ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДА ТІЛ ПӘНДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ БЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕРІ

Тиімділігі: бҧл ойын топқа бӛлгенде, оқушылардың ықыластылығы мен
зейінділігін анықтау ҥшін жҥргізіледі.

40.«Елестету кӛрінісі» әдісі
Мақсаты: бейнелеу, баяндау, сӛздік қорын арттыру.
Сипаттамасы: мәтіннің басты мәнін мҥмкін болса, елестетуге тырысу
керек. Егер мҥмкіндік болса, сурет, сызба, тірек сызба т.б ретінде қағазға
тҥсіріп, суреттерді қорғау.
Тиімділігі: оқуышы басқа қырынан да танылады.
41.«Еркін жазу» әдісі
Мақсаты: маңызды ақпарат туралы ой бӛлісу, жазылым, айтылым
дағдылары қалыптастыру.
Сиптаммасы: Бҧл әдіс «ой толғаныс» кезеңінде пайдалануға лайықты да
тиімді. Мҧғалім сабақ барысында қарастырылған жаңа ақпарат жайында, одан
алған әсері, не ҥйренгені, нені әлі де біле тҥсу керек екені т.б. туралы ӛз пікірін
қағаз бетіне тҥсіруді тапсырады. Жазуға уақыт береді. Уақыт аяқталған кезде,
оқушылар ӛз жазғандарымен топ мҥшелерін таныстырады. Ең жақсы деп
танылған жҧмысты ҧжымда оқуға болады.
Тиімділігі: оқушылардың алған білімдерін қорытуға, оған сын кӛзбен
қарап, ойын тҥйіндеуге ҥйрететін бҧл әдісті кез келген сабақта қолдануға
болады.
42.«Еркін пікір» әдісі
Мақсаты: диалогқа тҥсу, ҧтымды ой айту, сараптама жасау.
Сипаттамасы: пікірталастар ҧйымдастыру, баяндамалар жасау, реферат,
шағын ғылыми жҧмыстарды қорғау.
Тиімділігі: оқушының білім қорын, ізденісін кӛрсетумен қатар, сӛйлеу
және қарым-қатынас мәдениетін меңгеруіне қызмет етеді.
43.«Ертегі қҧрастыру» әдісі
Мақсаты: ойлау қабілетін арттыру, сӛздік қорын дамыту.
Сипаттамасы: бастаушы ертегінің бірінші сӛйлемін айтады. Қалғандар
бір-бір сӛйлемнен ӛздері қалауынша ертегінің сюжетін қҧрастырады.
Қатысушылардың қиял жҥйріктігі, тіл байлығына қарай тҥрлі ертегі
қҧрастырылып шығады.
Тиімділігі: идеяларды жинақтайды, тҥйіндейді.
Жазылым дағдыларын дамытуға әдіс-тәсілдер қҧру.
Қҧру ҥдерісі және жоспарды жобаға айналдыру ҥдерісі: ой дамыту, қолдау
бӛліктерін енгізу, проза тҥрінде жазу, азат жол пайдалану, азат жолдарды
байланыстыру, басым тиімді бастау және аяқтау. Жазу бойынша бірнеше жоба
болуы да мҥмкін.
Оқушылар жобаны жазу кезінде критерийлерге жҥгіну керек. Мазмҧндама
мҧғалімге жауап беруде, қатарластар ескертпесінде немесе жаңа ақпаратқа,
сондай-ақ, ӛзгерту ҥдерісі кезінде байқалған кез келген сҧраққа жауап беру
кезінде ӛзгереді.

50

Ӛзгерту
Ӛзгерту – мазмҧн сәйкес ақпараттан тҧратынына және оның ақпаратты
бірыңғай беретініне кӛз жеткізу ҥшін қайта оқу немесе шығарма жобасын қайта
қарау.
Оқушылар орфография, грамматика, пунктуациядағы қателерді анықтау
және тҥзеу ҥшін, сондай-ақ, ӛшіріп, қосып, материалды нақтылау ҥшін тҥрлі
тҥсті қаламдарды пайдалану керек.
Ӛзгерту бірнеше кезеңнен тҧруы да мҥмкін, себебі, жазушы әртҥрлі
элементтерді жазуға назар аударады. Ол мыналардан тҧрады:
Мазмҧн – жазбаша мазмҧндаманың мазмҧнына қараңыз, ол нақты бір
мақсат пен аудитоияға сәйкес келеді ме, барлық сәйкес ақпарат жеткілікті
деңгейде енгізілген бе?
Қҧрылым – Мазмҧндауда басы, ортасы және соңы анық берліген бе?
Немесе хабарлы мәтінде анық кіріспе мен қорытынды болады ма? Ақпарат
қисынды, байланысқан және прогрессиялы бірізділік болу керек. Қызықты әрі
тиімді болатын кіріспе және қорытынды фразалар болу керек.
Мәтінді қҧрылымдау – Абзацтар сол абзацта талқыланатын ақпаратты
айрықшалайтын немесе соған сілтейтін тақырыптық сӛйлемнен басталу керек.
Жаңа абзац орын, уақыт және сӛйлеуді бастайтын жаңа кейіпкер/адамды
ауыстыра отырып, жаңа тақырыптан басталу керек. Маңызды әрі нақты сӛйлем
қҧрылымдарының әр тҥрлілігін әсер алу ҥшін саналы тҥрде пайдалану қажет.
Айқындық - барлық жаңа тҧжырымдамалар нақты тҥсіндіріліп нақты
анықталған ба? Әр сӛйлемнің мағынасы тҥсінікті ме? Ненің айтылып тҧрғаны
тҥсінікті ме?
Сӛздік – Сӛздік таңдау қажетсіз қайталаудан қаша отырып, дәл әрі
маңызды болу керек. Тезаурус пайдалану кезінде мҧқият болған жӛн, себебі
оқушылар маңызы бірақ мәнмәтінге сәйкес келмейтін синонимдерді
пайдаланып қоюы әбден мҥмкін.
44.«Жақсы сҧрақ деп нені айтады?» әдісі
Мақсаты: оқушылармен «жақсы» сҧрақ ҧғымын талқылау.
Сипаттамасы: ҥдеріс ашық және жабық сҧрақтардың арасындағы
айырмашылықтарды анық тҥсінуге мҥмкіндік береді. Одан кейін олар тақырып
бойынша сҧрақтар қоя алады және олардың қайсысы жақсы болғанын шеше
алады, одан кейін сҧрақтардың жауаптарын талқылауға ауысады.
Тиімділігі: тақырып бойынша саралау, талдау.
45.«Жаңалық ашамыз» әдісі
Мақсаты: айналаға сын кӛзбен қарау, тҧжырым жасау.
Сипаттамасы: заттардың негізгі қасиеттерімен қоса қосалқы қасиеттерін
ашу ҥшін тапсырма беріледі. Бҧл таптаурын болған ойдан арылу, айналаға сын
кӛзбен қарау, жаңалық ашуға ҧмтылу ҥшін керек.
Мысалы, «Сіріңке жанып, жарық беріп қана қоймайды, бір жағынан
салмағы мен ҧзындығын жоғалтады; су – сҧйық, бірақ оны қатырған кезде,
қҧрылыс материалы ретінде қолдануға болады (мҧз қала салу) т.с.с.

51

Оқушыларға қарапайым заттардың ӛзгеше қасиеттерін ашу тапсырылады.
Мысалы, полиэтиленді қақпақ, қаламсаптың пайданылған ӛзекшесі, шеге,
балмҧздақ т.с.с.

Тиімділігі: бҧл тапсырма талантты және дарынды балалардың қабілетін
ашуға кӛмектеседі.

46.«Жауап беретін әріптес» әдісі
Мақсаты: Жҧптармен немесе әріптестермен жҧмыс істегенде ауызша
бағалау.
Сипаттамасы: Оқушылар әріптесті немесе топты ӛз жҧмысына
тҥсініктеме беруге немесе талқылауға шақырады. Бҧл ҥдеріс тиімді жҥруі ҥшін
оқушылар оқу мақсаты мен табыс критерийлерін білуі қажет. Олар сонымен
бірге жауап беретін әріптестің рӛлін бағалауы – оқу мақсаттарына сәйкес
қҧрылымды және жағымды кері байланыс ҧсынуы тиіс. Оқушыларға жҧмысты
орындап жатқан адамға қоятын сҧрақтар тізімі берілуі мҥмкін.
Тиімділігі: әріптесін бағалайды, кері байланыс орнайды.
47.«20 сҧрақ – иә-жоқ деген жауап» әдісі
Мақсаты: тез нақты жауап беру.
Сипаттамасы: оқушыларға ақпарат алу ҥшін, 20 сҧрақ қоюға болады.
Алайда сҧрақ қойылып жатқан адам «иә» не «жоқ» деп қана жауап береді.
Мысалы,оқушы бір геометриялық фигура - ромбыны жасыруы мҥмкін, ал
сыныптың қалған бӛлігі қасиеттерін атау арқылы оның қандай фигура екенін
табуы керек.
Тиімділігі: ойын сергіту, тыңдалымды дамыту, шапшаңдыққа ҥйрету.
48.«Жҧппен жҧмыс» әдісі
Мақсаты – балаларды басқа адамды естуге, тыңдауға, диалог жҥргізуге, ӛз
пікірін айтуға, дәлелдеуге, басқаның пікірімен санасуға мҥмкіндік береді.
Сипаттамасы: жҧппен жҧмыс істеуде балалар ӛз серігін ӛзі таңдайды.
Жыл кӛлемінде әртҥрлі адамдармен қарым-қатынасқа жасауға ҥйренеді.
Тиімділігі: жҧппен жҧмыс жасауға ҥйренеді.
49.«Жылдам фото» әдісі
Мақсаты: ойын оқушылардың зейіндерін шоғырландырып, есте сақтау
қабілеттерін арттыру ҥшін жҥргізіледі.
Сипаттамасы: оқушылар шеңбер қҧрып отырады да, 1-2 минут бір-бірін
кӛзбен жылдам фотоға тҥсіреді. Содан соң кері бҧрылып отырып, мҧғалімнің
тҥрлі сҧрақтарына жауап береді. Ӛзінен кейін ҥшінші кім отырғанын, қарсы
отырған оқушының ҥстіндегі киім тҥсін, кімнің кӛк кӛзілдірік тағып отырғанын
т.с.с сҧрауға болады.
Соңында қайта бір-біріне қарап, ӛз фотоларының дҧрыс-бҧрыстығына кӛз
жеткізеді.
Тиімділігі: есте сақтау, кӛру, сезіну қабілеттері артады.
50.«Жыл мезгілдері»
Мақсаты: топқа бӛлу.
Сипаттамасы: қатысушылар ҥнсіз ӛздері дҥниеге келген жыл мезгілдері
бойынша топқа бӛлінеді. Содан соң әр топ ӛз жыл мезгілдерін пантомимо
арқылы бейнелейді, қалған топ табады.

52

Тиімділігі: қызықты, тиімді топқа бӛлу.
51.«Зерттеудің алты қадамы» әдісі
Мақсаты: тақырыппен терең танысып, әртҥрлі ойлау дағдыларын жҥзеге
асыру.
1. Тапсырманы анықтау: Мен нені анықтауым керек? Мен не істеймін?
Мен қазір не білемін? Маған қандай лексика керек? Мен ӛз жҧмысымды қалай
таныстырамын?
2. Ақпараттың орналасқан орны: Мен ақпаратты қайдан таба аламын?
Маған кім кӛмектесе алады?
3. Тиісті ресурстарды таңдау: Бҧл ақпарат пайдалы ма? Мен нені
сақтауым керек? Маған нені ӛшіріп тастау керек? Ресурстар қаншалықты
сенімді болып табылады?
4. Ақпаратты ҧйымдастыру: Мен жазбаларды ӛз сӛзіммен жаза аламын
ба?
Мен оларды қалай ҧйымдастырамын? Мен ақпараттың қайдан алынғанын
белгіледім бе? Мен жеткілікті ақпарат алдым ба?
5. Идеяларды ҧсыну: Менен ӛз жҧмысымды қалай таныстыруды сҧрады?
Мен оны қалай қҧрылымдауым керек? Мен ӛз жҧмысымды кімдерге
таныстыратын боламын? Мен тез тіл табысқышпын ба?
6. Соңғы ӛнімді бағамдау: Мен бірдемені қалдырып кеттім бе? Менің
жҧмысымның мәні бар ма? Мен орфографиялық және грамматикалық
нормалардың сақталуын тексердім бе? Мен ӛз жҧмысымды оқыған адамның
алдында мақтаныш сезіне аламын ба? Мен не ҥйрендім?
Тиімділігі: ҧсынылған проблема, жасалған жҧмыс бойынша толыққанды,
жан-жақты тҥйіндеме жасай білу.
52.«Иә, жоқ» әдісі
Мақсаты: ҧсынылып отырған жаттығу арқылы оқушылар жиналып қалған
жағымсыз эмоцияларынан арылып, жағымды қарым-қатынас қҧруға
ынталанады.
Сипаттамасы: «Жҧптарға бӛлініп, бір-біріңе қарама-қарсы тҧрыңдар.
Жҧптарыңда кім «Иә», кім «Жоқ» жауаптарын тыңдайтынын анықтаңдар. «Иә»
жауабынан ойын басталады. Екінші бірден «Жоқ!» деп жауап қайтару керек.
Бірінші адам аздап дауысын кӛтеріп, тағы да «Иә» десе, екіншісі де кӛтеріңкі
дауыспен «Жоқ!» дейді. Әрқайсыларың әуел бастан таңдап алған сӛзді ғана
қайталауларың қажет. Ол сӛздерді ӛздеріңнің қалауларың бойынша ақырын,
қатты, дӛрекі, сыпайы тҥрде айтуларыңа болады. Осы екі сӛздің кӛмегімен
шағын дау ӛткізулеріңе болады, бірақ бір-бірлеріңді ренжітуге болмайды.
Тоқтату туралы белгі берілісімен, ойын тоқтатылады».
Жаттығуды талдау:
• Ӛзіңді қалай сезініп тҧрсың?
• Саған қай сӛзді айтқан ыңғайлы: «Иә» сӛзі ме, әлде «Жоқ» па?
• Сенің дауыс ырғағың қалай болды? Қатты ма, әлде ақырын ба?
Тиімділігі: жаттығу соңында сынып оқушыларының жҧмыс істеуге деген
қабілеті байқалады.

