БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ОЙЛАУ ДЕҢГЕЙЛЕРІНЕ СӘЙКЕС САРАЛАП ОҚЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ (БАСТАУЫШ СЫНЫП МҦҒАЛІМДЕРІНЕ АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
«ӚРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҦЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АКЦИОНЕРЛІК

ҚОҒАМЫНЫҢ ФИЛИАЛЫ
АҚТӚБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН

АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ

БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ОЙЛАУ ДЕҢГЕЙЛЕРІНЕ СӘЙКЕС
САРАЛАП ОҚЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

(БАСТАУЫШ СЫНЫП МҦҒАЛІМДЕРІНЕ АРНАЛҒАН
ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҦРАЛ)

АҚТӚБЕ,
2020
1

ӘОЖ 373
КБЖ 74, 26
Б 94

Пікір жазғандар:

Аймукатов А.Т.–п.ғ.к., «Ӛрлеу» біліктілікті арттыру ҧлттық орталығы»
АҚ филиалы Ақтӛбе облысы бойынша ПҚБАИ директорының орынбасары

Давлеткалиева Е.С. – п.ғ.к., «Ӛрлеу» біліктілікті арттыру ҧлттық
орталығы» АҚ филиалы Ақтӛбе облысы бойынша ПҚБАИ кафедра меңгерушісі

«Ӛрлеу» біліктілікті арттыру ҧлттық орталығы» акционерлік қоғамының
филиалы Ақтӛбе облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін
арттыру институтының 06.01.2020 жылғы сараптау кеңесінің № 38 хаттамасы
шешімінің негізінде баспаға ҧсынылды.

Б 94 Рахатова К.Ж. - «Ӛрлеу» БАҦО» АҚ филиалы Ақтӛбе облысы

бойынша ПКБАИ аға оқытушысы, п.ғ.м., Бакиева С.Қ., Сқақова А.Қ.,

Дуйсегалиева А.А.-Ақтӛбе қаласы № 10 ЖОББМ бастауыш сынып мҧғалімдері

- Білім алушылардың ойлау деңгейлеріне сәйкес саралап оқытудың әдіс-

тәсілдері (бастауыш сынып мҧғалімдеріне арналған әдістемелік қҧрал).-Ақтӛбе:

«Ӛрлеу» БАҦО» АҚ филиалының баспа бӛлімі, 2020 ж.-74 б.

ISBN 978-601-7954-50-5

Әдістемелік қҧралда білім беру мазмҧнын табысты игеруге, оқушының
қабілетін және икемін дамытуға арналған барынша қолайлы білім беру ортасын
қҧрудың тиімді жолдары кӛрсетілген. Жҧмыста бір материалды барлық
оқушыларға тҥрлі оқыту тәсілдерін қолданып оқыту, әрбір білім алушының
қабілетіне қарай тапсырмаларды қиындық деңгейі бойынша жіктеу қамтылған.

Қҧрал жалпы орта білім беру мекемелерінің бастауыш сынып
мҧғалімдеріне, жас ҧстаздарға, студенттерге және мектеп ҥйлестірушілеріне
арналған.

ӘОЖ 373
КБЖ 74, 26

ISBN 978-601-7954-50-5 «ӚРЛЕУ» БАҦО» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ ФИЛИАЛЫ

АҚТӚБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ

БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ, 2020

2

МАЗМҦНЫ

Кіріспе........................................................................................................................... 4
1 ТАРАУ. Ойлау дағдысы деңгейіне сәйкес саралап оқытудың психологиялық-
педагогикалық мәселелері .......................................................................................... 5
1.1. Кіші мектеп жасындағы оқушыларды саралап оқытудың маңызы мен
мазмҧны........................................................................................................................ 5
1.2 Білім алушылардың ойлау дағдылары деңгейіне сәйкес сҧрақтар қою және
саралап оқыту тәсілдері ............................................................................................ 12
2 ТАРАУ. Саралап оқытудың әдіс-тәсілдерін оқыту ҥдерісінде жҥзеге асыру
жолдары...................................................................................................................... 24
2.1.Білім беру деңгейлері бойынша білім алушылардың оқу жетістіктерін
бағалау ӛлшемшарттарына сәйкес саралау ............................................................ 24
2.2 Бастауыш білім беру салалары пәндерін жҥргізудің қысқамерзімді
жоспарларын дайындау талаптары және саралау тапсырмаларының ҥлгілері .. 39
Ҥлгі 1........................................................................................................................... 51
Ҥлгі 2........................................................................................................................... 52
Ҥлгі 3........................................................................................................................... 54
Ҥлгі 4........................................................................................................................... 54
Ҥлгі 5........................................................................................................................... 55
Ҥлгі 6........................................................................................................................... 56
Ҥлгі 7........................................................................................................................... 62
Ҥлгі 8........................................................................................................................... 64
Қорытынды ................................................................................................................ 72
Пайдаланылған әдебиеттер ...................................................................................... 73

