу;
3) жеке тҧлғаны жаңа білім беру, еңбек ету жҽне тілдесу қҧралдарымен
жарақтандыра отырып, оның білімін ҧлғайту;
4) ҿзін толығырақ кҿрсетуге мҥмкіндік бере отырып, білім беру қызметінің
уҽждемесін кҥшейту
Қосымша білім берудің негізгі мақсаты – балалардың тҧрақты ҿзгеріп оты-
ратын ҽлеуметтік-мҽдени жҽне білімдік жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Қосымша білім беру бҥгінде ҥздіксіз білім беру жҥйесінің ҿзекті ҽрі толыққан-
ды жҽне қажетті қҧрамдауышы болып табылады. Ҥздіксіз білім беру жҥйесінде
балаларға қосымша білім беру балалардың шығармашылық қабілеттерін
қалыптастыруға жҽне оларды дамытуға, балалардың зияткерлік, адамгершілік,

4

тҽндік жетілудегі жеке қажеттіліктерін қанағаттандыруға, сондай-ақ олардың
бос уақытын ҧйымдастыруға бағытталған.

Қосымша білім берудің жоғарыда кҿрсетілген міндеттерін орындау ҥшін:
1) жалпы білім беру мектептері мен қосымша білім беру ҧйымдарында
балаларға қосымша білім берудің нормативтік қаржыландырылуын енгізу
арқылы білім алушылардың қосымша білім алуларына қолжетімділік пен тең
мҥмкіндіктердің мемлекеттік кепілдіктерін қамтамасыз ету;
2) заманауи инфрақҧрылым қҧру жҽне балаларға қосымша білім беру
жҥйесінің материалдық-техникалық базасын нығайту;
3) балаларға қосымша білім беру жҥйесінің ведомствоаралық сипатын,
қосымша білім берудің қолжетімділігін қамтамасыз етуде мҥдделі органдар мен
ҧйымдардың кҥш-жігерін ҥйлестіруді қамтамасыз ету қажет.
Қазақстанда қосымша білім беру жҥйесін дамыту қажеттігі, оның жаңа
сападағы жағдайға кҿшуі мынадай бірқатар жағдайлармен айқындалды:
біріншіден, қоғам санасында тҥбегейлі ҿзгерістер орын алды – адамға, ең
алдымен, маман ретінде қарау жеке адамға мҽдени-тарихи даму педагогикасы
тҧрғысынан қарауға орын беріп отыр;
екіншіден, дамыған елдердің техногендік ҿркениеттен антропогендікке
ауысу ҥрдісі кҥшейіп келеді;
ҥшіншіден, балалар мен ата-аналар мҽдени-білімдік, ақпараттық, демалыс
уақытындағы қызмет кҿрсетулерді ҥлкен сҧраныспен пайдаланады.
Нҽтижесінде жеке адам мен қоғам ҥшін формалды емес білім берудің
алуан тҥрлерінің маңызы артып келеді. Қосымша білім берудің негізгі мақсаты
– балалардың ҥнемі ҿзгеріп отыратын ҽлеуметтік мҽдени жҽне білімдік жеке
қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Балаларға қосымша білім берудің педагогикалық ҽлеуеті зор:
ол жеке тҧлғаны дамыту уҽждемесін қалыптастырудың мықты қҧралы
болады;
қосымша білім беру процестерінде ҽрбір бала ҥшін табысты болу
жағдайын қалыптастыруға мҥмкіндіктер мол, бҧл оның бойында жеке тҧлғаға
тҽн жақсы қасиеттерді тҽрбиелеп, нығайтуға оң ықпалын тигізеді;
алуан тҥрлі қызмет тҥрлерін меңгеруге негізделген қосымша білім беру
жеке тҧлғаның мҽдени тҧрғыдан ҿзін-ҿзі кҿрсету кеңістігін кеңейтеді, оны
шығармашылыққа ынталандырады;
қосымша білім беру саласында бала мен ересек адамның жеке тҧлғалық
қызығушылықтарының ортақтығы негізінде ізгілік қҧндылық бағдарларын
қалыптастыру процесі қарқынды ҽрі мақсатты бағытта жҥреді;
қосымша білім беру бағдарламалары, баланың таяу арадағы даму
аймағына айнала отырып, оның «мҽдени дарындылығын» тҽрбиелеуге
жҽрдемдеседі;
қосымша білім беру, ҿзіндік ерекшелігіне қарай, бос уақытты
ҧйымдастыру тҥрлерінің (демалыс, сауықтар, мерекелер, ҿз білімін кҿтеру,
шығармашылық) білім беру қызметінің алуан тҥрімен ҿзара ҥйлестіруге

5

ҧмтылады, нҽтижесінде, балалардың уақытты бос ҿткізбеу проблемасын шешу
арқылы девианттық мінез-қҧлық кеңістігін азайтады.

Қазіргі жағдайда балалардың мектеп білімі аясында ҥнемі іске асырыла
бермейтін салалардағы танымдық қызығушылықтары мен қажеттіліктерін
қанағаттандыруға байланысты білім беру іс-ҽрекеті кең қанат жайып келеді.
Демократиялық реформалар тудырған отандық білім беру саласындағы жаңа
қҧбылыстар қатарында барынша маңыздылардың бірі деп толық негізде
балаларға қосымша білім беруді атауға болады. Балаларға қосымша білім беру-
дің қҧндылығы сол, ол жалпы білім берудің вариативті қҧрамын кҥшейтеді,
жасҿспірімдерге ҿз-ҿздерін кҽсіби бағдарлауда кҿмектеседі, балалардың
мектепте алған білімдері мен кҥш-қуаттарын іске асыруға септеседі.

Қосымша білім беру жағдайында балалар ҿздерінің шығармашылық
ҽлеуеттерін, қазіргі қоғамға бейімделу дағдыларын дамыта алады жҽне бос
уақытты толыққанды ҧйымдастыру мҥмкіндігін алады.

1.2 Қосымша білім беру жағдайында білім алушы тҧлғасының
қалыптасуын психологиялық қолдау және сҥйемелдеу

Қазіргі заман талабына сай жҽне дҥниежҥзілік білім беру кеңістігіне ену
мақсатына байланысты Қазақстан Республикасының білім беру жҥйесінде
ҿзгерістер кҿп. Білім беру жҥйесі – қандай да мемлекеттің ҧлттық қауіпсіздік
негізі, мемлекеттік саясаттың стратегиялық бағыты. Аталған факторларды
ескере отырып, білім беру жҥйесіне жаңа технологиялар енгізілуде: оқыту ҽдіс-
тҽсілдері, халықаралық зерттеулерге қатысу (PISA, TIMS жҽне т.б.).

Қазақстан Республикасында білімді дамыту «Білім туралы» Занына;
«Казақстан Республикасын 2020 жылға дейін дамытудың стратегиялық
жоспарына»; Қазақстан Республикасында білім беруді 2020 жылға дейін
дамытудың мемлекеттік бағдарламасына; Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ҽ.Назарбаевтың «Казакстан экономикалық, ҽлеуметтік, саяси
жаңғырудың каркынды жолында» атты жолдауына, Болоньдегі Еуропа елдері
білім министрлерінің кеңесіне, ЮНЕСКО-ның ҥздіксіз білім беру туралы
ҧсыныстарына негізделген.

Жоғары динамикалы, жаһандану дҽуірінде ҿмір сҥру ҥрдісін, ойлау мен
қарым-қатынасты тҥбегейлі ҿзгертетін байланыс қҧралының қарқынды дамуы,
сондай-ақ адамның интеллектісіне, ҽлаукаттылығына, оның икемділігінѐ,
жасампаздык іс-ҽрекетіне қол жеткізетін тҽсілдер қоғамның негізгі капиталы
бола бастады.

Қазақстан қоғамындағы мҧндай жағдайда ҿзекті мҽселелердің бірі —
ҿзгермелі ҽлеуметтік жҽне экономикалық жағдайда ҿмір сҥруге дайын ғана
емес, айналасындағы шынайы ҿмірге белсенді қатынасын байқатып, оны
жақсартуға ықпал ете алатын, бҽсекеге қабілетті жеке тҧлғаны қалыптастыру
болып табылады.

Осыған байланысты жеке тҧлғаға қойылатын мынадай талаптар алдыңғы
орынға шығады:

6

креативтілік,
белсенділік,
ҽлеуметтілік жауапкершілік,
ой-ҿрісінің кендігі,
жоғары кҽсіби деңгейлі сауаттылык,
Қосымша білім беру оқушының шығармашылық қабілеттіліктерімен қатар,
ҿмірге қажетті қҧзыреттіліктерін дамытады.
Білім мазмҧнының артық ақпараттылығы оқушының окуға ынтасының
тҿмендеуіне жҽне денсаулығының нашарлауына себепші болады. Мектеп
бітірушінің ҽлеуметтік жҽне қоғамдық ҿмірдегі тҧрақты ҿзгерістерді ескере
отырып, қоғам ҿміріне еркін енуіне дайындығын камтамасыз ететін жалпы орта
білімді дамытудың каркынын арттыру кажеттілігін ҽлемдік тҽжірибе кҿрсетіп
отыр. Оқушыны тҧлғалык дамыту міндеттерін іске асырудағы, оның
психикалық жҽне физиологиялық денсаулығын сақтаудағы, ҽлеуметтендірудегі
қосымша білімнің рҿлін кҥшейтудің маңызы зор. Қазақстанда білімнің жаңа
жҥйесінің дҥниежҥзілік ақпараттық-білім беру кеңістігіне кіруіне байланысты,
психологиялық қолдау процесінің маңызы артып отыр. Аталған ҥдеріс
педагогикалық теориядағы жҽне оқу-тҽрбие процесінің практикасындағы
тҥбегейлі ҿзгерістермен байланысты. Психологиялық қолдау мен сҥйемелдеу
қосымша білім беру жҥйесінде баланың жеке тҧлғасының жан-жақты дамуын
қамтамасыз ететін кҿмектің ерекше тҥрі ретінде қарастырылады.
Оқушының ҿмірінің барлық кезеңдеріндегі толыққанды дамуы екі
жағдайға байланысты:
жас дамуының кезеңі беретін мҥкіндіктерді жҥзеге асыру;
ҽлеуметтік-педагогикалық орта ҧсынатын мҥмкіндіктерді жҥзеге асыру.
Педагогикалық қолдау – бҧл: а) тҽрбиеленуші сенімінен шығу; б) кҿбіне
педагогикалық қолдау қажеттігін ҿзі сезбейді, бірақ оған мҧқтаж болған
тҽрбиеленушілерге қол ҧшы жҽрдемін беріп, қолдап-қуаттау. Психологиялық-
педагогикалық қолдаудың басты мақсаты - ҽрбір педагогқа оқушыға табысты
болу ҥшін кҿмек кҿрсетуге мҥмкіндік беру. Педагог ҿзі жағдайды меңгеріп,
ҽрбір оқушының даму болашағын айқындап, онымен қарым-қатынас пен
бірлестікті анықтауы керек. Мектеп бітірушінің ҽлеуметтік жҽне қоғамдық
ҿмірдегі тҧрақты ҿзгерістерді ескере отырып, қоғам ҿміріне еркін енуіне
дайындығын камтамасыз ететін жалпы орта білімді дамытудың каркынын
арттыру кажеттілігін ҽлемдік тҽжірибе кҿрсетіп отыр. Оқушыны тҧлғалык
дамыту міндеттерін іске асырудағы, оның психикалық жҽне физиологиялық
денсаулығын сақтаудағы, ҽлеуметтендірудегі қосымша білімнің рҿлін
кҥшейтудің маңызы зор.
Психологиялық-педагогикалық қолдау міндеттері:
Жаңа ҽлеуметтік жағдайға ойдағыдай бейімделу ҥшін ҽрбір балаға
психологиялық жҽне педагогикалық кҿмек кҿрсету.
Педагог – бала – ата-ана жҥйесінде қауіпсіздік пен сенім атмосферасын
қалыптастыру.

7

Баланың дамуының таяу аймағына кіретін дағдылары мен біліктіліктерінің
қалыптасуына жағдай жасау. Қолдаудың маңызды деңгейлеріне, негізгі
психологиялық жҥйелердің дамуын анықтайтын факторлар:

 баланың интеллектуалды дамуы (оқыту деңгейі, интеллектуалды дамуы,
креативті ойлау);

 ақыл-ой дамуы (баланың оқу ҥлгерімінің табыстылығы).
Тҧлғалық – субъект біртҧтас жҥйе ретінде, оның ҿз қҧрбыларынан
айырмашылығы, ерекшелігі. Психологиялық - педагогикалық қолдау мҽні:
жайма-шуақ психологиялық жағдай жасау; тҧлғаның ҿз бойындағы
мҥмкіндіктерін ҿзінше іске асыруына шарт-жағдайлар тҥзу; ҿз қадір-қасиеті
мен ар-намысын сақтап қалуға жҽне ҧтымды нҽтижеге жету жолындағы
кедергілерді бірлікті жеңіп бару; «жҽрдем бер» деп алақанын ашық жайып
отырғанға ғана емес, достық ықылас-ниетке мҧқтаж болғанның бҽріне кҿмек
кҿрсету; ҽрқандай тҽрбиешінің ҿмірдегі ҿз орнын табуға қҧштарлық білдірген
тҽрбиеленуші проблемаларын ҿз назарында ҧстай білуі; тҽрбиешінің кҽсіби
деңгейінің жоғары болуы.
Психологиялық-педагогикалық қолдаудың кҿрініс формалары – жылы
лебіз; қҧлақ сала білу, қажет болса – кеңес беру; тҽрбиеленушіге сенім; оның
қҧқығын қорғау; тҽрбиешінің балаға болған қамқорлық қатынасы; шҽкірттің
қандай да табысын кҿре танып, оған ҧнамды баға беруден жалықпау жҽне т.б.
Жетелеудің маңызды деңгейлеріне, негізгі психологиялық жҥйелердің
дамуын анықтайтын факторлар:

 баланың интеллектуалды дамуы (оқыту деңгейі, интеллектуалды дамуы,
креативті ойлау);

 ақыл-ой дамуы (баланың оқу ҥлгерімінің табыстылығы).
Тҧлғалық – субъект біртҧтас жҥйе ретінде, оның ҿз қҧрбыларынан
айырмашылығы, ерекшелігі.
Психологиялық –педагогикалық сҥйемелдеу
1) оқушылардың баршасына бағытталып, оларға деген қамқорлық пен
сенім қатынасында кҿрінумен ҿзара сыйластық, тҥсіністік, қызметтестік кҿңіл-
кҥй жағдайын тҥзуге кҿмегін тигізеді;
2) жеке тҧлғаға бағытталып, оның дамуына, білім игеруіне, тҽрбиелілігіне,
ҿз басы проблемаларын шешуге жҽрдем кҿрсетіп, азаматтың ҿзгерістерін
диагностикалап беруге мҥмкіндік береді.
Жеке тҧлғаға арналған психологиялық-педагогикалық қолдаудың мазмҧны
– адамды алда кҿздеген нҽтижелерден алшақтататын кедергілерді жеңу
жолдарын қамтиды.
Мҧндай кедергілердің тҥрі:
- субъективті (тҧлғалық) «Мен» — кедергілер: ҿз бетінше дербес шешім
қабылдауға қажет ақпараттың болмауы (ақпарат толықса, кедергі сол бойда
жойылады);
адамның қосымша еңбектенуінің қажеттігі (қол ҧшы жҽрдем беріп,
ынтасын кҿтеру);
тҧлғаны кҥйзеліске келтіретін кемшіліктер (тҽн-денелік, психикалық,
арақатынастық);

8

білім жҽне тҽжірибе жетіспеуі; — объективті (ҽлеуметтік) «Олар» —
кедергілер: (ҽлеуметтік орта – мҧғалімдер, ҽкімшілік, дос-жарандар, қҧрбы-
қатарлар, отбасы жҽне басқалар).

Қолдау мен сҥйемелдеу баланың бойындағы келесі қасиеттер мен
қҧндылықтарды ескеруге негізделген:

Баланың психологиялық ерекшеліктері: оның қажеттіліктері мен
мҧқтаждықтарын, қызығушылықтарын ескеру;

Бала дамуының жекешелігі (индивидуальность): жас ерекшелігі, оның
даму деңгейі;

Баланың ҿзбетімен жҽне ҿз еркімен ҿмір жолын таңдауына мҥкіндік беру,
жағдай туғызу, оған қысым кҿрсетпеу.

1.3 Балалардың шығармашылық қабілетін дамытудың психологиялық-
педагогикалық маңызы

«Шығармашылық» сҿзінің тҿркіні /этимологиясы/ «шығару», «іздену»,
«ойлап табу» дегенге келіп саяды. Демек бҧрын тҽжірибеде болмаған жаңа
нҽрсе ойлап, жетістікке қол жеткізу деген сҿз. Ал «шығармашылық» мҽселесін
терең зерттеген Я. Н. Пономарев оны «даму» ҧғымымен қатар қояды. Ҿйткені
ҽрбір жаңалық, ҽсіресе интелектуалдық тҧрғыдағы баланы жаңа психикалық
сапаға кҿтереді. Бҧдан біз «шығармашылық» ҧғымының негізгі белгісі
«жаңалық» болғанымен, ондағы тҧлғаның, адамзаттың, қоғамның дамуына ҽсер
ететін ерекше кҥштің бар екенін байқаймыз. Шығармашылық қабілет деген не?
Қабілеттердің шығармашылық деңгейге кҿтерілуі неге байланысты деген
сҧрақтар ҽрбір ҧстазды мазалайды. Шығармашылық ҽрекет ҿте кҥрделі процесс
жҽне ол адамға ғана тҽн. Шығармашылық - бҥкіл тіршіліктің кҿзі. Адам
баласының сҿйлей бастаған кезінен бастап, бҥгінгі кҥнге дейін жеткен
жетістіктері шығармашылықтың нҽтижесі. Бҧған бҥкіл халық жҽне жеке
адамның шығармашылығы арқылы келдік. Ҽр жаңа ҧрпақ ҿзіне дейінгі
ҧрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, ҿз іс - ҽрекетіне сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.