53

Қиындығы: сыныпта шу болуы мҥмкін. Кейде балалар бір емес, бірнеше
адаммен жауаптасулары да мҥмкін.

Шешу жолы: ауызбіршілікке ҥйрету
53. «Калейдоскоп» әдісі.
Мақсаты: ҧсынылған ақпаратты проблема бойынша айтып шығу.
Сипаттамасы:Оқушылар жарты шеңбер бойына орналасады, жҥргізуші
ортада тҧрады. Әр қатысушы ӛзіне ҧнайтын тҥстерін айтып шығады. Содан соң
жҥргізуші теріс қарап тҧрады. Ойыншылар орын ауыстырады. Жҥргізуші
ретімен кім қай тҥсті ҧнататынын айтып шығу керек.
Тиімділігі: Бҧл ойын зейін қоюға, есте сақтауға дағдыландырады.
54. «Капитан» әдісі.
Мақсаты: Топты ынтымақтастықпен бірлесе жҧмыс істеуге бағыттайды.
Сипаттамасы:Ойынның шарты кемеден топ болып, теңізге қҧламауы
керек. Капитан пәрмен беріп тҧрады.
Капитан, капитан, ......!
Капитан: 1 адамнан рафт беріп жҥреді;
Қҧтқарушы: 2 адамнан балон лақтырады;
Қайықта: 3 адамнан ескек еседі
Тҥскі ас: 4 адамнан тамақ жейді
Кемеде : 5 адамнан дӛңгеленіп тҧрады.
Алгоритм:Топқа бӛлу;Нҧсқаулық;Бҧйрық беру; Қорытынды.5 минут
Тиімділігі:ынтымақтастықпен бірлесе жҧмыс істеуге дағдыландыру.
55.«Карусель» әдісі
Мақсаты: Жаттығудың бҧл тҥрі барлық оқушылардың белсенді жҧмысқа
тек ӛзінің таңдауымен ғана емес, әртҥрлі серіктерімен бір мезгілде араласуына
мҥмкіндік береді.
Сипаттамасы: оқушылар екі топқа бӛлініп, ішкі және сыртқы қосарлы
шеңберге бір-біріне бетпе-бет қарап, екі шеңбер қҧрады. Ішкі шеңбер –
қозғалмайтын шеңбер, шеңбер ортасына олар арқасын беріп тҧрады. Сыртқы
шеңбер – қозғалмалы, шеңбер ортасына бетін қаратып тҧрады. Әрбір оқушы
ӛзіне қарама-қарсы тҧрған оқушыға бір сӛйлем айтып, оңға қадам жасайды.
Сӛйлем қойылған мақсатқа байланысты болады. Мысалы, әріптесінің жағымды
жақтарын кӛрсету ҥшін «Мен сен сияқты ақылды, ҧстамды болғым келеді»
деуге болады. Әрқайсысы жаңа әріптесі келген сайын оның қасиеттерін айтып
отырады.
Тиімділігі:белсенді оқу тәжірибесі пайда болады.
56.«Кезбе тілші» әдісі
Мақсаты: ҧжым арасында ҥндес пікір туындап, әр алуан тҥсіндірулерді
кӛре алады.
Сипаттамасы: 1-оқушы телефон соғылып жатқанға ҧқсатып, тәулік бойы
орын алған оқиғалар туралы хабарлайды. (мысалы: су тасқынының деңгейі)
2-оқушы Телестудиядағы диктор; жиынтық ақпарат береді.
3-оқушы Тілші; оқиға орнынан ақпарат ҧсынады.
4-оқушы Тілші сҧхбат алатын куәгер.
2-нҧсқа

54

Әр топтан бір оқушы шығып, тілші ретінде сҧрақ қойып, жауаптарын бірі
диктафонға, бірі камераға тҥсіріп, топтарында ӛңдеп, диктор арқылы экранға
шығарады.

Тиімділігі: ауызбіршілік қасиет пайда болады.
55. «Кейіпкерлер әлемі» әлемі.
Мақсаты:кейіпкерлерге талдау, ҧтымды сҧрақ пен мәнді жауап
қолданылады.
Сипаттамасы: оқушылар топқа бӛлінеді. Әр топ бір-бірлеріне әңгіме
мазмҧны бойынша сҧрақтар қояды. Сҧрақтардың мазмҧны шығарма
кейіпкерлерімен, орын алған оқиғалармен байланысты болуы керек.
«Кейіпкер»
«Кейіпкерлерге мінездеме»
Кӛркем шығарманы сатылай-кешенді талдау ҥлгісі:
Шығарма авторы:
Тегі, тҥрі:
Тақырыбы:
Идеясы:
Шығарманың композициялық қҧрылысы:
1. Сюжеттік басталуы;
2. Сюжеттік байланыс;
3. Шиеленісуі:
4. Шарықтау шегі;
5. Шығарманың шешімі;
6. Шығармадағы кейіпкерлер;
7. Әдеби теориялық ҧғымдар:
- теңеулер;
- эпитеттер;
- афаризмдер;
- мақал-мәтелдер:
Тиімділігі:ҧтымды сҧрақ пен мәнді жауап бағаланады.
56. «Кемпірқосақ» әдісі.
Мақсаты: оқушы кӛңіл – кҥйін бағалау.
Сипаттамасы:Тақтадағы кемпірқосақ суретіне ӛз есімдері жазылған
стикерлерді желімдейді. Олар ең тӛмендегі қызыл тҥстен ең жоғары орналасқан
кҥлгін тҥске стикерлерді желімдеу арқылы ӛздерінің сабақтағы тҥсінік (немесе
кӛңіл-кҥй) деңгейін білдіреді.
Тиімділігі: оқушы кӛңіл – кҥйін білу.
57. «Кесте толтыру» әдісі
Мақсаты: ақпаратты терең меңгереді. Эссе жазады.
Сипаттамасы:танысу алдында әрбір оқушы мынадай кесте толтырады:
Менің ӛмірім
Маңызы мезеттері
Менің аты-жӛнім
Бекенова Аққҧртқа Бекболатқызы
Туған жерім, мекен-жайым

55

- Туған жерім: Ақтӛбе облысы, Байғанин ауданы, Алтай батыр ауылы.
- Мен қазір Ақтӛбе облысы, А.Жҧбановтар кӛшесі, 273-ҥй, 55-пәтерде
тҧрамын.
Менің жанҧям
- Біздің жанҧяда алты жан бар: әкем, анам, мен, ҥлкен ағам мен әпкем,
қарындасым 10- сыныпта оқиды.
Менің ермегім (хобби)
- Қолым боста мен шым-шытырық оқиғаларды оқығанды ҧнатамын.
Маған, әсіресе, детективтік романдар ҧнайды.
Менің достарым
- Ауылда менің Алтын мен Сейітжан деген достарым бар, ал Ақтӛбеде
достарымның есімдері - Самал, Ару және Айбол.
Ӛмірімнің қызықты мезеттері
- Бала кезде бірінші рет Ақтау қаласына Темірбек ағамыздың ҥйіне барып,
сол жерде Каспий теңізінде қайықпен жҥзіп, балық аулағанымыз есімде қалды.
- Бірінші курста Астана қаласында оқушылардың форумына қатысуым.
Бҧл жҧмыс аяқталғаннан кейін оқушылар шағын топ ішінде ӛз кестелерін
бір-біріне оқып, оларды талқылайды. Әр топтан бір-екі оқушының кестесі бҥкіл
сыныпқа жарияланады.
Тиімділігі: оқушы ӛз ойын еркін жеткізеді.
58. «Кері байланыс бутерброды» әдісі.
Мақсаты: мәтіннен алған ақпаратқа тҧжырым жасайды.
Сипаттамасы:Кері байланыс әр тҥрлі тәсілдермен берілуі мҥмкін.
Кері байланыс «бутерброды» дегеніміз бҧл:
1) бірінші жағымды тҥсініктеме беріп, кейін қҧрылымды сын айтып,
соңынан тағы да жағымды пікір білдіру;
2) Жағдаяттық мәлімдеме – Маған ұнады....., себебі ..... Енді/келесі жолы
Тиімділігі:оқушы кері байланысқа шығады.
59. «Кері ой қозғау» әдісі.
Мақсаты: қарама-қайшылықтары мен ақауларын айқындап, оларды
жетілдіру қажет болғанда қолдану.
Сипаттамасы: техникалық объектінің кемшіліктері, қарама-қайшылық-
тары мен ақауларын айқындап, оларды жетілдіру қажет болғанда қолданылады.
Тура «ой қозғаудан» айырмашылығы: мҧнда сыни пікірлерге негізгі мән бе-
ріледі, қатысушылар зерттеу объектісінің олқылықтары мен жетіспеушіліктерін
анықтауға тырысып, нақты техникалық проблеманы шешуге ҧмтылады.
Тиімділігі: нақты шешім қабылдауға ықпал жасайды.
60. «Комплименттердің бҧрқасыны» әдісі.
Мақсаты: жылы сӛз қҧдіретін сезіндіру.
Сипаттамасы: оқушылар берілген уақыт ішінде (1-1,5 минут) бір парақ
қағазға ӛздерінің сҥйікті адамдарынан естігісі келген комплиментті жазады.
Комплименттердің жеке сӛздер (эпитеттер) тҥрінде болмай, толық сӛйлемдер
тҥрінде болғаны дҧрыс. Жазып болған соң оқушылар бҧл парақтарды
домалақтап, домалақ қармен атқыласқандай оларды бір-біріне лақтыруы керек.

56

Содан кейін мҧғалім оқушыларға бір-бірден «қар домалағын» ашып, оларды
оқуды тапсырады.

Комплименттерді барлық оқушылардың кезектесіп оқуына да болады.
Тиімділігі: оқушылар бір бірін бағалайды.
Қиыншылығы: қарама – қайшы пікір туындауы мҥмкін.
Шешу жолы: тек жылы сӛз жазу.
61. «Конверт – сҧрақ» әдісі.
Мақсаты: мәтінді белгілеп алып, тҧжырымдайды және сҧрақтар қояды.
Сипаттамасы: 2-3 сҧрақ жазып, конвертке салыңыз (оқу мақсатына
қарай). Әрбір оқушыда ӛзінікі болатындай етіп, бірнеше конверт дайындаңыз.
Әрқайсысына екі минут беріңіз: оқушы стикерде атын және жауабын жазады;
екі минут ӛткен соң конверт келесі оқушыға беріледі, осылай бҧл 2-3 сҧраққа
барлығы жауап бергенше жҥре береді. Стикерлерді жинап, бірнеше жауапты
дауыстап оқыңыз (аттарын атамастан); сынып белгілі бір сҧрақтың
қаншалықты дҧрыс болғанын талқылайды.
Тиімділігі: белгілі бір пікірдің қаншалықты дҧрыс болғанын талқылайды.
62. «Кӛк диван» әдісі.
Мақсаты: қарым –қатынас шеберлігі артады.
Сипаттамасы: бастаушы диванның ортасында отырады да, «мен – кӛк
диванмын» дейді. Келесі оқушы оның жанына отыру ҥшін диван ҧғымына
қатысты сӛйлем айту керек: «Ал мен диван жастықшасымын», - дейді де оң
жағына отырады. Келесі оқушы: «Мен диван жапқышымын», - деп сол жағына
отырады. Бастаушы қалаған адамымен жҧп болады. Қалған оқушымен жҧп
болғысы келген оқушы тіркесті жалғастырады. Ол екеуінің ішінен қалған
оқушы ӛз жҧбын таңдайды. Осылайша жҧпқа, топқа бӛлу жалғасады.
Мҧны сабаққа байланысты жҥргізуге де болады. Мысалы, бастаушы: «Мен
сӛйлем мҥшесімін» десе, 1-ойыншы – Тҧрлаулы, 2-ойыншы – Тҧрлаусыз
сӛйлем мҥшесі болады. Сӛйлем мҥшесі Тҧрлаулы мҥшені таңдап, неге олай
таңдау жасағанын тҥсіндіреді. Ортада қалған Тҧрлаусыз мҥше жанына
Анықтауыш пен Пысықтауыш келіп отырады. Тҧрлаусыз мҥше Анықтауышты
жҧп етіп, ол туралы айтады. Енді қалған Пысықтауыш жанына оның тҥрлері
келіп отырады. Осылайша жҧпқа бӛліну әрі ӛтілген материалдарды қайталау
жҥзеге асады.
Тиімділігі: кӛшбасшы болуға ынтасы артады.
63. «Кӛкпар» әдісі.
Мақсаты: оқушыны жылдамдыққа баулу.
Сипаттамасы: сҧрақ- жауап арқылы білімін бағалау. Мҧнда топ
мҥшелеріне сҧрақтар қойылады. Сҧраққа дҧрыс жауап берген адам шарик (1
балл) алады. Кӛп шар жинаған адам - кӛшбасшы.
Тиімділігі: аз уақытты қамтиды.
Қиындығы: тез жауап барысында шатасады.
Шешу жолы: Жауап мазмҧны, дәйектілігі ескертіледі
64. «Кӛңіл кҥй букеті» әдісі.
Мақсаты: оқушы кӛңіл – кҥйін зерттеу.

