ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДА ТІЛ ПӘНДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ БЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕРІ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
«ӚРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҦЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ АКЦИОНЕРЛІК
ҚОҒАМ ФИЛИАЛЫ АҚТӚБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН
ДАМЫТУДА ТІЛ ПӘНДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ БЕЛСЕНДІ
ӘДІСТЕРІ

ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҦРАЛ

АҚТӚБЕ
2019
1

УДК 373
ББК 74.268.0
О 52

Пікір берушілер:

Қайшығҧлова Ж.Т.,Қазақ – орыс халықаралық университетінің
қашықтықтан оқыту технологиясы бойынша проректоры, тілдер және әдебиет
кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.к.

Қаплиева А.Қ., «Ӛрлеу» ҦБАО АҚ Ф Ақтӛбе облысы бойынша
педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, білім беру
процессін психологиялық –педагогикалық қолдау кафедрасыныңмеңгерушісі,
п.ғ.к.,доцент.

О 52
Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуда тіл пәндерін

оқытудың белсенді әдістері: әдістемелік қҧрал /Уразымбетова А.Б.,
Ақтӛбе:«Ӛрлеу» ҦБАО АҚ Ф Ақтӛбе облысы бойынша педагогикалық
қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының баспа бӛлімі, 2019. -81б.

ISBN 978-601-7954-40-6

Әдістемелік қҧралда тіл пәндерін оқытудың белсенді әдістерін беруді
теориялық талдау, озық іс-тәжірибені зерделеу, жалпы білім беретін мектеп
жағдайында оқушылардың функционалдық сауаттылығын белсенді әдістер
арқылы дамытудың жолдары оқып-зерттелді.

Әдістемелік қҧрал – жаңартылған білім мазмҧны аясында кіріктірілген
пәндерді оқыту бағдарламасы негізінде сабақты тиімді ҧйымдастыруда
қолданылатын әдіс-тәсілдердің жиынтығы ретінде ҧсынылады.

Аталған басылым білім беру ҧйымдарының қазақ тілі және әдебиеті
мҧғалімдеріне арналады.

УДК 373
ББК 74.268.0

«Ӛрлеу» БАҦО» АҚ филиалы Ақтӛбе облысы бойынша ПҚ БАИ
17.10.2019 жылғы ғылыми кеңес мәжілісінің №36 хаттамасы шешімінің
негізінде баспаға ҧсынылды.

ISBN 978-601-7954-40-6 «ӚРЛЕУ» БАҦО» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ ФИЛИАЛЫ

АҚТӚБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ

БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ, 2019

2

КІРІСПЕ

Сабақ беру жай ғана ҥйреншікті
нәрсе емес, ол-жаңадан жаңаны

табатын ӛнер.
Ж.Аймауытов

Бҥгінгі кҥн – білім беру мазмҧнына, педагог пен білім алушының
тҧлғасына және қызметіне деген кӛзқарастардың тҥбегейлі ӛзгеріске бет бҧрып
отырған кезең. Оқытудың парадигмасы ӛзгерді. Білім берудің мазмҧны
жаңарып, жаңаша кӛзқарас пайда болды. Осыған байланысты ҧстаздар алдында
оқытудың әдіс-тәсілдерін ҥнемі жаңартып отыру және технологияларды
меңгеру, оны тиімді қолдана білу міндеті тҧр.

Бҧл жӛнінде Н. Ә. Назарбаев ӛз сӛзінде: «Біз қазір «білім-ғылым-
инновация» атты ҥштік ҥстемдік қҧратын постиндустриялық әлемге қарай
бағыт алып барамыз», – деген еді. Қазақстанның әлемдік ҥрдістерге кіруі,
дамыған елдердің стандарттарына деген ҧмтылысы білім беру жҥйесінің жаңа
сапалық деңгейге ӛту қажеттілігін арттыруда.

Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ҧғымының мәні тарихи
тҧрғыдан ӛзгергенін, тҧлғаға қойылатын талаптарда оқу, жазу, санай білу
қабілеттерінен гӛрі белгілі бір қоғамда ӛмір сҥруге қажетті білім мен
біліктердің жиынтығын игеру, яғни функционалдық сауаттылыққа жету деген
сипатта ҧғынылады. Қазіргі әлемдегі, еліміздегі ӛріс алып отырған тҥрлі
бағыттағы дамулардың әсерінен қоғамның адамға қоятын талаптарының ӛзгеруі
нәтижесінде функционалдық сауаттылық ҧғымы кең тарала бастады.

Функционалдық сауаттылық – адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа
тҥсе алу қабілеті және сол ортаға барынша тез бейімделе алуы мен
қарымқатынас жасай алу деңгейінің кӛрсеткіші. Олай болса, функционалдық
сауаттылық тҧлғаның белгілі бір мәдени ортада ӛмір сҥруі ҥшін қажетті деп
саналатын және оның әлеуметтік қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ететін
білім, білік, дағдылардың жиынтығынан қҧралады. Ал кең мағынасында ол тек
4 білік пен білімділік әлеміне барудың жолы ғана емес, ол – ҧлттың, елдің
немесе жеке адамдар тобының мәдени және әлеуметтік дамуының ӛлшемі.
Осындай сапалық сипаты тҧрғысынан қарағанда функционалдық сауаттылық
жеке адамды дамытудың тетігі ретінде қолданылады.

«Функционалдық сауаттылық» ҧғымына қатысты мектеп оқушыларының
функционалдық сауаттылығын дамыту жӛніндегі 2012 - 2016 жылдарға
арналған ҧлттық іс-қимыл жоспарын (ҚР Ҥкіметінің 2012 жылғы 25
маусымдағы №832 қаулысы), Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламалары шықты.

Функционалды сауаттылықтың даму ҥрдісі пәндік білім, білік, дағдыдан
шыға отырып оқу пәндерінің қҧралдарымен ойлау дағдыларын қалыптастыру
негізінде жҥзеге асырылады. Қалыптастыру және ойлау дағдыларын дамыту
қҧралдары тапсырма тҥрінде ҧсынылған сол пәндік білім, білік, дағдылары
болып табылады, ал ҧйымдастыру формалары – проблемалық жағдаяттар. Бҧл

3

кезде ойлау дағдыларының ӛзі білім,білік,дағдылардың қҧзіреттілікке ауысу
қҧралы, яғни функционалды сауаттылық болып табылады.

Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуда оқу

бағдарламасындағы әрбір пәннің рӛлі зор. Соның ішінде қазақ тілі мен
әдебиетінің алатын орны ерекше. Оқушының бойына білім нәрін дарытуға
кӛмек беретін функционалдық сауаттылық мҧғалім бойында да болуы тиіс.
Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту
мақсатында белсенді оқыту ортасын қҧруда мҧғалімнің рӛлі ӛте маңызды.

Қазақ тілі мен әдебиеті пәндеріне арналған оқу бағдарламаларындағы оқу
мақсаттары оқушылардан шынайы проблемаларды анықтап зерттей білуді
талап етеді. Негізінен жаңартылған білім жҥйесі қҧзыреттілікке және сапаға
бағытталған бағдарлама. Жаңартылған білім берудің маңыздылығы – оқушы
тҧлғасының ҥйлесімді қолайлы білім беру ортасын қҧра отырып сын
тҧрғысынан ойлау, зерттеу жҧмыстарын жҥргізу, тәжірибе жасау, АҚТ –ны
қолдану, коммуникативті қарым-қатынасқа тҥсу, жеке, жҧппен, топта жҧмыс
жасай білу, функционалды сауаттылықты, шығармашылықты қолдана білуді
және оны тиімді жҥзеге асыру ҥшін қажетті тиімді оқыту әдіс-тәсілдерді
(бірлескен оқу, модельдеу, бағалау жҥйесі, бағалаудың тиімді стратегиялары).

Оқушылар сыртқы ортада адамдармен, қҧрбыларымен, жанҧясымен қарым-
қатынас жасағанда оқу дағдысын қолданады, яғни ақпарат алмасу ҥшін, ақпарат
беру ҥшін мәтінмен жҧмыс жасайды. Қазақ тілі сабағында мәтінмен жҧмыс
ҥлкен рӛл атқарады, сондықтан біз сабағымызда оқушыларға мәтінмен жҧмыс
жасау барысында орындалатын әр тҥрлі тапсырмалар, ал оларды алып шығатын
әдіс-тәсілдерді тиімді қолдана білуіміз керек.

«Оқу және жазу арқылы сын тҧрғысынан ойлау технологиясы». Сын
тҧрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – әлемнің тҥпкір - тҥпкірінен
жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі.

Мақсаты: Барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмҧнға сын тҧрғыдан
қарап, екі ҧйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға, саналы шешім қабылдауға
сабақтарға ҥйрету.

Жаңа заман талабына сай шығармашылық қабілеті мол, жан-жақты
дамыған азамат тәрбиелеуде жаңа педгогикалық технология қажет. Білім беру
технологияларының басты мақсаты – білім беру сапасын арттыру,
оқушылардың білім, білік дағдыларын қалыптастыру. Орта кәсіптік білім беру
жҥйесінде сабақ беру жҥйесінде, сабақ беру жҥйесін әлемдік деңгейдегі
талаптарды қанағаттандыратындай етіп қҧруда жаңаша ізденіс пен
шығармашылықтың берері мол. Соған сәйкес білім беру жҥйесінде жаңа
инновациялық технологиялар пайда бола бастады. Жаңа технологиялар сан
тҥрлі оны игеріп қолдану мҧғалімнің шеберлігіне байланысты. Мысалы: СТО
технологиясы, модульдік оқыту, деңгейлеп оқыту және сындарлы оқыту.

Мҧғалім қызметіндегі маңызды дҥние – жекелеген оқушылардың
тақырыпты қабылдау ерекшеліктерін, оқушылардың тҥсінігін жетілдіру немесе
жақсарту мақсатында олармен жҧмыс жҥргізу қажеттігін ҧғынуы, сондай-ақ
кейбір оқушылардың тақырыпты ӛзіне оңтайлы бірегей тәсілдермен
меңгеретіндігін жете тҥсінуі.

4

ТАРАУ 1.ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН
ДАМЫТУДА ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ ПӘНДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ

БЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕРІ

1.1. Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерін оқытудың белсенді әдістерінің
теориялық негіздері.

Сындарлы оқытудың негізгі ерекшелігі мҧғалімнің білімділігінен гӛрі
ҧстанымына негізділген ой-тоқтамдарының ықпалы кҥштірек деп сендіреді.
Оқыту ҥдерісінде қалыптасқан кӛзқарастар мҧғалімнің сыныптағы барлық іс-
әрекеттеріне әсер етеді. Алайда, тамыры тереңге кеткен бҧл сенімдер
мҧғалімнің жаңашыл идеяларды қабылдау қабілетін шектеуі мҥмкін. Егер де
дайын білім беретін «дәстҥрлі» стильмен оқытатын мҧғалімдер сыни тҧрғыдан
ойлау қабілеттері дамыған оқушыларды қалыптастырғылары келсе, ӛздерінің
де сыни тҧрғыдан ойлау қабілеттерін дамыта отырып, жаңашыл идеяларды
қабылдауға да дайын болуы керек. Сапалы білім беру – мҧғалім бейнесімен
танылатын сан алуан элементтер арасындағы байланыс болып табылады, ол ӛзі
белгілі бір деңгейде тәуелді жағдайлар жасалынған кезде жҥзеге асырылады.
Сапалы білім беру оқушылардың, қоршаған орта және оқыту, білім алу
мҥмкіндіктерінің бірлігі ретінде қарастырылады.

Оқытудың сапасын екі тәсіл арқылы анықтауға болады. Біріншісі, бағалау
оқу қызметінің нәтижесіне байланысты болмай, мҧғалімнің іс-әрекетінің
тәжірибе талаптарына сәйкестігін, яғни – мҧғалім жҧмысының тиімділігін,
оқушылармен ӛзара байланысының сипаты мен жиілігін анықтау мақсатында
жҥргізіледі. Бҧл жағдайда баға мҧғалім жҧмыс істейтін оқушыларға
байланысты қарастырылады, оқыту ҥдерісіне тәуелді болмайды. Оқытуды
бағалаудағы екінші тәсіл жай ғана кәсіби міндеттерді жауапкершілікпен
орындағаннан гӛрі кӛбірек кҥш-жігерді талап ететін сапалы әрі табысты білім
беруге ерекше кӛңіл бӛледі. Табысты оқыту білім беру ҥдерісіне тәуелді
болғандықтан, оқытудың шын мәнінде жҥзеге асырылуы мен қҧзыреттілік,
шеберліктің деңгейі қаншалықты екенін саралай білу де қажет. Сонымен қатар
оқушылардың жай-кҥйі мен әлеуметтік ортасының сипатын, мҥмкіндіктерінің
дәрежесі мен қолжетімділік деңгейін білу қажет. Осыған байланысты сынып
туралы мәнмәтіндік мәлімет қажет болады.

 оқыту мен зерттеуге ынта-жігерін салып, белсенді жҧмыс істейтін және
оқушыларға қамқорлық кӛрсете отырып ықпал ететін және бағдар беретін
мҧғалімдерге;

 әрбір оқушының пәнді тҥсінуді қалай қҧрылымдау қажеттігін ойластыра
білетінін сезінетін, осы кӛзқарастар тҧрғысынан білімі мен тәжірибесін
қалыптастыратынын; сондай-ақ оқушының білім беру бағдарламасы деңгейлері
бойынша ілгері жылжуын ӛрістету мақсатында мазмҧнға сәйкес кері байланыс
орната алатын кәсіби білімі мен тҥсінігі бар мҧғалімдерге;

 оқытудың мақсаты мен сабақтың нәтижелі де табысты ӛту ӛлшемдерін,
ӛзі мен оқушыларының бҧл ӛлшемдерге қандай дәрежеде сәйкес келетіндігін
білетін, оқушылардың игерген білімі мен оқушылар мойындаған «Бҧдан әрі

5

неге қол жеткізу керек?», «Қандай іс-әрекет жасау керек?», «Одан әрі не істеу
керек?» деген сияқты табыстылық ӛлшемдері арасындағы алшақтықты жою
ҥшін не істеу керек екенін білетін мҧғалімдерге;

 бастапқы идеядан ӛзге идеяларды ӛрістете байланыстыратын және сол
идеяларды оқушылардың ӛздері қҧрастырып, жандандыра алатындай етіп
жинақтап, толықтырып, тереңдетіпбере алатын мҧғалімдерге қосымша кӛмек
ретінде ҧсынылады. Бҧл – дайын білім мен идеяларды ҧсыну емес,
оқушылардың ӛздерінің білім мен идеялар қҧруы болып табылады.

Бҧл сындарлы оқыту жеті модульде қарастырылған идеялар сабақта
пайдаланылатын жекеленген страгегиялар мен тәсілдер сияқты ӛзара
байланыста болады.

Модульдер:
1) Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдер.
2) Сыни тҧрғыдан ойлауға ҥйрету.
3) Білім беру ҥшін бағалау және оқуды бағалау.
4) Білім беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдалану.
5) Талантты және дарынды балаларды оқыту.
6) Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім беру және оқыту.
7) Білім берудегі басқару және кӛшбасшылық.
Әр ҧстаз сабағында міндетті тҥрде сҧрақ-жауап әдісін қолданатыны сӛзсіз.
Сол арқылы оқушының сабақты қаншалықты меңгергенін біліп отырамыз деуге
болады. Сҧрақ қоюдың тӛмен және жоғары дәрежелі болып бӛлінетін екі тҥрі
бар. Тӛмен дәрежелі сҧрақтар «ашық» немесе «дҧрыс емес» деп бӛлінеді. Ол
жаттап алуға бағытталып бағаланып отырады. Ал жоғары дәрежелі сҧрақтарда
оқушы жан-жақты ойланып, іздене отырып жауап беруге тырысады. Сонымен
бірге оқушыға сҧрақтар қойғанда тақырыпқа байланысты тҥрткі, сынама,
бағыттау сҧрақтар арқылы білімдерін бекітуге болады. Ал оқушының берген
жауабы қате болған жағдайда, оларды бірден тоқтатып, қате деуге болмайды.
Жіберген қатесі арқылы ойланып тҥзетуге мҥмкіндік берілуіміз керек. Сол
қатесінен сабақ алуы керек. Немесе оларды тақырыпқа қарай бағыттап, сҧрақ
қоя отырып, дҧрыс жолға тҥсуіне кӛмектесу қажет. Білім берудің диалогтік
тәсілдерін дамытуда сабақ барысында сҧрақ қою арқылы оқушының сындарлы
сӛйлеуіне ынталандыруға, білімге қҧштарлығын оятуға, сыни тҧрғыда ойлауға
ықпал етуге, бір-бірін ҥйретіп, ҥйренуге, пікір бӛлісіп, оны қҧрметтей білуге,
ӛздерін және ӛзгені бағалай білуге, бірімен бірі диалогтік қатынасқа тҥсуіне,
ойын жинақтап, талдауға ҥйренетіндігін, кез келген жағдайды шешуде мҧғалім
мен оқушы, оқушы мен оқушы және ӛзгелер арасында серіктестік қҧру арқылы
ой бӛлісетіндігін арттыру кӛзделеді. Оқушылардың білім алуда сҧраққа жауап
беруі, ізденуі, тыңдауы мен сӛйлеуі арасында байланыс анағҧрлым нәтижелі
болатыны белгілі.Оқушылар шағын топтарда жҧмыс жасай отырып, бір-
бірімен пікір алмасып, идеяларын ортаға салып, баға бере біледі. Оқушы
қойылған сҧрақтарға жауап беру арқылы білімдерін шыңдайды. Сондықтан
мҧғалім оқудың тҥрлі тәсілдерін дҧрыс, тиімді қолдана білуі керек. Оқушы
жан-жақты ойланып жҧмыс жасай алатын болады. Олар оқытудың мынадай

6

тәсілдерімен жҥзеге асады: оқушылардың іс- әрекетін арттыру ҥшін мҥмкіндік
тудырады. Іс-әрекет танымдылығы мектептегі оқу процесіне білім, білік,
дағдыларымен қатар нақты оқыту пәнімен қалыптасады. Оқушының ойын
ҧштаудағы, тиімді білім берудегі және қҧзыретті тҧлға қалыптастырудағы
тиімді тәсіл. Себебі диалог мынадай қарым-қатынасты негіздейді: «мҧғалім мен
оқушы» және «оқушы мен оқушы».

Жаңартылған білім беру мазмҧнындағы бағдарламасының басты мақсаты:
оқушылардың қалай оқу керектігін, нәтижесінде, ӛз ойын еркін жеткізе алатын,
сенімді, сыни ойлай алатын, таным белсенділігі жоғары тҧлға қалыптастыру.
Жаңа әдіс-тәсілдер арқылы баланы ӛмірге бейімдеп, дайындау, мҧғалімдік
тәжірибені жетілдіру, заман талабына сай қҧзыретті тҧлға қалыптастыру,
сындарлы оқытудың тәсілдерін, заманауи ақпараттық технологияларды
қолдануда, талантты, дарынды балаларды оқытуда берер пайдасы зор.

Сонымен «әдіс» дегеніміз не?
Әдіс, метод(гр.'μέθοδος', methodes зерттеу не тану жолы, бір нәрсеге
жетудің жолы) — кӛздеген мақсатқажетудің тәсілі, тәртіпкекелтірген
қызметжҥйесі. Әдіс философиядазерттелетін нәрсенің ойша нҧсқасын жасау
ҥшін қажетті таным қҧралы болып табылады.
Әдіс
1. (Грек. methodos-зерттеу) дҥниенің, қоғамның объективтік заңдылықтары
мен қҧбылыстарын практика және теория жҥзінде игеруге және ӛзгертуге
бағытталған таным принциптерінің жиынтығы, зерттеліп отырған объекті
жӛніндегі мәліметтерді және ғылыми жаңалықтарды бір ізге келтіру
тәсілдерінің жҥйесі.
2. Қҧбылыстарды танып-білудің, зерттеудің әдіс-тәсілдері мен амалдар
жиынтығы, таным мен істе белгілі нәтижелерге жетудің тәсілдері.
3. (Грек.odes – «бір нәрсеге жетудің жолы») – кӛздеген мақсатқа жетудің
тәсілі, тәртіпке келтірген қызмет жҥйесі.
Оқыту әдістері:
1. Оқыту әдістері, тәсілдері және қҧралдары туралы ҧғым.
2. Оқыту әдістері және оларды жіктеу проблемасы.
3. Оқушыларға білім беретін дерек кӛздеріне сәйкес топтастырылған

әдістер: сӛздік әдістері, кӛрнекілік әдістері, тәжірибелік әдістер.
4. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру туралы кӛзқарасқа

сҥйеніп жіктелген әдістер.
5. Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ҧйымдастыру әдістері.