Ал бҥгінгі кҥрделі ҽлеуметтік - экономикалық жаңарулар тҧсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше шығармашылық
қабілеттің болмауы ҥлкен проблема саналып, ойландыруы тиіс деп ойлаймыз.
Себебі ҿмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл
адамдардың қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай тҥрде, қандай
деңгейде болмасын адамға ҿмірдің мҽнін тҥсінуге, бақытын сезінуге мҥмкіндік
береді. Адамның қабілеттері екі тҥрлі ҽрекетте дамиды. Біріншіден, кез –
келген оқу ҽрекетінде адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақталған
тҽжірибесін меңгеру барысында, екіншіден, кез - келген адам шығармашылық
ҽрекеттер орындау арқылы ҿзінің ішкі мҥмкіндіктерін дамытады. Оқу
ҽрекетінен шығармашылық ҽрекеттің айырмашылығы – ол адамың ҿзін - ҿзі

9

қалыптастыруына, ҿз идеясын жҥзеге асыруына бағытталған жаңа ҽдіс -
тҽсілдерді іздейді.

Проблеманы ҿзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Шығармашыл
адамдарға келесі тҧлғалық қасиеттер тҽн :

1) тҽуелсіздік - адамның жеке тҧлғалық стандарттары топтың, қоғамның
пікірінен, кҿзқарасынан ерекше, айрықша, конформды емес (нонконформ-
ность), яғни басқа, ҿзгеше;

2) ашықтық – ҿзінің жҽне басқалардың фантазия, киялына сенуге
дайындық, жаңа, ерекше қҧбылыстарға зеректік;

3) белгісіз жҽне шешілмейтін жағдайларға тҿзімділік (толеранттылық),
осындай жағдайларда сындарлы белсенділік;

4) дамыған эстетикалық талғам, сезім, сҧлулыққа ҧмиылу, қҧштар болу.
Психологиялық зерттеулер шығармашылық ҥшін тҧлғаның коммуникатив-
тік қасиеттері де маңызды:
Эмпатияға қабілеттілік, яғни басқа адамға жаны ашу, ҿзгенің кҿңіл-кҥйін
сезіну, ҿзінің ойын, ішкі кҥйін анық, нақты тҥрде айта білу, адалдық,
эмоционалдылық.
Шығармашылық іс-ҽрекетпен тығыз байланысты. Ол басқа іс-ҽрекет
тҥрлері арасында ерекше орны алатын, тҧлғаның қабілеттерін дамытатын
интегративті жҽне жоғары деңгейлі ҽрекет, қызмет. Шығармашыл жеке
тҧлғаның критерийлері:
Шығармашылық проблеманы кҿру жҽне танып білу (зейінділік);
Проблеманың ҽр тҥрлі жақтары мен байланыстарын тани алу (ойлаудың
жан-жақтылығы);
Типтілік, ҽдеттегі кҿзқарастан бас тартып ҿзге пікірді қабылдауға
қабілеттілік (ойлаудың иілгіштігі, икемділігі );
Шаблонды немесе топтық пікірден баста тарту
(ойлаудың ҿзінділігі (оригинальность);
Идеялар мен байланыстарды қайта топтауға қабілеттілік
(ойлаудың вариативтілігі);
шығармашылық проблеманы жҥйе ретінде талдау жасау
(ойлаудың нақтылығы);
Ҧйымдастыру ҥйлесімділігі, идеялық біртҧтастығы
(ҥйлесімділік сезімі).
Қосымша білім беру жҥйесіндегі педагогтер шығармашылық іс-ҽрекеттің
тҥрлеріне: эстетикалық, техникалық, спортқа баланың табиғи қабілеттіліктерін
анықтау қажет. Ол ҥшін педагог баланың жасына, даму деңгейіне, оның ҿскен
ҽлеуметтік ортасына байланысты қабілеттері қалай кҿрінетіні туралы
психологиялық-педагогикалық білімдерге ие болуы керек.
Қосымша білім беру педагогы кҿркем-бейнелеу ойлау мен логикалық
ойлау арасындағы айырмашылықты, баланың темпераменті, мінезі, жеке
ерекшеліктері, шығармашылықҽлеуеті, оны кеңейту жолдарына, жетістіктеріне
қалай ҽсер ететінін тҥсіну қажет. Сондықтан қосымша білім беру жҥйесінде
балалардың ойлау тҥрі, жалпы жҽне арнаулы қабілеттеріне спсихологиялық
диагностика жҥргізіп, оған дҧрыс таңдау жасауға кҿмектесу керек. Қазіргі ҿмір

10

жағдайында кейбір балалар ҥшін қосымша білім беру жҥйесі «ҽлеуметтік лифт»
болып табылады. Егер мектепте бала оқу ҥлгерімі бойынша мҧғалім ҥшін
орташа қабілеті бар оқушы болса, қосымша білім беру ҧйымдарында
қызығушылығына сҽйкес белсенді іс-ҽрекетке кіріктірілген бала ҿзінің
шығармашлық қабілеттерін толық ашып, ҿзбетінше ҽрекетке бейім, мойнына
жауапкершілікті ала алатын лидер ретінде кҿрсетеді. Заманауи қоғамда
толыққанды ҿмір сҥріп, іскерлік, тҧлғааралық, кҽсіби ҽрекеттестікте ҿзін
сенімді сезіну ҥшін ҽрбір адамға қажетті қасиеттер. Қосымша білім беру жҥйесі
балалар мен жасҿспірімдерге ҽлеуметтік бейімделуҥшін жағдай жасап, ҽлеумет-
тік тҧрақтылығын қалыптастырады. Қосымша білім беру жҥйесінің тҽрбиелік
ҽлеуеті зор. Педагог пен оқушының қарым-қатынасы эмоционалдылықпен
ерекшеленеді. Олардың біріккен іс-ҽрекеті ҥшін жетістікке жетудің жоғары
мотивациясымен сипатталып, кҽсіби жҽне тҧлғалық шығармашылықтаҿз
қажеттіліктерін қанағаттандыруды, ҿзін-ҿзі іске асыруды (орындауды) қалайды.
Педагогтың адамгершілік позициясы оқушылардың идеяларды жҥзеге
асырудағы эмоционалды толқуларын қолдап,олардың қиялын кҿтермелеу,
баланың дҥниеге деген эмоционалды қатынасының дамуына, оның сенсорлық
қабылдауына ҽсер ету. Педагог шығармашылық ҿзара ҽрекеттесу атмосферасын
қалыптастыру арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін ашуға
кҿмектесетін эмоционалды мазасыздықтың оңтайлы деңгейін қолдайды.
Шығармашылық ҽрекет ҥшін керек, табысқа жетуге ынталандыратын қажетті
элемент ретінде эмоционалды мазасыздықты қарастырамыз.

Шығармашылық мҽжбҥрлеуге келмейді. Қосымша білім беру жҥйесінде
бала тҥрлі ҥйірмелер мен секцияларда ҿзін еркін сезініп, шығармашалық ҽрекет
оған қуаныш сыйлау керек. Педагог балаға ҿз идеяларын, ниеттерін таңуға
қҧқығы жоқ. Ол баланың іщкі дҥниесін сезініп, ойлауының қайталанбас,
ерекшелігін қабылдап, тҥсінініп, оның тҧлғасына адамгершілік кҿзқарасы
арқылы эстетикалық талғамын дамытуға кҿмектеседі. Баланың шығармашлық
қабілетін психологиялық-педагогикалық қолдаудың жолдарының бірі – ҽртҥрлі
педагогикалық ҽдіс-тҽсілдерді пайдалану:қабылдаулар, эмпатия, мақҧлдау,
мадақтау, сҽттілік жағдайларын жасау жҽне т.б. арқылыоқушының жеке
шығармашылық іс-ҽрекетінің ҿнімдеріне адамгершілік кҿзқарасты кҿрсету.
Тҧлғаға білім беру жҥйесінде адамгершілік пен шығармашылық ҧғымдары
ҿзары байланысты. Баланың шығармашылық іс-ҽрекеті нҽтижесінде пайда
болған ҿнім арқылы: би, ҿлең, ойыншық, ҧшақ моделі оқушы ҿз қиялын іске
асыру арқылы тҧлғасының рухани жҽне материалдық жағын кҿрсетеді.
Баланың шығармашылық іс-ҽрекеті барысында жаратылыстың физикалық,
эстетикалық жҽне рухани лҽззат алуы маңызды, сондықтан оның қабілеттерін
ҿзін-ҿзі тану, ҿзін-ҿзі дамыту қажеттілігі туындайды.

Кез-келген ҽрекетте креативтілікті кҿрсетуге болады. Егер тҧтастай
шығармашылық ҽрекет туралы айтатын болсақ (кҿркемдік, зияткерлік немесе
техникалық шығармашылық ҧғымын жіктемесек), онда ол зияткерлік,
мотивациялық жҽне жеке компоненттерден тҧрады.

Шығармашылықпен айналыса отырып, балалар ҿздерінің шығармашылы-
ғы туралы қосымша білім алады, бҧл олардың іс-ҽрекетінің қҧралына айналады.

11

Іс-ҽрекеттің осы тҥрімен айналысу қажеттілігі шығармашылықтың саналы
мотивтерін қалыптастырады, ойлау жҽне іс-ҽрекет деңгейінде стандартты емес,
жаңа нҽрсе жасау процесі жеке маңызды болады. Шығармашылық процессте
екі жағында - эстетикалық жҽне рационалды болатындығын атап ҿту керек,
олар негізінен бір-бірінен бҿлінбейді. Балаға бастапқыда шындықты
эмоционалды тҥрде қабылдау тҽн болады, содан кейін ол ҧтымды ҽрекетке
кҿшеді жҽне осы негізде оның шығармашылық қабілеттері дамиды.

Осылайша, шығармашылық қабілеттер дегеніміз интеллектуалдық,
мотивациялық жҽне жеке деңгейде кҿрінетін адамның интегративті қасиеті
ретінде тҥсініледі. Балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту қосымша
білім беру жҥйесіндегі мҧғалімнің іс-ҽрекетінің ажырамас бҿлігіне айналады
жҽне оны ынталандыру қажет. Шығармашылық қабілеттерін дамытудың
шарттары баланың ҿзіне белгілі бір қызмет тҥрінде ҿзін-ҿзі орындауға жҽне
ҧжымда рухани қарым-қатынас жасау тҽжірибесін алуға мҥмкіндік беретін
педагогикалық тҧрғыдан ҧйымдастырылған орта болып табылады.

1.4 Психологиялық тренинг танымдық белсенділікті дамыту қҧралы
ретінде

Тренинг – білімді дамыту немесе адамды оқытуда жоспарланған жағдайға
жҥйелі кҥш салу арқылы орындау. Жҧмыс жағдайында тренинг адамның бір не-
месе бірнеше ҽрекет тҥрлерін нҽтижелі орындауынан білім мен дағдыны мең-
геру мҥмкіншілігіне бағытталады. Тренингтік жаттығулар кейбір жағдайларда
тҧлғалық ҿзгеруге тҥрткі қызметін атқарады. Ҿзіндік сана тҧлғаның даму
процесін жанама тҥрде жҽне мазмҧндау арқылы қарым-қатынас ҥйлесімділігін
орнатып жҽне қарым-қатынастағы қиындықтардың себебін ҧғыну
динамикасына ықпал жасайды. Тренинг барысында мынандай жағдайларға да
дайын болуы тиіс, олар: ыза, қатты дауыс, дҿрекілік, ҿзімшілдік,
қатыспаушылық, қажетсіз кҥлкі, ынтасыздық, шыдамсыздық немесе «сҿзге
керісу», қажетсіз сҿзге араласу; тыныштық, селсоқтық; қылжақтық жҽне т.б.

Жетекші, жаттықтырушы, ҧйымдастырушы немесе жҥргізуші мына
тҿмендегі мақсаттарды негіз етіп алуы жҥктелінді:

– жеке тҧлғаны дамыту;
– қатысушылардың ҽлеуметтік – психологиялық компетентілігін, білімін
кҿтеру;
–қатысушылардың белсенді ҽлеуметтік позициясын кҿтеру, қалыптастыру;
– ҿзінің жҽне қоршаған адамдардың ҿмірінде маңызды ҿзгерістер жасау
мҥмкіндіктерін дамыту;
– ҿзін-ҿзі жҽне басқаларды толық тану;
– жеке тҧлға қҧндылықтарын ашу, білімдерін кҿтеру, бҽсекелестікті жоюға
ҽсер ету. Зерттеу жҧмысының нҽтижелілігі тренингке қатысқаннан кейін
тҧлғалардың қарым-қатынас барысында ҿздерін ҧстауы, жҥріс-тҧрысының
ҿзгергендігін, сҿйлеу мҽнері мен мҽдениетінің жоғарылағандығын аңғартады.

12

Психологиялық тренингті ҧйымдастыру ерекшеліктері туралы тоқталып
ҿтейік. Кез-келген практик психолог ҿз қызмет жолында психологиялық
тренингтерді ҿткізуге міндетті. Бҧл тренингтер ҽр тҥрлі тақырыптарды
қамтиды. Психологиялық тренинг қалай ҧйымдастырылады жҽне жҥргізілу
барысы туралы сҿз алдында, «тренинг» ҧғымын толық ашып алу қажет.
Тренингтің ҥйрену, білім беру жҽне дамыту ҧғымдарына сҽйкестігін анықтау.

Ҥйрену – зерттеу немесе нҧсқаушының білім, дағды жҽне тҽжірибе жинау
ҥрдісі.

Білім беру немесе оқыту тар кҿлемді ҽрекеттегі мҽселені талдап, кең
мағынада шешуде білім жҽне қҧндылықтарды жҥйелі меңгеру ҥрдісі.

Дамыту – жеке адамда саналы жҽне бейсаналы ҥйрену мҥмкіндіктерін
кеңейту жҽне икемдіктерінің ҿсуі.

Психологиялық тренингтің ең маңызды мҽселесі — ҿзінің жек даралық
қасиеттері арқылы тҧлғаның ҿзін-ҿзі ашуына кҿмек береді. Ал, ол ҥшін ең
бастапқы жағдайда адам ҿзін жеке тҧлға ретінде қабылдап жҽне тҥсіне білуге
ҥйренуі қажет. Тренингтердің жағымды нҽтижелі болуына жаттықтырушыға
бірнеше талаптар қойылады:

- қоршаған жағдай туралы мағлҧмат;
- қатысушылар саны қаншалықты ҥлкен;
- бҿлме кҿлемі қандай;
- бҿлме жаңғырығы, акустикасы қатысушыларға тҥгелдей естіледі ме;
- жаттығудың негізгі қҧрылымы қандай;
- қандай оқу қҧралдары қолданылмайды;
- жаттықтырушы бҿлменің қай бҧрышында тҧрады;
- плакат, тезис, резюмелер қолданылады ма;
- орындықтар қалай орналасқан;
- бҿлмеде сағат болу қажет пе;
Психологтың қолайлы нҽтиже алу мен ықпал ету қабілетін орнату ҥшін
жҥргізілетін тренингтің жалпы мақсаты тҿмендегі міндеттерді шешеді:
- білімдерді толық меңгеру;
- жаңаны ҥйрену мен тапсырманы орындау барысында жҽне топтық
қарым-қатынас ҿрісінде ептілік пен дағдыны қалыптастыру;
- табысты бірлескен іс-ҽрекет орнатуды дамыту;
- ҿзін-ҿзі жҽне басқа адамдарды танудың толық жҽне тепе-теңдік
мҥмкіндіктерін дамыту.
Ҽрбір бҿлімнің қҧрылымында біз материалды зерттейтін ортақ игеру
логикасын жҽне тҧлғалардың ҿзіндік бақылауы мен бағалауын қалыптастыруда
тҿменгі аспектілері жҥзеге асырылды:
- Мен қандаймын?
- Мен не істей аламын жҽне осыны қалай қолдану керек?
- Менде жоқ қасиеттерді мен қалай дамытуым жҽне икемдеуін керек?
Ҽрбір сабақтың қҧрылымында біз жҧмыстың негізгі кезеңдерін
ерекшелейміз. Яғни, білім алушы колледж білімгерлерімен тҥзетіп-дамытатын
формалардың дҽстҥрлі тҥрлері:
- Сҽлем беру рҽсімі;

13

- Жаттығу тапсырмалары;
- Ҥй жҧмысы, ҿткен сабақтың рефлекциясы;
- Тапсырманың негізгі қҧрылымы
- Ҿткен сабақтың рефлекциясы
- Қоштасу рҽсімі
Бҧл жастағы тҧлғалармен осы тектес жҧмыстар аптасына 1-2 рет ҿтеді.
Тренинг ҧзақтығы – 1 сағаттан 3 сағатқа дейін.
Қасытушылармен жҥргізілетін дамыту-тҥзету жҧмыстарының
қҧрылымында келесі бҿлімдер ерекшеленеді:
Кіріспе бӛлімі. Оның басты мақсаты қатысушыларды тапсырмалармен
жҧмыс тҥрімен, топтың бірігуіммен, ондағы жағымды атмосферамен, жеке
анализдың алғашқы тҥрін қалыптастыру жҽне ҿзін-ҿзі оқу барысында субъект
ретінде тануын қалыптастыру.
«Танымдық ҥрдісі» бӛлімі. Оның мақсаты есте сақтау, зейін, ойлау,
қабылдау процестерінің ерекшеліктерін дамыту. Сонымен психологиялық
тапсырмалар арқылы осы танымдық белсенділіктің дамуына, шығармашылық
қабілеттің қалыптасуына ықпал ету тҥрлерін анықтауға кҿмектеседі.
«Назар аудару» бӛлімі. Бҧл бҿлімде қатысушылардың назарын ортақ
мҽселені бірге шешуге, бірін бірі қабылдау мен тыңдау ерекшеліктерін
қалыптастыруға бағыттайтын тҥрді игеру.
«Нейропсихологиялық ерекшеліктер» бӛлімі мидың доминанттық
бҿлімімен тығыз байланыстың танымдық аспектілері қарастырылады.
Білім беру орындарындағы оқыту ісінде теориялық даярлық, қоғамдық,
педагогикалық жҽне арнайы ғылымдардағы меңгеру психолог мамандарының
қызметімен ҥйлестіре жҥргізіледі, ал оны ҧйымдастырудың негізгі формасы –
тренинг екені дҽлел. Тҧлғаның жаңа ортаға енуі, қҧрбыларымен дҧрыс қарым-
қатынас жасай алуы дҧрыс ҧйымдастырылған топтық жҧмыстарға байланысты.
Тренинг мақсаты – адамды нақты тапсырманы орындауға қажетті білім,
шеберлік жҽне бағытпен қамтамасыз ету. Тренингте ҿзгеріс, нҽтиже бірден
кҿрінеді. Осы міндеттерді шешу кезінде ҧйымдастырылатын тренинг теңдігі
тҥрлері де ерекшеленеді. Рольдік тренинг, видеотренинг, қарым-қатынас
тренингі, іскерлік қарым-қатынас тренингі, мҽдениетаралық ҿзара ҽрекет жҽне
т.б. Тренингтер белгілі бір ортадағы мҽселелер мен қиындықтарды тҥзету, ҿзін-
ҿзі шығармашылық тҧрғыда дамытуға, тҧлғаның ҽлеуметтік ортада ҿзіндік
реттелуіне мҥмкіндік болатын қажетті жағдайды туғызуға кҿмектеседі.
Трениг принципіне жататындар:
1. Белсенділік принципі.
2. Зерттеу жҽне шығармашылық қатынасындағы принцип.
3. Мінез қҧлық обьективтілік принципі.
4. Қарым-қатынаста субьект, субьектілік принципі.
5. Шындық принципі.
6. Қазір, осы жерде принципі.
Адам табиғаттың қызық қасиеттерінің бірі оның айналадағы адамдар
кҿзқарасындағы ҿз бейнесін ойлауға ҧмтылғандығы. Кейбіреулер қиналса да
соңына дейін ойнап шығады» — деп Ф. Искандер тҧжырымдағанындай

14

ҽлеуметтік – психологиялық тренингтің басты жоспары – ҧйымдастырылған іс-
ҽрекетті соңына дейін жеткізу болып табылатынында.