57

Сипаттамасы: оқушылар гҥлдерді вазаға қояды. Ваза суреті плакатқа
салынған. Сабақтағы жҧмысын бағалай отырып, әр оқушы аты жазылған
стикер-гҥлді вазаға бекітуі қажет.

Қызыл тҥс – проблема бар, көмек қажет.
Сары тҥс – барлығы түсінікті емес.
Жасыл тҥс – барлығы жақсы.
Стикер тҥстері әртҥрлі болуы мҥмкін.
Тиімділігі: ӛз- ӛзіне мінездеме беру.
65. «Кӛршіңе әңгімелеп бер» әдісі.
Мақсаты: ақпаратты ӛз бетіңше ойлау және қорыту.
Сипаттамасы: бҧл әдіс оқушылар ӛз ойларын дауыстап айтып беру ҥшін
пайдаланылады.
·сҧрақ қойыңыз, ойластыруға уақыт беріңіз;
·одан кейін оқушылардан ӛз ойларын кӛршілерімен бӛлісуді сҧраңыз;
·оқушыларға жаңа тақырыпты айтыңыз және осы тақырып бойынша ӛздері
білетін барлық жағдайды кӛршісіне айтуын ҧсыныңыз.
Тиімділігі: ӛз кӛзқарасымен бӛлісу.
Қиындығы: негізгі ақпаратты шатастырады.
Шешу жолы: Оқушыға жаңа тақырыпты атаңыз және оларға аталған
тақырып бойынша ненің мәлім екені туралы бәрін кӛршісіне айтуын сҧраңыз
66. «Кҥн! Тас! Қоршау!» әдісі.
Мақсаты: оқушылардың зейіні мен қозғалыс жылдамдығын дамытады.
Сипаттамасы: оқушылар бірнеше топтарға бӛлініп отырады. Кезек-кезек
балаларға «Кҥн!», «Тас!», «Қоршау!» атты бҧйрықтар беріледі. Сӛздердің
айтылу ретін ҥнемі ӛзгерту қажет. Оқушылар әрбір сӛзге қимылмен жауап
берулері шарт. Егер «Кҥн!» деген сӛз айтылса, олар алақандарын ашып,
саусақтарын тарбитып, қолдарын жоғары кӛтереді. «Тас!» сӛзінде қолдарын
тҥюлі жҧдырықтарымен кӛтереді. «Қоршау!» сӛзінде алақандарын ашып,
қолдарын кӛтереді, бірақ саусақтары бір-біріне тығыз жанасып тҧруы керек.
Ойын жылдамдығы біртіндеп жоғарылауы қажет. Ешбір қате жібермеген топ
жеңімпаз атанады.
Тиімділігі: оқушылардың сабаққа деген зейіні артады.
67. «Кҥту уақыты» әдісі.
Мақсаты: кҥту уақыты оқушыларға ойлануға және жауап беруге
мҥмкіндік береді.
Сипаттамасы: сыныптағы барлық балалар бір бағытта және бірдей ойлай
бермейді – кҥту оқушыларға ӛз ойын жинақтауға және берілген сҧраққа
жауапты ойластыруға мҥмкіндік береді.
Кҥту уақытының 2 тҥрі:
 Мҧғалім айтады, содан кейін оқушылар ӛз жауаптарын бергенге дейін
ҥзіліс жасайды.
 Оқушы жауап беруді аяқтайды және мҧғалім оның жауабына қатысты
әрекет еткенге дейін кідіріс жасайды. Бҧл амал оқушыға ойын толықтыруға
және жалғастыруға немесе басқа оқушыға жауап беруіне мҥмкіндік береді.
Тиімділігі: ӛз пікірінің дҧрыстығына кӛз жеткізеді.

58

68.«Қайтадан қҧрастыру»
Мақсаты: сабақ уақытын жҧмысты қайта ӛзгерту ҥшін қолданыңыз.
Сипаттамасы: бҧл оқушыларға жақсартуға бағытталған кері байланысқа
назар аударуға мҥмкіндік береді. Бҧл ҥдеріс сонымен бірге кері байланыстың
қҧнды екендігін қуаттайды және оқушыларға қолайлы атмосферада жҧмыс
істеуге мҥмкіндік береді.
Тиімділігі: оқушы кері байланысқа шығады.
69.«Қане, қайтала!» әдісі.
Мақсаты: ақпаратты жинақтау.
Сипаттамасы: мәтінді оқып шыққаннан кейін қолдарына қалам мен қағаз
алып, сҧрақтар қҧрастырады. Сҧрақтарын ӛз іштерінен сайланған жҥргізушіге
ӛткізеді. Барлықтары сҧрақ қҧрастырып болған соң, жҥргізушіден кез келген
парақты алып, жауабын ойластырады. Жауаптарын талдағаннан кейін, мәтін
тәртібі бойынша орналастырады. Содан кейін ӛздерінің жауаптары бойынша
қҧрастырылған мәтінді мазмҧндап береді. Ойын соңында ӛз мәтіндерін
берілген ҥзіндімен салыстырады.
Тиімділігі: қорытындысы бойынша ең белсенді оқушы анықталады.
70. «Қар кӛшкіні» әдісі.
Мақсаты: мҧқият тыңдау мен зейін қою қасиеттерін іске қосады.
Сипаттамасы: оқушылар шеңбер қҧрайды, мҧғалім да оқушылар арасы-
нан орын алады. Әрбір қатысушы ӛз есімін атап, оған бастапқы әріптен баста-
латын бір сын есімін (эпитет) қосады. Мәселен, «Айнаш» есімі «А» әрпінен
басталады, яғни Айнаш ӛз есіміне «алғыр» (немесе «ақылды», «айбынды»,
«асқақ», «айлалы», «арынды»т.б) сиақты сын есімді қосады. Келесі оқушы да
дәл осылай ӛз есімін атайды, оған сын есім қосады да, алдында тҧрған барлық
оқушылардың есімдері мен эпитеттерін қайталап шығуы керек: «Алғыр Асан,
думанды Дәмеш, сабырлы Сейітжан, әділ Әбілғазы, реңді Рызуангҥл, жалынды
Жомарт! Ал мен - берекелі Бақытпын!».
Мҧғалімнің танысуды ӛзінен бастауына болады, ал егерде ол оқушыларға
ӛзінің жады мен есте сақтау қабілетін кӛрсеткісі келсе, онда ең соңында жауап
береді.
Тиімділігі: оқушының сабаққа зейін қою қасиеттері артады.
71. «Қатені тап» әдісі.
Мақсаты: қарым – қатынас, топпен жҧмыс жасай отырып, тҥзетулер
енгізеді.
Сипаттамасы: ҥш топқа ӛз қалаулары бойынша бӛлінеді. Әр топ ӛз
тапсырмасын алады. Тапсырманы орындауға белгілі уақыт беріледі.
1-топ тапсырмасы: ертегінің кез келген ҥзіндісін сурет арқылы беру.
Суретте міндетті тҥрде 1-2 қате болуы керек.
2-топ тапсырмасы: ертегіден бір ҥзіндіні шашыраңқы сӛздер ретінде
жазу керек.
3-топ тапсырмасы: ертегі мазмҧны бойынша бірнеше сҧрақтар
қҧрастыру керек. Сҧрақтарда 1-2 қате болуы керек. Тапсырмалар жазылып
болған соң, топтар бір-бірінің қателерін тауып, тҥзетулері керек. Тҥзетулерді
арнайы параққа жазуға болады:

59

Тапсырмасы
Қателері
Тексерген топ
«…қатысты 10 сӛзді атаңыз»
Оқушылардан нақты бір тақырыпқа, ҧғымға қатысты 10 сӛз атауды
сҧраңыз.
Тиімділігі:ӛз жҧмысын сыныптастарымен талқылап, мәтінге терең талдау
жасайды.
72. «Қҧндылықтар спектрі» әдісі.
Мақсаты: ортақ проблемамен жҧмыс істеу.
Сипаттамасы: Бҧл форматта оқушылар топтары келісіп немесе келіспей
арандататын мақҧлдауларға жауап берулері керек. Бірнеше әдістері:
оқушылардан жіптің қасына келіп ӛздері келісетін мақҧлдаудың қасына келіп
тҧруды сҧрайды, сондай-ақ, басында оқушылардан мақҧлдауды топта
талқылауды, кейін топтың атынан, жіптің немесе сызықтың, олар келісетін
жағына, ӛз ҧстанымдарын тҥсіндіре отырып, карточканы орналастыру
сҧралады.
•Ортақ проблемамен жҧмыс істеу ҥшін, барлық оқушылар ӛз сҧрақтары
немесе тапсырмаларына сәйкес сарапшы топ болып, қайта топталады. Талқылау
соңында әр оқушы ӛз сҧрағы бойынша сарапшыға айналады, себебі сарапшы
топта басқа оқушылармен ол сҧрақты талқылады.
•Бастапқы топ қайта қҧрылады. Тарату басталады. Бастапқы топқа соңғы
тапсырма беріледі. Бҧл шешім немесе жаңа тапсырма болуы мҥмкін. Бҧл
жаттығудың шешуші мәні - тапсырманы аяқтау ҥшін оқушылардың бастапқы
топтың біріккен «даналығын» қҧруы болып табылады.
Тиімділігі: ортақ проблемамен жҧмыс істейді.
73. «Мамандық таңдау» әдісі.
Мақсаты: Баланың мамандықтар туралы білімін кеңейте отырып, еңбек
ету арқылы ӛз мақсатына жетуге болатындығын ҧғындыру.
Сипаттамасы:ортаға әр тҥрлі мамандықтар аты жазылған қағаздар
тасталынады. Әр бала бір-біреуден алады. Әркім ӛзіне тиесілі мамандық
бойынша: шағын кӛрініс, тақпақ, қысқаша монолог, сипаттама т.б. жасап,
мамандықты барынша дәріптейді, презентация жасайды. Ойын соңында «Ең
жақсы презентация» марапатталады. Барлық қатысушыларды қамту
мақсатында әр тҥрлі марапаттар ҧйымдастыруға болады.
Тиімділігі: мамандықтар туралы білімі кеңейеді.
74. «Мен кіммін?» әдісі.
Мақсаты:шығарма кейіпкерлеріне толық мінездеме беру.
Сипаттамасы:оқушылардың маңдайларына жапсырма қағазға сабақта
ӛтілген тҧлғалардың аты жапсырылады. Жҧптас кӛршісіне сҧрақ қою арқылы
ӛзінің қай тҧлға екенін табу керек.
Мысалы: «Мен жазушымын ба? Менің «Ақбілек» деген романым бар
ма?..» Кӛршісі тек «иә, жоқ» деген жауаптар айтады.
Тиімділігі:ӛмірлік ҧстанымы қалыптасады.
77. «Миыңның суретін сал» әдісі.