Импрессия және экспрессия.
6. Ынталандыру әдістері. Ойын әдісі.
7. Оқыту әдістерін жетілдіру және мҧғалімнің сабақтар жҥйесінде оларды

таңдай білуі.
1. Оқыту әдістері, тәсілдері және қҧралдары туралы ҧғым.
Әдіс – оқу-тәрбие жҧмыстарының алдында тҧрған міндеттерді дҧрыс
орындау ҥшін мҧғалім мен оқушылардың бірлесіп жҧмыс істеу ҥшін
қолданатын тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету ҥшін істелетін жҧмыстар
ретке келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының

7

ақыл-ойын дамытады, ізденуге, жаңа білімді тҥсінуге ықпал етеді.
Оқытудағыең басты нәрсе – оқушылардың танымдық жҧмыстары. Оқыту
әдістері ең анық фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің
арасын жақындатады.

Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін
сабаққа аудару, оқушылардың мҧғалім кӛрсеткен іс-қимылдарды қайталауы,
ақыл-ой жҧмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын тҥсінуге ҥлес
қосады.

Оқыту тәсілдерінің тҥрлері:
• ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері;
• мәселелі жағдаят тудыруға кӛмектесетін тәсілдер;
• оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер;
• жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару тәсілдері.
Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің қҧрамына кіреді, әдістің жҥзеге
асуына кӛмектеседі. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту, ынталандыру,
дамыту, тәрбиелеу, ҧйымдастыру. Оқыту қҧралдары - білім алу, іскерлікті
жасау кӛзі. Олар: кӛрнекі қҧралдар, оқулықтар, дидактикалық материалдар,
техникалық оқыту қҧралдары, станоктар, оқу кабинеттері, зертханалар, ЭЕМ
және ТВ, нақты объектілер, ӛндіріс, қҧрылыс.
2. Оқыту әдістері және оларды жіктеу мәселесі. Әдістер белгілі бір негіз
бойынша топтарға бӛлінеді.
Оқытушының басшылығымен жҧмыс істейтін оқушылардың танымдық
белсенділігі әртҥрлі.
Репродуктивтік әдіс арқылы оқушы "дайын" білімдерді есінде сақтап,
кейін қатесіз айтып бергенмен, оның ақыл-ой белсенділігі тӛмен болады.
Эвристикалық әдіс арқылы ақыл-ой жҧмысы кҥшейеді, оқушы білімді
ӛзінің танымдық іс-әрекеті арқылы алады. Бҧл әдіс бастауыш мектептерге де
таралған. Бірақ сабақты тҧрақты тҥрде мәселелік, эвристикалық, зерттеу
әдістерімен ӛткізу мҥмкін бола бермейді.
Ю.К. Бабанский оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру әдістерін топтады.
Ол іс-әрекет 3 бӛліктен: ҧйымдастыру, ынталандыру, бақылаудан тҧратынын
атап кӛрсетіп, әдістерді оқу-танымдық іс-әрекетті ҧйымдастыру, ынталандыру,
бақылау әдістері деп бӛледі.
М.И.Махмутов оқыту әдісіне сәйкес келетін оқу әдістерін іріктеген.
Оқыту әдістері:
а) ақпарат беру әдісі;
ә) тҥсіндіру әдісі;
б) ынталандыру әдісі;
в) тәжірибелік әдіс.
1.Бинарлық әдістер бір-бірімен тығыз байланысты оқыту мен оқудың
тәсілдерін (хабарлау, міндеттер қою, мҧғалімнің тапсырма беруі, оқушылардың
тыңдауы, жаттығулар орындауы, есептер шығаруы, мәтінді оқуы, т.б.)
қолдануды талап етеді. Мысалы, мҧғалім оқушыларға фактілер мен ережелерді
хабарлайды, заттарды кӛрсетеді, фактілердің мәнін тҥсіндіреді, оларға сҧрақтар
қояды. Егер оны тәсілдердің арасында тҥсіндіру тәсілдері, дәлірек айтсақ

8

фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б. басым болса, онда оқыту әдісін
тҥсіндірмелі деп атауға болады. Егер негізгі тәсіл - ақпараттарды, фактілерді
ҧсынумен шектелсе, (мысалы: мҧғалім оқушыларға ережелерді жаттауды
ҧсынады, бірақ ереженің мәнін тҥсіндірмей, оны жаттау тәсілін айтады), онда
оқыту әдісі ақпараттық хабарлау немесе оны жай ғана хабарлама әдісі деп
атайды. Осыған сәйкес бірінші жағдайда оқушылар заттарды бақылап,
фактілерді есінде сақтайды, мҧғалімнің тҥсіндіргенін тындайды және ой
елегінен ӛткізеді, ақпараттық сҧрақтарға жауап іздейді. Бҧл жерде оқу әдісі
репродуктивтік, дәлірек айтсақ жаңа ережені оқушылар дайын кҥйінде
меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды). Егер оқыту
әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау, оқушылардың ҥлгі
бойынша жҧмыс істеуі. Мҧндай оқу әдісін шартты тҥрде орындаушылық деп
атаймыз. Сондықтан оқушының кітаппен жҧмысы оқу әрекетінің тәсілі болып
табылады. Егерде оқушы мәтінді талдаса, тҥсінгенін ӛз сӛзімен айтса, онда
кітаппен жҧмыс оқу әдісі болып табылады. Егер монологтық баяндау әдісі
қолданылса, онда мҧғалім әңгімелейді, ғылымның дайын қорытындыларын,
ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс-әрекеттің ҥлгілерін
кӛрсетеді және оқушыларға тапсырмалар береді. Эвристикалық әдісті
қолданғанда мәселелік деңгей (оқушылардың белсенділігі) едәуір кӛтеріледі,
эвристикалық әңгімелерге танымдық (логикалық) есептер және проблемалық
тапсырмалар қосылады. Оқушылар мҧғалімнің кӛмегімен "жаңалық" ашады,
бірақ негізінен оқушылар ӛз бетімен жҧмыс істейді. Зерттеу әдісін қолданғанда
мҧғалім оқушыларға тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар (тәжірибе жҥргізу,
қосымша ақпарат, фактілерді жинап оларды ӛз бетімен талдау және
қортындылау, ӛз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді.
Оқушылар оларды ӛз бетімен орындайды, бірақ бҧдан мҧғалімнің басшылығы
керек емес деген сӛз тумайды.

2.Оқыту әдістерін тандау әдетте сабаққа оқу материалының мазмҧнын
таңдаған кезде жҥреді. Ол дидактикалық мақсатқа, оқушылардың білім
деңгейіне мҧғалімнің ӛзінің дайындық деңгейіне байланысты.

Әңгіме – оқу материалын ауызша баяндау. А. Байтҧрсынов: "Сӛзден
әдемілеп әңгіме шығару ӛнері ҥй салу ӛнеріне ҧқсас", - дейді. Сӛз ӛнерінің
айшықты болуы сӛздің дҧрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне,
кӛркемділігіне, тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, алмастыру,
кейіптеу, бейнелеу (ҧқсату), әсірелеу тәсілдерінің мәнін ашады. Міржақып
Дулатов оқытудың баяндау, әңгіме, тҥсіндіру әдістеріне ерекше мән беріп,
тҧрмыс-салтқа, әдет-ғҧрыпқа байланысты тақырыптарды әсерлі баяндаудың
тәсілдерін кӛрсетіп берді. Ол "баланы толық жауап беруге әдеттендіру керек", -
дейді. Сӛйтіп, оқытушы кӛркемдеп оқытудың жаңаша жолдарын ҧсынып,
мҧғалімдерден соны іс-әрекеттерді талап етеді. "Балалар дҧрыс оқи алмай,
қиналған жерде мҧғалім ӛзі оқып, кӛрсетуі керек", - дейді.

Тҥсіндіру – жеке ҧғым, қҧбылыстарды, қҧралдар, кӛрнекі қҧралдардың
жҧмыс істеу әдіс-тәсілдерін ауызша баяндау. Мысалы, шет тілі сабағында жаңа
мәтінді ӛтер алдында оқушыларға жаңа сӛздердің мағынасы тҥсіндіріледі.
Мҧғалім оқушыларға таныс емес қҧралдарды немесе басқа кӛрнекі қҧралдарды

9

сабаққа алып келіп, жаңа материалды тҥсіндірмес бҧрын оларды оқушыларға
тҥсіндіреді.

Тҥсіндіру әдісі жаңа тақырыпты тҥсіндіргенде жиі қолданылады, бірақ
бекіту кезінде оқушылар білімді дҧрыс меңгермегенде де қолданылады.

Химиялық, физикалық, математикалық есептерді шығарғанда,
теоремаларды оқығанда, табиғат және қоғам қҧбылыстарының тҥрлі себептерін
және салдарын ашу кезінде тҥсіндіру әдісі жиі қолданылады.

Тҥсіндіру әдісіне қойылатын талаптар:
• сҧрақтарды дәл және анық тҧжырымдау;
• себеп-салдар байланысын ашып, дәлелдер келтіру;
• салыстыру, қатар қою, ҧқсату, жарқын мысалдар қолдану;
• жҥйелілік.
Тҥсіндіру – оқыту әдісі ретінде әр жастағы балалар тобымен жҧмыста кең
қолданылады. Бірақ орта және жоғары сатыларда оқу материалының
кҥрделеніп, оқушылардың ақыл-ой жҧмысының мҥмкіндіктері ӛскенде бҧл әдіс
кіші жастағы оқушылармен жҧмысқа қарағанда кӛбірек қолданылады.
Әңгімелесу – оқытудың диалогтық әдісі, мҧғалім оқушыларға мҧқият
ойластырылған сҧрақтарды жҥйелі қою арқылы олардың жаңа оқу материалын
меңгеруіне жағдай жасап, бҧрын оқылған материалдарды қалай меңгергенін
тексереді. Әңгімелесу - дидактикалық әдістің ескі тҥрі, оны Сократ шебер тҥрде
қолданған, сондықтан әңгімелесу әдісін Сократ әдісі деп атайды. Оқу
материалының мазмҧны, оқушылардың шығармашылық танымдық қызметіне
қарай дидактикалық процестегі әңгімелесу әдісінің кӛптеген тҥрлері бар. Олар:
кіріспе, немесе сабақты ҧйымдастыратын әңгіме, жаңа білімді қалыптастыру
(сократ, эвристикалық), жинақтаушы, жҥйелеуші және бекітуші әңгімелер
арқылы оқушылардың іс-әрекеттің жаңа тҥріне, жаңа білімді тануға дайындық
деңгейі анықталады.
Әңгімелесу әдісі. Оқушыны жаңа білімді алуға белсене қатыстырып, оны
білім алу әдістеріне, мҧғалім қойған сҧрақтарға ӛз бетімен жауап беруге
ҥйретеді. Эвристикалық әңгімелесу барысында мҧғалім оқушылардың білімі
мен тәжірибесіне сҥйеніп, олардың жаңа білімді тҥсінуін, қорытынды жасауын
жеңілдетеді. Бірлескен іс-әрекет арқылы оқушылар ӛздері еңбектеніп, ойланып
жаңа білім алады.
Білімді жинақтайтын, бекітетін әңгіме оқушылардан теориялық білімдерін,
оны қолдану тәсілдерін жҥйелеуге бағытталған. Оқушы ӛз білімін жаңа оқу
және ғылыми мәселелерді шешуге қолданады.
Әңгімелесу барысында мҧғалім сҧрақты бір оқушыға (жеке әңгімелесу)
немесе барлық сынып оқушыларына (жаппай) қояды. Әңгімелесудің бір тҥрі -
оқушымен әңгімелесу. Оны сыныппен, оқушылардың жеке топтарымен
ӛткізуге болады, әсіресе жоғары сынып оқушылары ӛз пікірлерін айтып,
сҧрақтар қойып, мҧғалім ҧсынған тақырыпты талқылайды. Әңгімелесудің
нәтижесі кӛп жағдайда сҧрақтардың дҧрыс қойылуына байланысты.
Әңгімелесу әдісінің артықшылықтары:
• ес пен тілді дамытуы;
• оқушылардың оқу-танымдық қызметін белсенді етуі;

10

• оқушылардың білімінің белгілі болуы;
• жақсы диагностикалық қҧрал;
• ҥлкен тәрбиелік кҥші бар.
Әңгімелесу әдісінің кемшілігі:
• уақыттың кӛп кетуі;
• қауіп элементі бар (оқушы дҧрыс жауап бермеуі мҥмкін, оны басқа
оқушылар естіп, есінде сақтап қалады.)
Оқу пікірталастары оқытудың сӛздік әдістерінің ішінде елеулі орын алады.
Оның оқыту процесіндегі ең басты қызметі - танымдық қызығушылықты
ынталандыру, оқушыларды қандай да мәселе бойынша тҥрлі ғылыми
кӛзқарастарды белсенді тҥрде талдауға қатыстыру, басқа жеке тҧлғаның және
ӛзінің кӛзқарастарының негіздерін тҥсінуге жағдай жасау. Пікірсайыс ӛткізу
ҥшін оқушылардың дайындығы, талданатын мәселе бойынша кем дегенде екі
қарама-қарсы кӛзқарас болу керек. Білімсіз ӛткен пікірсайыс жҥйесіз мәселеден
ауытқып, нәтижесіз ӛтеді. Оқу пікірсайыстары оқушылардың ӛз ойларын анық
және дәл тҧжырымдау іскерлігінің болуын, дәйекті дәлелдерді қҧрастыра білуін
талап етіп, оларды ойлауға, ӛз пікірінің дҧрыстығын дәлелдеуге, ой
жарыстыруға ҥйретеді. Мҧғалім сӛз мәнерінің ҥлгісі болып, оқушылардың ой-
пікірлерін тыңдап, оған әдепті тҥрде тҥзетулер енгізіп, ӛз пікірінің
ақиқаттығына таласпай, соңғы сӛзді айтуға қҧқығы бар екендігін оқушылардың
естеріне салуы қажет.
Оқу пікірталасы негізгі мектептің жоғары сыныптарында, ішінара, орта
мектептің бастауыш сыныптарында қолданылады.
Жақсы ӛткізілген пікірсайыс балаларға білім және тәрбие береді, мәселені
терең тҥсінуге, ӛз пікірін қорғауға, басқалардың пікірімен санасуға ҥйретеді.
Кітаппен және оқулықтармен жҧмыс – оқытудың маңызды әдісі. Бастауыш
сыныптарда кітаппен жҧмыс сабақта мҧғалім басшылығымен жҥзеге асады.
Одан әрі оқушылар кітаппен жҧмыс істеуге ӛздері ҥйренеді. Баспа
материалдарымен ӛз бетімен жҧмыстың кейбір тәсілдері бар.
Олар:
• конспектілеу - кітаптың мазмҧнын қысқа баяндау;
• мәтіннің қарапайым және кҥрделі жоспарын жасау. Жоспар қҧру ҥшін
мәтінді оқып болған соң оны бӛліктерге бӛліп, әр бӛлікке атау беру керек;
• тезистеу - кітаптың негізгі ойларын қысқа баяндау;
• цитаталау - мәтінді сӛзбе сӛз кӛшіру. Міндетті тҥрде автор, кітап (жҧмыс)
аты, баспасы, шыққан жылы, беттері кӛрсетіледі;
• аннотация — мәнді, елеулі мағынасын жоғалтпай мазмҧнды қысқа
баяндау;
• рецензиялау - оқу материалы туралы ӛз ойын қысқа жазу;
Анықтамалар статистикалық, библиографиялық (ӛмірбаяндық,
терминологиялық, географиялық, т.б) тҥрде болады;
• формалдық-логикалық модель - мәтіннің сызбасы;
• тақырыптық тезаурус – бӛлім, тақырып бойынша негізі ҧғымдарды ретке
келтіру.

11

Оқушылар ҥшін білім кӛзі – бақылау, мҧғалім сӛзі, баспа материалдары.
Оқулықтар, оқу қҧралдары, ғылыми – кӛпшілік әдебиеттер және журналдардан
оқушылар тҥрлі ақпараттар алып, сабақта алған білімдерін бекітуге, кеңейтуге
және тереңдетуге мҥмкіндік алады, ӛз бетімен білім алу әдістерімен
қаруланады. Кітаппен жҧмыс әдісін меңгеру ҥшін ең алдымен оның тәсілдері
меңгеріледі.

Кітаппен жҧмыс істеу тәсілдерін меңгеруде бастауыш мектепте
қолданылатын, кӛп уақыт алатын статикалық оқу ҥлкен рӛл атқарады. Мҧндай
оқудың мақсаты мәтінді тҥсіндіру, оқушыларға мәтінді толық меңгерту, оған
мәтіннің негізгі идеясын ҧқтыру. Жаңа ақпаратты тҥсінудің қҧнды әдісі –
мәтінді талдау.

Мҧғалім кітаптар мен журналдарды тақырыпқа сай қолданады. Осы ӛздік
жҧмыстың жиі қолданылатын тәсілдері:

1. Белгілі бір ақпарат алу және оны бекіту мақсатымен кітапты оқып шығу.
Осы мақсатқа жету ҥшін, мҧғалім оқушыларға қысқа мерзім ішінде мәтінді
қалай тҥсінуге болатындығын айтады. Әдетте, оқушылар мәтінді бір рет оқып
шыққан соң, оны талдап, мәтіннің жоспарын жасайды.

2. Тҥсініксіз сӛйлем және сӛздердің мағынасын сӛздік немесе
энциклопедия арқылы ашып, қосымша әдебиеттерден ақпараттар алып, керекті
мәліметтерді конспектілеп, оқығанын ӛз сӛзімен айтып кӛреді. Мҧғалім
оқушыларды мәтіндегі негізгі ойды бӛлуге ҥйрету керек. Жоспар жасау ҥшін
мәтіндер бір-бірімен ӛзара байланысты бӛліктерге бӛлінеді де, әр бӛлікке атау
беріледі.

3. Қосымша әдебиеттерді қолдану ҥшін оқушылардың ӛз бетімен жҧмыс
істеу қабілеті болуы керек. Оқушылардың кітаптар мен журналдарды сыни
тҧрғыдан оқуының да ҥлкен маңызы бар. Идеялардың матрицасы - әртҥрлі
авторлардың еңбектеріндегі біртекті ойлар мен қҧбылыстарға салыстырмалы
сипаттама беру.

Оқытуда қолданылатын кӛрнекілік әдістер.
Кӛрнекілік әдісі. Әл-Фараби "Оқытудың негізгі әдісі - кӛрнекілік" деп,
оның мақсаттарын, тәсілдерін (тҥсіндіру, әсерлендіру, есте қалдыру) ҧсынады.
Оқу материалын меңгеру кӛп жағдайда оқыту процесінде қолданылатын
кӛрнекі қҧралдарға және техникалық қҧралдарға байланысты.
Кӛрнекілік әдісі оқытудың сӛздік және тәжірибелік әдістерімен ӛзара
байланыста қолданылады және қҧбылыстармен, объектілермен оқушыларды
таныстырғанда олардың сезім мҥшелеріне әсер етіп, алуан тҥрлі сурет,
кӛшірме, сызба арқылы қҧбылыс, процесс, объектілердің символдық
бейнелерін немесе оларды табиғи кҥйінде қабылдайды. Қазіргі мектепте осы
мақсатпен экрандық және техникалық қҧралдар кең қолданылады. Кӛрнекілік
әдістерін шартты тҥрде екі ҥлкен топқа бӛлуге болады: иллюстрация және
демонстрация.
Иллюстрация әдісі арқылы оқушыларға иллюстрациялық қҧралдар – атап
айтсақ: плакат, кесте, картина, карта, тақтадағы суреттер, ҥлгілер кӛрсетіледі.
Демонстрацияның (кӛрсету) оқыту әдісі ретіндегі ерекшеліктері -
демонстрация әдісі арқылы заттар мен қҧбылыстар тәжірибе жасау арқылы

12

немесе техникалық қҧралдардан, кинофильмдерден, диафильмдерден
кӛрсетіледі.

Оқу процесіне жаңа техникалық қҧралдарды енгізу (теледидар,
видеомагнитофондар) оқытудың кӛрнекілік әдісінің мҥмкіндіктерін кеңейтеді.
Қазіргі уақытта кӛрнекі қҧралдың жаңа тҥрі – жеке тҧлғалар қолданатын
компьютерлерге ерекше кӛңіл бӛлініп, мектептерде электронды-есептегіш
техникасы кабинеттерін қҧру міндеті шешілуде, оқу процесіне белгілі бір
жағдаяттарды және процестерді ҥлгілеуге мҥмкіндік беретін компьютерлерді
енгізу міндеті де қолға алынуда. Олар оқушыларға бҧрын оқулық мәтінінен
меңгерілген кӛптеген процестерді қозғалыста, кӛрнекі тҥрде кӛруге мҥмкіндік
береді. Компьютерлер, кӛрнекілік әдістерінің оқыту процесіндегі
мҥмкіндіктерін елеулі тҥрде кеңейтеді.