Тренинг барысында жеке бастың дамуы туралы мҽселелер нҽтижелі
шешіледі жҽне коммуникативті дағдылар жемісті қалыптастырылады. Сабақ,
оқу процесінде ҧйымдастырылған ҽлеуметтік – психологиялық тренингтер
білімгерлердің қарым-қатынастары жақсарады, ҿздерін белсенді қатысушы
жҽне басқаларға ҽсер етуші жағдайда сезінеді, топтың толық сеніміне кіреді. Ҽр
бір бастаған іс-ҽрекеттінің толық аяқталуын қадағалайды. Ең бастысы –
басқаларға ҿзінің ойы мен сезімін, уайымы мен кҥдіктенуін сенуге қорықпайды.
Кейбір тренингтерді арнайы жоспарланған адамдарға ғана емес, отбасы
мҥшелеріне, достары жҽне жолдастарға да жҥргізуге болады. Тренинг арқылы
жақын адамдардың адамдық қасиеттерін ашып, бағалауға кҿмек беріледі,
сҿйлеу мҽдениетін, тҧлғаның қоғамда ҿзін ҧстау іскерлігін жҽне ҽдептілік
ережелерін сақтауды енгізеді.

Дҧрыс ҧйымдастырылып, жҥргізген тренинг жеке тҧлға қалыптасуының
жетекші қҧралы екендігіне толық сенімдеміз. Ҽлеуметтік психологиялық
тренинг арнайы ҧйымдастырылған қарым-қатынас формасы. Тренингтің бҧл
тҥрін тек психология маманының қызметкерлері ғана емес арнайы
психологиялық білімі жоқ мҧғалімдер де сабақ беру барысында қолдана алады.

Оқу жҽне тҽрбие жҧмысына жағымды ҿзгерістер енгізуге, оқу процесін
белсендіруге тренингтердің ықпалы жоғары. А.С. Прутченков «Мектептегі
ҽлеуметтік – психологиялық тренинг» еңбегінде, дҧрыс ҧйымдастырылған тре-
нингтің оқушыларға жағымды ҽсері, ҧйымдастырушының шеберлігі, педагоги-
калық қақтығысты реттеуші қҧрал екендігін атап кҿрсеткен. Кез келген тҧлға-
ның жаңа ортаға бейімделуі, қҧрбылар арасында ҥйлесімді қарым-қатынас ор-
натуы, ҿзін дҧрыс таныстыра білуі жҽне тб. жағдайлары кейде айналасын-
дағылар тарапынан ҧйымдастырылған ҽрекеттерге да байланысты ҽсер етеді.

Сондықтан ең алғашқы кездесуде «Танысу» тренингін жҥргізуге болады.
Бҧл тренингтерде қолданылатын ең бастапқы жаттығу болғандықтан
қатысушыларды жҧмысқа жауаптылықпен қарым-қатынас жасауға жҧмылдыру
қажет. Кейде жай ғана танысу мен кездесу адамды тҥсінуге ҥлкен маңыз береді.
Адам туралы ақпаратты тек сыртқы келбетінен ғана емес, сҿзі арқылы да есте
сақтауға болады..

«Шеңбер бойынша сӛз тізбегі” ойыны тренингке қатысушылардың сҿздік
мағыналы ойлауын, топтық қатынасын, сҿйлеу мҽнерін дамытуға ықпал етеді.

Ойынның ережесі: Қандай да бір қарапайым сҿйлем таңдап, қатысушылар
сол сҿйлемді тҥрлі дауыс ырғағымен жалғастырулары қажет. Мысалы ―Біз
компетентті, кҽсіби білімді маманбыз‖. Енді оң жақтағы ойыншыдан бастап
осы сҿйлемді кезекпен айтамыз. Ойынның ҽр қатысушысы сҿйлемді жаңа
интонациямен айтуы тиіс (сҧраулы, қуанышты, таңқалушы, немқҧрайлы жҽне
т.б). Егер қатысушы жаңа дауысқа сала алмай айтылғанда қайталаса ойынан
шығарылады. Осылайша ойын бірнеше рет ойналады. Басқа адамның
интоннациясын қайталауға болмайды.

«Комплимент» ойыны.

15

Жаттығудың тапсырмасы – қатысушылардың бірін бірі тҥсінісуі арқылы
эмпатия деңгейін кҿтеру, тіл табыса алу қасиетін, бірі бірін толық тануын
дамыту. Тренингке қатысушылар шеңбер бойымен орналасады. Кез келген
қатысушы жағымды комплимент айтады. Ал қалғандары ол кімге арналғанын
табады. Комплимент алған қатысушы ойынды ҽрі қарай жалғастырады.
Барлығы тҥгелдей жағымды эмоция алмайынша ойын аяқталмайды.

Осы жаттығу тренингке қатысушылардың қаншалықты қызығушылықпен
тапсырмаларды орындағандарын дҽлелдеді.

Тренинг аяқталғаннан кейін қортынды ширингте «Тренинг саған не
берді?» деген сҧраққа қатысушылар ҿздерінің ойларын ортаға салды.

Осыдан тренинг нҽтижесінде бірлескен іс-ҽрекет қарым-қатынас қабілетін
арттырып қана қоймай, сонымен қатар тҧлғаның дамуы мен ҿзгеруіне тікелей
ықпал етеді.

Іскерлік ойын «Жағымсыз қасиеттер жәрмеңкесі».
Ойын ережесі: Шеңберде қатысушылар ҿздеріне жағымсыз деген
қасиеттерін атайды. Олардың тізімі тақтаға жазылады. Осылайша жағымсыз
қасиеттер тізімі қҧрылды. (жалқаулық, асығыстық, артық сҿйлеу жҽне т.б.).
Топтың міндеті осы жағымсыз қасиеттерді қайта қарап, оның тиімді жҽне
жағымды жақтарын табу мен оны жағымсыз қабылдау себептерін анықтау
болып табылады. Ал жағымды сипаттама жасап, сол қасиетті қорғап алған
қатысушы оны ҿзіне алады.
Жоғарыдағы жаттығудан кейін эмоциялық қысымды шығару ҥшін «Жа-
ғымсыз эмоциялық кҥйді шығару» арт терапиялық тапсырма орындалды.
Тапсырма ережесі: Қатысушыларға А4 жҽне А1/4 қағаз беріледі. Олар А1/4
қағазға жағымсыз кҿңіл кҥйін тҥсіреді. Сол қағазды ҥлкеннің ҥстіне жапсырып
ҿзінің қалауы бойынша суретті жалғастырады. Кішкентай қағазды жапсырар
алдында мына сҿздерді айту маңызды «Ҿмірді ашық, жарық, кҿңілді жағдайлар
ҿте кҿп». Сурет қатысушының қалауы бойынша, ҿзі қалай ҿзгергерткісі
келгенше салынады, боялады.
Тапсырманы қорытындылау ҥшін талқылау сҧрақтары берілді:
- Суретте ненің бейнесі салынған?
- Осы суретті салғанда қандай сезімде болдыңыз?
- Бҧл сурет сізге нені кҿруге ҽсер етті? т.б.
ойын «Әрекет».
Ойын ережесі: Қатысушыларға келесі тапсырмалар берілді. Олар жылдам
жауап қайтарулары тиіс:
– Қандай жағдайда ҥстелде тамақ жеуге, ал стҿлде отыруға болады……
– Астроном айға телескоппен қарап тҧр, ал егер оған айдан біреу қарап
тҧрса ше?
– Полмен патолокты аударыңыз……
– Картинаны аяғынан басына тҿңкеріңіз……
– Кеме мен балықтың ауада ҧшып жҥргенін елестетіңіз……
Жоғарыда сипатталған жаттығуларды орындау тиімді. Бҧл жаттығуда
тапсырма немесе қҧрал – жабдықтар нақты берілмейді, оның орнына тҧлғаның
басқалармен бірлескен іс–ҽрекеттегі қарым–қатынас кезіндегі кҥйзелісіне,

16

қайтар бағдар беру мҥмкіндігін жасайды. Кҿптеген адамдар қарым қатынас
кезінде қиындықтарды басынан кешіруінің бір нҧсқасы болуы мҥмкін. Ҿзіңнің
кҿңіл – кҥйің дҧрысталғаннан кейін ҿзіңе ғана емес, ҿзгелерге де кҿмек жасауға
болады. Ал қайта бағдар берудің екінші нҧсқасы негізсіз тҽжірибелердің
қҧндылықтары жҿніндегі ҽңгіме. Осы арқылы адам қоршаған ҽлем турасында
тану дҽрежесіне жетеді.

1.5 Балалардың шығармашылық қабілеттерін зерттеу және дамыту
амалдары

П.Торренстің креативтілік тесті зерттелінушінің шығармашылық қабілетін
анықтауға арналған. Сондай- ақ мектеп жасынна дейінгі балалардан бастап,
метеп бітіруші жасына дейінгі балалардың дарындылық қабілеті мен
шығармашылық ойлауын анықтауға болады.

П.Торренстің креативтілік тестіндегі тапсырмаларды орындау барысында
«тест», «эмтихан», «тексерту», «сынақ» деген ҧғымдардан гҿрі жаттығу,
суреттер, картиналар деген сҿздерді қолдану тиімдірек. Бҧл балалардың
психологиялық қысым, эмтихан, немесе сынақ жағдайынан босаңсып, жағымды
атмосфера мен психологиялық жылылық пен жақындықты қҧруға итермелейді.
Балаларға жасалған жағдай неғҧрлым жылы шырайлы, ашық тартымды ойын
сипатында қҧрылса, балалардың жасампаздығы мақталып отырса, нҽтижеде
соғҧрлым жоғары болады.

Тапсырма мазмҧны қысқа ҽрі нҧсқа: Мына аяқталмаған суретке жаңа
идеялар, қызықты элементтер қоса отырып, суретті аяқта.

П.Торренстің креативтілік тестін бір баламен жеке немесе бірнеше
баламен топтық формада жҥргізуге болады. Ҽдетте тапсырманы орындау
уақыты 10 минуттай болады. 15-20 минутқа созылуы мҥмкін.

Тест тапсырмаларын бағалау кезінде салынған суреттердегі идеяларды
ҿңдеу психолог маманның кҽсіби білімділігі мен жоғары шеберлігін талап ете-
ді. Себебі тест тапсырма суреттері ҽр балада бірін-бірі қайталамайтындай ерек-
ше сипатта болады. Оған қорытынды жасау барысында психологиялық ҿлшем-
дер критерийлері мен талаптарын қатаң сақтауы қажет. Мҧнда зерттеліну-
шілердің жылдамдық кҿрсеткіші, мазмҧны, иілгіштілігі, айырықшалылығы,
жаңашылдығы, идеялылығы, т.б. ерекшеліктері ескеріле отырып бағаланады.

Негізгі идеяны білдіретін суретте қолданылған тҥстер, арнайы штрихтар,
сурет кҿлеңкелері, кҿлемі, безендіру варианттары, суреттің кеңістікте алатын
орыны, бейненің ішкі жҽне сыртқы бҧрылыстары сияқты ҽрбір элементтер
ескеріліп бағалануы тиіс.

Зерттелінушіге берілетін аяқталуы тиіс стимулды материалдар:
1- фигурадағы бейнелер абстрактылы ҿрнек адам беті мен басы, кҿзілді-
рік, ҧшып бара жатқан қҧстар, адамның қасы, теңіз толқыны, қандайда бір
жануар: мысық, аспандағы бҧлттар, жҥрек, ҥкі, ит, гҥл, алма, т.б. болуы
ықтимал.

17

2- фигурадағы бейне: ағаш жҽне оның бҧтақтары, рогатка,гҥл, Ж,У
ҽріптері, ҥй қҧрылысы, белгі, таңба, қҧс, іздер, аяқтар, аңдар, адам, т.б. болуы
ықтимал.

3- фигурадағы бейнелерде: абстрактылы ҿрнектер, дыбыстық немесе радио
толқындары, адамның бет ҽлпеті, желкенді қайық, жеміс-жидектер, жел,
бҧлттар, жаңбыр, шарлар, ағаш жҽне оның бҧтақтары, жол немесе кҿпір,
жануар, ҽткеншек, дҿңгелек, садақ, ай, балық, шаңғы, гҥл т.б. болуы ықтимал.

4- фигурадағы бейнелер: абстрактылы ҿрнектер, теңіз толқыны, сҧрақ
белгісі, жылан, адам бет-ҽлпеті, жануар қҧйрығы, пілдің тҧмсығы, мысық,
кресло, қасық, половник, мҧрт, тышқан, қҧс, қазы,ҥйрек, ҿрмекші, аққу, темекі
трубасы, гҥл, т.б. болуы ықтимал.

5- фигурадағы бейнелер: абстрактылы ҿрнектер, тағам ыдысы, ваза, бокал,
қайық ескек, қолшатыр,теңіз, саңырауқҧлақ, ерін иек, себет, лимон, алма, жуа,
садақ, ойық,ҥңгір, балық, жҧмыртқа, гҥл, т.б. болуы ықтимал.

6- фигурадағы бейнелер: абстрактылы ҿрнектер, баспалдақ, тау қыраттары,
адам бет- ҽлпеті, ваза найзағай, ағаш жҽне оның бҧтақтары, шырша,қарағай,
ҽйел немесе ер адам бейнесі, гҥл, т.б. болуы ықтимал.

7- фигурадағы бейнелер: абстрактылы ҿрнектер, автокҿлік, кілттер, сағат,
қҧмыра, линза, лупа,адам, балға, қасық, половник, кҿзілдірік, ожау, тенис
ракеткасы, гҥл, т.б. болуы ықтимал.

8- фигурадағы бейнелер: абстрактылы ҿрнектер, қыз келбеті, адамның
басы мен денесі, ҽріптер, ваза, ағаш бҧтақтары, кітап, майка, кҿйлек, тенис
ракеткасы, гҥл, т.б. болуы ықтимал.

9- фигурадағы бейнелер: абстрактылы ҿрнектер, тау қыраттары, жатқан
жануар қҧлағы, М немесе басқа да ҽріптер, тҥйе, қасқыр,мысық, тҥлкі,ит, гҥл,
т.б. болуы ықтимал.

10- фигурадағы бейнелер: абстрактылы ҿрнектер,ҥйрек,қаз, ағаш
бҧтақтары, шырша, адам бет-ҽлпеті, тҥлкі қыз келбеті,қҧс, сандар, адам, гҥл,
т.б. болуы ықтимал.

П.Торренстің креативтілік тесті Мақсаты: Шығармашылық қабілетті
анықтау.

18

Қабылдаудың таңдамалығы. (Бөліп қабылдаушылық) Айвозовский әдісі.
Кҿру арқылы жҽне есте сақтау арқылы қабылдаудың таңдамалылығын
зерттеу.

Шарты: Берілген суретке 3 минут қарап тҧрып,оның ҽрбір бҿлшегін есте
сақтауға тырысыңыз. Сонан соң кҿзімізді жҧмып, сол бейненің ҽрбір қажет-
тілігіне ҿзіңіз ҥшін сҧрақ қойып кҿріңіз, сосын 1 секунд кҿзіңізді жҧмып зат-
тың, бейненің айқындығына қол жеткізуге тырысыңыз. Ойша тҥзетулер керек

Фигураларды тану немесе қабылдауын қалай тексеруге болады?
Мақсаты: Балалар мен ҥлкендердің қабылдауы мен таным қабілеттерін
зерттеу.
Суреттеу: Зерттеуші зерттелушіге 9 фигура берілген кестені ҧсынады. Ол
10 секунд ішінде осы фигураларды толық қарап,оны есте сақтап қалулары
керек. Содан кейін зерттеушіге кестені ҧсынады,ол кестеде біріншіге қараған да
кҿбірек фигуралар беріледі. Осы кестеден бірінші берілген 9 фигураны табу
қажет.
1-нҧсқау. «Мен қазір сендерге бірнеше фигураларды кҿрсетемін. Осы
фигураларды сендер 10 секунд ішінде кҿпшілігін естеріңде сақтап қалуға
тырысыңдар».

19

2-нҧсқау. «Ал келесі берілген суреттер ішінде алдында берілген 9
фигураны табу керек».

Нәтижесін ӛңдеу: Зерттеуші дҧрыс немесе дҧрыс емес жауатарды есептеп
шығарады. Оны тану ҥшін (Қ) мына формула қосылады.

Қ=М\ 9+N
М-дҧрыс тапқан фигура саны.
N-дҧрыс табылмаған фигура саны.