60

Мақсаты: мәтіннен алған негізгі ойды тҥйіндеу.
Сипаттамасы: оқушылар мидың суретін дәптерге салады да, оны сабақ
кезінде меңгерген білімдерін білдіретін сӛздермен толтырады.
Тиімділігі: алған білімнен нақты шешім шығарады.
78.«Мозаика» әдісі.
Мақсаты: топтық жҧмыс істеу ҥшін қҧрылымдауы, ол сондай-ақ сӛйлеуге
және тыңдауға мҥмкіндік береді.
Сипаттамасы: Мҧғалім барлық сыныпты кішкентай топтарға бӛледі
(топта шамамен тӛрт оқушыдан). Мҧғалімнің мҧндай бастамасы барлық
топтарда гендерлік теңдік сақтап, барлық сыныптың мҥмкіндіктері мен қарым-
қатынасын кӛрсетуге арналған.
•Барлық бастапқы топқа жалпы тапсырма беріледі. Ҥлестірме материал
ҧсынылған. Оқуға арналған материал кҥрделі емес, әрі кӛлемі шағын. Егер
топта тӛрт оқушы болса, онда топқа арналған негізгі тапсырманың ішінде тӛрт
сҧрақ немесе тапсырма беріледі. Әр топта сҧрақтар мен тапсырмаларды
оқушылар ӛздері бӛледі.
Тиімділігі: әсерлі сӛйлеу әдебін меңгереді.
79. «Мотивация» әдісі.
Мақсаты: жаңа жҧмысты қҧлшына атқаруға кірісуге мотивация болады.
Сипаттамасы:Қатысушылар 2 шеңберге бӛлінеді. Ішкі шеңбердегілер
қарсы тҧрғандарға жеке қасиеттері, дағды, тҧлғалары, мінез-қҧлқы, ӛздерін
ҧстауы т.с.с. комплимент айтады. Тыңдаған қатысушы: «Рақмет, мен де солай
ойлаймын. Сонымен қоса мен кестені жақсы тіге аламын» деген секілді ӛз
бейімділігі мен ерекшелігін қосып отыру керек.
Тиімділігі:бҧл оқушылардың ӛздеріне деген сенімдерін арттырады.
80.«Нақтылық – талант» әдісі.
Мақсаты: әртҥрлі мәтін мазмҧнын сипаттау.
Сипаттамасы:сынып 3-4 адамнан топқа бӛлініп, бір-бірінен алысырақ
орналастырылады. Мҧғалім 3 классикалық әдебиет тізімін ҧсынады. Әр топтың
міндеті осы 3 әдеби шығарманы 3 сӛйлеммен сипаттау керек. Сӛйлем
қҧрылымы ерікті.
Мҧнан соң әр топ ӛз сӛйлемдерін оқып, оны басқа топтар талқыға салады.
«Не жақсы?»
Оқушы мен сіздің араңызда «жақсы» деп саналатын жҧмысқа қатысты
келісімнің бар екеніне және оған қалай қол жеткізуге болатынына кӛз жеткізу
ҥшін біршама уақыт жҧмсаңыз. Мынадай сҧрақтарды қолданыңыз:
Нені «жақсы» жҧмыс деп айтуға болатынын айта аласыз ба?»
«Тҥсініктемелер туралы не ойлайсыз?»
«Сіз әрқашан бҧдан әрі не істеу қажет не туралы ойлау қажет екенін білесіз
бе?»
«Сіз ӛз жҧмысыңыздың «жақсы» екенін анықтай аласыз ба?»
Тиімділігі: мәтін жан – жақты талданады.
81.«Ой кҥмбезі» әдісі:
Мақсаты: бҧл әдіс тақырыптық тапсырмаларды сатылай, деңгейлеп
орындауға негізделген.

61

Сипаттамасы: Ол мынадай бағыттарда жҥзеге асырылады:
«Ой қазығы» - айтылған ойдың негізгі сӛзін тауып, қарапайым тҥсініктер
мен ҧғымдардың табиғатын айқындайды;
«Ой желісі» - негізгі сӛзден ӛрбитін ой-пікірді талдап, алған білімді
қолдану және жан-жақты зерделеуге мҥмкіндік береді;
«Ой ӛрімі» - оқушылардың пікірлері мен ой тҥйіндерді жинақтап,
салыстыру, дәйектеу, дәлелдеу,ӛзге ҧқсайтын (ҧқсамайтын) қҧбылыстармен
салыстыру, ой кӛркемдігі мен қҧрылымдық сипатын ашуға, ізденіске бағдар
беруді кӛздейді;
Тиімділігі: шығармашылық және ізденіс нәтижесінде ойдың маңызы мен
мәнін ашуға, олардың қажеттілігі мен орнын айқындап, баға беруге жетелейді.
82 «Соңғы сӛз – сӛйлемнің басы» әдісі.
Мақсаты: алған ақпаратты қорыту.
Сипаттамасы: Оқушылар шеңбер бойымен тҧрады. Олардың бірі қозға-
лып жҥре бастайды да, кездейсоқ бір оқушының алдына тҧрып, оған бір пікірді
айтады, мысалы, «Сенбі – менің аптадағы ең жақсы кӛретін кҥнім». Біріншінің
артында тҧрған оқушы шеңберді айналып жҥріп, басқа баланың алдына барып
тҧрып, жаңа бір пікірді айтады, жаңа пікір осының алдындағы пікірдің соңғы
сӛзінен басталуы тиіс, «Кҥн артынан кҥн ӛткенімен, жаңбыр толастар емес».
Бҧл тапсырма барлық оқушылар қатысып болғанға дейін жалғасады.
Тиімділігі: толық ақпарат алынады.
83.«Анықтамасын табу» әдісі.
Мақсаты: оқылған ақпараттар туралы ӛз тҥсінігін қадағалау.
Сипаттамасы: тірек сӛздер мен олардың анықтамалары жазылып,
қиылған жинақ араластырылған кҥйінде оқушыларға беріледі. Олар әр сӛздің
анықтамасын табу керек. Мысалы: Салыстыру. Жансыз затқа адамға тән
сипаттар берілуі. Метафора. Екі элементтің арасын салыстыру, мысалы «А Ә-ға
ҧқсайды» немесе «А дәл Ә сияқты». Кейіптеу. Қҧбылыстар мен заттардың
ҧқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада қолданылуы.
Тиімділігі:тірек сӛздермен тақырып ашылады.
84.«Сӛйлемнен алынып тасталған сӛздердің орнын толтыру» әдісі.
Мақсаты: негізгі ойды анықтау.
Сипаттамасы: оқушылар мәтіндегі қалдырылып кеткен сӛздердің орнын
толтырады.
Тапсырмада қалдырып кеткен сӛздер беттің тӛменгі бӛлігінде
орналастырылуы (қате тәртіпте) мҥмкін.
Мысалы: Бҧл ____тҥн болатын. ____қиылысқан ____ секілді жап-жарық
қылып сәулелендіріп тҧрды. ___бҧрын ешқашан ___сияқты болған жоқ.
Тиімділігі: мәтін мазмҧнын толық меңгереді.
Мағынаны ҧғынуға арналған оқылым (танысу ҥшін оқу)

 Оқушылар белгіленген уақыт ішінде қысқа әңгіме мен ақпараттық мәтін
оқиды.Олар негізгі мәселелерді анықтап, пікірлерін ауызша ҧсынады.

 Оқушылар дәлелдерді анықтай отырып, қысқа дискурстық мәтін оқиды.

 Оқушылар бірқатар мәтінді топтарға бӛледі, мысалы, сюжеті, тақырыбы
ҧқсас мәтіндер т.б.

62

 Оқушылар ӛздері жаңа ғана тыңдаған немесе оқыған мәтінге қатысты:
Кім? Не? Қашан? Қайда (егер қолдануға келсе: Неліктен? және Қалай?) деген
сҧрақтарға жауап береді.

 Мҧғалім жылдам оқып, топқа негізгі мәселелерге қатысты ауызша кері
байланыс ҧсыну ҥшін жеке, ҧзын мәтін береді. (Бҧл жаттығуды кҥрделілігіне
қарай саралауға болады).

 Топ мәтіннің мазмҧнына қатысты шын/ӛтірік сҧрақтарға команда ретінде
жауап береді.

 Оқушылар басқа оқушыларды мәтіннің мағынасына қатысты «тестілеу»
ҥшін, шын/ӛтірік және мәтіннен алынған ҥзінділермен байланысты сҧрақтарды
әзірлейді.

 Топтар/сынып мәтіннің мәнісін анықтауға арналған әдіс-тәсілдер тізімін
жасайды.

 Оқушылар мәтіннен алынған ҥзінділермен белгілі бір уақыт ішінде
танысады және олардың әрқайсысында болып жатқан оқиғаны жалпылайтын
суреттермен сәйкестігін анықтайды.

Егжей-тегжейлі білуге (тҥсінуге) арналған оқылым (сканерлеу)
 Оқушылар мәтінді қайта оқиды және ӛздерінің бірінші рет оқығанда нені
қалдырып кеткенін және екінші рет оқығанда байқағанын айтады.

 Оқушылар мҧғалім/сыныптасы оқыған қысқа мәтінді тыңдайды, сосын
нені естерінде сақтағанын айтады. (Олар, бәлкім, маңызды бір тҧстарды
естерінде сақтар, мысалы, атын, кейіпкерлерін немесе статистикалық деректер).

 Оқушылар жҧптасып оқиғаны немесе негізгі идеяны ӛзгертпестен алып
тастауға болатын, мәтіндегі екінші дәрежелі элементтерді атап кӛрсетеді.
Оқушылар баса кӛрсетілген материалсыз ненің жоғалтылуы мҥмкін екенін
тҥсіндіреді.

Нақты нәрсені анықтауға арналған оқылым
 Оқушыларға белгілі бір сала туралы ақпараты бар бірнеше мәтін
ҧсынылады. Олардан аталған жағдайда аталған адам ҥшін тиісті іс-әрекеттерді
анықтау сҧралады. Мысалы, ақпарат тҥрлі жастағы ҧлдар мен қыздарға
арналған жергілікті клубтарға және/немесе жергілікті кӛрікті жерлер мен ойын-
сауық орындарына қатысты болуы мҥмкін. Оқушылар бҧл адамдар қандай
жҧмыстардың қандай тҥрлерін орындай алатынын анықтайды және ӛздерінің
нені және қашан істей алатынын кӛрсететін график қҧрастырады.

 Жҧптасып отбасының әртҥрлі мҥшелеріне арналған жҧмыс тҥрлерін
талқылау (әртҥрлі жас санаттары, қолжетімдік және т.б.).

 Жҧптар романнан ҥзінді тыңдайды немесе оқиды/бірнеше сюжеттік
желісі бар шоудан ҥзінді кӛреді, сосын нақты осы кейіпкермен немесе сюжеттік
желімен не болғанын тҥсіндіреді.

Жаңа сӛздерді ҥйренуге арналған оқылым
 Оқушыларға бірқатар таныс емес сӛздері (10-нан артық емес) бар мәтін
беріледі, олар оқу барысында ол сӛздердің астын сызу керек. Оқушылар
тӛмендегі белгілерге қарап ол сӛздердің мағынасын анықтайды:
 таныс сӛздермен ҧқсастығы;

63

 ӛзіне таныс басқа тілдегі сӛздермен ҧқсастығы;
 мәнмәтіндегі байланыс;
 сӛздердің буынға бӛлінуі (жалғау мен жҧрнақтарды қоса алғанда).

 Оқушылар мағынасын кӛрсету ҥшін жаңа сӛздерді синонимдерімен
немесе оларды басқа сӛзбен жазады.

 Оқушылар мағынаны тҥсінгенін кӛрсету және бекіту ҥшін, сӛйлемде
жаңа сӛздерді пайдаланады.

 Оқушылар газеттің бірінші бетін ӛздері білмейтін/олардың ойынша
басқалар білмейтін кӛп дегенде он сӛзбен кӛшіреді. Сӛздікті пайдалана отырып,
олар анықтамасын тауып жазады – жҧптар/топтар сосын басқалардан сӛздің
(сӛздердің) мағынасын анықтауды сҧрайды.

 Оқушыларға балама анықтамалары ҧсынылады немесе олар оны ӛздері
қҧрастырады. Сосын мәнмәтінге қарай олардың ішіндегі дҧрысы таңдалады.

Мақсатын анықтауға арналған оқылым
 Оқушыларға шағын топта әрбір мәтіннің мақсатын және мақсатты
аудиториясын талқылау ҥшін ҥш мәтін беріледі: проспект (анықтамалық), саяси
баяндама (біреудің кӛзін жеткізу) және қайырымдылық хат (ҥндеу).

 Оқушылар сынып/топ ресурсын жасау ҥшін «Қармақ тілін» пайдаланады.
Мысалы, оқушылардан, олардың ойынша, әртҥрлі мақсатта/әртҥрлі
аудиторияға арнап жазылған кем дегенде ҥш мәтін табуды сҧрайды. Кейін
мәтіндерді ҧқсастықтары мен айырмашылықтары бойынша топтастырады,
айырмашылықтарын, мысалы, Венн диаграммасының кӛмегімен жазып алады.
Бҧл мәтіндерді курс барысында басқа жаттығу аясында ақпарат кӛзі
ретінде пайдалану ҥшін сақтап қоюға болады.

 Оқушылар жҧптасып оқырман мәтіннің қалай қатыстырылатынын, тілдік
қолданыстардың қандай эмоция тудыратынын анықтайды.

Стильді анықтауға арналған оқылым
 Оқушылар жҧптасып екі мәтінді зерделейді, олардың жанры мен
мазмҧны ҧқсайды, бірақ стилистикалық деңгейлері әртҥрлі, мысалы,
жасӛспірім достар арасындағы диалог және жасӛспірім бала мен мҧғалім/ата-
ана арасындағы диалог. Оқушылар жазба жазып, сӛйлемдердің лексикасы,
грамматикасы және қҧрылымдарындағы айырмашылықтарға қатысты кері
байланыс ҧсынады.

 Оқушыларға ҧқсас ақпарат ҧсынылады - мысалы, кӛркем әдебиет,
нҧсқаулықтан ҥзінді, мерекелік брошюра және туысқанға жазылған хат сияқты
әртҥрлі жанрда жазылған (әйгілі) жердің сипаттамасы. Оқушылар мҧғалім
атаған мәнмәтіндердің біріне әрбір жазбаның сәйкестігін анықтап, нәтижелерін
жазады («Қай мәтін нҧсқаулықтан алынған? Оны қалай дәлелдей аласыз?»)

 Оқушылар стильдердің бірін талдау ҥшін топтасып жҧмыс істейді, сосын
мәтіндердің бірі туралы ӛз пікірлерін мысал келтіре отырып, сыныптағы қалған
оқушыларға таныстырады.