1.2. Жалпы білім беретін мектептердегі тіл пәндерін оқытудың белсенді
әдістерінің алғы шарттары

Оқытудың кӛрнекілік әдісінің шарттарды:
• кӛрнекіліктің оқушылардың жасына сәйкестігі;
• кӛрнекілікті сабақтың керек сәтінде қолдану;
• демонстрацияланған затты барлық оқушылардың кӛруі;
• иллюстрацияның ең бастысын, мәндісін нақты бӛлу;
• қҧбылыстарды демонстрациялау кезінде берілетін тҥсініктерді мҧқият
ойластыру;
• демонстрацияланатын кӛрнекіліктің оқу материалы мазмҧнымен сәйкес
келуі;
• кӛрнекі қҧрал мен демонстрациялық қондырғылардан керекті
мәліметтерді табуға оқушыларды қатыстыру.
Оқытудың тәжірибелік әдістері арқылы оқушылар тәжірибелік қызметпен
айналысып, тәжірибелік іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырады.
Тәжірибелік әдістер: жаттығулар, зертханалық және практикалық жҧмыстар.
Жаттығу кӛмегімен ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекет меңгеріледі. Ол
барлық пәндерді оқуда, оқу процесінің тҥрлі кезеңдерінде қолданылады. Оның
сипаты және әдістемесі оқу пәнінің ерекшелігіне, нақты оқу материалына,
оқушылардың жасына байланысты. Жаттығу сипатына қарай ауызша, жазбаша,
графикалық және оқу еңбек деп бӛлінеді.
Оқушылардың ӛз бетімен жҧмыс істей білу деңгейіне қарай жаттығулар
бірнеше тҥрге бӛлінеді:
• белгілі білімдерді еске тҥсіріп, оны бекіту мақсатындағы жаттығулар;
• білімді жаңа жағдайда қолданып жаттығу.
Егер оқушы іс-қимылдарды ауызша айтса, онда оны тҥсіндіру арқылы
жаттығу деп атайды. Мҧғалім оқушы іс-әрекетінен қателіктер тауып,
оқушылардың іс-әрекетіне тҥзетулер енгізеді.
Жаттығулардың ерекшеліктері: Ауызша жаттығулар логикалық ойды, есті,
тілді оқушылардың зейінін дамытуға кӛмектеседі.

13

Жазбаша жаттығулар білімді бекіту және оны қолдану іскерлігін жасауда
қолданылады. Оларды қолдану логикалық ойды дамытуға, жазбаша тіл
мәдениетін, ӛздікті дамытуға кӛмектеседі. Әрбір оқу пәнінің міндетті бӛлігі -
ана тілінен шет тіліне аудару, берілген тақырыпқа шығарма жазу, суретпен
жҧмыс, ӛз бетімен мысалдар және есептер, кесте қҧрастыру, диаграмма,
баяндама, кӛрініс әзірлеу. Жаттығуды орындау алдында оқушыларға теориялық
материал тҥсіндіріліп, нҧсқау беріледі. Жазбаша жаттығулар: ана тілі, шет тілі,
математика, т.б. пәндерде орындалады. Оқушы оқуға ҥйренгенде, мәтінді
мәнерлеп оқып, грамматикалық ережелерді қолданып, кӛптеген жаттығулар
жазады. Графикалық жаттығулар: кесте, сызба, технологиялық карта, альбом,
стенд жасау, экскурсия кезінде салған суреттер.

Оқу-еңбек жаттығулары: оқу шеберханаларындағы қағазбен, картонмен,
ағашпен, металмен жҧмыс істеу, әр тҥрлі қҧралдар қолдану, станок, тетіктерді
басқару, "Конструктор" ойыншықтармен жҧмыс істеу.

Жаттығу әдісіне қойылатын талаптар:
• оны орындауға деген оқушылардың саналы кӛзқарасы;
• жаттығуларды орындаудағы дидактикалық сабақтастық: алдымен оқу
материалын тҥсінуге кӛмектесетін, содан кейін есте сақтауға, қолдануға,
оқылғанды жаңа жағдаяттарда ӛздігінен, шығармашылықпен қолдануға, жаңа
материалды бҧрын меңгерген білім, іскерлік және дағдылар жҥйесіне қосуға
мҥмкіндік беретін жаттығуларды орындау.
Тҥсіндірмелі-иллюстративтік әдіс. Бҧл әдіс арқылы оқушылар
ақпараттарды меңгереді. Оны басқаша ақпараттық-рецепция (қабылдау) әдісі
деп атайды. Осы әдіс арқылы мҧғалім дайын ақпараттарды оқушыларға тҥрлі
қҧралдармен тҥсіндіреді, ал оқушылар ақпараттарды тҥсініп, естерінде
сақтайды.
Ақпараттар әңгіме, дәріс, тҥсіндіру, кітап, қосымша қҧралдар, кӛрнекі
қҧралдар арқылы беріледі. Мҧғалім – есептер шығарады, теоремаларды
дәлелдейді, жоспар қҧруға ҥйретеді. Оқушылар - мҧғалімнің іс-әрекетін
қайталайды, тыңдайды, кӛрнекіліктеріне қарайды, заттармен жҧмыс істейді,
оқиды, бақылайды, жаңа оқу материалдарын бҧрынғы білімдеріне қосады.
Тҥсіндірмелі-иллюстративтік әдіс арқылы адамзат жинақтаған тәжірибені
аз уақыт ішінде беруге болады. Оның пайдасы ғасырлар бойы тексерілген және
кӛп елдерде қолданылады.
Кӛп ғасырлар бойы білім беру ҥшін мҧғалімнің сӛзі, оқу кітаптары,
жҧтаңдау кӛрнекі қҧралдар қолданылады. Қазір ақпараттар техникалық
қҧралдар арқылы да берілуде. Олар арқылы ғалымдармен, жазушылармен,
суретшілермен, әртістермен, конструкторлармен, т.б. кездесу ӛткізуге болады.
Оқу кинолары, телехабарлары зат және қҧбылысты жақсы қабылдап,
тҥсінуге кӛмектеседі. Олар арқылы ӛсімдіктің қалай ӛсетінін, ғарыштағы
микроағзалардағы қҧбылыстарды кӛреді. Жҧмыс істеп тҧрған ҥлгілерді, табиғи
объектілерді демонстрациялауды кең қолдану керек.
Репродуктивтік әдіс. Бҧл әдіс арқылы мҧғалім оқушының іскерлігін және
дағдыларын қалыптастырып, тапсырмалар беріп, ӛзі меңгерткен білімді,
ҥйреткен іскерлік дағдыларын оқушыларға қайталатады. Оқушылар мҧғалімнің

14

есебіне ҧқсас есептер шығарып, тіл сабақтарында ҥлгі бойынша жіктейді,
септейді, жоспар қҧрып, мҧғалімнің нҧсқауымен станоктармен жҧмыс істеп,
химиядан, физикадан тәжірибе жасайды.

Репродуктивтік әдіс мҧғалімнен ҧйымдастырушылық қабілетті талап етеді.
Мҧғалім сӛздік, кӛрнекілік, тәжірибелік әдістер арқылы жаңа оқу материалын
тҥсіндіреді, ал оқушылар оларды тапсырмаларды орындау ҥшін қолданады.

Оқушыларға берілетін нҧсқаулар жетілдіріліп, жауаптары бар
бағдарламаланған оқулықтар жасалуда. Оларға ауызша тҥсіндіру, қалай жҧмыс
істеуді айтумен қатар, жҧмыс істеуге керек сызбалар, кинодан ҥзінділер
кӛрсетіледі.

Білімнің кӛлемі кӛп болғанда репродуктивтік әдіс тҥсіндірмелі-
иллюстративтік әдіспен бірге қолданылады.

Оқушыларға алгоритм беріледі. Алгоритм - оқушыға зат не қҧбылысты
толық білуге кӛмектесетін бағыт беретін іс-әрекеттердің жҥйесі. Оқушыларға
конспектілеудің, салыстырудың, есеп шығарудың алгоритмдері беріледі.
Алгоритмдер бірнеше операциялары бар дағдыларды қалыптастыруға пайдалы,
себебі кҥрделі іс-әрекеттен оның жеке операциялары бӛлінеді.

Репродуктивтік әдіс бағдарламалық оқытумен тығыз байланысты. Ол
арқылы тәжірибелік жҧмыстар атқарылады. Оқушылар ӛз бетімен меңгере
алмайтынын, олар ҥшін мҥлдем жаңа тақырыптарды репродуктивтік әдіспен
беру керек.

Аталған әдісті шектен тыс қолдану жаттандылыққа әкеліп, оқушының
шығармашылығын, ақыл-ойын дамытпайды. Себебі репродуктивтік әдісті
қолданғанда оқушылар ҥлгі, нҧсқау бойынша жҧмыс істейді.

Мәселелік жағдаятты тудырудағы мақсат - оқуды қиындату арқылы оқу
материалдарын меңгерту, баланың ақыл-ойын жҧмыс істету. Мәселелік жағдаят
сҧрақтар қою, болжам айту, дәлелденбеген пікірлерді талдату арқылы
жасалады. Оқылып отырған қҧбылыстың сызбасы, диаграммасы жасалады.
Оқушылар шығармашылықпен жҧмыс істеп, білімдерін емін-еркін естеріне
тҥсіреді. Мәселелік әдіс оқушыларды тапқырлыққа, қарама-қайшылықтарды
тҥсінуге, болжамдар айтуға, дәлелдер келтіруге, шешім табуға ҥйретеді.

Ішінара ізденіс немесе эвристикалық әдіс. Оқушыға мәселені ӛз бетімен
шешуге ҥйрету ҥшін, оған шағын зерттеу жҧмыстарын беру керек. Мҧғалім
картиналар, қҧжаттар кӛрсетіп, оларға сҧрақ қоюды ҧсынады, фактілерден
қорытынды шығартады, ҧсыныстар айтқызады. Эвристикалық әдіс арқылы
сабақ ӛткізетін мҧғалім алдын ала мәселені шешуге алып келетін,
оқушылардың білімдерін еске тҥсіртетін сҧрақтар әзірлейді.

Эвристикалық әңгіме ҥшін қҧрастырылған сҧрақтар мәселелік сипатта
болады. Оқушылар ізденеді, шығармашылықтарын кӛрсетеді. Оқушылар жеке
мәселелік сҧрақтарды шешсе, онда ішінара – ізденіс әдісінің қолданылғаны.
Мҧғалім тапсырма әзірлеп, оның қай жерлерін оқушылар зерттеу арқылы
орындайтынын белгілейді.

Зерттеу әдісі шығармашылық жҧмыс тәжірибесін жақсы ҥйрену ҥшін
қолданылады. Зерттеу әдісі арқылы оқушы білімін қолданып, ғылыми таным

15

әдістерімен жҧмыс істеп ҥйреніп, жаңа мәселелерді шешу тәжірибесін
жинақтайды.

Зерттеу жҧмыстары сабақта, ҥйде орындалып, бір аптада, бір айда
орындалатын тапсырмалар жоспарланады. Мысалы, әдебиеттің мҧғалімі
"Қазақстан жазушыларының нарық кезінде жазған шығармалары" - деген
тақырыпта тапсырма береді. Оқушылар барлық жҧмысты ӛз беттерімен
орындайды.

ІХ-Х сынып оқушыларын әдебиетті іріктеуге, аннотация жасауға,
конспектілеуге, картотекалар жасауға, жоспар жасауға, материал жинауға, оның
жоспарын жасауға, қҧрастыруға, баяндауға ҥйрету керек.

Зерттеу кезеңдері: 1) факті, не қҧбылыстарды бақылау, зерттеу; 2)
зерттелетін мәселелерді анықтау; 3) мәселені шешу жӛнінде жорамал айту; 4)
зерттеудің жоспарын жасау; 5) зерттеу; 6) нәтиже; 7) оны қолдану туралы
ҧсыныс.

Оқушының шешетін мәселелері оқу бағдарламасына ену керек. Оқушының
зерттеуі ғалымның зерттеуіне ҧқсас, кҥрделі болмау керек. Оларды әдіскер-
ғалымдар жасайды.

Оқу-танымдық іс-әрекетті ҧйымдастыру әдісі
Дедуктивтік әдіс арқылы мҧғалім ережелерді, формулаларды, заңдарды
тҥсіндіріп, оны оқушы меңгереді. Аталған әдіс оқу материалын тез меңгеруге
кӛмектесіп, абстрактылы ойлауды дамытады. Оны теориялық материалдарды
оқуға, есептер шығаруда қолданған дҧрыс. Эвклидтің элементарлық
геометриясы дедуктивтік әдіспен оқытылады. Бірақ оқушылардың дайындығын
қатаң тҥрде ескеру керек. Егер олар кейбір ҧғымдарды, теорияларды білсе, онда
мҧғалім оларды жеке зат және қҧбылыстарды меңгерту ҥшін қолданады.
Дедукция әдісі арқылы оқушы ӛзі білетін қорытындыларды, ережелерді,
ғылыми заңдарды бақылау жҥргізгенде, тәжірибе жасағанда, жаттығу жазғанда
қолданады. Мысалы, теңіз кемелерінің қанша тонна жҥк кӛтеретінін білу ҥшін
Архимед заңы қолданылады. Жазбаша жаттығу жазғанда белгілі
грамматикалық ережелер қолданылады.
Индуктивтік әдіс. Индукция - латын сӛзі. Оқушыларды белгілі бір
қорытындыларға әкелу. Алдымен оқушыларға жеке заттар, қҧбылыстар
тҥсіндіріледі, фактілерден қорытындылар шығартады. Индукция әдісі
дедукциямен бірге қолданылады.
Осы екі әдіс арқылы ой-тҧжырымдарын жасау - оқытудың логикалық
негізі болып табылады. Оқу пәнінің мазмҧны, логикасы бағдарламасы
индукция әдісін қолдануды талап етеді. Индукция әдісі бастауыш сыныптарда
жиі қолданылады. Себебі Бҧл жастағы балалар нақты жеке қҧбылыстарға
қызығады. Олардың кейбір белгілерін анықтап, талдап, қорытындылар
жасайды. Осылайша жасалған ҧғымдарын сӛз арқылы айтады. Осы кезден
бастап дедукция әдісі қолданыла бастайды.
Импрессивтік әдістер. Импрессия (латын сӛзі, әсер, толғаныс, сезім) әдісі
арқылы балалар мен жастар немесе ересектер шығарма және оның авторы
туралы ақпарат алып, оны талдап, шығарманық негізгі идеясын айтады.

16

Оқушы шығарманық негізгі идеяларын оның кейіпкерлерінің мінез-
қҧлқымен, жҥріс-тҧрысымен салыстырады, ӛзінің сӛзі мен ісіне ойлана қарай
бастайды. Осы әдісті әдеби шығармаларды, сахналық қойылымдарды,
кинофильмдерді, сәулет ӛнері, саз ӛнері шығармаларын және адамның мінез-
қҧлқын талдау ҥшін қолдануға болады. Бҧл әдісің тиімділігі ең алдымен
шығармаларды іріктеуге, мҧғалімнің оқушыларды әсерлендіре білуіне,
оқушылардың ӛз ойын басқалармен бӛлісе алуына байланысты.

Экспрессивтік әдістер. Экспрессия (латын сӛзі, бейнелеу) әдісі арқылы
жасалған жағдайда оқушылар нақты қҧндылықтар жасап, ӛздерін танытады.
Оның жақсы мысалы оқушылардың сахналық қойылымдарда тҥрлі рӛлдерде
ойнауы, сценарий жазулары, режиссер, ҧйымдастырушы болулары, қарапайым
шығарманы сахнаға лайықтап қоюы.

Мҧғалім экспрессивтік әдіс арқылы топқа және жеке оқушыларға сурет
салдырып, мҥсін жасатады, қысқа метражды фильм шығартады. Оқушылар
жҧмысының кӛрмесі, тарихи оқиғаларды сахнаға лайықтап қою да
экспрессивтік әдіс арқылы жасалады.

Адамдардың қарым-қатынасын әнмен айтылатын қысқа комедиялы пьеса
немесе психологиялық драма тҥрінде кӛрсету оқушыны жақсы болуға
тәрбиелейді.

Бала тебірене, толғана отырып рухани қҧндылықтарға баға береді. Бҧл баға
ӛзгермейді.

Экспрессивтік әдіс оқушылардың шығармашылық белсенділігін туғызады,
фотоаппарат, ҥнтаспа, радио, теледидар, ҧлғайтқыш аппараттар, кинокамера,
кҥйтабақ, бейнемагнитафондар адамдар жасап шығарған рухани мәдениетті
кӛруге, ҥйренуге кӛмектеседі, тәрбиеленушілердің біліктілігін арттырады.

Ынталандыру әдісі
Қызығушылықтың ҥш тҥрі:
• іс-әрекетке деген оң кӛзқарастың болуы;
• танымның баланы жақсы сезімге бӛлеуі;
• іс-әрекеттің баланы ынталандыруы.
Оқыту процесінде баланың оқу іс-әрекетіне оң кӛзқарасын туғызу керек.
Оқылып отырған материалдың оқушыны тебірентуі, қуанышқа бӛлеуі, таң
қалдыруы, аяушылық сезімін тудыруы сабақтың мақсатына жетуді тездетеді.
Педагог ақын М.Жҧмабаев ақыл кӛріністері әсерленуден пайда болады,
әсерленудің кҥшті болуы, жалғасып дамуы ҧғымның дҧрыс болуының кепілі
деп кӛрсетеді.
Атақты ғалымдардың және қоғам қайраткерлерінің ӛмірі мен қызметі
туралы кештер, кӛркем әдебиеттен ҥзінділер оқу танымдық қызығушылықты
арттырады.
Мҧғалімнің сӛйлеу мәдениеті де оқушы сезіміне әсер етеді. Оқулық
тақырыптарының мазмҧны - оқу іс-әрекетіне қызықтыратын негізгі қҧрал.
Оқуға қызықтырудың ӛте жақсы әдісі - танымдық ойындар. Пікірсайыстар
да оқушыны оқуға қызықтырады. Ҥлгерімі тӛмен оқушыларды жеткен
жетістігіне қуанту да олардың оқуға ықыласын арттырады.
Жауапкершілікті қалыптастыру әдістері.

17

Тәсілдері:
• оқушыға оқудың ӛзіне және қоғамға пайдасын тҥсіндіру;
• талап қою;
• талаптарды орындауға ҥйрету;
• ӛз міндеттерін жақсы атқаратындарды мадақтау;
• керек жағдайда жазалау әдісін қолдану;
• оқушыға кемшіліктерін айтып, оларды тҥзетуге кӛмектесу. Оқушыға
оқудың ӛзіне және қоғамға пайдасын тҥсіндіру ҥшін мҧғалім ӛндірістің
дамуына ғылымның қалай әсер еткенін айтып, білімділік еңбек ӛнімділігін
арттырып, жаңашылдыққа әкелетінін дәлелдейді.
Оқушыға оқудың пайдасын тҥсіндіру. Жаратылыс-математика бағытын
таңдаған балаларға қоғамдық ғылымдардың, қоғамдық бағыттағы пәндерді
тереңдетіп оқитын оқушыларға жаратылыс-математика бағытындағы пәндердің
пайдасын тҥсіндіру ҥшін ӛндіріске экскурсияға, мәдени орталықтарға,
кітапханаларға экскурсияға апарудың, Қазақстан Республикасы Ҥкіметінің
дарынды балаларға жасап отырған қамқорлығын, тҥрлі олимпиадаларға
қатысудың, мамандығын растайтын қҧжаттардың тіршілік ҥшін маңызын
тҥсіндірудің пайдасы зор.
Оқуға байланысты талаптар қою әдісі арқылы оқушыларға барлық пәндер
бойынша бағалау ӛлшемдері, мектептің ішкі тӛртібі, оқушылардың қҧқықтары
мен міндеттері тҥсіндіріледі. Оқушыларды оқу жҧмысының алуан тҥрін
орындауға ҥйрету, жаттықтыру борыш пен жауапкершілікті қалыптастырады.
Ҥлгілі оқушылар мен мҧғалімдердің де бала оқуына ықпалы зор.
Ойын - оқыту әдісі
Оқыту мақсатында қолданылатын ойындардың тҥрлері кӛп. Ойын -
қанағат алу ҥшін жасалатын іс-әрекет. Ол мектеп жасына дейінгі балалардың іс-
әрекетінің негізгі тҥрі, ал оқушылар мен ересектер ойынды сабақтан және
жҧмыстан қолы бос кездерінде ойнайды. Бірақ оқуда да, еңбекте де ойын
элементтерін қолдануға болады. Ойын туралы кӛптеген теориялар бар.
Солардың бірін алғаш рет жасаған Ф.Врубель. Ол ойын арқылы бала ӛзін-ӛзі
кӛрсеткісі келеді дейді. М.Лазарус жҧмыстан кейін демалу теориясын,
Г.Спенсер ойын арқылы денедегі артық энергияны шығару, К.Крус тіршілік
ҥшін кҥреске әзірлеу ойындарының, С.Л.Рубинштейн еңбекке дайындайтын
ойындарының теорияларын жасады. Ойын туралы қазіргі кӛзқарастар оның
кӛптеген қызметін анықтап отыр. Ол баланың қажеттіліктерін,
қызығушылықтарын қанағаттандырып, оның ӛмірге бейімделуін жеңілдетеді
(Д.Б.Эльконин), болмысты тануға кӛмектеседі. Ойын арқылы бала білім алады,
тәрбиеленеді, қоғамды қҧрметтеуге ҥйренеді, ынтымақтасып жҧмыс істеуге
дағдыланып, ҧтылуға емес, ҧтуға тырысады. Оқушылар ертегілерді, аңыздарды,
әдеби шығармаларды, ӛмірден алынған оқиғаларды сахнаға лайықтап қойып,
ӛздері тҥрлі рӛлдерде ойнайды.
Мҧғалімдер кӛптеген танымдық ойындар ӛткізеді. Ойын тҥрінде болатын
саяхат, электрлендірілген викториналар арқылы белгілі бір ауданның
жануарлар дҥниесі, ҧшақ, корабльдердің тҥрлері оқылады. Алуан тҥрлі

18

ребустар, сӛзжҧмбақтар, қҧпияхаттар, сӛзтуымдар, логикалық есептер білім
береді және оқушыларды ынталандырады.