Оқушылардың ойлау қабілетін арттыру
Ойлау процесі объект пен субъектінің ҿзара ҽрекеті ретінде жҥзеге асады.
Ойлауды психологиялық тҧрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық
қҧпия мҽнін жҽне жемісті болуының себебін ашып кҿрсету, яғни ойлаудың
мҽнін жҽне жемісті болуының себебін ашып кҿрсету,яғни ойлаудың мҽнін
зерттейді, ҽрбір адамның ҿзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса
мҽн береді.
Қазіргі психологияда ойлау ҧғымына ҽр тҥрлі тҥсінік беріледі, ойлау
дегеніміз - ҽлеуметтік жағдаймен ҧштасқан, тілмен тығыз байланысты
психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дҥниедегі нҽрселердің жалпы
жҽне жанама бейнеленуі. Бҧл бейнелену адам ойының талдау жҽне біріктіру
ҽрекеттері арқылы танылады. Ойлау – сыртқы дҥниедегі болмыстың жалпы
жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның
ҿмір тҽжірибесі мен практикалық іс-ҽрекеттері нҽтижесінде пайда болып,
тікелей сезім процесінің шеңберінен ҽлдеқайда асып тҥседі.
Ойлау – адам соның арқасында заттар мен шындық қҧбылыстарын олар-
дың елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін жҽне олардың ішінде сондай-ақ
арасында болатын ҽр тҥрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс.
Ойлау – аса кҥрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым
айналысады. Бҧлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Психо-

20

логия тҥрлі жас мҿлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы
жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын қарас-
тырса, логика – бҥкіл адамзатқа ортақ ой ҽрекетінен заңдары мен формаларын
айқындайды, адам ойының нақты нҽтижесі болып табылатын ҧғым, пікір,
дҽлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін таным
мен ой процесінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей
байланысты екендігін кҿрсетеді.

Ойлауды дамыту – оның мазмҧны мен формасын ҿзгерту болып табылады.
Психологияда ойлаудың ҥш тҥрі қарастырылады.
• 1.Практикалық іс-ҽрекеттілік.
• 2. Кҿрнекі-бейнелік
• 3.Сҿздік – логикалық.
Ойлауды дамыту процесі тҿмендегілерді қамтиды.
1/ Ойлаудың барлық тҥрлері мен формаларын дамыту /практикалық іс-
ҽрекеттік,кҿрнекі-бейнелік, сҿздік-логикалық/
2/ Ойлау амалдарын қалыптастыру жҽне жетілдіру /анализ, синтез,
салыстыру, жалпылау, классификациялау/ т.б.
3/ Заттың мҽнді белгілерін ажырата білуін дамыту.
4/ Қоршаған орта қҧбылыстары мен заттары, қатынастары мен маңызды
байланыстарын табу.
5/ Ҿз пікірінің дҧрыстығын дҽлелдеу.
6/ Ҿз ойын анық, жҥйелі, қарама-қайшылықсыз жҽне негізді тҥрде баяндау.
7/ Ойлау тҽсілдері мен амалдарын бір саладан екіншіге кҿшіре білу.
8/ Қҧбылыстың дамуын кҿре білу, негізделген қорытынды жасау.
9/ Формальды логикаға негізделген ойлаудан, диалектикалық логикаға
негізделген ойлауға кҿшу процесін стимулдау.
10/ Оқушылардың оқу жҽне оқудан тыс іс-ҽрекеттерінде формальды жҽне
диалектикалық логиказаңдары мен талаптарын қолдану дағдылары мен
біліктіліктерін жетілдіру
Барлық жҧмыстарда оқушылырдың қалауы,таңдауы мен ҧсыныстарын
ескеру қажет. Оқушылардың танымдық ізденпаздығы мен белсенділігін, шы-
ғармашылық бағытына негізделген жҧмыс тҥрлерін пайдалану олардың таным-
дық қабілеттерін қанағаттандыра алады. Мектептегі пҽндік олимпиадалар,
сайыстар, кҿркемҿнер жҽне техникалық кҿрмелер, тҥрлі шығармашылық
кештер оқушылардың ізденіс қабілетін ҧштап, дербес оң нҽтижеге жетуге
ықпал етеді. В.Лембергтің пікірінше ҿзіндік жҧмыстарды ҧйымдастыру:
- жҧмыстың мақсатын айқын тҥсінуі; - жҧмыстың жемісті аяқталуы; -
жҧмысты ҿз еркімен, қалауымен орындауы. Сонымен қатар оқушылардың
шығармашылық дербестігі мен ізденпаздығын қалыптас-тыруға мҧғалімнің
шеберлігі қажет. Шығармашылық процедуралар:
1. Бҧрын меңгерілген білімін жҽне білігін жаңа жағдайда дербес кҿшіру;
2. Таныс жағдайдағы мҽселені кҿре білу;
3. Нысанның жаңа қызметін кҿре білу;
4. Шешімнің немесе оның ҽдістерінің баламасын кҿре білу.
Бҧл мақсатқа жетудің кҿп тҽсілдері бар:

21

- бастапқыда тҥсінуге оңай шығармашылық тапсырмалар беру;
- белгілі нҽрсені жаңаша жеткізуді сҧрау;
- оқушылардың іс-ҽрекетіне қызығушылық таныту;
- жауаптарының нҧсқасын мадақтау жҽне кҿрсету;
- іс-ҽрекетке болжам жасау.
Шығармашылық – бҧл табыс қана емес, танымдылықтың ҿте ҧзақ ҥрдісі,
оқушылармен қарым-қатынас орнатылуы.
Ойлау қабілетін дамытуға арналған тапсырмалар:
1.Метаграммалар. П-кҿз жасыңды тҿккізеді (пияз) Қ-қорқақ, қаша
жҿнелуге дайын (қоян) Т-томпаңдап, асықпай жҥргені (тҥйе) 2. Анаграммалар
қҧрастырады. Тапсырма ҽріптерді алмастыра отырып, жаңа сҿздер қҧрастыр.
Мысалы: дене-неде? қас-сақ, тас-сат, т.б. 3.Оқушылардың қызыға орындайтын
тапсырмалары: *ребус *кроссворд, *криптограмма.
Шығармашылық ойлауды дамыту жаттығулары. Психологияда бҧл
міндеттерді дивергенттік деп, ал белсенді ойлауды-дивергенттік ойлау деп
атайды.Дивергенттік міндеттердің ерекшелігі: қойылған сҧраққа бір емес
бірнеше немесе кҿптеген дҧрыс жауап бола алуы. Бҧл ойлау тҥрі елес-қиялмен
тығыз байланысты. Дивергенттік тапсырмаларды ойлау барысында, оқушылар-
дың ҿзіндіктігі, ойлау продуктивтілігі, қоғамдастықтың жеңілдігі, мҽселелерге
деген жоғары сезімталдығы жҽне басқа да шығармашылық қызметінде қажетті
қасиеттері мен қабілеттері дамиды. Тапсырма: І Жарық пен қараңғылық
тҥсініктерін беретін сын есімдер мен зат есімдерді іріктеу. Мысалы: 1)Жарық-
айқын, нҽзік,жібек. Таң-жарық, таза, аялы, мейірімді. 2) Қараңғылық-жабық,
суық, қҧпиялы, сырлы. ІІ.Ойлан, не болуы мҥмкін, егерде.... «...адамдар
қҧстарша ҧшуды ҥйренсе» «...иттер адамша сҿйлей бастаса» «... ертегі
кейіпкерлерін жандандырсақ» т.б. ІІІ.Оқиға себептерін іздестіру тапсырмалары.
Берілген ахуалдардың пайда болған себептерін анықтау. 1.Анам бҽрімізден кеш
жататын еді. 2. Есік алдында отырған ит мысықты кҿре сала ырылдады. 3.
Ҽкеміз жылдың екіден бір бҿлігін жҧмыста ҿткізетін еді. Т.б. ІУ. Кейіпкрлер
кҿңіл кҥйіне не себеп болады? Оқушылар ізденістер, тапсырмалар нҽтижесі
бойынша рефераттар дайындайды, шығармашылық тапсырмалар қҧрастырады.
У. Шығармашылық дамытушылық ойындар.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға арналған ойындар.
Ойын сабақтары 5-12 баладан қҧралған топпен ҿткізіледі. Оларды жеке-
жеке ҿткізуге де болады, бірақ ондай жағдайда баламен ҿзіңіздің жҧмыс
істеуіңізге тура келеді. Бір сабақ-тың ҧзақтығы – 45 минут. Ҿткізу жиілігі –
аптасына бір-екі рет. Ҽр ойын ҽртҥрлі материалмен жҽне бірнеше сабақ бойы
бірнеше рет қайталанады. Ойыншылардың қызығушылығын тудыру ҥшін,
мыналарды баса кҿрсетіп ҿтуге болады:
а) сҿз нақ шығармашылық, ойлау қабілеті туралы болып отыр;
ҽ) сҿз мҧндай ойдың қалыптасуы туралы емес (оның сізде бары сҿзсіз),
оның белсендірілуі туралы болып отыр;
б) мҧндай ой кҿбінесе ҥлгеріммен байланысты емес болады;
в) мҧндай ойдың белсенділігі- қиын, бірақ жҥзеге асыруы мҥмкін іс, жҽне
кҥрделі ойға апарар жол оның қарапайым белгілеріне қатысты бастау алады.

22

Сӛйлем қҧру
Нҧсқау: Жорамалдап кез-келген, мҽндері ҽртҥрлі ҥш сҿз алынады КҾЛ,
ҚАЛАМ жҽне АЮ. Осы ҥш сҿз міндетті тҥрде қҧрамына кіретін барынша кҿп
сҿйлем қҧру қажет (етістігін ҿзгертуге жҽне басқа сҿздерді пайдалануға
болады). Жауаптар қарапайым («Аю қаламды кҿлге салды»), кҥрделі, ҥш сҿзбен
белгіленген жағдайдан тыс шыққан жҽне жаңа нысаналар енгізілген («Бала
қаламды алып, кҿлде шомылып жатқан аюдың суретін салды»), жҽне осы
заттар стандартты емес байланыста қолданылған шығармашылық болуы
мҥмкін.
Ортақ белгіні іздеу
Нҧсқау: Байланысы аз кез – келген екі сҿз жорамалдап алынады, мысалы
ТҼРЕЛКЕ жҽне ҚАЙЫҚ. Осы заттарға ортақ барынша кҿп белгілерді жазып
алу керек. Жауаптар стандартты болуы мҥмкін («адам қолымен жасалған
заттар», «тереңдігі бар»), бірақ осы заттарды мҥлдем басқа тҧстан кҿруге
мҥмкіндік беретін ҽдеттен тыс, кездейсоқ жауаптар ҽсіресе жоғары бағаланады;
олар біз ойлағандай аз емес. Ортақ белгілер тізімі ҧзын, ойыншы жеңіске
жетеді. Сапалық критерийлерді де енгізуге болады – ерекшелігі ҥшін қосымша
балл қосу.
Кейіннен келіп тҥскен жауаптар дҧрыстығы ашылып жатқан заттар
арасындағы байланыстардың мҽніне қарай белгілі – бір иерархияда
орналастырылады (мҧндай жҧмыс балалардың мҽнді жҽне мҽнсіз белгілердің не
екенін анық меңгеруі ҥшін қажет).
Бҧл ойын байланыссыз материалдағы кҿптеген ортақ белгілерін,
сҽйкестіктерін табуды жҽне белгілердің мҽнділік дҽрежесі туралы нақты тҥсінік
алуды ҥйретеді.
Артық сӛзді шегеріп тастау
Кез-келген ҥш сҿз алынады, мысалы ИТ, ҚЫЗАНАҚ, КҤН. Ҧқсастықтары
бар заттарды білдіретін сҿздерді қалдырып, ҧқсас белгісі жоқ бір сҿзді шегеріп
тастау керек. Артық сҿзді шегерудің барынша кҿп нҧсқасын тауып алу қажет,
ең бастысы – қалған ҽрбір жҧп сҿздерді біріктіретін жҽне шегерілген, артық
сҿзге тҽн емес барынша кҿп белгі табу керек. Бірден кҿзге тҥсетін жолдарын да
ескеріп (итті шегеріп тастап, ал қызанақ пен кҥнді дҿңгелек болғандақтан
қалдыру), стандартты емес жҽне оның ҥстіне ҿте дҽл шешімдерді іздестірген
жҿн. Жауабы кҿп ойыншы жеңіске жетеді.
Бҧл ойын байланыссыз қҧбылыстар арасындағы кездейсоқ байланыстарды
белгілеу қабілетін ғана емес, сонымен қатар бір байланыстардан екіншісіне
оңай кҿшу қабілетін де дамытады. Сондай-ақ бҧл ойын ойлау ҿрісінде бірден
бірнеше заттарды ҧстап тҧруды жҽне оларды бір-бірімен салыстыруды
ҥйретеді.Оның ҥстіне, ол белгілі-бір заттар тобын біріктірудің жҽне бҿлудің
мҥлде ҽртҥрлі ҽдістері болуы мҥмкін деген ҧстанымды да қалыптастыратыны
маңызды, жҽне сондықтан да жалғыз бір ғана дҧрыс шешіммен шектелмей,
басқа да кҿптеген жолдарын іздеу қажет.
Баламаларды іздестіру
Белгілі – бір зат немесе қҧбылыс алынады, мысалы ТІКҦШАҚ.Оның
барынша кҿп баламаларын, яғни ҽртҥрлі маңызды белгілері бойынша ҧқсас

23

басқа заттардың ататуларын жазып алу қажет. Сонымен қатар, берілген заттың
қай қасиеті ескеріліп іріктелгендігіне қарай, сол баламаларды топтар бойынша
жҥйелендірген жҿн.Мысалға, аталған жағдайда қҧс, кҿбелек (ҧшып қонады);
автобус, пойыз (кҿлік қҧралдары) жҽне т.б. аталуы мҥмкін.Ең кҿп баламалар
топтарын атаған ойыншы жеңіскер болып саналады.

Бҧл ойын заттың алуан-тҥрлі қасиеттерін бҿліп шығарып, олардың
ҽрқайсысымен ҽрекет жасауды ҥйретеді, қҧбылыстарды олардың белгілері
бойынша жіктеу қабілетін қалыптастырады.

Қарама-қарсы заттарды іздестіру
Мысалға, ҤЙ сҿзі алынады. Берілген затқа қарама – қарсы басқа заттарды
атау қажет: Бҧл жағдайда ҽртҥрлі белгілерге бағдарлану жҽне қайшылықтарды
(антиподтарды) топтар бойынша жҥйелендіру керек. Мысалы, аталған жағдайда
мыналар айтылуы мҥмкін: САРАЙ (кҿлемі мен ыңғайлылық дҽрежесі бойынша
қарама-қайшылық), ҾРІС (ашық немесе жабық кеңістік), ВОКЗАЛ (бҿтен
немесе ҿз ғимараты) жҽне т.б. Жауаптарын анық дҽлелдеп, барынша кҿп
қарама-қарсы заттар топтарын атаған ойыншы жеңіске жетеді.
Заттарды қолдану әдістері
Бала жақсы танитын заттың атауы аталады, мысалы КІТАП. Оны
қолданудың барынша кҿп ҽртҥрлі ҽдістерін кҿрсету қажет: кітапты
киножобалағыштың астына қоятын тіреуіш ретінде қолдануға болады, онымен
ҥстелдің ҥстіндегі қағаздарды жат кҿзден жасырып жабуға болады жҽне т.б.
Затты қолданудың адамгершілікке жатпайтын, жат ҽдістерін атауға тыйым салу
қажет. Заттың ҽртҥрлі қызметтерінің барынша кҿп атаған ойыншы жеңіскер
болып табылады.
Бҧл ойын ойды бір затқа шоғырландыру қабілетін, оны алуан тҥрлі
жағдайларға жҽне ҿзара байланыстарға енгізу, қарапайым заттың кҥтпеген
мҥмкіндіктерін ашу машығын дамытады.
Логикалық тапсырмалар.
№1
«Тҿрт қҧс ҧшып келіп ағашқа қонды,егер олар бҧтақтарға бір-бірлеп
отырса, онда бір қҧсқа орын жетпей қалады. Ал екі-екіден отырса, онда бір
орын жетпей қалады. Сонда ағашта қанша бҧтақ болғаны?
№2
Кітап сҿресінде бір автордың 2 томдық шығармасының жинағы тҧр.
Бірінші том 300 бет. Екінші том 200 бет. Кітап қойған сҿреге қағаз кеміргіш
қҧстар тҥсіп, І томның 1-ші бетінен, ІІ томның соңғы бетіне дейін бҥлдіріп
тастаған. Сонда қағаз кеміргіш қҧрттар кітаптың қанша бетін кемірген?
Ырықты зейінді анықтау.
Мақсаты: Баланың зейінін аудара отырып, қаншалықты тапсырманың
шарттарын ҧғынуға кҿмектеседі, дамуына кҿмектеседі. Осы ҽдістеменің
нҽтижесінде баланың кҿрнекі, бейнелі ойлаудың даму деңгейін кҿрсетеді.
Нҧсқау: (6 шаршы алдын-ала қиылып дайындалады да, нҥкте
орналастырады.) Ең алдымен оқушыға кестені дайындатып алып,содан соң
жҥргізіледі. Эксперимент жҥргізуші балаға тҿмендегідей нҧсқау береді. «Қазір
біз, зейінге байланысты ойын ойнаймыз. Мен сіздерге нҥктелер салынған

24

карточкаларды кҿрсетемін, сендер оларды алдыңғы шаршыға кҿргендей қылып
орналастырып бейнелейсіндер.»

Бҧдан соң карточкаларды ҥстінен астына қарай орналасу ретімен \яғни
нҥктелер біртіндеп кҿбейетіндей\ ҽрқайсысы,1-2 сек кҿрсетіліп, ҽрбір
кҿрсетуден соң баладан кҿргенін бос шаршыға 15 сек ішінде орналастыруы
талап етіледі.