 Оқушылар белгілі бір мәтінді дауыстап оқиды және сынып болып оның
сарыны стильмен қалай байланысатынын, яғни тілдік қолданыс пен
сӛйлемдердің қҧрылымы арқылы эмоция қалай берілгенін талқылайды.

64

 Оқушылар әдетте қандай жанрларда образдардың қолданылатынын, ал
қайсыларында қолданылмайтынын және бҧның себептерін талқылай алады.

85.«Ортақ әңгіме» әдісі.
Мақсаты: Топ мҥшелерінің логикалық ойлау қабілеттерін дамыту.
Сипаттамасы: Бәрі шеңбер бойымен отырады. Біреуі қандай да бір
тақырыпта әңгіме бастайды (мысалы, детектив), бірақ тек бірінші сӛйлем ғана
айтады. Жанында отырған қатысушы екінші сӛйлемін, оның жанында отырған
ҥшінші сӛйлемін және т.с. шеңбер бойымен орындалады.
Талдау: Жаттығу ҧнады ма? Не ҧнамады? Не қиындық келтірді? Қандай
әсер алдыңыздар?
Тиімділігі: ойлау қабілеті дамиды.
86. «Ӛзін-ӛзі бағалау» әдісі.
Мақсаты: ӛзін – ӛзі бағалау.
Сипаттамасы: Оқушылар жҧптарға бӛлінгеннен кейін оларға мынандай
тапсырмалар беріледі:
Ӛзін-ӛзі талдау біздің қалай оқуға ҥйреніп жатқанымызды білдірсе, ӛзін-ӛзі
бағалау дегеніміз - біз оқып жатқан нәрсе. Балаларды ӛзін-ӛзі талдауға ҥйрету
ҥшін мынадай сҧрақтарды қойыңыз:
 Оқу ҥдерісінде не болып жатқаны туралы ойланыңыз
 Атап айтқанда не сізді ойлануға мәжбҥрлейді? Не нәрсе қиын болып
кӛрінді?
 Сізге қандай жағдайда кӛбірек кӛмек қажет?
 Сіз не ҥшін разысыз?
 Сіз Х туралы не білдіңіз?
 Сіз оқып жатқан тапсырманы басқа сыныптың қажеттілігіне
сәйкестендіру ҥшін қалай ӛзгертер едіңіз? Мҧғалім оқушыларға ӛзі-ӛзіне қалай
талдау жҥргізу қажеттілігін кӛрсету ҥшін жауаптарды модельдейді.
Тиімділігі: жан қалауы бойынша жҧмыс жасайды.
87. «Ӛкіл» әдісі.
Мақсаты: жаңа ақпаратты тҥсіндіру.
Сипаттамасы: топ тапсырманы орындап болғаннан кейін, әр топтан бір
адам «ӛкіл» ретінде таңдалып, тҥсіндіріп және жинақтау ҥшін және
басқалардың идеяларын анықтау ҥшін басқа топқа жіберіледі. Сосын не
білгенін айту ҥшін ӛкіл ӛз тобына қайта оралады. Бҧл - зеріктіретін және
қайталана беретін «ӛз тобына хабарлау» әдісінен аулақ болу ҥшін
қолданылатын тиімді әдіс. Сондай-ақ, бҧл ӛкіл тілін қолдануға және белсенді
тыңдаушылар тобын қҧруға жағдай жасайды
Тиімділігі: мәтін мазмҧнын толыққанды тҥсіну.
Ӛлең оқуға арналған тапсырмалар
 Ӛлеңнің атауына қарап оның не туралы екенін болжау

 Басқа атау ҧсыну

 Ӛлеңнің «тарихын» 100 сӛзбен әңгімелеп беру

 Ӛлеңнен ҧнатқан жолыңызды «Маған қатты ҧнататын ӛлең жолдары»
деген плакатқа жазу

65

 Қалдырылып кеткен сӛздерді толықтыру
 Қалдырылған аралықтарды синонимдер тобынан алынған дҧрыс сӛзбен
толтыру;
 Ӛлеңді қайтадан дҧрыс ретіне қайтару
 Қалдырылып кеткен жолды табу
 Ҧсынылған нҧсқалардың ішінен қалдырылып кеткен дҧрыс жолды
таңдау
 Тҥсінікті/тҥсініксіз сӛздерді бӛліп кӛрсету және оларды серігіңізбен бірге
нақтылау
 Әртҥрлі лексикалық ӛрістерді бӛліп кӛрсету, мысалы, оң/теріс
 Ӛлеңнен ҧнатқан эпитеттерді таңдап, оларды қағазға тҥсіру
 Ӛлеңнің әлеуметтік, мәдени және тарихи мәнмәтіндерін зерттеу
 Ақынның ӛмірбаянын жазу
 Ӛлеңдерді топтарға сҧрыптау/артығын анықтау
 Бҥкіл сынып болып ӛлеңді оқып шығу – ӛлеңдерді хормен ҧсыну ҥшін,
сыныптағы әрбір оқушы ӛлеңнің бір жолынан жаттайды
 Ӛлеңнің суретін салу – негізгі образдарын
 Ӛлеңді сҥйемелдей алатын сурет табу
 Ӛлеңдегі кӛңіл-кҥйге немесе оның тақырыбына сәйкес келетін музыка
таңдау
 Ӛлең туралы пікір жазу
 Кейбір негізгі сҧрақтарды қоя отырып, ақынға хат жазу
 Поэманың оқиғасын әңгімелеушісі бар стоп-кадрлар тҥрінде ҧсыну
 Ӛлең/ақын туралы мектеп журналына мақала жазу
 Оқушылар басқа оқушыға сҧрақ қояды; сҧрақтарға жауап береді, бҧл
ретте мәтіннен әртҥрлі реңктегі тиісті бӛліктерінен дәлелдер пайдаланылатын
болады
 Нақты әдістерді/тәсілдерді пайдалана отырып, ӛлең жазу
 Салыстыру кестелерін пайдалана отырып, кем дегенде екі ӛлеңді
салыстыру
 Нақты әдістер мен тәсілдерді белгілеу ҥшін ӛлеңнен бӛліп кӛрсету:
салыстыру, кейіптеу, метафора, ҧйқас, аллитерация, ҥндестік, қайталау, оң және
теріс жауап; жекелеген салалар, лексика. Туындының мағынасына әсер ететін
тиісті қҧрылымына баса назар аударған жӛн. Неліктен ол осы тҥрде бӛлінген?
Неліктен ол парақта осы тҥрде орналастырылған?
88. «Ӛмір ҧраны» әдісі.
Мақсаты: оқушылардыңӛмірлік ҧстанымын анықтау, бейімдеу.
Сипаттамасы:әр қатысушы ӛзінің ӛмірдегі ҧранын қағазға жазып,
қағаздар араластырылады. Содан соң біртіндеп оқылады. Басқалар оқылған
ҧранның кімнің ӛмірлік ҧстанымы екенін табу керек.
Тиімділігі:оқушылардың бір-бірін қаншалықты білетінін анықтау ҥшін,
бірін-бірі жақынырақ тану ҥшін жҥргізуге болады.
89. «Пазлдар» әдісі.

66

Мақсаты: Командалар қҧру, топ ішінде рӛлдерді бӛлу дағдысына ҥйрету.
Сипаттамасы:кішкентай «миқатырғыш пазлдар» (суретті открытканы
бірнеше бӛліктерге бӛлуге де болады)
Ойын барысы: Әр топ «миқатырғыш пазлдар» алады. Мақсат – бӛліктерді
жылдам жинау. Командада тапсырманы орындау қалай болды? Неліктен?
Тапсырманы тиімді орындау ҥшін не қажет деп ойлайсыңдар?
Тиімділігі:Қатысушылар ойын тҥрінде командада тиімді әрекет жасауға,
рӛлдерді бӛлуге, жҧмыс сапасын жақсартуға, ортақ мақсатқа жетуге ҥйренеді.
92.«Шеңбер бойынша сӛз тізбегі» ойыны.
Мақсаты:тренингке қатысушылардың сӛздік мағыналы ойлауын, топтық
қатынасын, сӛйлеу мәнерін дамытуға ықпал етеді.
Сипаттамасы: Қандай да бір қарапайым сӛйлем таңдап, қатысушылар сол
сӛйлемді тҥрлі дауыс ырғағымен жалғастырулары қажет. Мысалы ―Біз -
қҧзыретті, кәсіби білімді маманбыз‖. Енді оң жақтағы ойыншыдан бастап осы
сӛйлемді кезекпен айтамыз. Ойынның әр қатысушысы сӛйлемді жаңа
интонациямен айтуы тиіс (сҧраулы, қуанышты, таңқалушы, немқҧрайлы және
т.б). Егер қатысушы жаңа дауысқа сала алмай айтылғанда қайталаса, ойынан
шығарылады. Осылайша, ойын бірнеше рет ойналады. Басқа адамның
интоннациясын қайталауға болмайды.
Тиімділігі:оқушылардың сабаққа қызығушылығы артады.
93. «Синектика» әдісі.
Мақсаты: ой қозғаудың жетілдірілген тҥрі. Ой қозғаудағыдай жаңа
идеяларды келтіріп, бірлесе талқылау барысында оларды проблема шешетіндей
деңгейге жеткізу.
Сипаттамасы: егер ой қозғауда идеяларды топ қҧрамына кездейсоқ тҥрде
жиналған оқушылар келтіретін болса, синектикада идеяларды сарапшылар (бҧл
мәселе бойынша хабардар, осы бағытта жҧмыс жасап жҥрген оқушылар)
талқылап, қорытындылайды.
Тиімділігі: мҧнда проблема қҧрастыру жҧмысы бірнеше кезеңдерден
ӛтеді: идеялар туындаудан - сараптауға қарай, сараптаудан қайтадан идеяларды
келтіруге қарай бағытталған.
94.«SMS – хабарлама» әдісі.
Мақсаты:оқушыларға ҧсынылған сӛйлемдерден толықтырылған немесе
аяқталған нҧсқадағы хабарлама жаздыру.
Сипаттамасы: оқушыларға қағаздан жасалған қалта телефондарынан SMS
хабарлама жазу тапсырылады. Хабарлама ҧсынылған сӛйлемдердің
толықтырылған немесе аяқталған нҧсқасы болуы қажет.
«Бҥгінгі сабақта мен....тҥсіндім, ... білдім, ақиқатына жеттім»;
 «Бҥгінгі сабақта мені қуантқаны....»;
 «Мен ӛзімді....ҥшін мақтар едім»;
 «Маған ерекше ҧнағаны....»;
 «Сабақтан соң мен... жасағым келді»;
 «Мен... туралы армандаймын»;
 «Бҥгінгі сабақта мен....жасай алдым»;
 «Мен... орындадым»;

67

 «...қызықты болды»;
 «...қиын болды»;
 «...мен тҥсіндім»;
 «Енді мен ...»;
 «...сезіндім»;
 «Мен ҥйрендім»;
 «Мені... таңқалдырды» және т.б.
Тиімділігі: хабарлама жазып ҥйренеді.
95. «Сӛзден – сӛйлем, сӛйлемнен - мәтін» әдісі.
Мақсаты: сӛйлеу мәдениетін арттыру.
Сипаттамасы:шашылған тҥрлі сӛздердің ішінен бір-біріне мағыналық
қабыспайтын 3 сӛз суырылады. Мысалы, «ӛзен, қарындаш, аю» деген секілді.
Осы ҥш сӛзді кіріктіре отырып, сӛйлемдер қҧрастыру керек. Кімнің сӛйлемі
қызықты әрі ерекше болатынына кӛңіл аудару. Былай қҧрастырылуы мҥмкін:
«Бала қолына қарындаш алып, ӛзенде шомылып жҥрген аюдың суретін салды.»
Немесе шығармашыл: «Қарындаштай ап-арық бала ӛзен жағасында тҧрып,
аюдай ақырып, ӛгіздей ӛкіріп жылады.»
Бірнеше нҧсқаның ішінен біреуін таңдап алып, тақтаға жазып қояды да,
келесі 3 сӛзді суырып, сӛйлем қҧрайды. Одан да бір сӛйлем жазып қояды.
Соңында тақтада жазылған сӛйлемдерді қҧрастырып, мәтін жазу керек. Мәтінді
әрқайсысы ӛз дәптерлеріне жазуларына болады.
Тиімділігі: оқушылар мәтінді еркін қҧрастырады.
«Сӛздік қорды байытуға арналған әдіс-тәсілдер»
 Тірек сӛздерді олардың қолданылу шамасына қарай тақтаға жазу
 Жҧмыс парақшаларында, жазбаларда және мәтіндерде тірек сӛздерді
белгілеу
 Оқушылар сӛздерді тыңдап, қайталауы ҥшін, сӛздерді тізім бойынша
оқу
 Бӛлмеде тірек сӛздерді/терминдерді жазып іліп қою
 Сӛйлем қҧрастыру – оқушылар каточкадағы сӛздердің мағынасын
кӛрсететіндей етіп пайдалана отырып, сӛйлем қҧрайды
 «Сӛзді тап» – оқушы бір сӛзді алады, сосын сӛздің ӛзін атамастан, ол
туралы басқа сӛздерді айтады. Топтағы қалған оқушылар неғҧрлым
жылдамырақ сол сӛзді табулары тиіс
 Сӛздерді іздеу – анықтамасымен бірге
 «Блокбастер» – телевизиялық ойынның нҧсқасы, онда оқушылар немесе
оқушылардан қҧралған топтар анықтамасы берілген пәнге қатысты
терминдердің бастапқы әріптерден тҧратын қҧрылым қҧрудан жарысады
 Пәнге қатысты сӛздіктер
 Интерактивті глоссарийлер – пәнге қатысты лексикадан алынған
тізімдер, оқушылар оларға сабақ аяқталысымен, сол сабақта ӛтілген жаңа
сӛздерге қатысты анықтамаларды қосады
 Постерлер – сӛздердің мағынасын кӛрсететін визуалды суреттер.
Сӛздердің жанындағы белгілер – пәнге қатысы бар сӛздердің жанындағы
белгілер немесе нышандар