Идеялар банкі. Бҧл әдіс ой майданы деп аталады. Топтық алдына бір
міндет қойылады, осы міндетті шешу ҥшін топ мҥмкіндігінше жаңа, тың
ҧсыныстар айту керек. Барлық ҧсыныстарды топ жинап алып, оларға баға
береді. Бҧл әдіс арқылы проблемалық жағдаят жасалып, оны шешу туралы
ҧсыныстар айтылып, ол ҧсыныстар тексеріліп, бағаланады және ең жақсы
ҧсыныстар таңдалып алынады.

Ой майданы әдісін 1939 жылы А.Ф.Осборн бірінші рет қолданған. Ол
балаларға ҧнаған, себебі олар ӛздеріне қызықты мәселелерді шешіп отырған.
Ой майданының ҧзақтығы 1-2 сағатқа созылған. Бҧл әдіс арқылы ӛткен
сабақтың нәтижелі болуы мҧғалімнің біліктілігіне, топтың даму деңгейіне
байланысты. Топта он адам болғаны жақсы, бірақ топ мҥшелерінің санын
кӛбейтуге болады. Бҧл әдіс арқылы педагогикалық бӛлімнің студенттері шағын
топтарға бӛлініп, мектеп оқулығынан бір тақырыпқа әзірленіп 5-20 минут сабақ
береді, содан кейін сабақ талқыланады, бағаланады, оны келесіде жақсы ӛткізу
жолдары белгіленеді. Сабақты тҥгел бейне жазбаға жазу оны талдауды
жеңілдетеді. Бҧл әдіс мҧғалімдік жҧмысқа дағдыландырады. Оны шет тілін
оқытуда пайдалануға болады.

Оқыту әдістерін жетілдіру бҥгінгі кҥннің басты мәселесі болып отыр.
Оқыту әдістерінің тиімділігін арттырып, оқытудың жаңа нысандары мен
тәсілдерін меңгеру қажеттігіне педагогикалық зерттеулерде айрықша маңыз
беріледі.

Алайда, оқыту әдісін таңдау - кҥрделі процестің бірі. Кейбір әдістерді
қолдануда біржақты асыра сілтеушілікке жол бермеу керек. Әр тақырып
оқытудың ерекше тәсілдері мен жолдарын талап етеді. Соңдықтан, оқытуда әр
тҥрлі әдістерді қолдану қажет.

Сабақтың тақырыбы мен мақсатына, оқу материалының мазмҧны мен
кӛлеміне, оқушылардың дайындық дәрежесіне сәйкес, сабақтың қҧрылысы мен
оқу әдісін ҧдайы толықтырып отыруды мҧғалім ӛзі белгілеп, ӛзі таңдап алады.

Оқыту әдісін таңдауға ықпал ететін шарттар:
1. Оқыту әдістерін оның мақсат-міндеттеріне, оқушылардың жас және
таным әрекетінің ерекшеліктеріне сай қолдану;
2. Мектептің материалдық - техникалық негізін ескеру;
3. Мектептің орналасқан жерін ескеру. Мысалы, қала мектептерінде
оқушыларды ӛндіріс орындарына экскурсияға, ауыл мектептерінде мектеп
жанындағы учаскелерге, табиғатқа, ауылшаруашылық ӛндірісіне апару;
4. Мҧғалімнің шығармашылығы және шеберлігі. Оқытудың нәтижелі
ӛтуіне негіз болатын сабақ мақсатының айқындығы. Себебі оқу материалын
баяндауда негізгі идеясын немесе оқушылардың іс-әрекетін анықтап алмай,
оқыту мақсатына жету мҥмкін емес.
Бҧл бағдарлама жаңа буын оқулықтарының талаптарын жҥзеге асыруда,
оқушылардың білім деңгейін кӛтеруде, балаларды шығармашылыққа баулуға,
ойларын еркін айтуға, тез арада дҧрыс шешім қабылдауға кӛмектесетін бірден –
бір тиімді технология.

19

ТАРАУ 2. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ

МЕН ӘДЕБИЕТІ ПӘНДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ БЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕРІ

2.1 Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерін оқытудың белсенді әдістерінің тҥрлері.

Бағдарлама модульдерінің бірі-бірлескен топтық жҧмыс. Оқушылардың
бірлескен жҧмыстарын 5-6 оқушыдан қҧралған шағын топтарда
ҧйымдастырған жҧмыс сабақтың мазмҧнын айқын ашуға мҥмкіндік береді және
де топтың барлық мҥшелеріне еркін сӛйлеуге жағдай туғызады. Топтың бір-
бірімен сәлемдесуі, аудиторияда психологиялық жағымды ахуал қалыптастыру
мақсатындағы әдіс – тәсілдер:

1. «Шаттық шеңбері» әдісі.
Мақсаты: оқушыларды сергіту сәті.
Сипаттамасы:
Балаларға ерекше кӛңіл-кҥй сыйлау. Шаттық шеңберінде тҧрып, махаббат
періштесі сыйлаған «сиқырлы таяқшаны» бір-біріне бере отырып, жақсы сӛздер
мен игілікті тілектер айтады. Таяқшаның кӛмегімен мейірімді сиқыршыға
айналу. Мҧғалім ӛз тілегін бірінші айтады, оқушылар жалғастырады.
Тиімділігі: оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы артады.
2. «Тӛрт табиғи қҧбылыс» немесе ТТҚ жаттығуы. (Сергіту сәті)
Мақсаты: оқушыларды сергіту сәті.
Сипаттамасы:
Жаттығу «Тӛрт табиғи қҧбылыс» деп аталады. Бҧлар: жер, су, ауа,
от.Оқушылар«жер» дегенде,тӛменге аяқтарына отырып, қолдарын еденге
жеткізеді.
 «су» дегенде, қолдарын алдыға созып, суда жҥзу қимылдарын жасайды.
 «ауа» дегенде, аяқтарының ҧшымен кӛтеріледі және қолдарын жоғары
кӛтереді.
 «от»дегенде, қолдарынжоғары кӛтеріп, білектерін қозғалтып, қҧйын
жасайды.Мҧндай жаттығулар оқушылар кӛңіл-кҥйлерін кӛтеруге, бір-бірімен
шағын топта жақын, еркін қарым-қатынас жасауға пайдасы зор. Топқа
біріктіруде ӛлең қҧрастыру, тҥрлі тҥсті фигуралар, конфеттер бойынша топтасу
тәсілдерін тҥрлендіре отыра қолдануға болады.
Тиімділігі: оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы артады.
3. «Бір сӛйлем» әдісі.
Мақсаты: ҥй тапсырмасын пысықтау, жаңа тақырыпты бекіту.
Сипаттамасы:
Бҧл әдіс ҥй тапсырмасын пысықтауда, жаңа тақырыпты бекітуде тиімді
әдіс. Оқушылар тіл, ана сӛздеріне қатысты ойларын бір сӛйлемнен аспайтындай
етіп тҧжырымдайды.
Тиімділігі: уақыт ҥнемдейді.
4. «Ҥш бҧрыш» әдісі.
Мақсаты: Мәтінмен жҧмыс жасау, кӛркем бейнелеуіш сӛздерді табу.

20

Сипаттамасы: Оқушылар мәтіннен фразеологизм, мақал-мәтелдер,
кӛркем-бейнелеуіш сӛздерді тауып, стикерге жазып ҥш бҧрыш фигурасына
жабыстырады.

Тиімділігі: оқушылар мәтінді оқи отырып, мәтін ішінен кӛркембейнелеуіш
табады, мағынасын ашады.

Қиындығы: мәтіннен фразалық тіркестерді, кӛркем-бейнелеуіш сӛздерді
табуда шатасуы мҥмкін.

Шешу жолдары: оқушыларға мысал келтіре отырып, бағыт-бағдар беру.
5. «Миға шабуыл» әдісі.
Мақсаты:ҧжымдық талқылау, мәселенің шешімін іздеуде қолданылатын
тиімді әдіс. Қандайда бір проблеманы әр мҥшенің пікірін еркін тыңдау арқылы
шешу. Миға шабуыл стратегиясының ӛзіндік ережесін сақтап, дҧрыс
пайдаланса оқушының стандартты емес шығармашыл ойлауын жақсы
дамытады.
 мақсатты анықтау (сізді не қызықтырады:кӛпшілік алдындағы сӛздің
идеялары ма, әлде белгілі бір мәселені шешу қамтыла ма, әлде тақырып па?…);
 қатысушыларды ӛз идеяларын айтуға ҥндеу (кӛпшілікпен жҧмыс
жағдайында әр қатысушы кезекпен бір идеядан ҧсынуы керек, ал топтық
жҧмыста әр топтан бірнеше идея қатар ҧсынылады);
 әрбір идеяны тақтаға жазып отыру;
 басқалардың идеяларын жетілдіру мақсатында қолдану;
 идеялардың бірін-бірі қайталамайтындай анық әрі дҧрыс қҧрастырылуын,
қайталанбауын қадағалау;
 идеяларды жіктеп, жинақтап топтастыру.
Сипаттамасы:
 Миға шабуыл барысында идеяларды сынамау, бағаламау, талқыламау
және қорғамау. Топ ішіндегі жҧмыс барысында сіз тек: «Бҧл керемет идея
екен?», деп қана айта аласыз. ал жеке-дара жҧмыс жасағанда ӛз-ӛзіңізге тым
сыни кӛзбен қарамаңыз: «Айналадағылардың кҥлкісін келтіретін ақымақ идея
ғой!» деген сипаттағы ӛзіңізді – ӛзіңіз сынауыңыз креативтікпен жанаспайды
әрі жолыңызда тҥрлі кедергілерге соқтырады.
 Топ мҥшелері мейлі ол қандай болсын, әйтеуір ойларына келген кез
келген идеялардың, шешімдердің, мысалдардың барлығын ортаға тастауы
қажет. Әрбір идея толық айтылуы тиіс. Келесі кезеңде жаңа идеяларды ойлап
тапқанша, айтылғандарды електен ӛткізіп, ішінен ең ақылға сыйымдысын
таңдау оңай болады.
 Бҧл кезеңде идеялардың сапасынан гӛрі санының кӛп болуына назар
аударылады. Идеялар саны кӛп болған сайын, олардың ішінен кейбіреулерінің
ең орынды болады дегендеріне сенімділік те арта тҥседі. Егер жеке-дара жҧмыс
жасаған болсаңыз, ӛз ой-пікірлеріңізді қағазға тҥртіп жазып отырыңыз.
 Айтылғандардың ішінен енді ӛзге жаңа идеяларды ажыратып алыңыз.
Оларға тҥсінік беру мен тҥзетулер енгізу де шығармашылық шабыт қажет. Топ
мҥшелерінің қай қайсысы да идеяларды жетілдіруге, басқа нҧсқаларын ҧсынуға
қҧқылы. Сондықтан қолыңызда бар идеяларды тағы бір екшеп қарау артық

21

болмайды, мҥмкін олар тағы да бір жаңа идеялардың тууына алғышарт
қалыптастыруы ғажап емес.

«Миға шабуыл» процесі. Биік нәтижеге жетудің кілті мен алтын ережесі
қатысушылардың белсенділігінен туындайтын достық қатынастың қалыптасуы.

Тиімділігі: «Миға шабуыл» соңында жеке адам немесе топтар айтылған
ойлардан жалпы қорытынды жасау ҥшін процестің нәтижесін қарастырады.

Қиындығы: уақытты кӛп қажет етеді.
Шешу жолы: шектік уақыт беру.
6.«ДЖИГСО» немесе «Зигзаг» әдісі.
Мақсаты: жалпы мәселені алдымен жҧпта сосын ҧжымда талқылау.
Сипаттамасы:Алдымен сынып 4 топқа бӛлініп отырады – бҧл жҧмыс
немесе бастапқы топтар деп аталады. Бірдей мәтін бӛлігін алған оқушылар енді
эксперт немесе жанҧя топтарын қҧрады, яғни эксперт топтар басқа топ қҧрады,
мәтіннің бірдей бӛліктерін талдайды. Тӛрт логикалық бӛлікке бӛлінген мәтіннің
1 – бӛлігін бірлер, 2 — бӛлігін екілер, 3 — бӛлігін ҥшіншілер, 4, 5- бӛліктерін
— бесінші және тӛртінші топқа бӛлінетін оқушылар алады. Келесі кезекте
бастапқы топтар қайта табысып, ҥйреніп келген бӛліктерінің мазмҧнын ортаға
салады.
Тиімділігі: мәтін толық қамтылып, мазмҧнын ортаға салады.
Қиындығы: оқушы оқығанын толық жеткізе алмаса, мәтін толық
меңгерілмей қалады.
Шешу жолы: топ мҥшелеріне ҥлкен жауапкершілік арту.
7. «Кубизм» әдісі.
Мақсаты: Кубикпен жҧпта немесе топта жҧмыс жасайды.Тақырыппен
терең танысып, әртҥрлі ойлау дағдыларын жҥзеге асыру.
Сипаттамасы: Ойын арқылы оқыту. Кубиктің алты жағына жазылған
сӛздер бойынша жҧмыс жасайды. Қандайда бір затты жан жақты талдайды,
талқылайды, сол арқылы білімдерін қайталайды, жаңа білім қосады.
Сипатта (тҥрі, тҥсі, кӛлемі)
Салыстыр (ҧқсастығы, айырмашылығы)
Ҧсын (қалай, қай жерде пайдаланылады?)-
Дәлелде (қарсы және қарсы емеспін)
Талда (қалай жасалған, неден тҧрады?)
Ой толғау (бҧл неден жасалған?)
Кубикпен жҧпта немесе топта жҧмыс жасайды.
Тиімділігі: тақырып бойынша рефлексия жасайды, ҧсынылған проблема
бойынша ӛз кӛзқарасын шығармашылық тҧрғыдан жеткізе біледі.
8. «Кластер» (топтастыру) әдісі.
Мақсаты: оқылып жатқан проблема бойынша толыққанды тҥйіндеме
жасау.
Сипаттамасы:
Бҧл тәсілдің авторы американдық Гудлат. Стратегияның мәні оқу
материалын график тҥрінде жҥйелеу, яғни мәтіннің маңызды бӛлігін бӛліп,
график тҥрінде белгілі бір тәртіппен шоқ тәрізді орналастыру. Мысалы, сын
тҧрғысынан ойлауды дамыту технологиясының кезеңдерін кластер тҥрінде

22

былай келтіруге болады. Бҧл тәсілді қызығушылықты ояту және ой толғау
кезеңдерінде қолдануға болады.

Кластер қҧру ережесі:
1. Ойына келген пікірді жазуға тартынбау
2. Берілген уақыт аяқталғанша жҧмысты жалғастыру, жазу.
3. Тақырыптың басқа қырларын ашуға ҧмтылу
4. Мҥмкіндігінше кӛп идеяларды жинақтау
Тиімділігі: проблеманың қойылуын кӛрнекті сызбамен кӛрсету.
9.«Кҥзгі бақ» әдісі.
Мақсаты: Бҧл әдіс мҧғалімге сыныпты және әр оқушыны жақсы тҥсінуге
кӛмектесу.
Сипаттамасы: оқушылардан алынған материалдар келесі сабақты
дайындағанда мҧғалімге қажет және сабақты ӛткізуге кӛп кӛмегін тигізеді.
Оқушыларға бҧл әдіс білім алу мақсатын нақты анықтауға кӛмек береді,
сабақтан не кҥтетінін және қандай кедергілер бар екенін парақтарға жазады.
Мҧғалім келесі сабақта жаңа әдістерді қолдану арқылы оларды тҥсінуге және
одан әрі не болатынын, қалай жҧмыс жасау жолдарын анықтайды.
Қҧралдары: алдына ала 2 плакатқа салынған ағаштың суреттері керек.

Қҧрметті оқушылар бҥгінгі сабақта нені кҥтесіздер? Оны жасыл стикерге
жазыңыздар.

Неден қауіптенесіздер? Оны қызыл стикерге жазыңыздар.

Енді ӛз жауаптарыңды дауыстап кім оқиды? (Тілектеріңіз бойынша)
Тиімділігі: нақты білім алу мақсатын анықтайды.
10. «Коллаж» әдісі.
Мақсаты: топпен жҧмыс жасау, шығармашылық қабілеттерін дамыту, сын
тҧрғысынан ойлауға, тез шешім қабылдауға, жҥйелі тҥрде ӛз ойын айтуға
жаттықтырады.
Сипаттамасы: Оқушылар топпен жҧмыс жасау барысында парталардың
арасында қозғала алуы шарт. Сынып парталары арасы бос болуы керек.
 Сынып оқушылары 2-3 топқа бӛлінеді.
 Әр топқа бір сӛз немесе бір тақырып беріледі. Осы тақырыптың
айналасында қолдарындағы бар материалды қолданып кӛрсетулері қажет.
(Газет, журнал, суреттер, қайшы, желім, картон, тҥсті қағаздар, маркерлер,
фломастерлер). Мысалы: аяқ киім (суреттерден қиып тҥрлерін кӛрсету, қай
мезгілде киетінін айту, оларға анықтама жазу және т.б.)
Тиімділігі:Коллаж қызықты болу ҥшін мҧғалім критерийлер қоюға
болады.
а) уақыт белгілейді (1 ҧпай);
б) бірнеше тҥстерді қолдану (1 ҧпай);
в) сӛз тіркестерін жазуға (1 ҧпай);
 Жҧмыс аяқталған соң басқа топтың жҧмыстарымен танысу керек.
 Әр топ ӛз жҧмыстарын қорғайды.
 Топтар бір-бірінің жҧмыстарын бағалайды.
 Ӛздерін бағалауға уақыт береді
 Әр топ ӛз жҧмыстарын қорғайды.

23

 Топтар бір-бірінің жҧмыстарын бағалайды.
 Ӛздерін бағалауға уақыт береді.
Қиындығы: пайдаланылатын қҧралдарды кӛп қажет етеді.
Шешу жолы: пайдаланылатын қҧралдарды алдын ала ескерту қажет.

11. «Бағдаршам» әдісі.
Мақсаты: мәтін бойынша оқушылардың ойын анықтау.
Сипаттамасы: ҥш тҥс беріледі.
жасыл тҥс (келісемін),
сары тҥс (кҥмәндімін);
қызыл тҥс (келіспеймін)
Мҧғалім мәтін бойынша ақпараттар айтады. Егер олармен келісетін болса,
жауапты қолдарындағы тҥстерді кӛтеру арқылы береді.
Тиімділігі: оқушы ойын тҥспен ажырату

12. «ББҤ» әдісі.
Мақсаты: ҧсынылған тақырып бойынша ӛз білімдерін қорыту.
Сипаттамасы: оқушы алған білімін «білемін», «білгім келеді»,
«ҥйрендім» бағандарын толтыру арқылы ӛз білімдерін қорытындылайды.

Білемін Білгім келеді Ҥйрендім

Тиімділігі:ақпараттты қысқа тҥрде жазбаша тҧжырымдайды.

13. «Екі жақты тҥсіндірме кҥнделігі» әдісі.
Мақсаты: берілген тапсырма бойынша оқушы пікірін тыңдау
Сипаттамасы: кесте сызылады, бірінші бӛлігіне мәтіннен ҥзінді келтіреді,
екінші бағанына оқушы мәтінге сай ӛз ойын, пікірін жазады, ҥшінші бағанына
тақырыпқа сай мақал-мәтел жазады.

Тіркестер Оқушы пікірі
Әсемпаз болма әрнеге,
Ақын жақсы азамат болу ҥшін жақсы
Ӛнерпаз болсаң арқалан. қасиеттерді бойына жиып, жаманнан
аулақ болуды айтады.
Сен де бір кірпіш дҥниеге

Кетігін тап та, бар қалан.

Бҧл кестені ҥш жақты кҥнделік ретінде қолдануға болады:

Тіркестер Оқушы пікірі Мағыналас мақал-мәтел

24

Тиімділігі: сараптайды, жинақтайды, бағалайды.