3

КІРІСПЕ

Қазіргі қоғамға жеке тҧлғалық қажеттіліктерін жҥзеге асыра алатын,
шығармашыл, ӛзіндік дамушы тҧлға қажет. Оқушылардың танымдық
белсенділігін арттыру мәселесі кезек кҥттірмейтін мәселе, ӛйткені танымдық іс-
әрекет адамның психикалық қасиеттерін қалыптастырудың қажетті шарты
болып табылады. Жеке тҧлға сҧраныстарын жҥзеге асырудың әдіснамалық
негізі-саралап оқыту тәсілі. Білім алушылардың ойлау деңгейлеріне сәйкес
саралап оқытуда баладағы жағымды ӛзгерістерге бағытталған, танымдық
белсенділікті, ойлауды, қиялды дамытуға баса назар аударылады, оқуда
белсенді кӛзқарас қалыптасады, іскерлік ынтымақтастық басым болады.

Оқытудағы сараланған тәсіл ҧйымдастырылған педагогикалық
әрекеттестікті сапалы тҥрде ӛзгертуге, білім алушының ойлауды, тҥсінуді, ӛз
бетінше қорытынды шығаруды ҥйреніп, шығармашылық әлеуетін дамытуға
мҥмкіндік береді.

Бір материалды барлық оқушыларға тҥрлі оқыту тәсілдерін қолданып
оқыту, әрбір білім алушының қабілетіне қарай тапсырмаларды қиындық
деңгейі бойынша жіктеуді мақсат ететін оқытудағы сараланған тәсілдің
проблемасы-шығармашылық. Білім алушылардың ойлау деңгейлеріне сәйкес
саралап оқытудың әдіс-тәсілдерінің қажеттілігі барлық оқушыларға ортақ
мақсаттар, оқыту мазмҧны мен әр баланың жеке мҥмкіндіктері арасындағы,
оқытушы ҧсынған оқу материалын презентациялау мен белгілі бір оқушы ҥшін
оқу материалының жеке сипатын анықтайтын жеке қабылдау, есте сақтау,
қызығушылық арасындағы объективті бар қайшылықтармен байланысты.

Барынша қолдауды қажет ететін білім алушылар оқу іс-әрекетінің ерекше
формасын қажет етеді. Тҧрақсыз назар аударатын, есте сақтау қабілеті
дамымаған бала кӛптеген дәстҥрлі тапсырмаларды орындай алмайды, бҧл
жағдайда материалды ҧсынудың ерекше формасы қажет, ол осы қҧралдың
екінші тарауында кӛрсетілген. Аз қолдауды қажет ететін білім алушылар да
қабілеттерін дамыту ҥшін мҧғалімнің ерекше назарын қажет етеді, толық
академиялық ҥлгерімі бар болса да, барлық балалар бастауыш сыныпта
сараланған тәсілді қажет етеді. Бастауыш сынып мҧғалімдеріне ҧсынылып
отырған ғылыми-теориялық негіздер мен тәжірибелік сабақтарда кӛрсетілген
саралап оқытудың әдіс-тәсілдерін тиімді қолдану білім алушыларды
шабыттандырып, оларды қарқынды жҧмыс істеуге ынталандырады. Себебі,
білім алушылардың ойлау деңгейіне қарай тапсырмалардың тҥрлі деңгейде
болуы баланың кҥш-жігеріне деген сенімін нығайтады, оны табысқа жетелеп,
танымдық қызығушылығын арттырады.

4

1 ТАРАУ. ОЙЛАУ ДАҒДЫСЫ ДЕҢГЕЙІНЕ СӘЙКЕС САРАЛАП
ОҚЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1. Кіші мектеп жасындағы оқушыларды саралап оқытудың
маңызы мен мазмҧны