68

 Пәнге қатысты сӛздері тҥсіріліп жазылған тестілер
 Жеке сӛздіктер, онда оқушылар ӛздері танысқан жаңа сӛздерді жазып
отырады
 «Лотерея барабаны» – оқушы сӛзді суырып алып шығады да, ол туралы
не білетінін айтады
 Сӛздерді/тҧжырымдарды топтастыру – тҧтас топ сӛздер мен олардың
анықтамаларын тақырыптар мен тҧжырымдар бойынша бӛледі
 «Бір минут» – оқушылар жәшіктен сӛз таңдап алады да, ол жайында бір
минут бойы сӛйлейді
 «Сӛзді бейнеле» – «Сурет бойынша анықта» ойынының нҧсқасы.
Қатысушылар жәшіктен сӛзді алып шығады да, 30 секунд бойы топтың басқа
мҥшелері ҥшін оның суретін салады
 «Сӛздік бинго», мҧнда мҧғалім анықтаманы оқиды, ал оқушылар ӛз
карточкаларынан сол анықтаманы білдіретін сӛзді белгілейді
 Анаграммалар
 Жазба қҧрылымдарына салынған пәнге қатысты терминдер сӛздігі
(сӛздер банкі, топтамасы)
 Сӛзжҧмбақтар
 Оқушылармен пәнге қатысты терминдер бойынша мнемоника
қҧрастырады
96. «Сӛйлеу арқылы ойлану» әдісі.
Мақсаты:сӛйлеу оқушыларға ӛз пікірін білдіріп, сол арқылы білім алуға
кӛмектеседі.
Сипаттамасы:Тӛмендегідей жаттығулардың кӛмегімен сӛйлеу арқылы
ойлануды ынталандырыңыз:
 - талқылауға арналған жаттығу;
 - қҧрылымдалған топтық/жҧптық жҧмыс;
 - мҧғалім мен оқушының модельдеуі (шағын топтық тапсырмалар бҥкіл
сыныппен талқылауға қарағанда, сыныптағы әңгімелесудің санын арттырады).
Тиімділігі: ӛз пікірін еркін жеткізу.
97. «Сҧрақ – жауапқа қҧрылған хат» әдісі.
Мақсаты: сҧрақ – жауап арқылы оқушыны жан – жақты талдауға ҥйрету.
Сипаттамасы:Бҧл ойынды итальян жазушысы Дж. Родари ойлап тапқан.
Ойынның шарты: Алты оқушыға алты тҥрлі сҧрақ беріледі.
Бірінші сҧрақ: ―Кім? Не?‖ (яғни бір оқушы зат есімнен сӛз жазады)
Екінші сҧрақ: ―Қай жерде?‖ (яғни жатыс септігіндегі тҧрған кез келген
сӛзді жазады)
Ҥшінші сҧрақ: ―Не істеді?‖ (оны ҥшінші оқушы жазады)
Тӛртінші сҧрақ: ―Ол не айтты?‖ (бҧл сӛйлем тӛл сӛз арқылы жазылады)
Бесінші сҧрақ: ―Адамдар не деді?‖ (бҧл сӛйлем де тӛл сӛз арқылы
жазылады)
Алтыншы сҧрақ: ―Оқиға немен тынды?‖ (1-оқушының зат есімін кӛріп,
қорытынды жазады)

69

Тиімділігі:бір қызығы әр оқушы қандай сҧрақ берілгенін білсе де,
басқалардың сҧрағы мен жауабын білмейді. Сондықтан қызықты мәтін
қҧрастырылады.

98. «Сыныптан шығу билеті» әдісі.
Мақсаты: сабақтан алған білімдерін қорытындылау.
Сипаттамасы:оқушыларға олардың оқуына қатысты сҧрақтар жазылған
қағаз беріңіз, олар сҧрақтарға жауап беріп, оны сыныптан шығуға рҧқсат
етілген уақытқа дейін мҧғалімге беруі керек.
Тиімділігі:қысқа уақыт ішінде ӛз ойын қорытып жазу.
99. «Табыстылық ассоциясы» әдісі.
Мақсаты: сӛз таптарын меңгеру, талдау жасау.
Сипаттамасы:оқушылардың әрқайсысында «табыс» сӛзімен байланысты
ӛзіндік пікірлері бар екенін ескеріп, «табыс» сӛзімен 1 минуттың ішінде топ
ішінде қабылданған жалпы анықтама беру талап етіледі. Мысалы, 1, 4-топ – –
зат есімдерден тҧратын сӛздер, 2, 5-топ сын есімдерден, 3, 6-топ – етістіктерден
тҧратын сӛздер ойлайды. Топтардың сӛздері талқыланып, «табыс» сӛзінің
формуласы тҧжырымдалады.
Тиімділігі:талқылау, тҧжырымдау.
«Табысты тыңдаушыларды дамытуға арналған оқыту әдіс-тәсілдері»
 Оқушылар жаттығуды бастамас бҧрын, олардың бҧған дейінгі білімдерін
жандандыру арқылы дайындаңыз.
 Нақты тақырып беріңіз немесе тыңдалымды қҧрылымдаңыз.
 Есеп берудің нақты әдіс-тәсілдерін пайдаланыңыз, мысалы, әртҥрлі
жолдарментоптастыру (мысалы, Джигсо, ӛкіл, кемпірқосақ). Бҧл жоспарлы
әңгіме және ауызша мазмҧндауға жол ашады, соның нәтижесінде жазбаша
жҧмыстың нәтижесі жақсарады.
 Кӛптеген жаттығулар сабақтың қысқа бӛліктеріне тамаша сай келеді,
мысалы, ширату жаттығулары.
 Тиісті ақпаратты немесе салалық тілдің нақты бір ерекшеліктерін естіген
кезде оқушылардан дене қимылымен жауап беруді сҧраңыз, мысалы, қол
кӛтеру, орнынан тҧру.
 Оқушыларды 1-ден ...-ге дейін нӛмірлеу арқылы бірлесе жазба жазуды
ҧйымдастырыңыз. 1 нӛмірлі оқушылардың барлығынан ақпаратты тыңдап,
кейбір элементтерін жазуды, 2 нӛмірлі оқушылардан – басқа нәрсеге баса назар
аударуды және т.б. сҧраңыз. Топтар ақпарат жинап, оны керекті нысанда –
ауызша немесе жазбаша ҧсыну ҥшін пікір алмасады.
 Оқушылардан әңгімені тыңдап, тексеруге болатын фактілерді немесе
біреулердің пікірлерін жазып алуды/оларға жауап беруді сҧраңыз. Олар ӛз
шешімдерін негіздеп, кез келген кҥрделі мәселелерді талқылауы тиіс.
 Оқушылардан мәтіннен негізгі сӛздер немесе тіркестерді белгілі бір
санын (және одан кӛп емес), мысалы алтауын тауып, жазуды сҧраңыз. 6-дан
артық болмауы тиіс екенін айқын тҥсіндіріңіз.

70

 Оқушылардан ақпаратты диаграмма, логикалық сызба, кесте, график
сияқты арнайы қҧралдың кӛмегімен жазуды сҧраңыз (мысалы, кім, не, қайда,
қашан, қалай және неліктен немесе себебі, салдары, әсері, орналасқан орны).

 Мҧқият тыңдауды модельдеңіз.
 «Таңғалдыру сәттері»
Сӛз бен сӛйлемдегі ойдың қҧрылымын, сипатын, табиғатын бейнелі де
кӛркем суреттей жеткізетін суырыпсалма тапқырлық пен ҧшқыр қиялға
негізделген. Белгілі бір тақырыптағы сӛзге не сӛйлемге қатысты ӛзіндік
тапқырлығы мен еркін қиялына ерік беріледі.
 «Талқылау тәсілдері»
Оқушыларға жазу мен оқу бойынша тапсырмаға берілетін уақыт сияқты
ауызша пікірталасқа берілетін уақыт та мҧқият қҧрылымдалуы керек. Тӛменде
талқылауды қҧрылымдауға кӛмектесетін әдіс-тәсілдер тізімі берілген.
 Тӛрт бҧрыш. Әр бҧрышқа әртҥрлі пікір ілінеді. Оқушылар ӛздерінің
жауаптарына жақын бҧрышқа барып тҧра алады: мысалы, толықтай келісемін,
келісемін, келіспеймін, толықтай келіспеймін.
 Сократ шеңбері. Екі шеңбер, бірінің ішінде бірі. «Ішкі шеңбердегі»
оқушылар тақырыпқа қатысты мәселені сҧрақ-жауап арқылы талқылайды, ал
«сыртқы шеңбер» оларды тыңдап, дәптерлеріне ескертпе жасап отырады және
талқылау соңында ӛз пікірлерін айтады. Мҧғалім оларды сырттанбақылап,
бағыттаушы сҧрақтар қою арқылы пікірталасты қажетті арнаға бҧрып отырады.
Шеңбердегі оқушылар белгілі бір уақыт ӛткен соң рӛлдерімен алмасуына
болады.
 Шеңберге жиналатын уақыт. Оқушылар орындықтарды шеңбер етіп
сынып ортасына қояды. Тақырып/сҧрақ/сӛйлем беріледі, оған оқушылар жауап
беру керек. Алайда олар белгіленген затты ҧстап тҧрмаса, сӛйлей алмайды. Бҧл
тапсырмада мҧғалім барлық оқушының бір кісідей қатысып отырғанына кӛз
жеткізу ҥшін қатаң тҥрде бақылайды, сондай-ақ оқушыларға қай кезде сӛйлеу
керектігіне қатысты ӛздерінің шешім қабылдауына мҥмкіндік береді.
 Попкорн. Оқушылар сыныптағы ауызша кері байланысты басқарады,
қай кезде орнынан тҧрып жауап беру керек екендігін шешеді. Егер бірнеше
оқушы қатар тҧрса, онда оқушылар кімнің бірінші болып сӛйлейтінін шешуі
қажет.
 «Тақырыптық теннис»
Тақырыпқа сай бір сӛзден айтып, әр топ сол сӛздің мағынасын ашып
отырады.
 «Тапқыштар»
Ойын мақсаты: Әр тҥрлі тақырыптағы астарлы сҧрақтарға жауап іздеу
арқылы баланың логикалық ойлауын дамыту.
Тапқырларға арналған әзіл викторина:
Елекпен су тасуға болады ма? (болады, мҧз кҥйінде)
Аңшы кӛлде жҥзіп жҥрген ҥйректерді бір оқпен атса, кӛлде неше ҥйрек
қалады? (қалмайды, бәрі ҥркіп ҧшып кетеді)
Есік пен терезенің арасында не тҧр? («пен» тҧр)
Орыс кҥнтізбесінде ең қысқа ай қай ай? (Май- ҥш әріптен тҧрады)

71

Қай ӛзен ең қорқынышты ? («Тигр» ӛзені)
Страус ӛзін қҧспын деп айта алады ма? (Жоқ, ол сӛйлей алмайды)
Нені дайындауға болады, бірақ жеуге болмайды? (сабақты)
Жасыл доп Сары теңізге қҧласа не болады? (су болады)
Қай қолмен шайды араластырған дҧрыс? (шайды қасықпен араластырған
дҧрыс)
Қандай сҧраққа «иә» деп жауап бере алмаймыз? (ҧйықтап жатырсыз ба?)
Он жҧмыртқа салынған себетті екі рет тҥсіріп алсаң нешеуі қалады? (бәрі
жарылып қалады.)
 «ТВ шоу»
Мҧғалім жҥргізуші оқушылармен, тҥрлі кейіпкерлермен сӛйлескендей
тақырыпты талқылайды. Аудитория сҧрақтар қояды, талқылауға қатысады,
қҧрдастар бағалайды және т.б. Бҧл Ньюзнайт, Опра, Паркинсон, Монтель және
т.б. стилінде болуы мҥмкін. Панель отбасылық және т.б. кҥйіндегі шоу.
 «Телебағдарлама жҥргізушісі»
Мҧғалім бҥгін ерекше телестудияға баратындарын хабарлайды. Ол жерде
оқушылар ӛздері қалаған телебағдарлама жҥргізушісі болуға мҥмкіндіктері
болатынын айтады. Бір сынып бӛлмесін бірнеше бағдарлама реквизиттерімен
дайындап қоюға болады. Мысалы:
«Айтуға оңай» бағдарламасында «Сабақтас қҧрмалас сӛйлем тҥрлері» бас
қосады. Жҥргізуші олардың әрқайсысын тыңдап, проблемаларын айтқызу
керек.
«Әйел бақыты» бағдарламасына «Бақытсыз Жамал», «Қамар сҧлу»,
«Қалың мал», «Ақбілек» кейіпкерлері келіп, ӛз оқиғаларын баяндайды.
 «Телетайп»
Қатысушылар бір-бірінің қолынан ҧстап шеңберде тҧрады. Бір қатысушы
адресін айтып телеграмма жібереді. Телеграмма айтылған адамның адресіне
байқатпай қол қысу арқылы жіберіледі. Ортада тҧрған жҥргізушінің міндеті -
белгі арқылы кетіп бара жатқан телеграмма кімнің қолында екенін табу.
Ҧсталып қалған ойыншы ортаға тҧрады.
 «Терминдер конверті»
Ортаға ӛз қалауларымен 10 оқушы шығады. Мҧғалімнің қолындағы 10
конвертті алып, әрқайсысы ішіндегі 10 терминді сыныптастарына тҥсіндіру
керек. Терминнің ӛзін айтпайды. Тек сол жайлы айтады. Сыныптастар қандай
термин екенін табу керек. Бҧл емтиханға дайындыққа жақсы кӛмектеседі.