14. «Әңгіме кестесі» әдісі.

Мақсаты: шығарманы жан – жақты талдау.

Сипаттамасы: ҥш бағанға бӛлінген кесте беріледі.

«Керқҧла атты «Қобыланды

Шығарманың аты, авторы Кендебай» ертегісі. батыр» жыры

Оқиға қайда ӛтеді?

Бас кейіпкер кім?

Кейіпкердің ертегісі қалай

басталады?

Оқиға қалай аяқталады?

Әңгіменің ең негізгі тҥйінді

ойы не?

Мағыналас мақал-мәтел

Кӛркем шығармаға талдау, салыстыру жҧмыстарында «Әңгіме кестесі»

әдісі ең ҧтымды әдістіңбірі. Тақырыбы мен идеясы, кейіпкерлері, оқиға желісі,

шешімі толық қамтылады.

Тиімділігі: шығарманы жан – жақты талдау.

15. «Эйлер шеңбері»

Мақсаты:тақырып бойынша негізгі идеяларды жинақтау, саралау.

Сипаттамасы: А.Ж.Егизбаев бойынша, тақырып бойынша негізгі

идеяларды жинақтап, саралау. Идеялар жинақталып, сараланады. А-4 параққа,

шағын постерге Эйлер шеңбері сызылып, кезекпен идеялар талқыланып,

жазылады. Не? Қалай? Неге? Нәтиже? деген мәселер бойынша идеялар

сараланады.

Тиімділігі: сҧрақ қоя отырып, нақты жауап табады.

16. «Кинометафора» әдісі.

Мақсаты: оқушылардың ой- ӛрісін, ойлау қабілетін дамыту.

Сипаттамасы: Харизма бойынша (Н.Баринова) Оқушының ой-ӛрісін,

ойлау қабілетін дамыту.Оқушының логикалық ойлау қабілеті дамиды.Бір

мәселе бойынша бейне сюжеттен ҥзінді кӛрсету арқылы баланың ӛз ойын, ой-

пікірлерін білуге болады.

Тиімділігі: кӛзбен кӛрген материал оқушы жадында жақсы сақталады.

17. «Ӛрмекшінің торы» әдісі.

Мақсаты: Жаңа материалды пысықтау, тҥйінді ойларды бекіту.

Сипаттамасы: Ӛрмекші сҧлбасына меңгерілген материалды пысықтау

мақсатында кезең-кезеңдерімен пысықтауға тиімді. Оқушылар постерге

ӛрмекшінің сҧлбасын сала отырып, басына тақырыпты, денесіне ӛзекті

ойларды, аяқтарына тірек сӛздер арқылы шешу жолдарын жазып, ӛз ойларын

тиянақтап пысықтайды.

Тиімділігі: меңгерілген материалдарды пысықтау мақсатында кезең-

кезеңдермен қорытындылау.

18. «Тҧжырымдамалық карта» әдісі.

Мақсаты: тақырып бойынша ойдың тҥйінді идеясы тауып, тҧжырымдама

жасайды.

25

Сипаттамасы: Бҥгінгі ӛтіліп жатқан тақырып бойынша тҧжырымдамалық
карта жасау (постер) тапсырылады. Карта тақырыпты ашатындай болуы керек.
Картаға сурет, кесте, ойдың тҥйінді идеясы, график салуға не дайын
материалды жапсыруға болады. Тҧжырымдамалық карта бергенде оқушыға
оның қалай бағаланатыны жайлы критерийлер беріледі не айтылады. Соңында
әр топтың жҧмысы сол критерий бойынша бағаланады. Сонымен қатар әр топ
бірін-бірі толықтырады, бағалайды.

Тиімділігі: ӛз ойын ортаға салады, жан- жақты талдайды.
19. «Сезім сыры» әдісі
Мақсаты: кӛркем шығарманы оқи отырып ӛзіндік пікір білдіреді, ойын
айтады.
Сипаттамасы: шығарманы оқыған кездегі сезімін, эмоциясын жеткізу.
Ренжідім

Қуандым

Қорықтым

Ӛкіндім

Таң қалдым

Жек кӛрдім

Тиімділігі: оқушылар ӛз ойларын ашық, эмоциясын еркін жеткізеді.
20. «Мҧғалімге жеделхат» әдісі.
Мақсаты: мәтіннен нақты ойды анықтайды.
Сипаттамасы: тақтаға оқушылар стикер жапсыру арқылы орындалады.
Оқушылар ӛздеріне жақын сӛйлемді таңдап, айтылған ойды
жалғастырады:
 бҥгінгі сабақта мен....тҥсіндім, ...білдім, ....кӛзімді жеткіздім.
 бҥгін сабақта қуантқаны.....
 мен ӛзімді.....ҥшін мақтар едім.
 маған ерекше ҧнағаны.....
 сабақтан соң маған........келді.
 бҥгін маған..........сәті тҥсті.
 қызықты болғаны.....
 ......қиындық тудырды.
 менің тҥсінгенім.....
 енді мен......аламын.
Бҧл тәсілдің тиімділігі: оқушылардың ойын анықтауға, сабаққа деген
қызығушылығын білуге, не қиындық тудырды сол мәселе бойынша ары қарай
жҧмыс жасау.
21.«Әдебиет лотосы» әдісі.
Мақсаты: оқыған әдеби шығармалар кейіпкерлері туралы мәлімет беру.
Сипаттамасы: Белгілі бір уақыт ішінде кесте толтырылуы керек.
Тиімділігі: оқыған шығармасын жан жақты ретімен талдайды.
Тегі, тҥрі:

26

Тақырыбы:

Идеясы:

Шығарманың композициялық қҧрылысы:

1. Сюжеттік басталуы;

2. Сюжеттік байланыс;

3. Шиеленісуі:

4. Шарықтау шегі;

5. Шығарманың шешімі;

6. Шығармадағы кейіпкерлер;

7. Әдеби теориялық ҧғымдар:

- теңеулер;

- эпитеттер;

- афоризмдер;

- мақал-мәтелдер:

Тиімділігі: шығарма толық талданады.

22. «Дискуссиялық карта» әдісі.

Мақсаты: материал бойынша жауап беру және бағалау.

Сипаттамасы: оқушылар алынған ақпарат бойынша ӛз ойын дәлелдейді.

«Иә» «Жоқ»

Менің дәлелім... Менің дәлелім...

Тиімділігі: оқушы ӛз ойын еркін жеткізеді.

23. «Ҥш қадамды сҧхбат» әдісі.
Мақсаты: Ӛтілген жаңа сабақты қорытындылауға, ӛз пікірін дәлелдеуге,ӛз
ойын еркін жеткізе білуге ҥйретеді.

Сипаттамасы:
1.Сҧхбат алушы:
Хабарлы сӛйлем дегеніміз не?
2.Жауап беруші:
Іс-оқиғаны баяндап,нақты бірдеңе жайында хабарлау мақсатымен
айтылған жай сӛйлемнің тҥрі.
1.Сҧхбат алушы:
Хабарлы сӛйлемнің жасалу жолдары қандай? Мысал келтір.
2.Жауап беруші:Жаңбыр жауды
3.Жинақтаушы:
Тиімділігі: сҧхбат беруші мен жауап беруші арасындағы сҧрақ-жауап
арқылы атаулы сӛйлемнің жасаллуы мен ерекшелігіне тоқталып ӛтті.т.б.

24. «INSERT» немесе «тҥртіп алу» әдісі.
Мақсаты: Бҧл әдіс оқығанын саналы тҥсінуге, ӛз ойын басшылыққа алуға,
ойын білдіруге ҥйрететін ҧтымды әдіс.
Сипаттамасы: Қолдарына қарындаш алып, «v»- білемін, «+» —
білмеймін, «-» — мен ҥшін жаңа білім (ақпарат), «?» – мені таң қалдырды —
деген белгілерді қойып отырып мәтіннің мазмҧнын тҥсінеді.

27

Тиімділігі: Оқушылар білгендерін анықтап, білмейтіндерін сҧрауға
әзірленеді. Бҧл әрекет арқылы жаңаны тҥсіну ҥшін бҧрынғы білетіндерімен
жаңа материалды байланыстыруға дағдыланады.

25. «Sinkuein» әдісі.
Мақсаты: ақпаратты қысқа да, нҧсқа жазбаша тҥрде тҧжырымдай алады.

 Сипаттамасы: «Sinkuein» әдісі немесе бес жолды өлең стратегиясы –
оқушы берілген тапсырма бойынша ӛлең қҧрастырады.

 Sinkuein алгоритм мынадай ретте беріледі:
1-тақырыптың атауы(зат есім)
2-тақырыпты сипаттайтын екі сӛз(сын есімнен алынады)
3-тақырып туралы қимылды білдіретін ҥш сӛз(етістік)
4-тақырыпқа қатысты тӛрт сӛзден тҧратын сӛз орамы.
5-бір сӛз – тақырыптың мәнін ашатын синоним сӛз.
Тиімділігі: қызығып оқиды. Жҧпта және топта талқылайды.
26. «Эссе» әдісі .
Мақсаты: Ой толғау кезеңінде қолданған тиімді.
Сипаттамасы: Мҧнда оқушылар тақырыптық ішкі сырын терең тҥсініп, ӛз
пікірін, ӛз ойын дҧрыс жеткізіп, оқу материалының негізін анықтап, сол
арқылы оларды ӛмірмен байланысын жазады.
Тиімділігі: «Эссе» стратегиясы бойынша ӛз ойынан әр тҥрлі пікірлер
қҧрастырып, оны дәлелдеуге ҥйренеді.
27. «RAFT» әдісі.
Мақсаты: оқыған мәлімет бойынша ӛз ойын талдайды, топта жазған
хаттарын талқылап кері байланыс орнатады.
Сипаттамасы: Оқушы қандайда бір объектіні алып, сол рольге еніп ӛз
ойын хатқа жазады. Бҧл стратегияны қолдануда бала сол зат туралы ойын жазба
тҥрде, бірінші жақта хабарлайды. Мысалы: Мен қазақтың қара домбырасымын.
Менің кҥмбірлеген қоңыр ҥнімді ҧнатпайтын қазақ жоқ. Мен әр қазақтың
тӛрінде ілулі тҧрамын. Мен адамның кӛңіл – кҥйін шектерім арқылы
жеткіземін. т.с.с
Тиімділігі: жазу дағдысы қалыптасады.
28. «Венн диаграммасы» әдісі.
Мақсаты: оқылып жатқан проблема бойынша білімін ӛзектендіру,
салыстыру, пайымдау.
Сипаттамасы: Екі зат немесе мезгілдің (объектінің) айырмашылығы мен
ҧқсастығы жазылады. Бір біріне айқасқан екі немесе ҥш шеңбер.(тек шеңбер
ғана болу керек деген қате тҥсінік) Екі жағына салыстырылады, ал айқасқан
жеріне ортақ қасиеті жазылады. Оқушылардың ойлары аршылып, салыстыру
сияқты кҥрделі операция жҥзеге асады.
Тиімділігі: салыстыру нәтижесінде презентация жасау.
29. «Геометриялық фигуралар» әдісі.
Мақсаты: оқушының сӛздік қорын, әдеби, мәдени сӛйлеу тілін, кҥрделі
ойлау қабілетін дамыту бҧл стратегияның қҧралдары геометриялық пішіндер.
Сипаттамасы: бҧл стратегияның қҧралдары геометриялық пішіндер.
Себебі бала оқылып отырған мәтіннің кейіпкерлерінің мінез-қҧлқына,

28

сипаттама бере отырып қорытынды жасайды. Кейіпкерлерді тҥрлі
фигуралардың сипатына қарай ҧқсастығын табады. Жҧмыс жҧпта немесе топта
орындалады. Алғашқы кездерде бҥкіл сынып ҧжымымен ӛткізуге болады.

Тиімділігі: кейіпкерлерінің мінез-қҧлқына оңай талдау жасайды.
Қиындығы: геометриялық пішіндерді ажырату.
Шешу жолы: геометриялық пішіндер туралы мәлімет беру.
30. «Т кестесі» әдісі.
Мақсаты: Оқушылардың ойлау қабілетін, есте сақтау қабілеттерін
дамытады.
Сипаттамасы: қарама – қарсы нәрселерді сӛздерді тере білу. Бҧл жҧмыста
салыстыру, салыстыра отырып топтастыру сияқты процестер жҥзеге асады. Т
кестесін тақырыпты ашарда пайдаланылса, жаңа материалды тҥсінуге
дайындық болады. Іс – тәжірибеде ҥй тапсырмасына да беріліп жҥр. Кіші жас
оқушыларына кескін, сурет тҥрінде орындауға болады.
Тиімділігі: Бҧл стратегия жҧпта, топта, жеке орындала береді.
31. «Қолпаштау» әдісі.
Мақсаты: оқушының жігерімен жҧмыс жҥргізу.
Сипаттамасы: Оқушылардың бір-бірінің жҧмыстарына шапалақпен,
смайликпен, тҥрлі тҥстермен және «Жарайсың», «Сенеміз», «Біріміз бәріміз
ҥшін, бәріміз біріміз ҥшін» деген ынталандырушы сӛздермен қолдау жасайды.
Тиімділігі: оқушы жаны жадырайды, сабаққа деген қҧлшынысы артады.
32. «Бес саусақ» әдісі.
Мақсаты: оқушының алған білімдерін бағалау.
Сипаттамасы:
 Бас бармақ – ӛзімді қалай сезіндім?

 Балаң ҥйрек – басқаларға кӛмегім тиді ме?

 Ортан терек – бҥгінгі кӛңіл кҥйім қандай болды?

 Шылдыр шҥмек – бҥгінгі сабақ ҧнады ма?

 Кішкентай бӛбек – бҥгін не ҥйрендім?
«Бес саусақ» әдісі, оқушының бір-біріне бес саусақтай бірігуіне ықпал
ету.Бас бармақ – басты мәселе. Балалы ҥйрек – бірлесу. Балалар параққа
алақандарын қойып, оны жиегімен қаламмен айналдырып ӛтеді. Осыдан соң
олар сабақ туралы мынандай сҧрақтарға жауап беріп, салынған саусақтарына
жазады.
1.«Бас бармақ»- басты мәселе. Бҥгінгі сабақта ең қҧнды мәселе не болды?
2 «Балалы ҥйрек»- бірлесу. Қалай жҧмыс жасадым, кімге кӛмек бердім,
кімді риза жасадым?
3.«Ортан терек»- ойлану. Мен бҥгін білім мен тәжірибе алдым?
4 «Шылдыр шҥмек»-шынайылық. Сабақ маған ҧнадыма? Неліктен?
5 «Кішкентай бӛбек»-кӛңіл-кҥй ахуалы. Мен сабақта ӛзімді қалайша
сезіндім?
Ортан терек – ойлану. Шылдыр шҥмек – шынайылық. Кішкентай бӛбек –
кӛңіл-кҥй ахуалы
Тиімділігі: кӛңіл-кҥймен сабақты аяқтау.

29

33. «Ашық микрофон» әдісі
Мақсаты: Оқушыны жылдам әрі тҧжырымды ойлауға дағдыландыру.
Сипаттамасы: Саймон Браунхилл бойынша
Оқушылар қолдарына микрофон ҧстап, ӛткен сабаққа байланысты немесе
ҥй жҧмысына байланысты сҧрақ қояды, екінші оқушы жауап береді.
Тиімділігі: Қҧнды ой жинақтап, ойын ашық айтады.
34. «Шахмат» әдісі.
Мақсаты: Ӛткен тақырып бойынша қайталау, кері байланысты жазбаша
жҥргізу.
Сипаттамасы: Саймон Браунхилл бойынша.Маңызды ақпарат туралы ой
бӛлісіп, жазылым, оқылым,тыңдалым мен айтылым дағдылары
қалыптасады.Шахмат тақтасының суретін пайдалану арқылы оқушылар бос ақ
ҧяшықтарға ӛз ойларын кезекпен жазады, кейін ой бӛліседі.
Тиімділігі: кері байланысқа жылдам шығады.
35.«Ыстық орындық -1,2» әдісі.
Мақсаты: Оқытуда оқушы белсенділігін арттырумен қатар әр оқушының
мҥмкіндіктерін, қабілеттерін, қызығушылықтарын анықтау.
Сипаттамасы: Оқушылардың сҧрақ қою дағдысықалыптасады және сҧрақ
қою арқылы ӛзара ашық пікірлеседі. Сыныптағы кез-келген оқушыны «Ыстық
орындыққа» отыруға шақырады. Ең маңыздысы – ӛз еркімен шығу.Оқушы
ортада тҧрған ҥстелге отырып тапсырма бойынша қойылған сҧрақтарына жауап
береді. Берілген тапсырмаға байланысты қойылған сҧрақтарға жылдам жауап
беру қажеттігін мҧғалім тҥсіндіреді. Сҧраққа жауап бере алмаған жағдайда
«кҥйді» деп ескерту беріледі. Осылайша бес немесе алты оқушы «Ыстық
орындыққа» отыру арқылы ҥй жҧмысын немесе жаңа сабақты қорытындылауға
бойынша сҧрақтарға жауап береді. 2-ші нҧсқа бойынша «Ыстық орындыққа»
отырған оқушы сҧрақтар қоя алады.
Тиімділігі: уақыттың аз мӛлшерде жҧмсалуы.
Қиындығы: тез жауап беру барысында қателесуі мҥмкін.
Шешу жолы: қойылған сҧраққа мән беру.
36.«Алты ойшыл қалпақ» әдісі.
Мақсаты: ҧсынылған проблема, жасалған жҧмыс бойынша ӛз ойына
талдау жасай білу.
Сипаттамасы: 1- қадам: класты 6 топқа бӛлу, әр топ қалаған қалпағын
«ӛлшеп кӛріп» берілген проблема бойынша ӛз кӛзқарасын айтады:
1-«ақ қалпақ» Ойлаудың алты тҥрлі әдісін білдіреді. Бҧл әдіс
оқушылардың жан-жақты ойлау қабілеттерін дамытады және дҧрыс шешім
қабылдап білуді ҥйретеді.
Тиімділігі: оқушының барлығы тегіс сабаққа қатысады.
37.«Детальдарын қосу» әдісі.
Мақсаты: мәтіннен алған ақпаратты анықтау, толықтыру.
Сипаттамасы:Топта жҧмыс істеу кезінде оқушы меңгерген білімдерін
кӛрсету ҥшін сӛйлемді кеңейтуі қажет. Сӛйлемі барынша дҧрыс және нақты
болса, сол топ сыйлық алады. Бастапқы сӛйлемнің мысалы:
Сабақ басталды. Кеңейтілген сӛйлемнің мысалы:

30

Қазақ тілі сабағы басталып, мҧғалім оқушыларды тҥгендей бастады.
Тиімділігі: мәтіннен алған білімдерін толықтырады.
38.«Қазына іздеу» әдісі.
Мақсаты: мәтін бойынша сҧрақтар қҧрастыра білу.
Сипаттамасы: «Қазына іздеу» — мҧғалім сҧрақтар қҧрастырады. Сҧрақтар
білім мен танымды қажет етеді. Топтар интернет кӛздері мен кітап
мәлімметтерін қолданады.
Тиімділігі: білім мен танымдылықты қасиеті қалыптасады.
39. «Жалғастыр» әдісі.
Мақсаты: әртҥрлі жанрдағы мәтіндерді талдау.
Сипаттамасы: «Жалғастыр» әдісі ойыны- топ ішінде «тізбек» әдісін
қолдану арқылы жасалады. Яғни бірінші оқушыдан бастап соңғы оқушыға
дейін барлығы бір тақырып шеңберінде ойларын айтады.
Тиімділігі: шығарма немесе қандай да бір оқиғаны баяндау кезінде
қолдану тиімді.
40. «Жҧбыңды тап»
Мақсаты: Сәтті сабақты қамтамасыз ететін қағидаттарды анықтау.
Сипаттамасы: Еркіндік қағидаты:
әрбір оқушының ӛзін таныта білуі мҥмкіндігін шектемеу;
Серіктестік қағидаты:
оқу ҥдерісінде мҧғалім мен оқушының бір—бірімен тҥсініп, бірігіп әрекет
жасауы, бірін—бірі қолдауы;
Сенімділік қағидаты:
оқушының табысқа жетуіне деген ӛзіне сенімділігі, мҧғалімнің сабақта
оқушылардың жоғары жетістікке қол жеткізе алатынына сенім артуы;
Толеранттық қағидаты:
оқушының жеке ерекшеліктерін ескеріп, оның ӛзіндік дамуына қолайлы
орта жасау;
Шыдамдылық қағидаты:
қолайсыз жағдайларды шиеленістірмей, ашуға бой бермей эмоциялық
сабырлылық жасау
Тиімділігі: Сенімділік қағидаты толық қалыптасады.
41.«Айналмалы бекет» әдісі.
Мақсаты: материалдар бойынша
Сипаттамасы: әр шағын топты бекетте орналастырып, арандататын
сҧрақты талқылауға және ойларын қағазға немесе тақтаға жазуға 10 минут
беріңіз. Уақыт аяқталғанда топ басқа бекетке ауысып алдағы топтың жҧмысын
жалғастырады. Ауысу әр 10 минут сайын болып тҧрады, әр топ барлық
позицияларда болып шыққанға және барлық топтардың ойларын ойлап
шыққанға дейін жалғаса береді.
Тиімділігі: ӛзара пікір алмасады.
42.«Аквариум» әдісі
Мақсаты: ҧсынылған мәтіннен диалог формасын қҧру.
Сипаттамасы:«Аквариум әдісі» - балаларға мәселені «қоғам алдында»
талқылауға ҧсынғандағы диалог формасы. Шағын топ белгілі бір мәселе

31

бойынша диалогті жҥргізуге кімге сеніп тапсыруға болатынын таңдайды. Кейде
тілек білдірушілер бірнеше болуы мҥмкін. Қалған барлық оқушылар кӛрермен
рӛлін атқарады. Сондықтан да мҧны «аквариум» деп атайды.