Керек жабдықтар: Нҥктелер салынған 8 карточка.
Зейінді ары қарай дамыту жаттығулары жҥргізіледі. Мыс: «Ҥндістер
ойыны», «Баспа машинасы», «Кім шапшаң», «Байқағыштық» т.с.с.
Нәтиже: Ҽр жеке оқушының ырықты зейіннің даму деңгейі анықтылады.
Зейіннің дамуы туралы қорытынды:
10-ҧпай-зейіннің нҽтижелігі де,тҧрақтылығы да ҿте жоғары.
8-9 ҧпай- зейіннің нҽтижелігі де,тҧрақтылығы да жоғары.
4-7ҧпай- зейіннің нҽтижелігі де,тҧрақтылығы да орташа.
2-3ҧпай- зейіннің нҽтижелігі де,тҧрақтылығы да тҿмен.
0-1ҧпай- зейіннің нҽтижелігі де,тҧрақтылығы да ҿте тҿмен.
Естің даму деңгейін анықтау.
Мақсаты: Жеке адамның даралық есте сақтауын зерттеу.
Нҧсқау: Есте сақтау ҥшін сҿздер айтылады. «Мектеп, от,тақта, сабын,
достық, жаратылыс, қабырға, орамжапырақ, кездесу, кірпіш, су, шайхана,
оқулық, терезе, жаңбыр, тарақ, телефон, қалам, сҥт, жылқы, тауық, пойыз, алма,
кҿбелек, ҽтеш.»
Тәжірибе барысы: Зерттеушілер бҧл сҿздерді тыңдайды , содан кейін есте
қалған сҿздерін жазады. Бҧдан кейін есте қалған сҿздердің санын санайды.
Талдау барысында қандай сҿз барлық зерттелушіде кҿп кездеседі,соған назар
аударамыз.
Қорытынды барысы: Барлық сҿздер жақсы есте сақталмайтын
аңғарамыз. Эмоциялық тҥстер ерекше сҿздер есте жақсы сақталады. Қанша сҿз
жазылса, сонша балмен бағаланады.
Қиялдың жетекші тҥрін анықта. «Әңгіме қҧра.»
Мақсаты: Ҽр оқушының қиялының қаншалықты деңгейде екенін анықтау.
Жҽне де оқушы қиялының жан-жақты бейнені тҥрлендіруі, қиялының
ҧшқырлығы ерекшелігі анықталады.
Нҧсқау: Балаға кім немесе не туралы болсын ҽңгіме қҧрауға тапсырма
беріледі. (Мыс: ертек,ҽңгіме т.с.с) ойланып,ҽңгіме қҧрауға бір минут,ал оны
қайталап айтуға 1 минут уақыт беріледі.
Нҽтиже: Қорытынды баға. Бҧл ҽдісте баланың қиялының даму дҽрежесі
тҿмендегі параметрлер бойынша бағаланады.
1) ҽңгіменің жиынтығы;
2) ҽңгіменің ҿзіндік тақырыбына сҽйкестілігі;
3) ҽңгімеде пайдаланылған бейнені тҥрлендіру;
4) ҽңгімеде алынған бейнені анықтауы жҽне талдауы;
5) ҽңгімеде алынған сезімділігі, ҽсерлілігі;
Ҽрбір параметр бойынша тҿмендегі тҽртіппен 0,1-2 балл қойылады.
І-параметр бойынша:

25

1) Егер бала ҽңгіме қҧрауға 30 секунд уақыт жҧмсаса-2 балл.
2) 20 секундтан 1 минутқа дейін жҧмсаса-1 балл.
3) 1 минут ішінде ҽңгіме ойлап таба алмаса-0 балл.
ІІ-параметр бойынша:
1) егер бала бҧрын кҿргенін не істегенін ҿз ойын қосса-1 балл
2) ҽңгіменің қҧрылымы ерекшеліктерін тҥгел ҿзі ойлап тапса-2 балл.
ІІІ- параметр бойынша:
А) егер бала ҽңгіменің басынан аяғына дейін бір кейіпкердің (жағдайын,
затын), мінез қҧлқын жалаң тҥрі қайталанып айта берсе-0 балл.
Б) ҽңгімеде ҽр тҥрлі бейне қолданса,2-3 кейіпкер кездессе оларға ҽр тҥрлі
мінездеме берілсе-1 балл.
В) ҽңгімеде 4 жҽне одан да кҿп кейіпкерлер болса жҽне ҽңгімелесуші
оларға ҽр тҥрлі бағытта мінездеме берсе-2 балл.
ІҤ- параметр бойынша.
А) егер бала ҽңгімеде кейіпкерді тек атап қойып,оған қосымша мінездеме
бермесе- 0 балл.
Б) ҽңгімеде кейіпкер аталса жҽне басқа бір екі белгі кҿрсетсе-0 балл.
В) ҽңгімеде айтылған зат (объекті) 3 немесе одан да кҿп белгіленген
мінездеме-2 балл
Ҥ-параметр бойынша.
А)егер ҽңгімедегі бейне тыңдаушыға ешқандай ҽсер қалдырмаса,
ҽңмелеуші ҿз тарапынан ешқандай сезім тудырмаса-0 балл.
Б) ҽңгімені ҿз сезімін жеткізе алмаса, тыңдаушы оны ҽсерсіз қабылдаса-1
балл
В) ҽңгімелесуші ҽңгімесін ҥлке сезіммен, мҽнерлеп жеткізсе жҽне
тыңдаушыларға ҽсер қалдырса-2 балл.
«Сӛзді тап» -жаттығуы Мақсаты:оқушының логикалық ойлау қабілетін
дамыту
Нҧсқау: Берілген 1 минут ішінде сағат тілімен жҥре отырып, 12 ҽріптен 21
сҿзді тап.
Берілген ҽріптер: А Т А У А Т О М А Р А Л
«Жасырынған сӛздер»-жаттығуы
Мақсаты: оқушыны шығармашылыққа баулу.
Нҧсқау: Берілген тапсырмадан 10 қазақша, 10 орысша, 10 ағылшын сҿзін
табыңыз. Сҿздер оңнан солға, тҿменнен жоғары, бҧрыштап жҽне сол жақ
бҧрыштан оң жақ бҧрышқа қарайда оқуға болады
Тапсырманы қанша секундта орындай алдың?--------------
Ҿзің оқитын тілдердің ҽріптерін қатыстыра отыра «басқатырғы» қҧрастыр

ВООК І ТАПСЕЛО

Я Т Х Ҿ S O Һ Ғ ҚШГ Е

З Е RШТWS J A E O Q

ЫЦ L E R N C Д ЛШР S

K Т ҼК Е УG T A E O T

ҤЙ І АЕҾЛНЕЛДЕ

Ғ Р НЛ Т ЕМИОПА Р

26

НАМАМАҼ Қ ЦU Ь Р

МО Т Н Е RФАПА S E

Ҥ Ғ АН L ANGUAG E

Д ОМВ Е V I L L AG E

TCEЛОRДЕ Р ЕВО

Қабілетті анықтау
Мақсаты: Қабілет деңгейін анықтау.
Есте сақтау ҥшін мына жҧп сӛздер оқылады: «тауық-жҧмыртқа, қайшы-
қырқу, жылқы-тана, кітап-оқу, кҿбелек-шыбын ,щетка-тіс, қар-қыс, ҽтеш-
шақыру, қалам-дҽптер, сиыр-сҥт, пойыз-жҥру, алмҧрт-шырын, шам-кеш.»
Тәжірибе барысы: Зерттеушілерге жоғарыдағы жҧп сҿздер оқылады.
Оқушылар бҧл сҿздерді жҧбымен еске сақтауы қажет. Содан кейін зерттеуші

жҧп сҿздердін біріншісін оқып отырады, ал оқушылар екінші сҿзді жазып

отырады. Егер екінші сҿзі дҧрыс жазылса «+» қояды,ал егер бҧрыс жазылса
немесе тҥк жазылмаса «-« қойылады.

Математика сабағындағы шығармашылық қабілетін дамыту.
Логикалық есеп
• Айгҥлдің алдында 3 зат тҧр: шелек, доп, қуыршақ. Допты қозғамай қалай

шетіне қоюға болады?

• Ҥстел ҥстінде тҿрт алма тҧр. Бір алманы алып ортасынан бҿліп қайта

қойды. Ҥстел ҥстінде неше алма болды?

• Қоянға, тҥлкіге, аюға ҥш тҥрлі жалауша жасап берді - қызыл, сары, кҿк.
Қояндағы жалауша қызыл емес, тҥлкідегі қызыл да,кҿк те емес. Кімнің
жалаушасы қандай?

• Бҿлмеде 2 орындық тҥр. Ҽр қабырғаның жанында бір-бір орындық болуы
ҥшін сол орындықтарды қалай қоюға болады?

Ойлан, тап
Сиқырлы ҥшбҧрыштағы бос орынды толтыр.

Мақсаты: оқушылардың жылдам есептеу дағдыларын дамыта тҥсу.

• Мақсаты: оқушылардың амал таңбаларын тағайындай білу дағдыларын

дамыта тҥсу.

(14 * 6)*10=10
Математикалық тест

4 + 3 9,10,7 10 - 3 7,8,9

6 + 3 9, 6, 4 9 - 2 5, 6,7
Логикалық ойын

1. Екі сиырдың мҥйізі қанша? қабілетін
2. Бір мысықтың аяғы қанша?
3. Бес қойдың басы нешеу?
4. Ҥш адамның қолы нешеу?
2. Маймылдың не айтқысы келетінін білгің келе ме?
• Онда ҽріптерді тҥсіне қарай таңдап, қҧйрығына жазып шығар.

Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау
дамытуға арналған жаттығулар.

І. Тауық, жҿнін тауып,

27

Он жҧмыртқа басты,
Ҿздерінше мықты
Тҿрт балапан шықты
Қанша қалғанын
Есептей алмай отырмын.
ІІ. Он екі ҥйрек кҿріп ем,
Ҥшеуі ҧшып кетті
Тҿртеуі суға тҥсіп кетті
Айтпауға сҿз қалмады.
Қаншасы орнынан қозғалмады?
ІІІ. Ҥш алманы бақтағы
Кірпі алып жинады
Ең ҽдемі біреуін
Ақ тиінге сыйлады.
Ыдыстағы алманың
Санап кҿрші қалғанын
ІҤ. Ҽріптердің қҧпиясы
• Кестенің кҿмегімен жасырын сҿйлемді оқы.

САҚНМДПОЛРБЖ
• О – ел
• Н – Қазақстанның
• Д – қҧдіретті
• Ж – жатыр
• А – ҽлемдегі
• Л – бірлігінде
• Б – татулығында
• Р – ҧлт
• М – бҥгінгі
• Қ – жаңа
• С – Жаңа
• П – кҥші.

Математикалық ҧғымдар арқылы оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамыту

Қазіргі замандағы ҧстаздар қауымының алдындағы ҥлкен мақсат: ҿмірдің
барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-ҽрекетіне қабілетті, еркін
жҽне жан — жақты жетілген тҧлға тҽрбиелеу. Ҿмірдегі сан алуан қиындықты
шеше білу тек шығармашыл адамның қолынан келеді. Шығармашыл адамның
бойында батылдық, еркіндік, ҧшқырлық, сезімталдық сияқты қасиеттер мен
қатар ерекше ой қызметі, қайшылықтарды тҥсіну, заңдылықтарды анықтау,
шығармашылыққа деген қҧштарлық болу керек.

Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту ҥшін бірнеше шарт
орындалу тиіс. Олар:

Шығармашылық қабілетін дамытуды ерте бастан қолға алу;

28

1. Жҥйелі тҥрде шығармашылық ҽрекет жағдайында болуы;
2. Ойлау мҥмкіндігінің ең жоғарғы деңгейіне жету;
3. Оқушының шығармашылық іс — ҽрекетіне жағдай туғызу;
Оқушының шығармашылық іс — ҽрекетіне жағдай туғызу дегеніміз —
оқушыны ойлай білуге ҥйрету екені сҿзсіз. Мектеп табалдырығын жаңа аттаған
бҥлдіршіннен шығармашылық қабілетті талап етпес бҧрын, оны соған ҥйреткен
жҿн. Оқушының зейінін, есін, қиялын, интеллектісін дамыта отырып, ойлау
қабілетін, шығармашылық іс — ҽрекетін жоғары деңгейде кҿтеруге болады.
Оқушының математика сабағындағы шығармашылық қабілетін дамыту.
Шығармашылық іс-әрекет: зейін, есте сақтау,ойлау,интеллектісін
дамыту.

Шығармашылық іс-ҽрекет

Зейін Есте сақтауы Интеллектісі Ойлауы

Бірінші сынып оқушыларымен осы бағытта жҥргізілген жҧмыстарға
тоқталайық.

1. Оқушылардың зейінін жаттықтыруға жеке дамытуға берілген
тапсырмалардың кейбіреулерін таныстыра кетейін.

2. Зейін тҧрақтылығын дамыту жҽне жаттықтыруға арналған тапсырмалар
Шульте кестесінің кҿмегімен жҥргізіледі.

І. Шульте кестесі. Осы кесте бойынша бірнеше шығармашылық жҧмыс
т.б.

5 14 12 23 2

16 25 7 24 13

11 3 20 4 18

8 10 19 22 1

21 15 9 17 6

Зейінді дамытуға бірнеше шығармашылық тапсырмалар орындауға
болады.

1. Цифрларды ҿсу ретімен тауып, атау.
2. Кему ретін атау.
3. Тақ жҽне жҧп сандарды ҿсу жҽне кему ретімен атау.
4. Цифрларды кезектесіп санау. 1, 3, 5, 7…(жҧптасып) 2, 4, 6, 8…
5. Топпен жҧмыс істеу. 1–5 тура жҽне кері сана. 6-10 санау.
ІІ. Оқушылардың байқағыштығын дамытуға арналған тапсырма.
Мҧнда, пішіндері мен орналасу ыңғайына қарай артық ҥш фигураны (басты)
табу. Артық ҥш фигураның оң қҧлағы ҥшбҧрыш, ал сол қҧлағы «Сопақша»
пішінді. (жауап 1, 6, 8 ).

29

ІІІ. Суретте барлығы неше ҥшбҧрыш бар? Мақсаты: ҥшбҧрышты басқа
фигуралар арасынан ажырата жҽне тани білуге ҥйрету.

ІҤ.Ойлан, тап. Мақсаты: оқушылардың амал таңбаларын тағайындай білу
дағдыларын дамыта тҥсу.

Ҥ. Мына фигураға бір кесінді жҥргізу арқылы бір тік тҿртбҧрыш, бір
ҥшбҧрыш шығарып алуға болады. Ол ҥшін қай нҥктелерді қосу керек?

Мақсаты: геометриялық фигураларды ажырата жҽне тани білуге ҥйрету.

ҤІ. Екі адам 2 сағат шахмат ойнайды. Олардың ҽрқайсысы неше сағат
шахмат ойнайды?

Мақсаты: Оқушыларды мҽтіннің логикалық тҥйінін тҥсіне білуге ҥйрету.
ҤІІ. Сиқырлы ҥшбҧрыштағы бос орынды толтыр. Мақсаты: оқушылардың
жылдам есептеу дағдыларын дамыта тҥсу.

30

Бастауыш сыныптарда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту.

І. Ӛсімдік пен жануарлардың байланысы.Мақсаты: табиғатты сҥйе
білетін, қайырымды, мейрімді, ҿзін-ҿзі тани алатын, байқағыш, ҥнемді, табиғат
қҧндылығын тҥсіне білетін тҧлға тҽрбиелеу

Оқушыларға ой тудыратын сҧрақ қою: — егер адам осы ағашты кесіп алып
тастаса не болар еді?

Әдебиеттік оқу сабағында қолданылатын шығармашылық
тапсырмалар

Оқушыларды шығармашылық жҧмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылықтарын, шығармашылық қабілеттерін арттыруғаарналған тҥрлі
ҽдіс-тҽсілдер.

1. Мҽтін, ертегі, ҽңгімені ҿз бетінше аяқтау.
2. Ақын, жазушылардың дайын мҽтіндерін басқаша аяқтау.
3. Белгілі мақал негізінде ҽңгіме жазғызу.
4. Мҽтін бойынша мақал қҧрастыру.
5. Табиғат қҧбылыстарына, заттарға жҽне жеке суреттерге қарап жҧмбақ
қҧрастырту.
6. Ҽңгімелерді салыстыру, бҿліктерге бҿлу.
7. Шығарма, мҽтін, ертегі қҧрастыру. (тақырып бойынша, жоспар
бойынша, тірек сҿздер арқылы)
8. Ҿлең, мақалдар қҧрастыру.
9. Шығармадағы ҽңгімелерге ҧқсас оқиғалар айтқызу.
10. Кейіпкерге мінездеме беру.
11. Шығарма бойынша сурет салғызу, ауызша суреттеу, қиялдау арқылы
суреттеу,мҥсіндеу.
12. Рҿлге бҿліп оқыту.
13. Логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды
шешкізу (анаграмма, сҿзжҧмбақ, ребус)
14. Диалог-ертегі.
15. Образға кіру.

31

Мысалы: І- «Образға кіру»
Жансыз заттардың, ҿсімдіктердің, жануарлардың орындарында ҿздері қан-
дай кҥй кешетіні, қандай қызмет атқаратынын сезіну. Мен-Гҥлмін. (Қасықпын,
Шыршамын, Бағдаршаммын, Доппын) деген ҽр тҥрлі тақырыптарда ҽңгіме
жазғызу. 1 оқушының ҽңгімесі: Мен-Гҥлмін. Мен жерде ҿсемін. Маған ауа, су,
жылу, жарық, қорек қажет. Мен адамдарға қуаныш сыйлаймын. Адамдар мені
аналарына, мҧғалімдеріне бақыт, қуаныш ҽкелсін деп сыйлайды. Мені адамдар
тҿрге қояды. Мен ҽр тҥрлімін. Менің иісім хош, жақсы. Мені адамдар жақсы
кҿреді. Мен ешкімге жамандық істемеймін. Осы арқылы оқушылардың ой-ҿрісі
кеңейтіліп, тілдері дамиды.

ІІ- «Талдау және қиялдау»
Бастауыш сынып оқушыларының ой-санасын, қабілетін, шығармашылы-
ғын дамытуда шығарманы, кҿркем ҽдебиет ҥлгілерін талдаудың ҽсері мол.
Талданбаған шығарма бала жҥрегіне жетіп, оны тебірентпейді.
«Қамқорлық» ҽңгімесінде балалармен талданып, сҧрақ-жауап алынады.
*Ҽңгіме кім жайында? (қайырымды, мейірімді бала жайында)
* Екі бала жайында не айтасыңдар?
Венн диаграммасы арқылы ҧқсастықтары, айырмашылықтары, ортақ
қасиеттері айтылады.

Жантас
Мейірімсіз, қатыгез, жаман, ҽдепсіз, ешкімді аямайды, балапанды азаптады

32

Қожа
Қайырымды, мейірімді, қамқорлы, жақсы, ҽдепті, жаны ашитын
Осы ҽңгімедегі балапан торғайдың халін бір ғана сҿзбен қалай суреттеуге
болады?

Торғай

Аянышты Ҽлсіреген Жарақаттанған Жалынышты

— Осыны оқи отырып қандай кҿңіл-кҥйді бастан кешірдіңдер? (Жантасқа
ызаландық, ренжідік т.б.)