«Тиімді сҧрақ-жауап жҥргізу әдіс-тәсілдері»
Мҥмкіндігінше кӛп оқушыларды қамтыңыз
 Әр тҥрлі мақсатқа бағытталған сҧрақтарды пайдаланыңыз;
 Барынша кӛп оқушы жауап бере алуы ҥшін ашық сҧрақ қойыңыз;
 Жеке тақта, сан жазылған карточкалар және т.б. сияқты ресурстарды
пайдаланыңыз;
 Қарым-қатынас орнатуды қиынсынатын оқушылар ҥшін ым-ишара,
белгілерді пайдаланыңыз;

72

 Ойлануға уақыт беру ҥшін жауап алар алдында ҥзіліс жасаңыз;

 Тек «дҧрыс» жауапты естігенге дейін ғана емес, бірнеше оқушының
жауабын тыңдаңыз.

Әртҥрлі ашық және жабық сҧрақтар қойылуын қамтамасыз етіңіз
 Тҥйінді сҧрақтарды алдын ала жоспарлаңыз;

 Келесілер бойынша сҧрақ қойыңыз:
нақты деректі есте сақтау,
нақты деректі қолдану, мысалы, «Белгілі бір сезім-кҥйді білдіру ҥшін
қандай етістіктерді қолдана аламын?»
болжам жасау, мысалы, «Кейіпкердің сӛйлеген сӛзіне қарап ол туралы не
айта аласың?» амалдарды жоспарлау және салыстыру, мысалы, «Ӛз
шығармаңда кӛңіл-кҥй одағайларын қалай қолдандың?» нәтижеге тҥсініктеме
беру, мысалы, «Диалогқа қарап, одан қандай ақпарат ала аламыз?» логиканы
қолдану.

 Бірнеше жауабы бар сҧрақ қойыңыз, мысалы, «Шығарма кейіпкерінің
мінез-қҧлқы туралы не айта аласың?

Сҧрақтар оқу мақсатындағы ілгерілеуді бағалау ҥшін
қолданылатынына кӛз жеткізіңіз

 Тҥсінігі мен білімін тексеру ҥшін сҧрақ қойыңыз;

 Оқушылардың қате тҥсінуін анықтау ҥшін сҧрақтарға назар аударыңыз;

 Тҥсінуді бағалау ҥшін бҥкіл сыныппен талқылауды пайдаланыңыз және
келесі сабақта ескеретін мәселелерді анықтаңыз.

Оқушыларға ойлануға және ӛз идеяларын талқылауға жеткілікті
уақыт берілгеніне кӛз жеткізіңіз

 Оқушыларға жҧппен немесе топта талқылауға уақыт беріңіз (Ойлан-
Жҧптас-Бӛліс);

 Оқушылардың қалай жауап беретіндігі туралы нақты болжам жасаңыз –
ол әртҥрлі болуы мҥмкін;

 Оқушылардың жауап беруіне дейінгі уақытты сақтаңыз (10-ға дейін
санаңыз);

 Сабақ жоспарында талқылауға арналған уақыттың қарастырылуын
қадағалаңыз.

 «Топтық кері байланыс»
Сыныптастардың жҧмысын бағалауға қатысты топтық кері байланыс
мҧғалімге оқудағы қажеттіліктерді қарапайым тҥрде анықтауға кӛмектесе
алады. Егер топ кері байланыс ҧсынатын болса, бҧл мәселеге назар аудартып,
жҥйелендірілген, талқыланған тапсырмаларға қатысты ақпарат береді (сонда
мҧғалім қайталауға арналған жаттығуларды азырақ бере алады).
 «Тҧлғаны танып біл»
Мҧғалім оқушыларға парақтар таратады, оларға Қазақстан тарихында
елеулі із қалдырған кемеңгер адамдардың (саясаткерлер, ӛнер және әдебиет
қайраткерлері және т.б) портреттері жапсырылған. Ойыншылар 5-6 адамннан
топтарға бӛлініп отырады. Балалар портреттердегі тҧлғаның аты-жӛнін,
тарихтағы рӛлін, қызмет ету кезеңін, оның атына байланысты оқиғаларды, ол

73

жазған шығармаларды және т.б. естеріне тҥсіруі тиіс. Топ ішінде талдау 5
минуттан аспайды. Ӛз тобын топтың бір мҥшесі қорғайды.

 «Тҥзетулер»
Сіз бағаламастан бҧрын, оқушылардың ӛз жҧмыстарын тҥзеткендеріне
дәлел келтіруді талап ете отырып, тҥсініктеме беру арқылы жауапты қайта
тҧжырымдауға және бағалауға назар аударыңыз (бҧған уақыт бӛліңіз).
 «Тҥйінді сәттер»
Ауызша тапсырмалармен қатар, жазбаша тапсырмаларды әзірлеген кезде
бҧларды орындау оқушылар оқып жатқан тапсырмалардың тҥйінді сәттерін
тҥсінуге және дамытуға әкелетін болсын.
 «Тҥсініксіз тармақ»
Оқушылар ӛздеріне онша тҥсінікті емес бір немесе екі тармақты жазады.
Бҧл ӛткен сабақта оқылған материал, қалған бӛлімнің, алдыңғы жаттығудың
материалы және т.б. болуы мҥмкін. Содан кейін мҧғалім мен сынып осындай
тармақтарды тҥсіндіру жолдарын іздестіреді.
 «Тҥсініктеме арқылы бағалау»
Тҥсініктеме арқылы бағалау оқушыларға марапатқа немесе жазалауға
тіреліп қалмай (баға қойғандағы сияқты), назарларын алға басу мен дамуға,
аударуға мҥмкіндік береді.
Тҥсініктемелерді оқулықтарда, оқулықтардың басындағы кестелерде, оқу
кҥнделіктерінде немесе журналда қалдыруға болады. Соңғылары мҧғалім мен
оқушыларға тҥсініктемелердің кӛбеюі мен жақсаруын қадағалауда кӛмектеседі.
Тҥсініктемелерде оқушының нені жақсартуы керектігіне қатысты айқын
нҧсқаулықтар берілуге тиіс.
Кері байланыс беруді кӛздейтін жаттығулар мен жҧмыстарды жоспарлаңыз
– тапсырмалардың қҧрылымы ҥдеріске кӛмектессін.
 «Тҥсініктемелермен жҧмыс»
Оқушыларға мына тҥсініктемелермен жҧмыс істеуге мҥмкіндік беріңіз -
 - сабақта оқушымен жеке әңгіме жҥргізу ҥшін уақыт бӛліңіз.
 - оқушыларға арналған жинақта жазбаша тҥрде диалогтарыңыз болсын.
 - диалогты анағҧрлым формалды ету ҥшін тҥсініктемелерді немесе
мақсаттарды қадағалау парағын қолданыңыз.
 «Шатасқан әңгімеші»
Қатысушылар шеңбер қҧрып отырады. Бастаушы әңгіме тақырыбын
белгілейді. Дайындыққа уақыт береді. Қатысушылардың бірі әңгіме бастайды
да, ортасына келгенде, әңгіме желісін басқа жаққа бҧрып жібереді. Осылайша
ӛз ойын, мҥмкіндігінше, шатастырып жібереді. Ӛз сӛзін ыммен келесі бір
адамға жалғастыруға ҧсынады. Сӛзді жалғастыру кез келген қатысушыға
берілуі мҥмкін, сондықтан бәрі мҧқият тыңдап отырады. Сӛз тиген адам әлгі
әңгімешінің сӛзін соңынан басына қарай адасқан кейпінде жеткізу керек.
Сӛйтіп басына алып келеді де, енді ӛз оқиғасын басқаша шатастырып жеткізеді
де, сӛзді келесі қатысушыға береді.
Бҧл әдіс оқушыларды сыни ойлауға, сӛздік қорын молайтуға, қиялын
жетілдіруге кӛмектеседі.

74

 «Ықшам тақталар»
Ӛз рҧқсат қағаздарының екінші жағын пайдалана отырып, оқушылар:
қысқаша сҧрақтарға жауап жаза алады, олардың «талпынатын» деңгейін
кӛрсете алады, оларды «ақиқат-жалған» жаттығуы ҥшін пайдалана алады.
 «Элективті тест»
Мҧғалім алдын ала әрбір оқушыға A, В, С, D, Е арқылы белгіленген
тҥстері сәйкес ақ, сары, кӛк, қызыл, жасыл стикерді таратады. Әрбір сҧрақты
қойғаннан кейін 20 сек. кідіріп, сыныптан тест жауабына сәйкес әріпті
кӛтерулерін сҧрайды. Ӛзін-ӛзі және бірін-бірі бағалауды жҥзеге асыру ҥшін
дҧрыс немесе дҧрыс емес жауаптарды диалог қҧру арқылы талқылайды.
 «Эмоционалдық кӛңіл-кҥйді анықтайтын тест»
Ағылшын психологі Пип Уилсон ойлап тапқан жылдам әрі жеңіл тест ӛте
қысқа уақыт ішінде адамның эмоционалдық кӛңіл-кҥйін анықтап қана
қоймайды, сонымен қатар ӛмірден кҥтетін нәтижесінің қазіргі жағдаймен
сәйкестігін анықтауға мҥмкіндік береді.
Ҧсынылған сурет тақтаға ілінеді. Оқушыларға тапсырма: ағаштың қай
жеріне ӛзіңді орналастырар едің? Ӛзіңді ағаштың қай жерінде сезінесің?
Ағашта отырған әрбір адамның ӛзіне ғана тән кӛңіл-кҥйі мен ішкі жан дҥниесі
бар, оны бет әлпетінен ажыратуға болады. Қайсысы саған ҧқсайды? Ӛзіңе
ҧқсаған адамды қарындашпен белгілеңдер.
 «Эстафета»
Мҧғалім сыныпты ҥш топқа бӛледі. Оқып-ҥйренуге тиісті мәтін бӛлігін
береді. Белгі бойынша оқушылар оқи бастайды. Мҧғалім нӛмірленген ҥш парақ
дайындап, оларды әр топқа береді. Белгі бойынша оқушылар оқиғаларды,
фактілерді, олардың мерзімдерін жазып, ҥндеместен бір-біріне жылжытып
отырады (бір-бірін қайталамауы тиіс). Бҧған ҥш минуттай уақыт бӛлінеді. Қай
топ неғҧрлым кӛп фактілерді, оқиғаларды, олардың мерзімдерін кӛрсеткенін,
қай топ неғҧрлым толық, нақты, анық жауап бергенін мҧғалім анықтап,
жеңімпаздарды белгілейді.
 «Кейс» технологиясы
Кейс - технология – оқытушылардың дәстҥрлі және қашықтықтан кеңес
беруін ҧйымдастыру кезінде мәтіндік, аудиовизуалдық, мультимедиялық оқу-
әдістемелік материалдарды жинау және оларды пайдаланушылардың ӛз
бетінше меңгеруі ҥшін жіберуге негізделген. Кейс - технологиясы
(ағылшынның case – потрфель) оқытудан жасалынған әдістемелік
материалдармен іске асырылады. Кейс - технологияға арналған материалдар
тҥрлері мыналар:
 1. Әдістемелік нҧсқаулар.
 2. Жҧмыс дәптері.
 3. Анықтама.
 4. Оқу, аудио, бейне материалдар.
 5. Бақылау және емтихан материалдары.
Қашықтықтан оқытуға арналған кейстердің ӛзіндік сапалық қасиеттері
болады.

75

 1. Кейс қҧрамында белгілі бір нормативті талаптар жоқ. кең таралған
документтер мен дыбыс, анимация, графикалық кірістірулер, слайд-шоу
пайдаланылады.