Барлық сынып алда ӛз пікірін білдіргені болмаса, ыстық орындық сияқты.
Тиімділігі: олар алтын балыққа арналған аквариумда, басқалары оларға сҧрақ
қойып тҥсініктемелер сҧрай алады және т.б.

43.«Алфавит» әдісі.
Мақсаты: тірек сӛздер арқылы әртҥрлі тақырыпты ашу.
Сипаттамасы: Оқушылар әрқайсысы алфавиттің бір-бір әрпін алып, жыл
кӛлемінде оқыған материалдарынан ӛздеріне тҥскен әріпке сәйкес
тақырыптарды айтып шығады. Мысалы, «Қаратпа сӛз, қыстырма сӛз, қосарлы
айқындауыш, қарсылықты салалас, қарсылықты сабақтас т.с.с.»
Тиімділігі: қорытынды сабақтарда, емтиханға дайындықта, есте сақтауын
дамытуда кӛмекке келеді.
44.«Аяқталмаған сӛйлем» әдісі
Мақсаты: бҥгінгі сабақ бойынша оқушылардың сабақтан алған әсерлерін
білу, эмоциясын анықтау.
Сипаттамасы: «Мҧғалімге жеделхат» тақтасына оқушылар стикер
жапсыру арқылы орындалады.
Оқушылар ӛздеріне жақын сӛйлемді таңдап, айтылған ойды
жалғастырады:
 бҥгінгі сабақта мен....тҥсіндім, ...білдім, ....кӛзімді жеткіздім.
 бҥгін сабақта қуантқаны.....
 мен ӛзімді.....ҥшін мақтар едім.
 маған ерекше ҧнағаны.....
 сабақтан соң маған........келді.
 бҥгін маған..........сәті тҥсті.
 қызықты болғаны.....
 ......қиындық тудырды.
 менің тҥсінгенім.....
 енді мен......аламын.
Тиімділігі: оқушы ойын білу, ары қарай қалай жҧмыс жасай білу керек
екенін пайымдау
45.«Ән шырқау»
Мақсаты: оқушыларды сергіту
Сипаттамасы: Оқушы топтарына ел арасында кӛп тараған, кеңінен таныс
әндердің бір шумағы мен қайырмасы жазылған карточкалар таратылып
беріледі. Оқушылардың әр тобы тез арада дайындалып, кезекпен карточкаларда
келтірілген әндерді бірлесе орындауы керек.
Оқушыларға Шәмші Қалдаяқов, Әсет Бейсеуов, Ескендір Хасанғалиев,
Нҧрғиса Тілендиев секілді танымал композиторладың әндерін ҧсынған орынды
(«Арыс жағасында», «Ақ бантик», «Армандастар», «Атамекен», «Ӛз елім» т.б.).
Тиімділігі: оқушылар сабақта шаршаған кезде сергіп, тынығып қалады.
46. «Шабадан, еттартқыш, қоқыс жәшігі» әдісі
Мақсаты: Оқушыны алған білімін саралай білуге дағдыландыру.

32

Сипаттаамасы:Тақырып бойынша оқушылардың пікірін анықтайды.
Жинақталған деректердің қҧнды болуын қадағалайды.Тақырып бойынша алған
керекті ақпараттарды чемоданның тҧсына жазса, ал әлі де оқуым керек,
толықтыруым керек дегендері болса, еттартқыштың тҧсына жазады. Сонымен
қатар керек емес болған, артық дҥниені қоқыс жәшігінің тҧсына жазады.

Тиімділігі: мҧғалім оқушының ӛткен сабақтан қандай білім алғанын
біледі.

47. «Әңгімелесетін әріптестер»
Мақсаты: оқушылар берілген тапсырма бойынша пікірлерін айтып,
ойларын ортаға салады.
Сипаттамасы: Ӛткен сабаққа сілтеме жасауды кӛздейтін бастапқы немесе
бҥкіл сыныпқа арналған тапсырма ретінде оқушылар әріптестерімен:
 жаңа оқылған 3 факті туралы;
 оларға жеңіл болып кӛрінгендер туралы
 оларға қиын болып кӛрінгендер туралы
 алдағы уақытта оқығысы келген нәрселер туралы ақпарат алмасады.
Тиімділігі: ӛз ойларын ортаға салады, не меңгергендігі, не қиынға
соққандығы кӛрінеді.
48. «Әріптер мен сандар»
Мақсаты: ыждағаттылық, сергіту, жағымды ахуал туғызу.
Сипаттамасы:Қатысушыларға мҧғалім қалаған әріп не сан айтады. Қай
топ 10 санағанша, әртҥрлі тәсілмен бірінші қҧрастырып болса, солар жеңімпаз.
Сергіту кезінде немесе жағымды ахуал туғызу сәтінде қолдануға болады.
49. «Қар кесегі»
Мақсаты:Ҧжымдасып ӛз ойларымен бӛліседі. Нақтылыққа
ҥйренеді.Сипаттамасы:.Әрбір топ окушылары басқа топтарға бағыттап
параққа сҧрақ жазып лақтырады. Сҧрақтармен кезек-кезек алмасады
Тиімділігі: Оқушылардың айтылым, жазылым, тындалым дағдылары
қалыптасады. Ынтымақтастық қарым-қатынас тҥзеді.
50. «Желпуіш» әдісі.
Мақсаты: (Веер) Саймон Браунхилл бойынша Идеяларды жинақтау,
жазбаша кері байланыс беру.
Сипаттамасы: А-4 тҥрлі тҥсті параққа желпуіш жасалынып, әрбір бӛлігіне
кезекпен идеялар жазылады, кейін талқыланады.
Тиімділігі: идеялар жинақталады.
51. «Гҥлмен тілек»
Мақсаты: сергіту және топқа біріктіру, тыңдау дағдыларын дамыту,
Сипаттамасы: оқушыларды сабаққа толық қатыстыру арқылы барлығын
теңестіру, жағымды ахуал қалыптастыру. Оқушылар арнайы дайындалып
келген гҥлді алақандарына салып тҧрып, бір-біріне тілек тілейді және гҥлдің
астына жазылған сӛздер бойынша топқа біріктіріледі.
Тиімділігі: Оқушыны бір-біріне тілек айту арқылы жақындасады, кӛңіл
кҥйін кӛтереді, бауырмалдық қасиеті оянады.

33

52. «Сҧраққа жетіп ал» әдісі
Мақсаты: Оқушының ӛз бетінше жҧмыс жасау дағдысын қалыптастыру,
сҧрақ қою дағдыларын дамыту.
Сипаттамасы: Оқушылар оқығандары бойынша бір-біріне сҧрақ қояды
және талқылайды. Мәтінді толық немесе бір бӛлігін оқыту (мәтіннің
кҥрделілігіне, оқушылардың даму ерекшелігіне қарай) оқылған мәтіннің
мазмҧнына әр деңгейлі сҧрақтар қою. 1-ші доп– сҧрақ қояды, 2-ші доп сол
сҧраққажауап береді.
Тиімділігі: Ӛз бетінше ойлап, ақпаратты меңгере алады. Ақпаратпен
ықыласпен жҧмыс жасайды. Мәтінге, әңгімеге сҧрақ қояды, тҧжырымдайды.
Сыныптастарының жауаптарын ықылас қойып тыңдайды және сҧрақтар қояды.
Таным әрекеті ҥрдісінде қарым-қатынас шеберлігі дамиды.
53. «Галереяны шарлау» әдісі. Саймон Браунхилл бойынша.
Мақсаты: Сараптау, жинақтау, бағалау.
Сипаттамасы: Қабырғаға дайындалған постер ілінеді. «Галереяға саяхат»
–топтар кабинет ішінде қозғалысқа тҥседі, қабырға газеттерін қарайды,
сараптайды, талдайды және жапсырма қағазға пікірін немесе сҧрағын
жабыстырып кетеді. Галереяға саяхат аяқталған соң, топтар жҧмыстарға шолу
жасап, ӛз қабырға газеттеріне жазылған сыныптастарының пікірін сараптайды,
талқылайды, сҧрақтарға жауап береді жәнеқорытынды жасайды.
Тиімділігі: Талқыланған мәселе,дайындалған постер бойынша қорытынды
жҧмыс немесе ӛнімді ҧсыну арқылы ӛз жҧмысын ҧсыну, идеяларын қорғау,
ерекше идеялар ҧсыну.Ақпаратпен тиянақты жҧмыс жасалады. Сыныптастарын
ҧсынылған мәселе, ақпарат туралы елестетуімен таныстырады; ҧсынылған
мәселе туралы ӛзгелердің пікірін біледі; ӛз жҧмысын сыныптастарымен
талқылайды, жҧмысқа терең сараптама жасау арқылы ӛз білімін, тҥсінігін
кеңейтеді.
54. «Менің есімімнің тарихы» әдісі.А.Ж.Егізбаев бойынша
Мақсаты: Оқушыларды бір-бірімен таныстыру, олардың бойында
қҧндылықтарды қалыптастыру, адамның туылған кезде есімін қоюға ҥлкен мән
беруге бағыттау, тәрбиелік аспектісін дамыту.
Сипаттамасы:1 кҥн бҧрын ӛзінің есімінің тарихы, кім және қашан қандай
жағадайда қойғаны туралы зерттеу тапсырма беріледі.Сабақта жеке-жеке
сҧралады. Сонда әрбір оқушы ӛзінің есімінің тарихы туралы айтып береді.
Тиімділігі: Оқушыларды бір-бірімен жақынырақ танысады, олардың
бойында ҧлттық қҧндылықтар қалыптасады, адамның туылған кезде есімін
қоюға ҥлкен мән беру керектігін тҥсінеді, зерттеушілік дағдыларын дамытады.
55. «Заряд алу» (сергіту сәті )А.Ж.Егізбаев бойынша.
Мақсаты: Оқушыны ҧқыптылыққа, мҧқияттылыққа, сезімталдыққа
ҥйрету.
Сипаттамасы: Шаттық шеңберге барлығы тҧрып, кӛздерін жҧмады.
Бастапқы бастаушы қолды 1 рет қысады, екінші айналымда 2 рет қысады,
соңында 3 рет қысады, бҧл бастапқы бастаушыға барғанда қанша заряд
жібергені бойынша қайта келу керек.

34

Тиімділігі: Ресурс қажет етпейді. Оқушылар ынтымақтасады. Кӛңілдерін
кӛтереді.

56. «Мюллердің ғажайып саны» тәсіл. Харизма бойынша (А.Подгузов.)
Мақсаты: 7±2=5\9 формуласы арқылы
Сипаттамасы: мәтін қҧрудағы сӛйлемнің кӛлемі 5-9 сӛзден аспау
керек.Тиімділігі: SMART-мақсаттар нақтыланады.
57. «Биографиялық поэма» (Биопоэма)
Мақсаты: бір-бірін жетік тану.
Сипаттамасы: Тақтаға немесе әрбір оқушыға параққа жазылып, ӛзі
туралы мынандай сауалдарға жауап беру тапсырылады:
1. Есімім (Ӛз есіміңізді келтіріңіз)
2. Мен қандаймын? (Ӛзіңізді сипаттайтын ҥш сын есім келтіріңіз).
3. Сҥйікті іс-әрекеттерім (Қол боста айналысуды қҧмартатын ҥш
әрекетіңіз, хобби)
4. Неден қорқамын, сескенемін? (Ӛмірдегі қорқыныш пен қауіптеріңіз)
5. Ӛмірлік қағидам (кредо) (Ӛмірде ҧстанатын басты қағидаңыз,
ҧраныңыз)
6. Сҥйікті ақын-жазушыларым (Қандай ақын-жазушыларды ҧнатасыз?)
7. Сҥйікті тағамдарым (Қандай тағамдарды ҧнатасыз?)
8. Менің жетістіктерім (Отбасыңызда, оқуда, жҧмыста қандай
жетістіктеріңіз бар?)
9. Менің арманым (Бір арманыңызды атаңыз)
10. Тегім
Бҧл тапсырманы орындауға оқушыларға 4-5 минуттай уақыт берілген соң,
олар жазғандарын шағын топ ішінде немесе бҥкіл сыныпқа (егерде оқушылар
саны аз болып немесе уақыт жеткілікті болса) оқып береді. Биопоэмаларды
оқығаннан кейін, оқушылардың бір-біріне сҧрақтар қойып, таныстығын
тереңдете тҥскені дҧрыс.
Биопоэма сҧрақтарын тҥрлендіріп әрі толықтырып жіберуге де болады.
Мәселен, олардың қатарына П. Макдермот «Мен қандай туыспын?» деген
сҧрақты қосады, оқушылар мҧнда ӛздерін туыс ретінде атайды («Мен әке-
шешемнің ҧлымын/қызымын, немере, аға/әпке, іні/қарындас не сіңлі,
бауырмын» деген секілді). Мҧнымен қатар автор сҥйікті заттарды, басынан
кешкен сезімдерді, қол жеткізген табыстарды, кӛргісі келген немесе
қҧмартатын нәрселерді (заттарды), туған жерін (немесе тҧрғылықты жерін)
атауды ҧсынады.
Мҧндай биопоэмада «Сҥйікті гҥлдеріңізді (пәндер,тҥстер, спорт тҥрлері,
машина не ҧялы телефон тҥрлері, есімдер, мҧғалімдер,спортшылар, актерлер,
әншілер,т.б) атаңыз» секілді тапсырма да беруге болады.
Тиімділігі: Бҧл тәсілді бастары жаңадан қосылған оқушылармен ғана
қолданбай, бҧрыннан бір-бірін білетін топ ішінде де қолдануға тиімді, ӛйткені
кӛп жағдайда келтірілген сҧрақтар оқушыларды бҧрын ескерілмеген жаңа бір
қырынан ашады
Оқушы бҧрын тек тыңдаушы болса, енді ізденуші, ойланушы, ал мҧғалім –
осы әрекетке бағыттаушы, ҧйымдастырушы. Ағылшындық ағартушы Уильям

35

Уорд «Жай мҧғалім хабарлайды, жақсы мҧғалім тҥсіндіреді, керемет мҧғалім
кӛрсетеді, ҧлы мҧғалім шабыттандырады» дегендей, оқытудың сапалы және
табысты болуы – белгілі бір деңгейде мҧғалімнің қалыптасып отырған
жағдайларға бейімделе алуында.

2.2.Жалпы білім беретін мектептерде тіл пәндерін оқытуда Блум
таксономиясының тиімділігі.

«Блум таксономиясы бойынша сабақ жоспарын қҧру әдістемесі»
Бенджамин Блум – америкалық оқыту әдістемесінің психологі, Блум
таксономиясының авторы.

1956 жылы Бенджамин Блумның тӛрағалық етуімен білім беру комитеті
әзірлеген Блум таксономиясы сын тҧрғысынан ойлауды қарастыруға болатын
ойлау дағдыларының кеңінен қолданылатын иерархиялық моделі болып
табылады. Блум таксономиясының мақсаты – оқытудың неғҧрлым тҧтас
нысанын қҧру.

«БЛУМ ТАКСОНОМИЯСЫ» теориясы бойынша жаңа сабақты ӛз
бетімен меңгерту тапсырмалары

Теориясы:
«БІЛУ» мақсатына жету ҥшін Кім? Не? Қашан? Қандай? Қалай? Не істеді?
т.с.с. сҧрақтар тапсырмалар шартында болу керек. Сол арқылы оқушылар
тақырып бойынша толық ақпаратты меңгереді.
Бос орындарға қажет сӛздерді қойып, мысал келтір.
1. Ереже: Ойға қатысты сӛйлем мҥшелерінің барлығы қатысқан
сӛйлемдерді толымды сӛйлем дейміз. Мысалы, Ол шиті мылтықпен кешке киік
атып әкелді.
2. Сӛйлемдердегі жақшаның ішіндегі бос орынға қажетті сӛзді қойып,
басты ерекшелігі неде екенін ережесі арқылы тҥсіндір.
 Балам, қайдан келдің? – Балам, (сен) қайдан келдің?
 Астанадан. – (Мен) Астанадан (келдім).
Ереже: Ойға қатысты сӛйлем мҥшесінің бірі тҥсіп қалған жай сӛйлемнің
тҥрін толымсыз сӛйлем дейміз.
3. Ол әуелі келгенін байқамай қалды. Бҧл сӛйлемді толымдыға айналдыру
ҥшін не істеу керек?
Толымсыз сӛйлемдер екі тҥрлі жолмен жасалады:
 Біріншісі: ӛзара желілес сӛйлем тобында;
 Екіншісі: сӛйлемнің қажетті мҥшелерінің айтылмай қалуы, екі не
бірнеше адамның сӛйлесуі жағдайында жиі кездеседі.
4. Сӛйлемнің қажетті мҥшелерінің айтылмай қалуы тағы қандай жағдайда
кездесуі мҥмкін? Жауабы: қажетті мҥшенің айтылмауы, кӛбіне, оның алдыңғы
сӛйлемде айтылғандығына, оның не екені белгілі болып тҧруына байланысты.
Теориясы:
«Тҥсіну» Неліктен? Не себепті? Не ҥшін? Неге? т.с.с. сҧрақтар оқушының
жоғарыда берген жауаптарына қойылады. Сол арқылы ол тақырыпты тереңірек
меңгереді.

36

Бос орындарға қажетті сӛздерді қой.
1. Толымсыз сӛйлемнің басты ерекшелігі тҥсіп қалған немесе қажет болған
сӛзді орнына қойғанда, ол толымды сӛйлемге айналады.
2. Диалог жағдайында не себепті толымсыз сӛйлемдер жиі кездеседі?
Диалог жағдайында толымсыз сӛйлемнің жиі кездесетін себебі, яғни,
сӛйлемнің қажетті мҥшелерінің айтылмауы, кӛбінесе оның алдындағы
сӛйлемде айтылғандығына, жалпы,оның не туралы екені белгілі болып тҧруына
байланысты.
3. Толымды сӛйлемнің қасиеті қандай?
Сӛйлем толымды сӛйлем болу ҥшін айтушыға керекті сӛйлем мҥшелері
сӛйлемге тҥгел қатысу керек.
Теориясы:
«Талдау» 1.Салыстыр 2. Айырмашылығы неде? 3. Ҧқсастығы неде?
4.Тақырыптың басты идеясын жаз сияқты тапсырмалар болу керек. Немесе 1-3
тапсырмаларды Венн диаграммасы арқылы қамтуға болады
Кестедегі толымды, толымсыз сӛйлемдердің жасалу жолын салыстыр,
ерекшелігін тап.
Екі тҥрлі жасалу жолы бар:
а) ӛзара желілес сӛйлемдер тобында;
б)диалог жағдайында
Теориясы:
«Жинақтау» Қорытынды шығаруға бағытталған: Мазмҧнды жҥйеле,
анықтама бер, кесте, сызба толтыр, сӛзжҧмбақ, ребус шеш; т.б. сӛздер тапсырма
шартында болу керек.
Жаңа тақырып бойынша ӛз ойыңмен анықтама беріп, қорытынды жаса.
Жауаптарын сәйкестендір.
Ҥлгі:
Практикасы:
«Қолдану» Оқулықпен жҧмыс. Тек қарапайым тапсырмалар орындалады.
1. Кітаппен жҧмыс. Мысалы, жаттығу. Берілген сӛйлемдерден екі толым-
ды, екі толымсыз сӛйлемдерді тауып, жасалу жолына ауызша талдау жаса.
2. Осы жаттығудан бір толымсыз сӛйлемнің жетпей тҧрған мҥшелерін
тауып, толымды сӛйлем етіп шығар.
– Біздің ауылдың баласы. Екі жас ҥлкен.
– Сейіл біздің ауылдың баласы. Ол бізден екі жас ҥлкен.
Практикасы:
«Баға беру» Сен қалай ойлайсың? Не істер едің? деген сӛздер тапсырма
шартында болу керек.
Бҧл тапсырмалар оқушылардың жоғарыда алған білімін (теориясы
бойынша) және бойында қалыптасқан біліктілігін (практикалық тапсырмалар
арқылы) кҥнделікті ӛмірде қолдану.
Сен қалай ойлайсың, кҥнделікті ӛмірде толымды сӛйлемді жиі қолданамыз
ба, жоқ толымсыз сӛйлемдерді жиі қолданамыз ба? Біз ҥшін қандай маңызы
бар?