— Балапанды аядық, кҿмектескіміз келді.
— Қожаның ісіне қуандық.
— Енді осы кейіпкерлердің қайсысымен кездескілерің келеді?
— Кездескенде не деп айтар едіңдер?
— Мҽтінді басқаша қалай аяқтар едіңдер?
— Осы бойынша қандай мақал-мҽтелдер айтар едіңдер?
— Қандай сурет салар едіңдер?
— Қалай мҥсіндер едіңдер?
Осы арқылы оқушылардың шығармашылық ҽрекетінің қҧмарту, қиялдау,
идеяның жарқ етуі, шабыт сияқты кезеңдерін бастан кешетіндей жағдайға
ҽкелуге болады.

ІІІ - «Суырыпсалма ақын»
Бастауыш сыныптарда шығармашылықтың алғашқы сатысын іс-ҽрекет
жҽне ойын тҥрінде бастаған жҿн. Бала ойын ойнауға қызығу арқылы оның
ойлау ҿрісі жҽне еркін қиялдауы мен шығармашылық ойлауы қалыптасып
дамиды.

Мысалы «Жаңбыр ойыны»
Іс-ҽрекет жасаудың маңызы ерекше. «Жаңбыр» ойыны кезінде мҧғалімнің
айтқан қҧбылыстарын оқушылар сол сҽтте, ҽрқайсысы ҿз беттерінше найзағай
ойнады, жаңбыр тамшылады, жел кҥшейді, нҿсерлеп қҧйып жауды, жел
бҽсеңдеді іс-ҽрекет арқылы кҿрсетеді. Осылайша оқушыларды сергіте отырып,
қызығушылықтарын туғызған соң «Жаңбыр» ҿлеңіне сай суырыпсалмалықтың
ең алғашқы сатысын орындатуға болады. Ол ҥшін тірек-сҿздер қолданамыз:
жаңбыр, дала, тау, қала, бау, ауыл.

Мҧғалім Оқушы

Жаңбыр жауды Далаға

Жаңбыр жауды Қалаға

Жаңбыр жауды Ауылға

Жаңбыр жауды бауға да

33

Кҿктемгі кез, жазғы мезгіл, кҥзде бҽрі, қыста бҽрі, кҿрікті, жаңаша, ҽдемі,
тамаша. (ҿлең шығарады)

ІҤ - «Диалог-ертегі»
Шарты: мҧғалім не оқушы ойдан шығарып, кез келген бір ҽңгіме-ертегіні
бастап кетеді. Ал қалған оқушылар басталған ҽңгіме-ертегіні бір-бір сҿйлемнен
ары қарай жалғастырады. Мысалы, былай бастайды: «Ертеде бір байдың ерке
ҧлы болыпты…» 1-оқушы: «Сол ҧлы кҿгалда кҿбелек қуып жҥріп, адасып
кетіпті…» десе, 2-оқушы: «Қарны ашып, іші шҧрқырап келе жатса, алдынан бір
ешкі кезігіпті…» — міне осылай ертегі жалғаса береді. Ең соңғы оқушы
ертегіні ҧшқыр шешіммен аяқтауы тиіс.
Ҥ - «Жҧмбақтар, мақалдар, ертегілер қҧрастыру» арқылы
оқушылардың ой-ӛрісі дамиды.
1. Суреті бар, хабарлайды,

Жҽшікте тҧрып жыбырлайды.
Ҽн салады, би билейді,
Кҿңіліңді кҿтереді. (теледидар)
2. Жерге тҥсірсең, секіреді. (доп)
3. Бізге жарық береді,
Бассаң, жоқ болып кетеді. (электр шамы)
4. Ҿзі ҽдемі, иісі жҧпар,
Оны туған кҥнге сыйлар. (гҥл)
5. Ҿзі гҥл сияқты,
Кҥн кҿзін сҥйер.
Ішінде дҽні бар,
Балалар оны шағып жер. (кҥнбағыс)
Мақалдар
1. Еріншек болсаң,
Наның жоқ.
Еңбекқор болсаң,
Қарның тоқ.
2. Еңбексіз нан жоқ,
Нансыз ҿмір жоқ.
3. Бір сҽттік бақытқа,
Алланы ҧмытпа. Туған жердің кҥні де ыстық, тҥні де ыстық.
Отансыз адам… ормансыз бҧлбҧл.
Қорқақ мың ҿледі, ер бір рет ҿледі.
Ел іші… алтын бесік.
Отан… оттан да ыстық.
Бірлік тҥбі… береке

34

Ертегілер

Ертегілердің қалай басталатыны, ертегінің кейіпкерлері, олардың ҿмір
сҥру орталары туралы сҧрақтар беріледі. Мақалдың мағынасын ашқаннан соң,
оқушылар тапсырманы орындауға кірісті. Берілген сурет бойынша 1 класс
оқушысы Алмуратқызы Дильнурдың қҧрастырған ертегісі:

Ерте, ерте, ертеде бір аңшы болыпты. Ол қайырымсыз екен. Аң–қҧстардың
бҽрін ата берген. Атпағандарын торға қамап ҧстаған екен. Бір кҥні ол торға
тҥлкі, аю, қоян, торғайларды, қасқырды қамап тастапты. Тҥлкі ҿзінің
қулығымен, аю ҿзінің кҥшімен қҧтылмақ болса да, одан ештеңе шықпапты.
Ҽбден жаурап, мазасы кеткен тҥлкі қайғырып:

— Туған жердің кҥні де ыстық, тҥні де ыстық болады екен, — дейді. Сонда
аю айтады:

— Иҽ, тҥлкіжан, ел іші… алтын бесік деген рас екен. Енді қалай
қҧтыламыз ҿз орманымызға қалай жетеміз деп одан сайын қайғыра тҥсіпті.

Торғайлар:
— Отансыз адам… ормансыз бҧлбҧл. Біз де ҿз орман… тоғайымызды
қатты сағындық деп шиқылдайды.
— Отан… оттан да ыстық қой. Мен ҿз даламды сағынғаным сондай, ішім
ҿртеніп бара жатқандай. Осылай ҿлетін шығармыз,— деп қасқыр аспанға қарап
ҧли бастады. Сол кезде қоян ортаға шығып:
— Осылай қайғырғаннан тҥк болмайды! Ер бір рет ҿледі, қорқақ мың рет
ҿледі демей ме? Қане, бҽріміз бірігіп, қҧтылуға тырысайық!-деп аңдар бірігіп
кҥш жҧмсайды.Соның арқасында, бостандыққа шыққандарына қатты қуанады.
Міне, бірлік тҥбі… береке деген осы.
Нҽтиже: Осындай шығарма, ҽңгіме, ойдан жазу сияқты шығармашылық
тапсырмалар сауатты жазуға, байланыстырып сҿйлеуге ҥйретумен бірге
нҽтижелі ойлау процесін қалыптастырады.
ҤІ-«Соңғы алма» Нҧсқау: сюжетті суреті бойынша ҽңгіме қҧрастырып
жазуға тапсырма. Мҧрат бақтың ішімен келе жатып, ағашта қалып қойған бір
жалғыз алманы кҿріп қалды...

35

Ары қарай не болуы мҥмкін? Оны ҿздерің аяқтап жазыңдар», — деген
проблеманы алдарына қойдым. «Соңғы алма» тақырыбына оқушылардың
жазған ҽңгімелері: А) Кҥздің соңғы айы еді. Айдар бақты аралап жҥрді. Ол алма
ағашында қалып қойған бір жалғыз алманы кҿрді. Ол қолын созып, алманы
алды. Соны кҿрген аш кірпі Айдарға аш кҿзімен қарады. Бала оны аяп, алманы
соған берді де, кірпіні ҥйіне алып келіп асырады. Аш жануарларға Айдар
сияқты кҿмек беру керек деп ойлаймын (оқушы ойы тыңдалады). Ҽ) Кҥздің
екінші айы еді. Айдар бақтың ішін аралап жҥрді. Ол алма ағашында ҿсіп тҧрған
жалғыз… ақ алманы кҿрді. Оны алып жейін деп еді, қолы жетпеді. Сол кезде
шешесі оны іздеп, ҥйге тамақ ішуге шақырды. Тамақ ішіп болған соң қайтадан
келсе, ағаштағы алма жоқ. Ол алма жел соққанда ҥзіліп тҥсіп, оны кірпі ҥйіне
алып кеткен еді. (оқушы ой тыңдалады). Б) Кҥз айы. Адамдар бақшадағы
алмаларды жинап алды. Ағашта бір алма қалып қойыпты. Айдар алманы жҧлып
алуға қолы жетпеді. Бір кезде бақшаға бір бала келіп қалды. Айдар оны иығына
мінгізіп кҿтерді де, бала алманы жҧлып алды. Ол алманы баламен бҿлісіп жеді.
(оқушы ойы)

В) Кҥздің екінші айы еді. Айдар бақтың ішін аралап жҥрген. Ол алма
ағашында қалып қойған бір алманы байқап қалды. Ол ҥйіне барып баспалдақ
алып келіп,оны ағашқа тіреді. Баспалдақпен кҿтеріліп, алманы алды. (оқушы
ойы)

Г) Кҥз айы. Айдар бақта қыдырып жҥрді. Алма ағашындағы жалғыз
алманы кҿрді. Ол алманы алып, ҥйіне апарып жеді. Алма сондай тҽтті екен.
(оқушы ойы). Оқушыларды шығармашылыққа баулу, білім деңгейін
жетілдіру — ҧзақ ҽрі жҥйелілікті қажет ететін процесс. Оқушының дамуы
біртіндеп жаңа сапаға кҿтеріле береді.

«Мені тҥсін» мимикалық тренинг
Тренингке қатысушылар топтарға бҿлінеді. Жҥргізуші ҽр топқа
тапсырмалар береді. Тапсырмада бір-бірден мақал –мҽтел жазылған. Осы
мақал-мҽтелді қарсы топтарға мимикамен (ым-ишарамен) жеткізе білуі тиіс.
Ал, қарсы топтар бҧл мақал-мҽтелді тауып айтулары керек.
Тапсырма тҥрінде берілген мақал-мҽтелдер:
1.Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ.
2.Айдағаны бес ешкі, ысқырығы жер жарады.
3.Бояушы-бояушы дегенде сақалын бояды.
4.Қайтып кірер есігіңді қатты жаппа.
5.Қоян кҿлеңкесінен де қорқады.
6.Қыз ҿссе елдің кҿркі, гҥл ҿссе жердің кҿркі.
7.Ҽке- асқар тау,
Ана-ағып жатқан бҧлақ,
Бала –жағасындағы қҧрақ.
Ата-бҽйтерек
Бала-жапырақ.
“Мен кіммін?” Мақсаты: Ҿзі туралы, ҿз орны, қҧқығы мен міндеттері
туралы ойын дамыту

36

Жаттығу “Ӛзін-ӛзі тексеру”.
Мақсаты: Ҿзі туралы, ҿзінің қоғамда алатын орны туралы ойын дамыту;
жеке позициясын тҥсіну. Ҽр бала бір парақ қағаз алады жҽне оны тҿрт бҿлікке
бҥктейді.
Сіздер:‖Мен кіммін?‖ деген сҧраққа 10 жауап жазыңыз. Оны жылдам
жазса, басыңызға бірінші қандай жауап келсе, соны жазыңыз. Оны бірінші
бағанға жаз. Екінші бағанға сол сҧрраққа ата-анаңның пікірі сеніңше қалай,
соны жаз. Ҥшінші бағанға сенің сол жағында отырған топтың мҥшесі қалай
жауап берер еді.
Парақты жинап аламын да араластырамын;кезекпен даустап оқимын, ал
топ кім туралы екендігін анықтау керек. Осы берілген мінездеме топтың
қаншалықты келісетіні талқыланады.
Жаттығу “Сен кімсің?”.
Мақсаты: Ҿз туралы, ҿз орны, қҧқығы мен міндеттері туралы ойын
дамыту.
Балардың арқасына ҥлкен қалың қағаз шаншып қояды.
Ҽрбіреуі бір-бірлерінің жауырындарына тҥйрелініп қойған қағаздағы
кҿрсетілген сҧраққа кем дегенде бір жауап жазу керек.
Талдау: Тапсырма ҧнады ма? Ҿзіңіз туралы пікіріңіз ҿзгерді ме? Қандай
ҽсер алдыңыздар?
Жаттығу “Әр тҥрлі кӛзқарастағы әңгіме”.
Мақсаты: Проблеманың шешімін табуда ҽр тҥрлі рҿлдік кҿзқарастарға
кіру.
Оқушылар қандай да ҿзінің проблемасы бойынша ҽр тҥрлі рҿлдік кҿз-
қарастарға кезекпен ―кіре‖ отыра ҿзімен-ҿзі іштей диалог жҥргізеді. Осындай
10 минуттық ішкі диалог аяқ астынан проблеманың шешімін табуға ҽкеледі.
“Экранды ыдырату” техникасы.
Мақсаты: Тҧлганың ҿзінің даралығын бағалау
Қатысушыларды босаңсу жағдайына ҽкеліп, тік сызыкпен бҿлінген ҥлкен
ақ экранды кҿз алдарына елестетулерін сҧрайды. Экранның солжағына субъект
жағымсыз фрустрациялық жағдайды – нақты емес, ақ-қара; оң жағына –жетістік
жағдайын, яғни ашық, ҽсем безендірілген, дыбыстарға жҽне иістерге толған
жағдайды кескіндейді. Сол жақтағы (жағымсыз) сурет ақырындап кішірейедіі
жҽне солады, алыстатылады, ал оң жақтағы (жағымды) жарқын жҽне
жақындайды. Осы жаттығуды 2 рет орындаған соң топтың қатысушылары
жағымсыз жағдай туралы ойлары ҧнамсыз сезім туғызбайтынына жҽне оның
бҧрынғыдан жайлы қабылданатына таңырқағандарын аңғарады.
Талдау сҧрақтары беріледі.
Жаттығу “Кім жылдам?”
Мақсаты : ҧғымды дҽлме –дҽл бейнелеу.
Қатысушылар екі командаға бҿлінеді. Ҽр командаға жҥргізуші тағайын-
далады жҥйелі тҥрде бес сҿз кҿрсетеді. (бала, оқу, бостандық, міндет, ету.) Ол
осы ҧғымдарды ҥнсіз (ыммен, не ишарамен) бейнелеуі керек. Команда
мҥшелері тҥсініп, оның қандай сҿз екенін айтуы кажет.
Талдау.

37

Тақырыбы: Ӛзін-ӛзі тану.
Мақсаты: Баларға ӛзің жаңа қырыңан кӛруге кӛмектесу, ӛзін-ӛзі тану.
Жаттығу “Танысу”.
Мақсаты: Сҽлемдесу, танысу, зейін мен еске сақтауды жаттықтыру.
Жаттығу шеңбер бойында орындалады. Жаттығу бастаған бірінші
қатысушы есімін атайды жҽне оған анықтама қосып айтады. Ол анықтама
сҿйлеушінің есімі қай ҽріптен басталса, сол ҽріптен басталуы қажет жҽне сол
адамға лайық болу керек.
Жаттығу “Бірақ”.
Мақсаты: Тренингке бірқалыпты қарқын енгізу, ҿз ойыңды аяқ астынан
айтып салу.
Шенбер бойымен сҿйлемдерді жалғастыру:
- Мен шаршадым , бірақ ..
- Мен кішкентай бойлымын, бірақ....
- Мен кейде ҧстамсызбын, бірақ ...
- Мен жалқаумын, бірақ .. .
- Мен ашушаңмын, бірақ ...
- Мен сҿзге жоқпын, бірақ ...
- Мен тымкҿнгішпін, бірақ ...
- Мен оқушымын, бірақ ...
- Менің ҥйімде телефон жоқ, бірақ ...
- Мен бақылау жҧмысын екіге жаздым, бірак ...
- Менің математикадан ҥлгерімім жақсы емес, бірақ ...
- Мен ҥнемі тым қиялдап кетемін, бірақ....
- Мен қырсығып қаламын, бірақ ...
Талдау.
Жаттығу “Ӛзін-ӛзі тану”
Мақсаты: Оқушының ҿзін-ҿзі тануы мен ҿзіне-ҿзі сҧрақтар қоюды ҥйренуі.
Ҿзін-ҿзі тану ҥрдісін ҥнемі баяу ойналатын музыкамен психологиялық
кҥйге келуден бастаймыз.
Ыңғайлы отырыңыздар ... Тынышталып денелеріңізді бос ҧстаңыздар.
Кҿздеріңіз жҧмулы кезде босаңсу, тынышталу, демалу ҿте жақсы. Кҿздеріңізді
жҧмыңыздар. Сіздер менің ҥнімді естіп отырсыздар жҽне тағы да
сіздердіңағзаларыңыз қаншалықты босаңдық пен тыныштықты қажет етсе,
соншалықты босаңсып, тынышталуға болады ... сіздердің денелеріңіз ...
сіздердің миларыңыз ...сіздердің санадан тыс саналарыңыз ...
Сіз қалай дем алып отырсыз, сезініңіз. Ауаны жҧтқан сайын тыныштықты
сезіну кҥшейе тҥседі ...Ҽр демді шығарған сайын барлык ҥрейлер, уайымдар
артта калады.
Жағымды ішкі ҿзгерісек жету ҥшін, ҿзіңе ҿзің сҧрақтар қоюды ҥйрену
керек. Оған жауап бере отыра, сіз ҿзіңізді ҿзіңіз тҥсінесіз.
Сонымен, ҿзіңізге ҿзіңіз жауап беріңіз: ‖Мен қазір не істеймін? Мен не
сезіп тҧрмын? Не туралы ойладым?‖
Енді қиялымызды белсендендірейік. Қиялдаңыздар, ҧлан-байтақ
мҧхиттасыз кішкентай қалтқысыз ...

38

Сізде мақсат, компас, карталар, руль (тҧтқа) жоқ. Сізді жел мен мҧхит
толқындары қайда апарса, сіз солай қарай жҥресіз. Ҥлкен толқындар біраз
уақыт сізді бҥркемелейді, бірақ сіз қайтадан бетіне шығасыз ...Осы соққыларды,
қҧлауды, судың бетіне шығуды сезінуге тырысыңыз ...Толқынның қозғалысын
... кҥннің жылуын ...судың шашырауын ... судың тҥбіне ҽкетпейтін жҽне сізді
қолдайтын осы кҥшті сезініңіз.

Ҿмірде де осылай – біресе сіз ҥрей жҽне проблема толқынымен бҥркеме-
ленесіз, біресе аяқ астынан – тағы су бетіне шығасыз ...Ҿзіңді-ҿзің ҧстай біл ...