 2. Оқушы оқулықтың кез келген бетін қағазға шығара алады.
 3. Оқушы оқу материалдарына кез келген әдіспен қол жеткізе алады.
 4. Оқулыққа кіріктірілген білімді тексеру жҥйесі бар.
 5. Оқулық бетінен Интернет ресурстарына қол жеткізуге болады.
«d-элементтері» тақырыбы бойынша кейс - технологияға мысал келтіру.
 Еркін талқылау
Мақсаты:
Оқушының кӛш басшылығын, жауаптылығын мадақтау, мҧғалімнің
материалды қайта қолданудан аулақ болуы.
Ҧйымдастыру:
Топтар немесе барлық сынып ,шеңдер,ҥстел немесе орындықтар.
Жаттығудың сипаттамасы :
Бҧны шағын топта қалай болса, сондай ақ барлық сыныппен орындауға
болады. Қҧрылымы болмағандықтан,бҧндай талқылауда кӛмек керек болуы
мҥмкін. Кӛмекті мҧғалім кӛрсете алады , бірақ жҧмыс топтарда ӛтсе мҧғалім
барлық топқа ҥлгермеуі мҥмкін . Нҧсқа ретінде бір оқушыны кӛмекші болуды
сҧрауға болады, бҧл техника оқушыны, ол оқушы әрекеттерінің оң тәжірибесін
алысымен пайдалануға және осы рольдегі мінез-қҧлқының негізгі аспектілерін
талқылауға болады.
 Стикерлермен диалог
Мақсаты :
Кӛпшілік алдында талқылау, кӛпшілік алдында сӛз сӛйлеудің қажеті жоқ,
визуалды, кинестетикалық және тыңдау элементтері, талқылауға елеулі бір
нәрсе болғаны жақсы.
Ҧйымдастыру:
Барлық қатысушылар ҥшін стикерлер, жҥріп тҧру ҥшін кеңістік.
Жаттығудың сипаттамасы :
Тҥрлі әдістері кӛп – қант қағазын алып және онда сҧрақтар немесе
мақҧлдауларды жазып қоюға болады, ал оқушылар оқып тҥсіндірулерін
жазады; 3 /4/5 адамнан қҧралған топтар стикердегі сҧрақтарға жауап беріп
немесе тҥсіндіріп,кейін бӛлісіп, талқылап және таныстырулары керек;
«Қабырғадағы роль» қолдануға болады және оқушылар ӛз пікірлер мен
эмоцияларын стикерлерде білдіре алады.

76

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта келгенде, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту –
бҥгінгі заман талабы. Ӛз мамандығын толық меңгерген жоғары деңгейлі
мҧғалімнің алдынан шыққан оқушы – ӛмір айдынындағы ӛз жолын адаспай
табады, азамат болып қалыптасады. Бҧл ҧстаз ҥшін абырой, яғни ҥмітінің
ақталғаны, әрбір мҧғалім осыған ҧмтылса ҧрпақ алдындағы қарыздың ӛтелгені.

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру қазіргі таңда оқыту жҥйесіне
қойылып отырған әлеуметтік сҧраныс талаптарымен сай келу ҥшін бастауыш
сыныптардан бастап оқушының оқу, жазу сауаттылығын, жаратылыстану
ғылымындағы сауаттылығын, математикалық сауаттылығын, компьютерлік
сауаттылығын, денсаулық мәселесіндегі сауаттылықты, қҧқықтық
сауаттылығын қалыптастыруға бағытталған арнайы жҧмыс арқылы оң
нәтижелерге қол жеткізуге болады.

Жаңартылған білім мазмҧны негізінде білім жҥйесінің жаңа болмысы
қалыптасуда. Білім берудің әдіс-тәсілдері тҥбегейлі ӛзгеруіне байланысты
инновациялық процестің қарқындылығы артуда. Бҥгінгі кҥннің талабы –
ҧстаздық әрекеттің жеке тҧлға дамуына жағдай туғызуы. Осыған орай білім
беру жҥйесінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген, алдыңғы қатарлы
оқыту әдіс-тәсілдері арасында кіріктірілген оқытуға негізделген әдіс-тәсіл кең
таралып отыр. Сапалы білімге жету жолында ҧстаздың аянбай еңбек етуі керек.
Оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін, қазіргі заманауи инновациялық
технологияларды меңгеруі шарт, оқытудың белсенді әдістерін дҧрыс қолдана
отырып, оқушыларға білім ғана беріп қоймай, танымдық қызығушылықтар мен
қабілеттерін, шығармашылық ойлаудың, ӛз бетінше ақыл –ой еңбегінің
қалыптасуы мен дамуын қамтамасыз ету.Білім беру бағдарламасының негізгі
мақсаты да сол, білім мазмҧнының жаңаруымен қатар, оқытудың әдіс-тәсілдері
мен әртҥрлі қҧралдарын қолданудың тиімділігін арттыруды талап етеді.

Оқытудың белсенді әдістері – оқу материалын игеру ҥдерісінде
оқушыларды белсенді ойлау және практикалық әрекетке итермелейтін әдістер.
Белсенді оқыту мҧғалімнің дайын білімдерді баяндауына, оларды есте сақтауы
мен қайта жаңғыртуына емес, оқушылардың белсенді ойлау және практикалық
әрекет ҥдерісінде ӛз бетінше білімдер мен біліктерді меңгеруіне бағытталған
әдістер жҥйесін пайдалануды білдіреді. Белсенді оқыту әдістерінің
ерекшеліктері олардың негізінде практикалық және ойлау әрекетіне
талпындыру жатыр. Онсыз білімдерді игеруде алға жылжу болмайды.
Оқытудың белсенді әдістерінің пайда болуы және дамуы оқытудың алдына
оқушыларға білім ғана беріп қоймай, танымдық қызығушылықтар мен
қабілеттердің, шығармашылық ойлаудың, ӛз бетінше ақыл-ой еңбегінің
қалыптасуы мен дамуын қамтамасыз ету т.б. жаңа міндеттер қойылуымен
байланысты. Жаңа міндеттердің пайда болуы ақпараттың қарқынды дамуына
тәуелді. Егер бҧрын мектепте, оқу орындарында алынған білімдер адамға ҧзақ
уақыт қызмет ете алса, қазіргі ақпараттық заманда оларды ҥнемі жаңартып
отыру қажет. Бҧл ӛз бетінше білім алу жолымен жҥзеге асуы мҥмкін, ал бҧл
адамнан танымдық белсенділікті, ӛз бетінен ізденуді талап етеді. Әрбір

77

мҧғалімнің басты міндеті - оқушыларға белгілі бір білім жиынтығын беру ғана
емес, сонымен қатар оларда оқуға деген қызығушылықты дамыту, оқи білуге
ҥйрету. Жақсы ойластырылған оқыту әдістерінің кӛмегінсіз оқу материалының
игерілуін ҧйымдастыру қиын.

Қазақ тілі мен әдебиеті пәндеріне арналған оқу бағдарламаларындағы оқу
мақсаттары оқушылардан шынайы проблемаларды анықтап зерттей білуді
талап етеді. Негізінен жаңартылған білім жҥйесі қҧзыреттілікке және сапаға
бағытталған бағдарлама. Жаңартылған білім берудің маңыздылығы – оқушы
тҧлғасының ҥйлесімді қолайлы білім беру ортасын қҧра отырып сын
тҧрғысынан ойлау, зерттеу жҧмыстарын жҥргізу, тәжірибе жасау, АҚТ –ны
қолдану, коммуникативті қарым-қатынасқа тҥсу, жеке, жҧппен, топта жҧмыс
жасай білу, функционалды сауаттылықты, шығармашылықты қолдана білуді
және оны тиімді жҥзеге асыру ҥшін қажетті тиімді оқыту әдіс-тәсілдерді
(бірлескен оқу, модельдеу, бағалау жҥйесі, бағалаудың тиімді стратегиялары).
Жаңартылған білім беру бағдарламасының ерекшелігі шиыршық қағидатпен
берілуі.

Ҧстаздарға ҥлкен жауапкершілік туын бекем ҧстап, ӛздерінің білімдері мен
тәрбиесін келер алдыңғы буынға тапсыру міндеті тҧр. Ҧстазға қойылатын
басты талап – ақпараттандырған жан-жақты, дҥниетанымы кең, тәрбиелі әрі
саналы шәкірт тәрбиелеу.

Ж. Аймауытовтың «Баланаң ынтасын арттыру ҥшін оқытатын нәрседе бір
жаңашылдық болу керек», – деген сӛзінде ҥлкен мән жатыр. Неге десеңіз, әр
оқушы сабаққа келгенде жаңа білім алып шығуымен қатар, ӛзінің де белгісіз бір
қырларын танытуы тиіс. Сонда ғана сабақ қойылған мақсатына жетеді.

Жай мҧғалім хабарлайды,
Жақсы мҧғалім тҥсіндіреді,
Керемет мҧғалім кӛрсетеді...

Баланың қиялын дамыта отырып, ойын дамытамыз. Ойы дамыған
шәкіртіміздің танымдық қызығушылығы арта отырып,ӛз беттерімен жҧмыс
істеулері яғни шығармашылық қабілеті жоғары деңгейге кӛтеріледі. Бҥгінгі
кҥннің мҧғалімі – шығармашылық адамы. Ол қанша ізденсе, болашақ ҧрпаққа
соншалықты сапалы білім бермек. Ендеше мҧғалім кҥш- қуатын кӛңіл- кҥйін
әрдайым жоғары кӛтере білсе, сонда сабақ беру сапасы арта тҥсіп, еңбегі
жанады.

78

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жӛніндегі 2012-2016
жылдарға арналған ҧлттық іс-қимыл жоспары (Қазақстан Республикасы
Ҥкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы № 832 Қаулысы).

2. «Кіріктірілген Қазақ тілі мен әдебиеті»пәні бойынша оқу бағдарламасы
(екінші тіл ретінде – Т2).Негізгі мектеп Астана 2014.

3. Аницибор М.М.Активные формы и методы обучения.-Тула, 2002. 12
http://www.so.orley-kost.kz/ Қазақ тілі сабағында Блум таксономиясын
қолдану әдістері.

4. https://szh.kz/student/1202/ «Оқу және жазу арқылы сын тҧрғысынан ойлау
технологиясы» RWCT стратегиялары

5. http://u-s.kz/publ/9205 - «Сыныптағы диалогтік оқыту - Кембридж
бағдарламасының тиімді әдісі»

6. Лизинский В.М. Приемы и формы учебной деятельности. - М., 2004.
Кіріктірілген білім беру бағдарламасы бойынша қазақ тілін оқыту

7. Т.А.Акимова, Т.М.Копжасарова, З.Т.Кашкенова, Г.У.Дарменова
«Разминки для тренингов» АОО НИШ ЦПМ, Астана, 2015

8. Қ.Әбдезҧлы, С.Ч.Тҧрсынғалиева «Қазақ әдебиеті әдістемелік нҧсқау»
«Арман ПВ», 2012

9. А.Х.Әлімов «Оқытудағы интербелсенді әдіс-тәсілдер» Астана
«НЗМ»ДББҦ, 2014

10. Т.Н.Ермекова, А.А.Қасымбек, Н.О.Абдижаппапрова, А.Б.Бипажанова
«Қазақ тілі мҧғалім кітабы» «Арман ПВ», 2016

11. А.К.Исабекова «Деңгейлік курстарда қолданылатын психологиялық
тренингтер жинағы» Кӛкшетау,2014

12. А.Т. Нҧржанова «Формирование коммуникативных умений в контексте
уровневых программ курсов повышения квалификации педагогов» АОО
НИШ ЦПМ, Астана, 2015

13. Оразахынова Н., Кенжебаева Г. М. - «Оқушылардың функционалдық
сауаттылығын қалыптастыру жолдары» ғылыми мақаласы, 2012. - Б. 42-47.

14. Рауандина А.К. «Қазақ тілін оқытуда оқушылардың функционалдық
сауаттылығын қалыптастыру әдістемесі (орыс тілді мектептердің 5-6-
сыныптары)» автореферат дисс. – Алматы, 2010. - 26 б.

15. Г.Т.Тҧрсынова, А.А.Қасымбек «Қазақ тілі әдістемелік нҧсқау» «Арман
ПВ», 2012

16. Шимырбаева Ж.К. Идришева З.Е. «Активные упражнения для создания
обучающей коллаборативной среды» АОО НИШ ЦПМ, Астана, 2015

79

МАЗМҦНЫ
Кіріспе........................................................................................................................... 3
Тарау 1.Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуда қазақ тілі мен
әдебиеті пәндерін оқытудың белсенді әдістері ....................................................... 5
1.1. Тіл пәндерін оқытудың белсенді әдістерінің теориялық негіздері. ................ 5
1.2. Жалпы білім беретін мектептердегі тіл пәндерін оқытудың белсенді
әдістерінің алғы шарттары ....................................................................................... 13
Тарау 2. Жалпы білім беретін мектептердегі тіл пәндерін оқытудың белсенді
әдістері........................................................................................................................ 20
2.1 Тіл пәндерін оқытудың белсенді әдістерінің тҥрлері...................................... 20
2.2.Жалпы білім беретін мектептерде тіл пәндерін оқытуда Блум
таксономиясының тиімділігі. ................................................................................... 36
Қорытынды ................................................................................................................ 77
Әдебиеттер ................................................................................................................. 79

80

Уразымбетова А.Б.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН
ДАМЫТУДА ТІЛ ПӘНДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ БЕЛСЕНДІ
ӘДІСТЕРІ

ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҦРАЛ

Теруге. 17.10.2019. жіберілді.
Баспаға 22.11.19. қол қойылды
Пішімі 60x84/8. Қағазы офсеттік.

₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪
Ақтӛбе облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін

арттыру институтының баспа қызметі және қоғамдық ортамен байланыс бӛлімі
- Ақтӛбе қаласы, Тургенев кӛшесі, 86 ҥй. Тел: 56-05-37

81