37

Бір шәкірттің ойы: Менің ойымша, біз толымсыз сӛйлемдерді кҥнделікті
ӛмірде жиі қолданамыз. Себебі, адамдар бір-бірімен сӛз арқылы қарым-қатынас
жасау барысында диалог арқылы сӛйлеседі және диалог барысында сӛйлемге
қажетті мҥшелерді толық айтып жатпайды. Ӛйткені, олар (адамның аты-жӛні,
белгілі бір мәселе жайы) алдыңғы сӛйлемде айтылып кеткен, не екенін белгілі.
Толымсыз сӛйлемдердің маңызы қарым-қатынас жасаудағы
қарапайымдылығында.

Кері байланыс - бағалау кезеңіндегі осы материалды меңгерту кезеңі

Теориясы:
«Білу» мақсатына жету ҥшін Кім? Не? Қашан? Қандай? Қалай? Не істеді?
т.с.с. сҧрақтар тапсырмалар шартында болу керек. Сол арқылы оқушылар
тақырып бойынша толық ақпаратты меңгереді.
1-деңгей
1. Толымды сӛйлемдерде ой қалай жеткізіледі?
Толымды сӛйлемде айтушыға керекті сӛйлем мҥшелері тҥгел қатысады,
сондықтан ой толық жеткізіледі.
2. Толымсыз сӛйлемдер қандай жағдайларда қолданылады?
Толымсыз сӛйлемдер екі тҥрлі жолмен жасалады:
а) Ӛзара желілес сӛйлем тобында. Мысалы, Қарлығаштар тағы келді.
Тағы кетті. Қайта-қайта келе берді.
э) Диалог жағдайында (екі не бірнеше адамның сӛйлесуінде) жиі
кездеседі.
Яғни, ойға қажетті мҥшенің айтылмауы оның алдыңғы сӛйлемде
айтылғандығында, жалпы, ойдың не туралы екені белгілі болып тҧруына
байланысты. Мысалы,
-Айару! - деді Қамқа әжесі, - анау сӛмке сенікі ме?
 Менікі.
 Ауыр ма?
 Жеңіл.
Практикасы:
«Қолдану»қарапайым ҥлгідегі тапсырмалары орындалады.
Мына сӛйлемді толымды сӛйлемге айналдыр, сӛйлемдерді қҧрылысына
қарай талдап, ерекшелігіне тоқтал.
Оңаша қоштасты. Абай Ділдәмен оңаша қоштасты.
Талдау ҥлгісі: қоштасты – етістіктен болған баяндауыш;
Абай – атау тҧлғалы зат есім;
Ділдәмен – зат есімнен болған толықтауыш;
Оңаша – ҥстеуден болған пысықтауыш.
Теориясы:
«Тҥсіну»Неліктен? Себебі? He ҥшін? Неге? т.с.с. сҧрақтар оқушының
жоғарыда берген жауаптарына қойылады. Сол арқылы ол тақырыпты тереңірек
меңгереді.
1. Жай сӛйлемдер неліктен толымды, толымсыз болып екіге бӛлінеді?

38

Себебі:
а) Толымды сӛйлемде ойды жеткізуде айтушыға керекті сӛйлем мҥшелері
тҥгел қатысады. Мысалы: Ол кешке дейін барлық жҧмысын тҥгел аяқтады.
ә) Толымсыз сӛйлемде ойға қатысты сӛйлем мҥшелерінің бірі тҥсіп
қалады. Мысалы: Шараны сайладьқ.
2. Диалогта неге толымсыз сӛйлемдерді жиі қолданамыз?
Себебі: Екі не бірнеше адамның сӛйлесуі кезінде ойға қатысты
сӛйлемдерді қайталап айта бермеу ҥшін, ол сӛздердің алдыңғы сӛйлемде
айтылғандығына байланысты жиі қолданамыз.
Теориясы:
«Талдау»1. Салыстыр. 2. Айырмашылығы неде? 3. Ҧқсастығы неде? 4.
Тақырыптың басты идеясын жаз сияқты тапсырмалар болу керек. Немесе, 1-3
тапсырмаларды Венн диаграммасы арқылы қамтуға болады.
Мысалы, жаттығудағы берілген мәтіннен бір шешендік сӛзді алып,
сӛйлемдерін толымсыз сӛйлемге айналдыр.
Үлгі: Үргеніш шешені:
 Сөз анасы не?
 Су анасы не?
- Жол анасы не? - деп сұрайды.
Сонда Сырым батыр:
 Сөз анасы – құлақ,
 Су анасы - бұлақ,
 Жол анасы - тұяқ! - деп жауап береді.
Толымсыз сөйлем: Үргеніш шешені: Сөздің, судың, жолдың анасы не? –
деп сұрайды.
Сырым батыр: Сөздікі – құлақ, судікі – бұлақ, жолдікі – тұяқ! – деп
жауап береді.
1. Шешендік сӛздің кӛркемдігіне нҧқсан келе ме, жоқ па? Себебін айт.
Толымды сӛйлемді толымсыз сӛйлемге айналдырғанда, шешендік сӛздің
кӛркемдік нҧсқасына нҧқсан келеді. Ссбебі: ырғақ, ҧйқас ӛзгереді.
Практикасы:
«Қолдану» Қарапайым тапсырмалардың ӛзгертілген жағдайдағы
нҧсқалары орындалады. Оқулықтағы жаттығуды орында (екі толымды, екі
толымсыз сӛйлемді теріп жаз. Толымды сӛйлемде айтылмай қалған сӛзді
анықта)
Толымды сӛйлемдер:
1. Бірақ атайтын кісі бҧл жиыныңнан табылмайды дen тe айтпаймын.
2. «Осының бірі лайық қой» - деген қошеметші де бҧл жиында жоқ емес.
Толымсыз сӛйлемдер:
1. Сендер кімнің тӛбе би болатынын атамадыңдар ғой.
2. Асыл ағаң болыс та, би де боламын деп ӛктеген де емес.
Теориясы:
«Жинақтау» Қорытынды шығаруға бағытталған: Мазмұнды жүйеле,
анықтама бер, кесте, сызба толтыр, сөзжұмбақ, ребус шеш, т.б. сӛздер

39

тапсырма шартында болу керек. Сҧрақтарға жауап беру арқылы бос торларды
толтыр.

1. Тҧрлаусыз мҥше қатыспаған сӛйлем қалай аталады?
2. Баяндауыштың бір ӛзі сӛйлемге негіз болатын жай сӛйлемнің тҥрі.
3. Қҧрамында бастауышы бар, жасырын тҧрғанда да баяндауышы арқылы
тауып алуға болатын сӛйлем.
4. Ойға қатысты сӛйлем мҥшесінің бірі тҥсіп қалған сӛйлемнің тҥрі.
Практикасы:
«Баға беру» Сен қалай ойлайсың? Не істер едің? сҧрақтары
қатыстырылған тапсырмалар болуы керек.
1. Тӛменде берілген сӛйлемдердің қҧрылысы қалай жасалған?
Мен оны таныдым. Ағам! Атақты ағам! Аты осы атырапқа әйгілі ағам!
Бейшара, бақытсыз ағам! Жҥрегім аузыма тығылды. Кӛкірегіме ӛксік толды.
Кӛзіме жас келді.
Бҧл толымсыз сӛйлемдер, оларды ӛзара желілес сӛйлемдер тобына іріктеу
арқылы жасалған.
2. Сен қалай ойлайсың? а) бҧл толымсыз сӛйлемдерді толымды
сӛйлемдерге айналдырсақ, автордың ойын кӛркемдеп жеткізу тәсіліне нҧқсан
келе ме? ә) егер нҧқсан келсе, себебін тҥсіндір; б) мҧндай баяндау әдебиеттің
қай тҥрінде кездеседі?
Шәкірт пікірі: Менің ойымша: а) жоғарыда берілген толымсыз
сӛйлемдерді толымдыға айналдырсақ, автордың айтқысы келген ойына ңҧқсан
келеді; ә) себебі, ол сӛйлемдердегі қажетті мҥшелердің айтылмауы арқылы
автордың жан тебіренісі байқалып тҧр және кейінгі ойда алдыңғы ойдың желісі
ҥзілмеген; б) мҧндай баяндау кӛркем әдеби шығармаларды жиі кездеседі.

1.«Блум тҥймедағы» әдісі
Мақсаты: оқушыны әр қырынан тану ҥшін сҧрақтарды тҥрлендіріп қою:
Сипаттамасы: Блум тҥймедағының алты кҥлтесі – сҧрақтар типінің алты
тҥрі.
1. Қарапайым сҧрақтар. Оларға жауап бере отырып, болған жайттар
туралы әңгімелеп беруге болады. Дәстҥрлі бақылау жҧмыстарында,
терминологиялық диктанттарда, т.б. қолданылады.
2. Анықтаушы сҧрақ. Әдетте, «Сонда сіз солай демекшісіз ғой ..?», «Менің
тҥсінуімше, сіз ...», «Менің қателесуім мҥмкін, бірақ, меніңше, сіз былай айтқан
сияқты болдыңыз...» деген сҧрақтар болады. Бҧл сҧрақтар анықтау мақсатында
жайдары кӛңілмен берілуі керек.
3. Интерпретациялық (тҥсіндіруші) сҧрақ. «Неліктен жапырақтар кҥз
мезгілінде сарғаяды?» - деген сҧрақтың жауабын оқушылар білетін болса, ол
сҧрақ жай сҧраққа «айналады».
4. Шығармашылық сҧрақтар: «егер», «болса», «қалай болар еді» деген
сияқты сӛздермен келеді.
5. Бағалау сҧрақтары. «Неліктен бҧл жақсы, басқасы жаман деген баға
алды?», «Бір нәрсе екінші нәрседен несімен ерекшеленеді?» - деген сҧрақтар
бағалау критерийлерін тҥсіндіруге бағытталған.

40

6. Тәжірибелік сҧрақтар. «Кҥнделікті ӛмірде қай жерде байқайсыз?»,
«Кейіпкердің орында болсаңыз, не істер едіңіз?» - деген сипаттағы сҧрақтар
теория мен практиканы ҧштастырады.

Болжам жасау ҥшін, мәселені жан-жақты қатыстыру ҥшін
Бағалаушы
«Неліктен бір нәрсе жақсы, енді бір нәрсе жаман?», «Бір сабақтың екінші
бір сабақтан айырмашылығы қандай?», «Бас кейіпкердің іс-әрекетіне қалай
қарайсыңдар?»
Оқиғалар, фактілер мен қҧбылыстарды бағалау, критерилерін анықтау
ҥшін
Қолданбалы
«...қалай қолдануға болады?» «...не жасауға болады?», «Ӛмірде қай жерде
кездестірер едіңдер?»
Тиімділігі:Теория мен практика арасында байланыс орнату.
2.«Боди-арт» әдісі
Мақсаты: қырағылыққа, сезінуге, ҧқыптылыққа, мҧқияттылыққа баулу.
Сипаттамасы: Барлық қатысушылар бірінің артына бірі тҧрады. Соңғы
ойыншы алдыңғының арқасына ӛзі қалаған суретті салады, ол ойыншы ненің
суретін сезінгенін ӛзінің алдындағы оқушыға салады. Осылайша алдыңғы
қатысушыға дейін сурет салу жалғасады. Соңғы және бірінші баланың
суреттері салыстырылып, кімнің тҧсынан ағаттық кеткені анықталады. Екі
қатарға тҧрып, қай қатардың нәтижесі әрі тез, әрі дҧрыс болғандығын
салыстырып, жарыстыруға да болады.
Тиімділігі: Жағымды ахуал туады. Кӛңілдері кӛтеріледі.
3.«Борт журналы» әдісі
Мақсаты: «Борт журналы» - тақырыпты оқып ҥйренуде ӛз ойларын
жазуға ҥйретудің әртҥрлі әдіс-тәсілдерін қамтиды.
Сипаттамасы: «Борт журналы» қарапайым тҥрде мәтінді оқу алдында
және оқу материалымен танысқан соң қолданылады. Оқушылар келесі
сҧрақтарға жауап жазады. Мәтіннің тҥйінді ойларын оқушылар ӛздерінің «Борт
журналына» енгізеді. Оқу кезіндегі ҥзілісте оқушылар тақырыпты ӛз
ойларымен, тәжірибелерімен байланыстырып, «Борт журналының» бағандарын
толтырады.
Тиімділігі: Мҧғалім оқушылармен бірлесе отырып жҧмыс орындайды,
оқушылардың кейін жазбаларын пайдалана білулеріне мҥмкіндік туғызады.
4.«Бӛлмедегі заттар» әдісі
Мақсаты:сӛздік қорын арттыру, сӛйлеу мәдениетін дамыту.
Сипаттамасы: Сабаққа рефлексия жасау ҥшін әр оқушы бӛлмедегі бір
жансыз заттың атын жазады. Қағаздар жиналып, әр оқушы бір қағаздан суырып
алады да, сол заттың атынан бҥгінгі сабақ, ӛзінің оған қатысы туралы сӛйлейді.
Мысалы: «Мен столмын. Бҥгін маған тыныштық болмады. Алдымен, топқа
бӛліну ҥшін қҧлағымнан ҧстап алып жан-жаққа сҥйреледі. Содан соң ҥстіме
қағаздар жайып тастап, постер сызды. Мен бҥгін «Сын есімнің тҥрленуі оның
шырай формасына енуі екенін. Шырайдың екі тҥрі болатынын айтып бере
аламын.» т.с.с. жалғасып кете береді.

41

Тиімділігі: кері байланыс орнату.
5.«Броундық қозғалыс» әдісі
Мақсаты: Тақырыпты игерту
Сипаттамасы: Сынып ішіне тақырыпқа қатысты мәліметтер мен
ақпараттар орналастырылады. Оқушылар бҥкіл сынып ішінде қозғала жҥріп,
берілген тақырып бойынша ақпарат жинайды.
Тиімділігі: ақпарат жинайды, ойларын айтады.
6.Бҧл кім?» әдісі
Мақсаты: Бҧл ойсергек оқушылардың бір-біріне деген ынта-ықыластарын
арттыруға бағытталған.
Сипаттамасы: Жҥргізуші (мҧғалім немесе әдейі дайындалған оқушы)
сыныптағы бір оқушыны ауызша сипаттайды: оның бет әлпетін, сыртқы
пішінін, киімін, сӛйлеу мәнерін, әдеттерін т.б.келтіреді. Әрине, ол оқушының
есімін атауға болмайды және де сипаттардың барлығы да жағымды тҧрғыдан
болуы керек, мҧнда оқушыны мақтаған дҧрыс.
Бір-екі сипаттан кейін жҥргізуші оқушылардан: «Бҧл кім? Сіздер
таптыңыздар ма?» деп сҧрап, олардың жауаптарын тыңдайды. Оқушылар
таппаса, сипаттауды әрі қарай жалғастыра береді.
Мысалы, «Бҧл оқушының кҥлкісі ӛте әдемі. Ол ақ жейде киген...Ол кім?...
Бҧл оқушыны жолдастары сыйлайды. Оның қолында қаламсап бар... Ол
кім?...»т.б.
Тиімділігі: оқушылардың бір-біріне деген ыстық ықыласы арттырады.
7.«Бҧлт ҥстіндегі саяхат» әдісі
Мақсаты: оқушыларды сергіту
Сипаттамасы: кӛздеріңді жауып, ыңғайлы отырыңдар. Екі-ҥш рет терең
дем алыңдар. Мен сендерді бҧлт ҥстімен саяхатқа шақырмақшымын. Томпақ
жастықтардан қҧралған жҧмсақ тауға ҧқсаған аппақ мамық бҧлт ҥстіне
секіріңдер. Аяқтарың, арқаларың, барлық денең осы ҥлкен бҧлт жастыққа
ыңғайлы орналасқанын сезініңдер. Саяхат басталады. Бҧлт жайлап, кӛк аспанға
кӛтеріледі. Самал жел беттеріңнен сипайды. Мҧнда. Биік аспанда мҥлгіген
тыныштық орнаған. Бҧлт сендерді ӛздеріңді бақытты сезінетін жерге жеткізеді.
Бҧл жерде сендер ӛздеріңді байсалды сезінесіңдер. Осы жерде ғажайып және
таңқаларлық оқиға орын алуы мҥмкін....(30 секунд). Енді сендер тағы да бҧлт
ҥстіндесіңдер. Ол сендерді қайтадан сынып ішіне әкеле жатыр. Бҧлттан тҥсіп,
оған рақмет айтыңдар...Бҧлт ақырындап ауада ери бастайды. Қолдарыңды
созып, кӛздеріңді ашыңдар, сендер сергек, ширақ, зейіндісіңдер.
Тиімділігі: оқушылар сергиді, пәнге деген қызығушылығы артады.
8.«Бҧрыштар» әдісі
Мақсаты: Топпен жҧмыс жасау.
Сипаттамасы: Мҧғалім оқушыларға сҧрақ ҧсынады және мҥмкін тӛрт
жауабын сыныптың тӛрт бҧрышына орналастырады. Оқушылар ӛзіне дҧрыс
деген жауаптың қасына барып тҧрады, таңдаған жауаптарын топтық жҧмыста
тҧжырымдайды және ӛздерінің кӛзқарастарын дәлелдейді.
Тиімділігі: топтық жҧмыс орнайды, ӛз кӛзқарастарын дәлелдейді.
9.«Былғары қолғап» әдісі

42

Мақсаты: Қандай да бір ақпарат алуда шапшаңдыққа баулу.
Сипаттамасы: Ойын шарты: ҥш адамнан тҧратын топтарға бӛлінеді, екі
ойыншы, бір тӛреші. Мҧғалім нҧсқаған уақытта берілген тақырып бойынша
сҧрақ-жауап сағатын ҧйымдастырасыңдар. Ол қарсыласы тоқтап қалғанша
жалғаса береді. Тӛреші есеп жҥргізіп отырады. Рӛлдермен ауысып жҥргізуге
болады.
Тиімділігі: тиімді сҧрақ-жауап әдісі жҥзеге асады.
10.«Білетініңіздің барлығы» әдісі
Мақсаты: Қандай да бір ақпарат алуда шапшаңдыққа баулу.
Сипаттамасы: Оқушылар тарауды оқуға кірісудің басында не туралы не
білетінінің барлығын жазады. Сосын мҧғалім қайталауды болдырмас ҥшін,
алынған ақпаратты пайдалана отырып, оқуды тиісті жолмен жҥргізеді.
Тиімділігі: Оқушылар алған білімдерін жинақтап, ең маңыздыларын
ҧсына алады.
11.«Білімдарлар» әдісі
Мақсаты: Оқушыны жылдам ой қорытуға тәрбиелеу.
Сипаттамасы: Ең алдымен, ойынның басында «білгірлер» анықталады,
олар ӛздеріне топ қҧрады. Ойынға қатысушылар топтары бойынша парта
басына отырады. Бір топ тақта жанында қалады. Басқа топтардың ӛкілдері
оларға оқылған тақырыптары бойынша сҧрақтар қояды.Топтың сҧрақты ӛз
ішінде талдауы 20 секунд қана жҥреді де, бір оқушы жауап береді (кезекпен).
Жеңімпаз топ дҧрыс жауаптар мӛлшерімен анықталады.
Тиімділігі: аз уақыт ішінде нәтижеге қол жеткізе алады.
12.«Бір ауыз сӛз» әдісі
Мақсаты: Сабақ туралы ӛз ойларын қысқаша жеткізу.
Сипаттамасы: Оқушылар стикерлерге сабақ туралы бір ғана сӛз жазып,
оны тақтаға жапсырады. Ӛз ойларын тҥсіндіріп береді. Стикерлерге сабақты
бағалайтын келесі сӛздерді жазуға болады (оларды тақтаға алдын-ала тақтаға
жазып қойған дҧрыс): ҧнады, пайдалы, қажет, білдім, ҥйрендім, қызықтым,
ҧмтылдым, есте сақтадым т.б
Тиімділігі: ойы сергиді, тақырып бойынша қажеттілікті анықтайды.
13.«Бірге ойлаймыз»
Мақсаты: Бҧл сыныбыңызда талқылауға және диалогқа ықпал ететін және
«Қолыңды кӛтеріп адамға сену» кӛзқарасынан бас тартуға кӛмектесетін жақсы
тәсілі.
Сиаттамасы: 1. Оқушыларды 4 адамнан тҧратын топқа бӛліп, әр оқушыға
1-ден 4-ке дейін нӛмір беріңіз.
2. Одан кейін сіз оқушыларға топта талқылау ҥшін сҧрақ қоясыз. Берілген
уақыт біткеннен кейін, олар ӛз жауаптарын планшетке жазады және сыныппен
бӛліседі.
Сізге балалар арасында бәсекелестік тудыру ҥшін ҧпай есептеу жҥйесін
пайдалануға болады. Одан кейін барған сайын кҥрделілігі артатын сҧрақтарды
пайдалана отырып, сипатталған қадамдарды қайталайсыз.
Тиімділігі: топпен жҧмыс жасайды, бір-бірімен қарым-қатынасқа тҥседі.
14.«Бір қадам алға...» әдісі