Қоршаған дҥниеден даналықты ҥйренеміз ...Табиғаттан ҥйренеміз...
Жақсы! Ал қазір сіз бақытты болған, кҿңіл-кҥйініздің кҿтеріңкі болғанын
сезінген, ҿміріңіздің бір сҽтін есіңізге тҥсіріңіз ...Сіз ҿзіңіздің кімде-кімге ҿте
керек, оның қымбаттысы жҽне сҥйіктісі болгғаныңызды еске тҥсіріңіз ...Есіңізге
тҥсіріңіз немесе аздап қиялдаңыз.
Сіз ҿзіңіздің дем алғаныңызды, еске тҥсіргеніңізді, не қалағаныңызды,
немесе армандағаныңызды сезінген кезде, сіз кҿзіңізді ашасыз ...Ҽркім ҿзі
қалаған кезінде кҿзін ашады.
Талдау.
Жаттығу. “Қарыз бен қҧқ‖.
Мақсаты: Ҿзінді жаңа қырыңнан кҿруге кҿмектесу, ҿз санаңдағы қҧқ пен
міндеттердің қатынасын анықтау.
Кҿзді жҧмып алақанды жоғары қаратып, колды екі жаққа созып тҧрган
қалыпта жаттығу орындалады.
Жҥргізуші :Ҽр алақандарынызда ыдыс тҧр деп ойланыз. Біреуінде –сіздің
қарыз сезіміңіз, екіншісінде –сіздің қҧқыңыз. Қай ―ыдыстың салмағы ауыр,
қҧқық пен міндеттердің сіздің санаңыздағы ара-салмағы қалай?
Талдау
Ойыңды гҥлмен ӛрнекте
(рефлексия жҽне тест)
Нҧсқау: Барлық қатысушыларға тҥймедақ гҥлінің кҥлтешелерін ҥлестіре
таратып беріледі.Мына мҽтінде 14 сҿз оқылады. Берілген сҿздің ішінен, ҿзіңізге
жақын, ҧнаған бір сҿзді таңдап жазасыз
1. Жҧлдыз 9. Ҿте жақсы
2. Жақсы 8. Шебер
3. Тамаша 10.Тҽтті
4. Керемет 11. Ҧстаз
5. Орташа 12.Қамқорлық
6. Кҿңілді 13.Ҿнерлі
7. Ҽсем 14. Білімді
Интерпретация:
1. Жақсы:-бірқалыпты адам.
2. Ҿте жақсы-барлық істі жақсылыққа жоритын адам.
3. Тамаша - ҽсершіл адам.
4. Керемет-жан дҥниесі кең,жан сҧлулығы мол адам.
5. Орташа – қанағатшыл адам «жоқ» деп тарылмайды, «бар» деп
тасымайды.

39

6. Кҿңілді – кҿпшіл адам, ортаны сҥйетін адам.
7. Ҽсем – талғампаз,ҥйлестіргіш адам, яғни жоқтан бар жасайтын адам.
8. Шебер – идеясы,фантазиясы жоғары адам.
9. Жҧлдыз – жарқ етіп, жҧлдызы жанатын адам жҽне жаңалыққа жаны
қҧмар адам.
10. Тҽтті- бауырмал, балажан адам.
11. Ҧстаз – нағыз ҧстаз, бала жанының инженері.
12. Қамқорлық- ҿзгенің қамын ойлаушы, кҿмектесуге дайын,яғни ҿзгеге
шапағатын тигізетін адам.
13. Ҿнерлі – сҿзге шешен,тығырықтан шыға алатын адам.
14. Білімді – ізденімпаз адам.
Ҽлеуметтік-психологиялық тренинг
Мақсаты: Балалардың коммуникативтік қабілеттерін дамыту, ҿзін жҽне
қоршағандарды тиісінше қабылдау дағдысын дамыту ҥшін, қарым-қатынастың
сан алуан тҥрінің қолданылуы.
Жаттығу уақыты: 2 сағат.
Материалдар мен қҧрал-жабдықтар: жҧмсақ креслолар, орындықтар, таза
қағаз парақтары, қаламсаптар, қарындаштар, ластик.
Жҧмыс мазмҧны мен орындау тҽртібі: жаттығу тақырыбы бойынша
дайындалу. Сценариін қҧру жҽне ойындарды іріктеу. Жаттығуларды орындау
жҽне олардың орындалу барысын тексеру.
Жаттығудың алдында бой сергіту жҥреді. Жҥргізуші танысуды ҧсынады,
ҽрі ойынды жҥргізеді:
- Шеңбер бойымен отырамыз. Сіздерге ҿздеріңізде, сіздердің мінездеріңіз-
де ең маңыздысы, ең мҽндісі не болып табылатыны жҿнінде ойлануды
ҧсынамыз. Ал, енді мҧны қысқаша тҥрінде, мысалы, ҿлеңмен білдіруге
тырысыңыздар...
- Ойландыңыздар ма? Жақсы. Қазір шеңбер бойымен, кезек-кезекпен,
жҥргізушінің оң жағында отырған ойыншыдан бастап, топпен таныса
бастаңыздар. Ал дымен, ҿз есімдеріңізді атаңыздар, содан кейін ҿздеріңіз
турасында, ҿз болмыстарыңыз туралы бірер сҿз айтыңыздар. Егер де ол бір ғана
тіркеспен айтылар болса, жақсы, ҿлеңмен немесе ҽсірелеуді қолдана отырып та
айтуға болады...
- Рахмет. Біз бір-бірімізге қарай бір қадам бастық. Кімнің сҿздері
анағҧрлым ҽсерлірек шыққанын талқылаңыздар.
Метафора
Ҽркім ҥшін де ҿзінің айналасындағыларға қалай ҽсер еткенін, қандай
ассоциация туғызатынын, ненің мҽнді болып қабылданатынын, ал ненің мҥлдем
байқалмайтынын білу қызғылықты. Бҽріңізге шығармашылық процеске, ҿз
ҽріптесіңіздің кҿркем бейнесін бірлесіп тудыруға атсалысуларыңызды
ҧсынамыз. Бҧл ҥшін, ең алдымен, шығармашылықтың дҽйегі болуды қалайтын
адамның шеңбердің ортасына шығуын ҧсынамыз.
- Қазір қатысушыларға тапсырма: біздің кейіпкерімізге кҿз тастағанда,
сізде қандай бейне туындайды? Осынау бейнеге қандай суретті қосымша
ҥстемелеуге болар еді? Оны қандай адамдар қоршай алады? Суретке қандай

40

орта немесе табиғат реңк берер еді? Осының бҽрі қандай кезеңдерді еске
тҥсіреді?

- Мысалы, біздің еріктіміздің бейнесі сіздерді су патшалығында жҥзіп
жҥретін жҽне теңіз жҽндіктерімен қоршалған су перісі туралы ойға итермелеуі
мҥмкін, бҽлкім, сіздердің бастарыңызға айдалада қайда бара жатқаны мҽлімсіз
жалғыз жолаушы бейнесі келетін шығар?..

- Сонымен, осыған орай ҿздеріңіздің ойларыңызбен бҿліссеңіздер. Рахмет.
Тағы да ҿзін сырт жағынан кҿргісі келетіндер бар ма? Қанекей, ҽсерлерімізді
бҿлісейік.

Бейнелеме
Назар аударыңыздар! Сіздердің ҽрбіреуіңіз бҥгінгі кездесу кезінде ҿзінің
жеке бейнелемесін иемденулеріңіз керек. Сіздердің ҽрбіреуіңіз қазір ҿздеріңізге
ҥш бейнелемелік белгі ойлап, табуларыңыз қажет: біріншіден -лақап ат,
екіншіден - атаулы ерекше белгі, ҽрі ҥшіншіден - ҧран. Атаулы лақап ат қағазда
суреттелуі тиіс. Оның айтарлықтай қарапайым жҽне нышаны болуы керек.
Ҧран қысқаша ҽрі бейнелі болуы тиіс. Сонымен, лақап ат, ерекше белгі мен
ҧран. Мысалы, лақап ат - «Берік аға», ерекше белгі -кҥрек, ҧран - «терең
қазамын». Егер тапсырма тҥсінікті болса, жҧмысқа кірісуге болады.
- Қайталаймын, қазір ҽрқайсысы ҿзіне лақап ат, жеке ерекше белгі мен
ҧран ойластырып, табады. Енді ҿздеріңіздің суреттеріңізбен алмасып, бҧларды
талқылауларыңызға жҽне тіпті жиналғандардың ҽрбіреуіне оның жеке
мінездемесін берулеріңізге де болады. Бҧдан ҿзге, сіздер топ мҥшелерінің
ҽрбіреуі бейнелемелік белгілерді қаншалықты сҽтті таңдағанын да бағалауға
тиістісіздер. Бес балдық жҥйе бойынша ҽрбір қатысушыға оның таңдаған лақап
атының, атаулы белгісі мен ҧранының жиынтығы бойынша баға қойыңыздар.
- Сҿйтіп, ҿз парактарымызды шеңбермен жҿнелтеміз, бҽріміз кезекпен
бҧларға бағаларымызды қоямыз. Тамаша, енді біздің жиынтық балын
есептеуіміз жэне біздің қайсымыз ҿзімізді осындай бейнелемелікте тҽуірірек
кҿрсеткенімізді анықтауымыз қалды. Рахмет. Біздің бейнелемелік тестіміз
аяқталды.
He үшін жаксы кӛреміз?
Айналамыздағылармен ҿзара ҽрекетке тҥсе отырып, біз ҽдетте, бҧлардың
ҿзімізге не ҧнайтынын, не ҧнамайтынын аңғарамыз. Ҽдетте, осынау
бағалауымызды біз адамдардың ішкі қасиеттерімен байланыстырамыз.
Қанекей, адамдардың қандай қасиеттерін қабылдайтынымызды айқындауға
тырысып кҿрейік. Тапсырманы жазбаша тҥрде орындаймыз. Ақ парақты
алыңыздар, топта ҿзінің кҿптеген белгілерімен сіздің кҿңіліңізден шығатын
адамды таңдап алыңыздар. Осы адамның бойындағы ҿзіңізге ҧнайтын бес
қасиетін жазыңыздар. Сҿйтіп, адамның ҿзін кҿрсетпестен, оның сізге айрыкша
ҧнайтын бес қасиетін кҿрсетіңіздер. Ал, бастадық!
- Сіздердің уақыттарыңыз тҽмам. Енді кезекпен-кезек ҿз
мінездемелеріңізді оқыңыздар, ал, біз оның иесін тауып кҿрейік.
- Қанекей, кім бастайды? Солдан оңға қарай бастай аламыз.
- Ал, енді нҽтижесін шығаруға болады. Қатысушылардың қайсысын біздер
бҽрінен тезірек таптық, кім ең беделді тҧлғалардың санатында болып шықты?

41

Шеңбер бойынша сӛйлем
Қайсыбір қарапайым сҿйлемді таңдап алайық, мысалы: «бақта алмалар
тҥсіп жатты». Енді бірінші ойыншыдан бастап, осы сҿйлемді бҽріміз кезекпен
айта бастаймыз. Ойынға қатысушы ҽрбір адам сҿйлемді жаңа ырғақпен айтуы
тиіс (сҧрақпен, леппен, таңқалыспен, енжарлықпен жҽне т.т.). Егер де
қатысушы жаңасын ойлап таба алмаса, онда ол ойыннан шығады да, бірнеше
ғана жеңімпаз қалғанға дейін (3-4), осылай жалғаса береді. Сонымен, белгі
берілісімен, экранның оң жағында отырғаннан бастап, ойынға
қатысушылардың бҽрі бірдей нақ бір сҿйлемді қайталай береді, бірақ, ҽртҥрлі
реңкпен айтады. Ырғақты қайталауға болмайды. Жаңа ырғақпен айта алмаған
адам, ойыннан шығарылады. Ойынды 3-4 жеңімпаз қалғанға дейін
жалғастыруға болады. Егер де қатысушылардың ешбіреуі де жаңасын ойлап
таба алмайтын болса, ойынның ертерек те тҽмамдалуы мҥмкін. Ал, кҽнекей,
бастадық! Рахмет, жеңімпаздарды қҧттықтаймыз.
Кӛпшіліктің назары
Ойынға қатысушылардың бҽріне нақ бір сол қарапайым тапсырманы
орындау ҧсынылады. Кез келген тҽсілмен, ҽрине, тҧрпайы кҥш кҿрсетуге
жҥгінбестен, ҿзіне айналадағылардың назарын аударуға тырысу қажет. Ойынға
қатысушылардың бҽрі бірдей оны орындауға тырысатындықтан, міндет
кҥрделене тҥспекші. Кімнің бҧған қолы жеткенін жҽне қандай тҽсілдермен қол
жеткізгенін айқындау керек. Ойынға қатысушылардың бҽрі бірдей ҿзіне
ойыншылардың неғҧрлым кҿбірек санатының назарын аударуға тырысады.
Ойынға қатысушылардың назарын кім ҿзіне кҿбірек аударды?
Айна
Қазір біз аса кҥрделі емес бірнеше тапсырманы орындауды дҽлірек
айтқанда - оны орындағандай сыңай байқатуды ҧсынамыз. Тапсырманы
ықыласпен тыңдаңыздар. Бҧлардың бҽрі тҿртеу ғана. Тапсырмалар келесідей:
тҥймені қадаймыз; жолға жиналудамыз; тҽтті нан пісірудеміз; циркте ҿнер
кҿрсетудеміз.
Осынау тапсырмалардың ерекшеліктері сонда, бҧлардың ҽрбіреуін сіздер
екеулеп орындайтын боласыздар. Оның ҥстіне, олар бір-біріне қарама-қарсы
тҧрады да, олардың біреуі уақытша айна болады, яғни, ҿз ҽріптесінің
қимылдарын дҽл қайталап, кҿрсететін болады. Содан соң, олар орнын
ауыстырмақ. Бірақ, алдымен, жҧптарға бҿлініп алайық. Қанекей. Жҧптар
дайын, тапсырмаларға кірісеміз. Сҿйтіп, жҧптардың барлығы кезек-кезекпен
тапсырмаларды ҿз қалауларына қарай орындайды. Бҧлардың - орындаушы, ал,
екіншісі - оның барлық қозғалыстарына еліктейтін айнадағы кҿрінісі. Топтың
қалған мҥшелері - кҿрермендер, бҧлар жҧптың ойының бақылайды жҽне
олардың бағасын береді.
Нәтижелерін шығару
Жаттығу аяқталысымен, нҽтижелері шығарылады, қатысушылар оны
талқылайды жҽне ҿздерінің кҿңіл-кҥйлерін ортаға салады, жҧмысты
орындаудың жеке ерекшеліктеріне назар аударылады. Бҧл арада кері байланыс
орнатудың, ҥй тапсырмасы ҥшін ҧсыныстар берудің маңызы зор.

42

Баланың тапқырлығын анықтауда мҧғалімнің таңдауымен тапсырмалар
ҧсынылады. Мысалы: Бҿлмеде 4 бҧрыш бар. Ҽр бҧрышта мысық отыр. Ҽр
бҧрышқа қарама-қарсы мысық отыр. Сонда бҿлмеде қанша мысық отыр? (4
мысық).

Нәтижені талдау: Ҽр сҧраққа 5 секундтан уақыт беріледі (50 секунд)
Уақытында айтылған дҧрыс жауапқа - 5 ҧпай.

Уақытында айтылмаған дҧрыс жауапқа - 2,5 ҧпай.
Уақытында қате берілген жауапқа - 0 ҧпай.
Баланың тапырлығы ол жинаған ҧпайдың жалпы санымен анықталады.
50 - ҧпай - ҿте жоғары;
48-49 ҧпай – жоғары;
25-40 ҧпай – орташа;
12-15 ҧпай – тҿмен;
0-3 ҧпай - ҿте тҿмен.
Зерттеу хаттамасы (үлгі ретінде)

Оқушының аты-жҿні___________________ Жасы
Сынып ____________ Жынысы _______________ Кҥні_

№ Тапсырма Уақыты Ҧпай Нҽтижесі
1
2
3
4
5

2. Кӛркемдік іс-әрекеті: Бейнелеу ӛнері
Әдістеме «Күлдіргі ойыншықтар».
Мақсаты: сурет салуға қажетті білім жҽне іскерліктер деңгейін анықтау.
Ӛткізілу барысы: Ҽдістемені ҿткізуде кҥлдіргі ойыншықтар деп аталатын
кітапша пайдаланылады. Кітапшада бейнеленген ойыншықтардың бет-келбеті
кҥлген, жылаған, қорыққан жҽне т.б. кейіпте болады.
Тапсырма. Балаға бірде жылаған, бірде кҥлген, бірде қорыққан кейіп
кҿрсететін ойыншықты бейнелеу тапсырылады.
Нәтижені талдау: Бала салған сурет тҿмендегі ҿлшемдер бойынша
талданады. Талдау критерийлері:
1. Бейнені кеңістікте бере білуі.
2. Кейіпкердің образын кҿрсететенідей оның ҿзіне ғана тҽн кейбір
даралаушы бҿліктерін бейнелей білуі.
3. Тҥрлі-тҥсті бояуларды тиімді пайдалана алу.
Әдістеме «Сюжетті сурет салу»
Мақсаты: сурет салуға қажетті білім жҽне іскерліктер деңгейін анықтау.
Ӛткізілу барысы: Балаға ҽжесінің сандығын ою-ҿрнектермен ҽшекейлеу
ҧсынылады.

43

Нәтижені талдау: Суреттерді біріншіден, ҿрнектерді орналастыру
бойынша, екіншіден қылқаламмен жҧмыс істеудің ҽр тҥрлі тҽсілдерін меңгеруі
бойынша, ҥшіншіден, ою-ҿрнек саны тҥрі бойынша, тҿртіншіден, ҽр тҥстің
ҥйлесімділіктерін пайдалана білуі бойынша талдау керек.