Кез-келген оқытуда білімді игеру білім алушының ойлау әрекетімен,
тҧлғалық қасиетімен ҧштасады. Балалардың жеке ерекшілігін есепке алу -
дидактиктердің алдыңғы қатарлы қағидаларының бірі. Қазіргі білім беру
жҥйесінде қандай сынып болмасын, ойлау дағдысы деңгейіне сәйкес саралап
оқытудың психологиялық-педагогикалық мәселелеріне қарай «аз қолдауды
қажет ететін», «орташа қолдауды қажет ететін», «барынша қолдауды қажет
ететін» оқушылар бар. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тҥрлі деңгейде
болуы оқу ҥдерісінде тиімді әдістерді пайдаланып, саралап оқытуды талап
етеді. Ал саралап оқыту дегеніміз «дифференциация» ҧғымы латын тілінен
(difference) шыққан және «айырмашылық», «бӛлу» деген мағынаны білдіреді.
Осы тҧрғыдан «дифференциация» - бҧл оқулары тҥрліше жҥзеге асатын
жекелеген оқушылар тобын бӛліп алу. Шын мәнінде дифференциация (әрі
қарай саралау) тҥсінігі анағҧрлым кең әрі мағынасы терең. Оқытуды саралау
дегеніміз – оқушылардың қажеттіліктері мен қабілеттеріне сәйкес әртҥрлі
сыныптар, топтар, мектептер ҥшін әртҥрлі оқу ортасын қҧру және әртҥрлі
топтарда оқытуды қамтамасыз ететін әдістемелік, психологиялық-
педагогикалық және ҧйымдастырушылық шаралардың кешені. Саралап оқыту
бір материалды барлық оқушыларға әртҥрлі оқыту тәсілдерін қолдана отырып
оқыту дегенді білдіреді, яғни әр оқушының қабілетіне қарай тапсырмаларды
қиындық деңгейі бойынша жіктей отырып, сабақты ҧйымдастыруды талап
етеді.

Алғаш рет мектеп табалдырығын аттаған балалар мектепке
дайындығының, ойлау, зейін, есте сақтау қабілеттерінің әртҥрлі деңгейімен
ерекшеленеді. Сондықтан білім берудің мазмҧны бойынша тиімді әдістерді
таңдай білу ҥлкен жҧмысты қажет етеді. Жҧмыс барысында әр тҥрлі деңгей
тобына бӛліп қарастыру қиындық туғызатыны анық. Алайда оқушыларды
деңгейіне қарай бӛлу барысында ӛздерінің (оқушылардың) аталған деңгейде
оқуына деген қалауын ескеруіміз қажет. Оқушының ынтасы оның
мҥмкіндігімен сәйкес болу ҥшін кҥші мен қабілетін бағалауға еркіндік беру
қажет. Осы жӛнінде де атақты педагог Ш.А.Амонашвили «Педагогикалық
ҥдеріс кезінде балада еркін таңдау сезімі болуы шарт»- деп атап кӛрсеткен.

Жаңартылған білім беру жағдайында сыныптағы оқушыларды саралау «аз
қолдауды қажет ететін», «орташа қолдауды қажет ететін», «барынша қолдауды
қажет ететін» оқушылармен жҥгізіледі. Білім алушылар ойлау дағдыларының
деңгейіне қарай ортақ тапсырманы орындайды, бірақ барлығының табысқа
жетуін қамтамасыз ететіндей саралау тапсырмалары дайындалады. Оқытудың
болжамды міндетіне қарай топ қҧруда кӛптеген тиімді тәсілдер бар:

 ойлау деңгейлері ҧқсас оқушылар (қиындық деңгейі немесе қолдау
деңгейі);