43

Мақсаты: оқушылардың зейінін сабаққа аудару.
Сипаттамасы: Мҧғалім есіктен кіргеннен ӛткен материалдарға
байланысты сҧрақтар қояды. Жауап дҧрыс болса, бір қадам алға жылжиды, қате
болса, бір қадам артқа шегінеді. Мҧғалім столына жеткенше, бірнеше сҧрақ
қою арқылы оқушылардың зейінін сабаққа шоғырландырып алады.
Тиімділігі: оқушы ойын тез жинайды, назарын сабаққа аударады.
15.«Бірлескен жҧмыс дағдысын қалыптастыру» әдісі
Мақсаты: Бағалау
Сипаттамасы:Сыныптастарды бағалау оқушылардан бірлесе жҧмыс
істеуді талап етеді. Әрине, ОҤБ-нің ӛзі бірлескен жҧмысты білдіреді,
сондықтан бірлескен жҧмыс дағдысын айқын және анық қалыптастыру қажет.
Аталған ҥдерісті оқушылармен бірлескен жҧмыс тҥсінігін талқылау арқылы
бекітуге және осындай сабақты сабақтың кӛзге кӛрінетін бӛлшегі етуге болады.
Тиімділігі: оқушыларды тиімді бағалау.
16.«Бірлік» әдісі
Мақсаты: Бірлік тҥбі - тірлік.
Сипаттамасы: Оқушылар шағын топ қҧрамында бір қолын жҧдырыққа
жҧмып, бір мезгілде саусақтарын ашады. Оқушылардың барлығы да бірдей
саусақ санын кӛрсетуі керек. Ойын оқушылардың біркелкі саусақ кӛрсеткенге
дейін жалғасады.
Ойын кезінде оқушылар сӛйлеспеуі керек.
Тиімділігі: ҧйымшылдыққа, ауызбіршілікке ҥйренеді.
17.«Бір минут» әдісі
Мақсаты: сабаққа шолу жасау
Сипаттамасы: Оқушылар кезек бойынша бір минут ішінде сабақ
тақырыбы бойынша тоқтаусыз, қайталаусыз және қатесіз сӛйлейді.
Тиімділігі: сӛз байлығы, тілдік сауаттылығы дамиды.
18.«Бір сӛйлеммен тҥйіндеу» әдісі
Мақсаты: тақырып бойынша рефлексия жасау.
Сипаттамасы:Оқушылар олардың тақырып бойынша білімдерін
тҥйіндейтін бір сӛйлем жазады. Сӛйлемдер кім, не, қашан, неліктен, қалай, қай
жерде және т.б. сӛздерден тҧруы мҥмкін. Содан кейін сӛйлемдерді сыныптастар
бағалай алады, немесе кӛшіріп жазады, т.б.
Тиімділігі: тҥйіндейді, тҧжырымдайды, бірін-бірі бағалайды.
19.«Венн диаграммасы» әдісі
Мақсаты: салыстырып отырған тҥсінік пне қҧбылыстың ортақ және жеке
ерекшелітерін анықтау, белгілеу.
Сипаттамасы: Бір-бірімен айқасқан екі шеңбердің екі жағына
салыстыруға берілетін нысандардың сипаттамалары жазылады. Ал айқасқан
жерге екеуіне ортақ сипаттар тізіледі. Салыстыруға арналған тапсырмаларды
осы диаграммаға салып, оқушылар қызыға толтырады.
Тиімділігі: салыстыру арқылы ӛз ойларын талдайды және сараптайды.
20.«ВЕЕР» әдісі
Мақсаты: сҧрақ - жауап арқылы бір-бірінің білімдерін тексеру.

44

Сипаттамасы: қағазды веер пішінінде бҥктеп, бірінші оқушы бір бӛлігіне
сабаққа қатысты сҧрақтар жазып шығады, екінші оқушы екінші бӛлігіне
қысқаша жауап жазып тапсырады.

Тиімділігі: нақты, әрі жылдам.
21.«Гҥлдер» әдісі
Мақсаты: оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын, ықыласын
арттыру.
Сипаттамасы:оқушыларға қағаздан қиылған ҥш тҥсті гҥл ҥлестіріледі.
Олар сабақ қорытындысы бойынша жасыл тҥсті гҥлді ең кӛп кӛмектескенге,
сары гҥлді ең сыпайы оқушыға, ал қызыл гҥлді ең жақсы тыңдай білген балаға
беруі керек. Ең ҥлкен гҥл шоғы кімде болар екен?
Тиімділігі: оқушылардың сабаққа деген ынтасы артады.
22.«Ғажайып кӛрме» әдісі
Мақсаты: шығармашылық қабілеттерін арттыру, ӛзіне деген сенімін
молайту.
Сипаттамасы: бҧл – ең ҥздік туындылар мен тосын тапқырлыққа
негізделген әрекеттерді тамашалауға мҥмкіндік беретін кӛрме. Бала ӛз суретінің
тіл сабағының қай тақырыбына, қандай ҧғым-тҥсінікке байланысты
салынғанын айтып беруі шарт. Ӛлең, жҧмбақ, ертегі, шығарма, сыр-пікірлерін
ҧсынған балалар ӛз шығармашылықтары жайлы тіл сабағына қатысты
әңгімелеп, тілге қатысты ойларын би тілімен, шахмат тілімен, ӛзге пәндер
терминдерімен және т.б. тосын тапқырлықтарымен танытар қиял еркіндігіне
жол береді.
Кӛрсетілімге сай киінуін, дене қимылы мен сӛз ҥндестігін сақтауын, кӛп-
шілік алдында ӛздерін әдепті ҧстауын талап ету баланың ӛзін ортада қымсын-
бай, еркін ҧстап ҥйренуіне жол ашады, кӛпшілік алдында ӛзін ҧстау мәдениетін
игеруіне қолайлы орта жасалады. Киіну мәдениетін қалыптастырады:
талғаммен киіне білу – адамның ӛзіне сенімді болуының кепілі.
Тиімділігі: ой мен дененің қимылының ырғақты ҥйлесуі – баланы би
алаңында бҧғып қалудан немесе оғаш қимылдаудан қҧтқарып, денесін игере
алмаудан туған сенімсіздігін жояды.
23.«Даналық ағашы» әдісі
Мақсаты: тақырып бойынша оқушылардың пікірін анықтау, жинақталған
деректердің қҧнды болуын қадағалау.
Сипаттамасы: оқушылар ішінен бір жҥргізуші сайланады. Жҥргізушінің
қолында қорап немесе сандықша болуы керек. Оқушылар тақырып бойынша
ашық сҧрақтар қҧрастырып, жҥргізушіге береді. Сҧрақтар қҧрастырылып
біткен соң, оқушылар сандықшадан кез келген сҧрақты алып, дауыстап оқиды,
толық жауап беруге тырысады. Қойылған сҧрақпен берілген жауап бағаланады.
Тиімділігі: оқушылардың сҧрақ қою дағдысы қалыптасады және сҧрақ
қою арқылы ӛзара ашық пікрлеседі.
24.«Данышпан ҥкілер» әдісі
Мақсаты: мәтінді жан-жақты талқылау.
Сипаттамасы:
• Мәтінмен жұмыс істеудің негіздері.

45

Мәтіннен негізгі (жаңа) ҧғымдарды тауып, оларды алфавиттік ретте
жазыңыз. Мәтіннен сіз кҥтпеген, сіздің бҧрынғы ҧғымдарыңызға қарсы тҧрған
ақпаратты табыңыз. Сізге жаңалық болған ақпаратты жазыңыз.

• Маңызды өмірлік даналық.
Мәтіннің негізгі ойын бір сӛйлеммен білдіріңіз.
• Таныс және таныс емес.
Мәтіннен сізге алдында таныс болған және мҥлдем таныс емес ақпаратты
табыңыз.
• Иллюстрациялық бейнелеу.
Мәтіннің негізгі ойын сурет, сызба, карикатура т.б. арқылы бейнелеп
кӛріңіз.
• Үлгі боларлық қорытынды.
Оқыған мәтіннен келешекте қажет болатын маңызды қорытынды
шығаруға бола ма?
• Талқылауға арналған маңызды тақырыптар.
Сыныпта талқылауға тҧрарлықтай, ерекше кӛңіл бӛлуге болатын ойларды,
пікірлерді табыңдар.
Тиімділігі: қҧнды ой жинақтап, ойын ашық айтады.
25.«Дарабоз» әдісі
Мақсаты: оқушы еңбегін жан жақты бағалау, сенімділігін арттыру.
Сипаттамасы: Бала еңбегін сабақта бағалауға арналған рейтинг жҥйесінің
қарапайым тҥрін ҧсынар едік. Мҧғалім ӛзінің жеке шығармашылық журналы
тӛмендегі бағытта бағалау жҥйесін қолданады. Бҧл баланың тӛмен баға алу
қорқынышынан туатын қажетсіз әрекеттерінен арылып, шынайы еңбегімен
кӛрінуге ҧмтылуына ықпал етеді. Ҧжымда демократиялық қатынастар орнатуға
қызмет етеді.
Тиімділігі: бірінші орында баланың қабілетінен гӛрі еңбектенуі
тҧратындығында. Тынымсыз еңбек қабілетті дамытады. Баланың сенімділігі
мен қызығушылығын ҧштайды.
Бала еңбегі мынадай бағыттарда жан-жақты бағаланғаны жӛн:
• сабаққа қатысуы;
• оған даярлығы;
• тапсырманы орындауы;
• ӛзіндік жҧмысы;
• ынтасы;
• сабақтағы жауабы.
Мҧндай жағдайда «екі» деген баға болмайды, себебі ӛзін ықтырып,
ҥркітетін бағаны емес, жинақталған балды кӛріп, кемшілігін тҥзетуге
мҥмкіндігі бар екеніне сенімді болады.
26.«DEAL» әдісі
Мақсаты: талдау, болжау, байланыстыру, қортынды жасау.
Сипаттамасы:
D – Describe – баяндау, суреттеу (оқығанды, кӛргенді сипаттау, сынау,
ӛлшеу).

46

E –Explain – тҥсіндіру (қҧбылыс немесе оқиға бойынша не білетіндерін,
тҥсінгендерін суреттеу).

A – Anallуse – талдау (ақпаратты талдау, қорытынды жасау, себептерін
атау).

L – Links – байланыс (болжамдар немесе қорытынды жасау, ӛзінде бар
біліммен байланыстыру).

Тиімділігі: ӛз бетінше жҧмыс жасауға, жан жақты талдау, қорытынды
жасауға ҥйренеді.

27.«Диаманта» әдісі
Мақсаты: ҧсынылған проблема бойынша жан жақты тҥйіндеме жасау.
Сипаттамасы: Диаманта – жеті жолдан тҧратын ӛлең тҥрі, бірінші және
соңғы жолдары қарама-қарсы мәнде болуы қажет. Мағыналары қарама-қарсы
тҥсініктермен жҧмыс істегенде пайдалы.
1,7 – жолдары – антоним-зат есімдер;
2 – бірінші зат есімге екі сын есім;
3 – бірінші зат есімге ҥш етістік;
4 – зат есімді екі сӛз тіркесі;
5 – екінші зат есімге ҥш етістік;
6 – екінші зат есімге екі сын есім;
Мысалы:
Қалаҥлкен, кӛнесалынады, ӛседі, гҥлденеді, танымал қала, кішкентай ауыл,
асырайды, дамиды, қалыптасады, әдемі, туғанауыл
Тиімділігі: ақпаратты қысқа да нҧсқа тҥрде жазбаша тҧжырымдайды.
28.«Дизайн» әдісі
Мақсаты: әр нәрсенің орнын білу, нәтижеге қол жеткізу.
Сипаттамасы: әр оқушы ӛзінің қандай жансыз зат екенін айтады.
Дизайнер келіп оларды ӛз талғамымен орналастырады. Ең бастысы, бәрін ӛз
орнына тиімді орналастыра білу. Сабақта да солай әр жҧмыстың ӛз қызметі, ӛз
орны бар. Орнымен жҧмсасақ қана нәтиже болатынын білдіру.
Тиімділігі: ой қорытуға, белгілі бір қортындыға келуге жетелейді.
29.«Динамикалық шеңбер» әдісі
Мақсаты: ынтымақта, бірлікте жҧмыс жасау, тҥйінді ойды саралау.
Сипаттамасы: оқушылар коридорға шығып, ішкі және сыртқа шеңберге
бӛлінеді. Сыртқы шеңбердегілер қозғалмай тҧрады, ал ішкі шеңбердегілер
берілген тапсырмалар бойынша білетіндерін айтып келесі жҧбына бір айналым
жасап шыққанша қозғалады. Сыртқы шеңбердегілер сол тақырып бойынша
жасаған қорытындыларын сыныпқа келіп айтады.
Тиімділігі: ҧсынылған мәселе бойынша ӛзгелердің пікірін біледі, ӛз
жҧмысын сыныптастарымен талқылайды, қортындылау арқылы ӛз білімін,
тҥсінігін кеңейтеді.
30.«Домино» әдісі
Мақсаты: топпен бірлікте жҧмыс жасау, ойын сергіту.
Сипаттамасы: қағаз қиындылары домино пішіндес қиылып, ортасынан
қаламмен сызылады. Топтағы бірінші оқушы оң жақ бӛлігіне сҧрақ жазады,
келесі оқушы келесі домино парақшасының сол жағына сол сҧрақтың жауабын

47

жазып, оң жағына ӛз сҧрағын береді, тиісінше келесі оқушы ӛз доминосына
осындай жазба қалдырады.

Барлық топ ӛз доминоларын жасап болған соң, араластырып, кӛршілес
топқа домино қиындыларын қҧрастыруға ҧсынады. Әрі жылдам, әрі дҧрыс
қҧрастырған топ жеңіске жетеді.

Тиімділігі: сҧрақ қоюға, шапшаңдыққа ҥйренеді.
31.«Домино - 2» әдісі
Мақсаты: дҧрыс тыңдалымға, айтылымға бағыттау.
Сипаттамасы: қатысушылар столды жағалай отырады. Қолдарына
открытка қиындылары немесе балаларға арналған суретті лото не әріптерден
қиылған карточкалар таратылып беріледі. Бірінші қатысушы ӛзінің суретіне
байланысты әңгімені бастайды. Бҧл ертегі, қияли, кҥлкілі әңгіме т.с.с. болуы
мҥмкін. Ең бастысы, қолындағы сурет қамтылуы тиіс. Осы суреттің қиындысы
бар келесі ойыншы әңгімені жалғастыруы керек. Осылайша басы бҥтін бір
әңгіме айтылып шығады.
Тиімділігі: сӛздік қоры молаяды, сӛйлеу мәдениеті қалыптасады.
32.«Допты лақтыру» әдісі
Мақсаты: тиімді тыңдалым және айтылым. Қысқа әрі нақты сҧрақ қою
және жауап беру.
Сипаттамасы: мҧғалім доп лақтырып сҧрақ қояды. Допты қағып алған
оқушы сҧраққа жауап беріп, ӛзінің сҧрағын қояды. Егер оқушы сҧраққа жауап
бере алмаса, допты басқа оқушыға береді.
Тиімділігі: бҧл әдіс теориялық сҧрақтарды бағалауға, тілдік мақсаттардың
орындалуына кӛмек береді.
33.«Достармен кездесу уақыты» әдісі
Мақсаты: ҧйымшылдықпен топқа бӛлу.
Сипаттамасы: оқушыларға осындай карточка беріп, сыныпты аралай
жҥріп, ӛздеріне ҧқсас бір жанды тауып әр сағаттың тҧсына атын жазу
ҧсынылады. Мысалы, сенің кӛзіңнің тҥсі маған ҧқсайды екен. Сені сағат 12-ге
кездесуге жазып қойсам деп едім. Осылайша 4 сағаттың тҧсына аттарын жазып
болған соң, сәйкес келген оқушылар бір топқа бірігіп жҧмыс жасау
тапсырылады.
Тиімділігі: топпен біргіп жҧмыс жасау.
34.«Дҧрыс емес пікір» әдісі
Мақсаты: логикалық ойлау қабілетін арттыру, дҧрыс шешім қабылдауға
бағыттау.
Сипаттамасы: талқылау ҥшін дҧрыс емес жауаптарды қолданыңыз.
Дҧрыс емес болғаны ҥшін ғана жауапты іріктеудің немесе «бҧл қызық»
фразасын қолданудың орнына, ҥдерісті ашып кӛрсету ҥшін ойлау барысының
дҧрыс емес бағыт алуына әкелетін сҧрақтарды қолданыңыз.
Бҧл ойдың логикалық барысын жақсартуға әкеледі және қате ҥшін
жазғыру болмайтын атмосфера орнатады.
«Мен бҧл жауап дҧрыс емес екеніне қуаныштымын... ендеше талқылап
кӛрейік...».
Тиімділігі: ҧжымдасып ӛз ойларымен бӛлісе алады, нақтылыққа ҥйренеді.

48

35.«Дыбыстау» әдісі
Мақсаты: образға ене білу, артистік қабілетін арттыру.
Сипаттамасы: Фильмнен ӛткен тақырыпқа байланысты немесе оқушы-
лардың деңгейіне сәйкес келетін ҥзіндіні дыбыссыз кӛрсетіп, оқушылардың
рӛлге еніп, дыбыстауын тапсыруға болады. Алдымен ҥзіндіні дыбысымен
кӛрсетсе де болады. Дайындалуға оқушыларға жеткілікті уақыт беру қажет.
Тиімділігі: сезіну, образға ену.
36.«Егер ..., онда не болар еді?» әдісі
Мақсаты: қиялдай білуге, жақсылыққа сенуге баулу.
Сипаттамасы: оқушылардың бірі жҥйрік қиялмен бір ситуация айтады,
қалғандары соның шешімін тауып жалғастыру керек. Мысалы,
«Егер әрбір адам дҥниеге келе сала басқалардың ойын оқи алатын болса,
онда Жер бетінде не ӛзгеріс болар еді?»
«Егер Жердің тартылыс кҥші жоғалып кетсе, онда ...»
«Егер барлық адам сӛйлеу қабілетінен айрылып қалса, онда»
Тиімділігі: бҧл тәсіл оқушылардың қиялын дамытып, мидың ойлау
белсенділігін арттырады.
37.«Екі жҧлдыз, бір тілек» әдісі
Мақсаты: бағалау кезінде жағымды ахуал қалыптастыру.
Сипаттамасы: Сыныптастарды бағалау ҥдерісінде оқушылардан екі
жҧлдыз қоюды және бір тілек айтуды сҧраңыз. Екі жҧлдыз = жҧмыс істеген
кезде оларға ерекше ҧнаған 2 зат Бір тілек =бҧл жақсартуға болатын нәрсе.
Тиімділігі: оқушылар бір-біріне тілек айту арқылы бауырмалдық
қасиеттері артады, кӛңіл кҥйлері кӛтеріледі.
38.«Екі тҥрлі тҥсініктеме кҥнделігі» әдісі
Мақсаты: бҧл әдіс оқушыларды ҧжым болып жҧмыс жасауға, ақпаратты
ӛз бетінше меңгеруге жағдай жасайды.
Сипаттамасы: оқушылардан дәптердің бетін (не таратылып берген
парақты) ортасынан тік сызықпен бӛлу сҧралады. Мәтінді оқу барысында олар:
Әр оқушы мәтінмен танысып, кҥнделікті толтырып біткен соң жҧпта,
топта талқылау ҧйымдастырады. Жҧмыс аяқталған кезде мҧғалім қорытуға
арналған әзірлеп келген сҧрақтарын қойып, жауаптар алады. Ол сҧрақтар
оқығанға баға беру пікірін, кӛзқарасын білдіруге лайықталып қойылған дҧрыс.
Тиімділігі: Сӛз астарын, кҧдіретін, сипаты мен табиғатын ашып тҥсінуге
бағыттайды. Сондай-ак, әдістің тиімділігі - мҧнда сабақтан тыс калатын оқушы
болмайды, оқыған мәтінді тҥсіну, оны тҥсінікті етіп айтып беру, оған қатысты
ойын, пікірін білдіру арқылы оқушының тілі дамиды.
39.«Екі лагерь» әдісі
Мақсаты: тиімді топқа бӛлу
Сипаттамасы: жҥргізуші сыныптағы бір оқушының ӛз қалауымен сыртқа
шығып кетуін ҧсынады. Ол сыртқа шыққанда қалған оқушылар бір ҧқсас
белгілеріне қарай екі топқа бӛлініп, бір-бірінен алыс отырады. Сырттағы оқушы
кіріп, екі топтың қандай бір-біріне ҧқсамайтын белгі арқылы бӛлінгенін табу
керек.

49