Әдістеме «Жапсыру».
Мақсаты: Жапсыру жҧмысы ҥшін қажетті білім, іскерлік жҽне
дағдысының деңгейін анықтау.
Ӛткізілу барысы. Балаға «Ҽжемнің кілемі» тақырыбы бойынша жапсыру
жҧмысын орындау тапсырылады.
Нәтижені талдау: Бала орындаған жҧмысты біріншіден, қайшымен
жҧмыс істей білу іскерлігі бойынша, екіншіден, тҥстерді ҧтымды таңдай білу
іскерлігі бойынша, ҥшіншіден, композицияны сезіне білуі бойынша талдай
білуі керек.
Әдістеме «Құрастыру».
Мақсаты: Бала бойындағы жақсы техникалық дағдылар мен іскерліктерді
жҽне қҧрылыс материалдарын (қағаз, картон, қорапша, ҧсақ темірлер жҽне т.б.)
тиімді пайдалана білу іскерлігін анықтау.
Ӛткізілу барыс:. Балаға «Біздің кҿпір» тақырыбы бойынша, ҽр тҥрлі
материалдарды пайдалана отырып, кҿпір қҧрастыру ҧсынылады.
Нәтижені талдау: Баланың жҧмысын, біріншіден, қҧрастырушылық-
техникалық ҽрекеті бойынша, екіншіден, кеңістікті бағдарлай білуі бойынша,
ҥшіншіден кҿпірдің қҧрылымы (жҥргінші ҥшін жол, сатылар жҽне ҽр тҥрлі
белгілер жҽне т.б.) дҥрыс бере білуі бойынша, тҿртіншіден материалдарды
(қағаз, картон, қорапша, ҧсақ темірлер жҽне т.б.) тиімді пайдалана білуі
бойынша талдау керек т.б.
Тілінің даму деңгейін аныктауга арналган әдістемелер жинагы
Мақсаты: баланың сҿздік қорын, логикалық ойлау деңгейін, себеп-
салдарлық байланысты білуге қҧмарлығын анықтау.
Әдістеме 1. Ӛткізілу барысы. Балаға белгілі бір уақыт ішінде тҿмендегі
ертегілердің басқаша аякталуын ойластыру ҧсынылады:
- «Тазша бала»;
- «Қҧлақ»
- «Алтын сақа»;
- «Ақымақ қасқыр» жҽне т.б.
Әдістеме 2. Балаға тҿмендегі берілген тақырыптар бойынша ҿздігінен
ертегі қҧрастыру ҧсынылады:
- велосипед тепкісі келген қоян жайлы;
- билеп, ҿлең айтқысы келген балық туралы;
- тоңазтқышта ҿмір сҥрген ит туралы;
- биіктен секіруге қорқып тҧрған қҧмырсқа туралы;
- домбырада ойнағысы келген тҥлкі жайлы.
Әдістеме 3. Ӛткізілу барысы: Балаға томендегі ертегілердің мазмҧнына
жаңа персонаждар енгізе отырып, ҽңгімелесу ҧсынылады:
- «Керқҧла атты Кендебай» ертегісіне - жауынгерлер;
- «Тазша бала» ертегісіне - іс тігетін машина;

44

- «Хан мен қҧмырсқалар» ертегісіне - велосипед;

- «Тҥлкі, қасқыр, тҥйе, арыстан» ертегісіне - тҿрт бҿлмелі пҽтер;

- «Қасқыр мен лақтар» ертегісіне - бағдаршам.

Әдістеме. Ӛткізілу барысы: Балаға келесі ертегі кейіпкерлеріне мінездеме

беру ҧсынылады:

- Алтын сақа» - жалмауыз кемпірге;

- «Тазша бала» - тазша балаға;

- «Ҥш жетім зерек бала» - ҥш балаға;

- «Хан мен қҧмырсқалар» - ханға;

Әдістемелер нәтижесін талдау: Жоғарыда берілген ҽдістемелердің

нҽтижесін талдау бірдей ҥлгіде іске асырылады.

Ертегіні, біріншіден, тақырыпты таңдауы бойынша, екіншіден, мазмҧны

бойынша, ҥшіншіден, кейіпкердің ҿзіне ғана тҽн ерекшеліктерін айқын бере

білуі бойынша талдау керек.

Әдістеме 5.

Мақсаты: баланың сҿздік қорының кҿлемін анықтау.

Ӛткізілу барысы: Балаға келесі сҿздер айтылады, оның бірнеше баламасын

берілген уақыт ішінде айту керек: сҧлу, жалқау, еңбеккор, жақсы, жаман,

пайдалы, қадірлі, ақылды, шыдамды, жауапкершілікті, қатер, терең жҽне т.б.

Мҽселен, сҧлу-ҽдемі, кҿрікті, жақсы, сымбатты. Ҽр сҿзге 10 секунд уақыт

беріледі.

Нәтижені талдау: Дҧрыс жҽне толық жауапқа - 5 ҧпай;

Толық емес жауапқа - 2,5 ҧпай;

Баланың сҿздік қорының кҿлемі, ол жинаған ҧпайдың нақты санымен

анықталады.

Зерттеу хаттамасы

Оқушының аты-жӛні ___________________ Жасы

Сынып_______ Жынысы_____________ Күні

№ Тапсырма Уақыты Ҧпай Нҽтижесі

1

2

3

4

5

Қарым-қатынас және лидерлік әдістеме «Мен қандаймын?»
Мақсаты: баланың ҿзін-ҿзі бағалауын анықтау.
Ӛткізілу барысы: Жҥргізуші таблицада берілген сҧрақтар бойынша
баладан жауап алады. Ҽр балаға жеке бланкі дайындалу керек. Ҽр сҧраққа
уақыт беріледі.

№ Жеке бастың бағаланатын сапалары Иҽ Жоқ Кейде Білмеймін

1 Кҿп білемін
2 Қабілеттімін
3 Іскермін
4 Мейірімдімін

45

5 Ақылдымын
6 Ҧқыптымын
7 Тіл алғышпын
8 Ҽдептімін
9 Еңбексҥйгішпін
10 Адалмын

Нәтижені талдау:
Иэ - 1 ҧпай; Жоқ - 0 ҧпай; Білмеймін - 0,5 ҧпай.
Баланың ҿзін бағалауы ол жинаған ҧпай санымен анықталады.
10 ҧпай - ҿте жоғары;
8-9 ҧпай – жоғары;
4-7 ҧпай – орташа;
2-3 ҧпай – тҿмен;
0-1 ҧпай - ҿте тҿмен.
Әдістеме «Ӛзім туралы пікір».
Мақсаты: баланың ҿз адамгершілігін, бойындағы жақсы жҽне жаман
қасиеттерін байқай білуін жҽне ҿзі туралы ойын анықтау.
Ӛткізілу барыс:. Балаға тҿмендегі сҧрақтарға жауап беру ҧсынылады:
1. Саған ҿзіңнің қолыңнан не келетінін немесе ненің келмейтінін білу
керек пе? (5 секунд).
2. Адамгершілік дегенді қалай тҥсінесің?
3. Ҿз бойыңдағы адамгершілік қасиеттеріңді ата (5 секунд).
4. Саған ҿзің туралы жақсы ойлау не ҥшін керек деп ойлайсың? (5 секунд).
5. Сен ҿзіңді жақсы кҿресің бе?
Нәтижені талдау: Ҽр сҧраққа 5 секундтан артық уақыт беріледі (25
секунд). Уақытында айтылған дҧрыс жауапқа - 5 ҥпай. Уақытында айтылмаған
дҧрыс жауапқа - 2,5 ҧпай. Уақытында қате берілген жауапқа - 0 ҧпай.
Баланың тапырлығы ол жинаған ҧпайдың жалпы санымен анықталады:
25 - ҧпай - ҿте жоғары;
23-24 ҧпай – жоғары;
12-20 ҧпай – орташа;
6-10 ҧпай – томен;
0-1 ҧпай - ҿте томен.
Әдістеме «Мен кіммін және мені басқалар қалай қабылдайды?»
Мақсаты: баланың ҿзін бағалауын жҽне ҿзіне деген қатынасын анықтау.
Ӛткізілу барысы: Балаға екі парақ қағаз беріледі. Бірінші параққа 10-15
сҿзден тҧратын ҿзіне мінездеме (мен кіммін), ал екінші параққа оның ойынша
сыныптың басқа мҥшелері, оны қалай қабылдайды, осыны жазу ҧсынылады.
Тапсырманы орындауға 20 минут уақыт беріледі.
Әдістеме «Достық қатынастар»
Мақсаты: баланың дос туралы тҥсінігін жҽне қарым-қатынасын анықтау.
Ӛткізілу барысы: Балаға берілген уақытта келесі сҧрақтарға жауап беру
ҧсынылады. Ҽр сҧраққа жауап беру ҥшін 15 минут уақыт беріледі.
1. Сенің ең жақын досың бар ма?

46

2. Сенің досың бір іспен айналысса, сен де сол іспен айналысар ма едің?

3. Сен досыңа ҧнамайтын нҽрселерді жасап кҿрдің бе?

4. Егер жасасаң соңында не болды? Дос болып қалдыңдар ма?

5. Сыныптағы бірге оқитын немесе жақын достарыңның сені ҧнатпайтын

кездері бола ма? Болса себебі неде деп ойлайсың?

Нәтижені талдау: Дҧрыс жҽне толық жауапқа - 5 ҧпай; Толық емес

жауапқа - 2,5 ҧпай; 25-ҧпай - ҿте жоғары; 23-24 ҧпай – жоғары; 12-20 ҧпай –

орташа; 6-10 ҧпай – тҿмен; 0-1 ҧпай - ҿте тҿмен.

Әдістеме «Баланың мектептегі оқуга қатынасы»

Мақсаты: баланың оқу себептерін анықтау, оқуға деген қызығушылығы-

ның бар немесе жоқ екендігін анықтау.

Ӛткізілу барысы: Балаға берілген уақыт ішінде келесі сҧрақтарға жауап

беру ҧсынылады. Ҽр сҧраққа жауап беру ҥшін 15 секунд уақыт беріледі.

Сұрақтар:

1. Мектепке не ҥшін бару керек?

2. Мектепте сен немен шҧғылданасың?

3. Мектепке баруға даяр болу ҥшін не істей алу керек?

4. Сабақ деген не, онда немен айналысады?

5. Мектептегі сабақта ҿзіңді қалай ҧстау керек?

6. Ҥй тапсырмасы деген не?

7. Ҥй тапсырмасын не ҥшін орындау керек?

8. Мектептен келген соң ҥйде немен айналысасың?

9. Сен мектепке оқуға барғанда ҿміріңде қандай ҿзгеріс болды?

10.Сенің мектепке барғың келе ме?

Нәтижені талдау: Дҧрыс жҽне толық жауапқа - 1 ҧпай; Толық емес

жауапқа - 0,5 ҧпай.

10 ҧпай – ҽрдайым оқуға даяр, оқуға деген қызығушылығы ҿте жоғары.

5-7 ҧпай - оқуға деген қызығушылығы орташа.

5 ҧпайдан тҿмен - оқуға деген қызығушылығы тҿмен.

Танымдық белсенділік адамның ҿмірлік іс-ҽрекетінің, ҽсіресе білім,

ғылым, ҿнер салаларында бҿлінбейтін біртҧтас бҿлшегі. Топта ҥйлесімді

қарым-қатынас орнауы ҥшін адамның, оқушының, маманның жҽне тб. іс-

ҽркетін сапалы ҧйымдастыру, ақпаратты жҥйелеу, оны қабылдауға жағдай

жасай отырып, бағыт, бағдар беру болып табылады. Оның дҽлелі ретінде

психологиялық тренингтер жҥргізу арқылы тҧлғаның танымдық белсенділігін

дамытуға тиімді қол жеткізуге болады.

Сонымен, ҧсынылып отырған ҽдістемелерді пайдалану барысында

оқушылардың креативті-шығармашылық деңгейлері анықталып,

дарындылығының дамуына мҥмкіндік береді.

47

Дарынды балалармен жҧмыс істеуде ата-аналарға берілетін кеңестер

1. Балаңызға ҿзінің қабілетін оятып, ашылуына жағдай жасауға мҥмкіндік
беретін қауіпсіз ҽрі психологиялық база қҧрыңыз.

2. Балаңыздың шығармашылыққа деген ҧмтылысы мен қабілетін ҽрқашан
қолдап, демеп тҧрыңыз жҽне тҽжірибелерінің сҽтсіздікке ҧшыраған
жағдайларында жанашырлық білдіріңіз. Сонымен қатар тҽжірибені сынап,
жаман баға беруді болдырмаңыз.

3. Балаңыздың тҥрлі тҥсініксіз ойларына сабырлықпен қарап, бҽрін бірден
білгісі келетінін жҽне шексіз сҧрақтарын қҧрметтей біліңіз. Шектен тыс немесе
қойылмайтын жабайы сҧрақтарына мҥмкіндігінше жауап беруге тырысыңыз.

4. Егер бала қаласа, оған ҿзінің ойларымен жалғыз қалуға, істерімен ҿзі
айналысуға мҥмкіндік беріңіз. Ҿз ісінің «бастығы» болу балаңыздың
шығармашылығын тез жетілдіруге жол ашады.

5. Балаңыздың негізгі адамдық қажеттіліктеріне толық қанағат болуын
қадағалап отырыңыз. Яғни, қауіпсіздік сезімі, балаға деген махаббат, қоршаған
ортаға жҽне ҿзіне деген қҧрмет, ҽрқашан болуы тиіс.

6. Балаңызға ҿзін-ҿзі жеке ҽрі дарынды тҧлға ретінде қҧрметтеуді жҽне
бағалауды ҥйретіңіз. Алайда оның мінез-қҧлқы мҽдениеттілік шегінен аспауы
тиіс.

7. Балаңызға барлық сҧрақтарға бір мағынада жауап беру мҥмкін еместігін,
сҧраққа толық жауап беру ҥшін уақыт, ал баланың жағынан шыдамдылық
қажет екендігін тҥсіндіріңіз.

8. Жаңа ашылу мен зерттеуге бел буған балаңызға жылы-жылы қолдау
сҿздерін таба біліңіз де, сынау сҿзден қашық болыңыз. Балаңызбен жылы
қарым-қатынаста болыңыз, балаға деген махаббатыңызды аямаңыз,
жасырмаңыз.

9. Дарындылықты дамыту ҥшін ҽр кезде арнайы жағдайлар жасалуы тиіс.
Сондықтан балаңызды қоршаған ортаның жағымсыз, сын кҿзқарастарынан
сақтай отырып балаңыз ҥшін керекті жағдай орнатыңыз.

Егер дарындылықтың дамуы барысында негативті ҽсерлер позитивті
ҽсерлерден басым болса, онда балаңыздың шығармашылық энергиясы қажетсіз,
тіпті зиянды салаға кҿшуі мҥмкін.

Ҿзіңіздің балаңыз ҥшін міндетті тҥрде ҿзіне ҧқсайтын, жан дҥниесі мен
мінезі, кем деген де, қабілеттері мен ойлары бір жерден шығатын, жолдас,
серіктес жан дос тауып беріңіз. Бҧл бала ҥшін ҿте маңызды: ҧшқыр ойларын,
сырлары мен армандарын бір-біріне айту арқылы олар бойларындағы
сенімділік пен қажырлық қасиеттерін нығайтады

48

ҚОРЫТЫНДЫ

Заманауи дҽуір ҿзбетімен саналы тҥрде таңдау жасайтын, ҿзбетімен шешім
қабылдайтын, ҿзгермелі жағдаяттарға бейімделгіш, ҿзі де жаңа, ерекше бір
нҽрсе жасауға жҽне қҧруға қабілетті жеке тҧлғаны қажет етіп отыр. Сондықтан
қазіргі ҿмірлік жағдайлар адамның шығармашылық қабілеттері ҿркениеттің
негізгі кҿзі екенін дҽлелдеп отыр.

Қазіргі уақыттың тағы бір ерекшелігі - білім беру қызметтерінің
нарығында ҿзбетімен білім алуға жҽне олардың негізінде жаңашылдыққа
қабілетті, икемді шығармашылық тҧлғаларға сҧраныс артып келеді. Бірақ
қазіргі экономикалық жағдайда, жалпы орта білім беру жҥйесі бҧл ҽлеуметтік
тапсырысты тиісінше орындай алмайды, ҿйткені нарық мектеп тҥлектеріне
қойылатын талаптарды ҥнемі ҿзгертеді. Сонымен, аталған педагогикалық
міндеттерді іске асыруда қосымша білім беру ҧйымдары маңызды рҿл
атқарады, себебі олар шығармашылық іс-ҽрекеттің тҥрлері мен формаларын
еркін таңдау негізінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға
сҽтті ықпал ете алады.

Балаларға қосымша білім беру жҥйесі ҽр тҥрлі іс-ҽрекет жҽне білім
салаларында баланың шығармашылық қабілеттерін дамытуға кең мҥмкіндіктер
ҧсынады. Қосымшша білім беру білім берудің, оқытудың жҽне дамудың
бірыңғай процесін біріктіретін сала болып табылады. Қосымша білім беру
шығармашылық қабілетін дамыту ҥшін бай ҽлеуметтік-педагогикалық
мҥмкіндіктерге ие. Бҧл бейресми білім беру процесі жағдайында адамның ҽр
тҥрлі, кҿбінесе ерекше, танымдық мҥдделерін қанағаттандыруға мҥмкіндік
береді, жалпы білім беруді стандарттау кезінде дарынды жҽне талантты баланы
жоғалтпай, оның тҧлғалық дамуын сапалы жаңа деңгейіне кҿтеруге, ҿзін-ҿзі
тануға жҽне ҿзін-ҿзі тҽрбиелеу ҥшін кҿптеген мҥмкіндіктер жасайды. Бҧл
оқушылардың білімге жҽне шығармашылыққа деген ынтасын қалыптастыруға,
қабілеттерін дамытуға жҽне қоғамдық пайдалы қызметке қосуға кҿмектеседі.

Қосымша білім беру - бҧл арнайы (оқудан тыс) білім беру кеңістігі. Ол тек
ҽлеуметтендіру ғана емес, сонымен бірге жасҿспірімнің жеке басын даралау
міндеттерін шешеді жҽне шығармашылық қабілеттерін дамытудың негізгі
факторына айналады. Ол балаларға табиғатына жақын қосымша білім беру
бағдарламаларын еркін таңдауға жҽне ҥйренуге, ішкі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға, қызығушылықтарды қанағаттандыруға, шығармашылық
ҽлеуетті дамытуға мҥмкіндік тудырып, жағдай жасайды.

Қосымша білім беру мектептен тыс ҧйымдар мен мекемелерде ғана емес,
сонымен қатар орта мектептерде, мектепке дейінгі ҧйымдарда, кҽсіптік білім
беру ҧйымдарында белсенді дамып келеді, бҧл балалардың қызығушылығы мен
қажеттіліктерін зерделеуге негізделген жеке тҧлғаның тҽрбиесін, дайындығын,
шығармашылық дамуын біртҧтас процесте біріктіруге мҥмкіндік береді.

49