5

 ойлау деңгейлері әртҥрлі оқушылар;
 джигсо топтары;
 сарапшы топ;
 ҧйымшыл топ.
Саралап оқыту дегеніміз - оқыту мен оқуға қатысты ортақ қасиетті ескере
отырып дайындалған оқушылар тобына мҧғалімнің оқу ҥдерісін ҧйымдастыру
нысаны. Саралап оқыту - әрбір оқушының мақсатқа жетуіне оң ықпал етудің
тиімді жолы.
Біріншіден, топтық жҧмысты орындау ҥшін бір топта қандай
оқушылардың болатыны маңызды емес. Осы жағдайда мҧғалім ӛзі қалаған
әдіспен оқушыларды шағын топқа біріктіреді. Топтың мҥшелері кездейсоқ
бірігеді. Бҧл жағдайда мҧғалімге сыныптағы оқушылардың бір-бірімен
мейлінше араласқаны маңызды.
Екіншіден, аралас топ. Мҧғалім мақсатты тҥрде шағын топқа әртҥрлі
деңгейлі оқушыларды біріктіреді. Себебі бҧл топтық жҧмыс жаңа оқу
мақсатына жету ҥшін қажетті алдыңғы білімдері мен біліктерін қайталап, еске
тҥсіру мақсатында ҧйымдастырылған.
Ҥшіншіден, деңгейлі топ. Мҧғалім жеке тҧлғалық ерекшеліктеріне қарай
топтарға біріктіреді. Қызығушылығы бірдей оқушылар бір топта немесе жоғары
деңгейлі, орта және тӛмен деңгейлі оқушылар. Оларға арнайы тапсырмалар
дайындалады. Бҧл топтық жҧмысты жоспарлау кезінде мҧғалім неліктен
оқушыларды дәл осылай біріктіретінін және қандай тапсырмаларды беретінін
нақты тҥсінеді.
Тӛртіншіден, қалаулы топ. Мҧғалім оқушыларға ӛз қалауы бойынша
отыруға мҥмкіндік береді. Сыныпта қандай да бір топтық жоба жҧмыстарын
дайындауда бҧл әдісті қолдану тиімділігі зор.
Саралап оқытудың негізгі талаптарының бірі - оқу тапсырмаларының
дҧрыс сараланып, оқушыға кҥрделі тапсырманы да дҧрыс ҧсына білу қажеттігі.
Анықталған білім деңгейін, іскерлігі мен дағдысын ескере отырып, оқу
тапсырмалары мен танымдық тапсырмаларды дәйектілікпен кҥрделендіру. Бҧл
оқушылардың білім, білік, дағдысын ескере отырып дайындалған тапсырмалар
жҥйесі болып табылады. Балалар қойылған жалпы мақсатқа сәйкес бірдей
тапсырмамен жҧмыс істейді, бірақ мҧғалім олардың алдыңғы нәтижелерін
ескере отырып, әр баладан әртҥрлі нәтиже кҥтеді. Нәтиже дегеніміз – сабақтың
соңында мазмҧн бойынша оқушының алған білімін демонстрациялау әрекеті.
Мҧғалім мазмҧнды меңгерту мақсатында тапсырма береді, барлық оқушылар
бір тапсырманы орындаса да, олардың нәтижелері әртҥрлі болады. Оқушылар
ӛздерінің мықты және әлсіз тҧстарына қарай жауап береді, оның ішінде
білімдерін жетілдіру, ӛзін-ӛзі реттеу туралы ойлағандары маңызды. Сабақта
мҧғалім барлық оқушыларға бағытталған нҧсқау бере отырып, әрқайсысының
ӛздерінен не кҥтетіндігін тҥсінгендеріне кӛз жеткізулеріне әрекет жасайды.
Мҧғалімнің сабақтағы басты міндеті - қай балада басқаларға қарағанда білімді
қабылдау дағдысы тӛмен болса, оны жоғарлатуға бағытталған нәтижеге
жҧмыстану. Дидактикада бҧл қағиданы ӛмірде жҥзеге асырудың дайын жолы
жоқ. Сондықтан ӛазіргі кезде саралап оқытуды енгізудің қажеттігі туындап

6

отыр. Барлық оқушыларға саралаудың мазмҧны мен мақсатын жҥзеге асыру
ҥшін әр баланың жеке мҥмкіндігін, оқу материалын ҧғынуын, есте сақтауын,
қызығушылық қабілетін ескере отырып, оқу материалын дайындау керек.

Бҧл жерде оқушылардың білімді ӛздігінен саналы тҥрде меңгеруіне ерекше
мән берілген. Оқушыларға тек білім берумен ғана шектелмей, олардың
танымдық әрекетін арттырады және ойлау қабілетін, елестету мен есте
сақтауын, белсенділігін, білім сапасының дамуын қамтамасыз етеді.

Мҧғалім әртҥрлі деңгейдегі оқушылардың оқу ҥдерісін ҧйымдастыруда
тӛмендегідей ерекшеліктерді ескеріп отыру қажет:

1. Аз қолдауды қажет ететін оқушылар танымдық белсенділігі жоғары,
ойлау қабілетінің дамуы: талдау, жинақтау, ойлау әрекетінің икемділігі. Олар
белсенді ақыл-ой еңбегінен тез шаршайды, ӛз бетінше әрекет етудің жоғары
деңгейін игерген оқушылар. Сондықтан олармен жҧмыс жасауда, оқу әрекетін
ҧйымдастыруда мҧқият болу керек. Таңдалған тапсырмалардың қиындығы
олардың танымдық мҥмкіндіктеріне сәйкес жоғарғы деңгейде болуы тиіс.

Басты міндет- бҧл топтағы балалардың бойында еңбексҥйгіштілік,
табандылық және ӛз жҧмысының нәтижесіне жоғары талап қоя білу қасиетін
дарыту.

2. Орташа қолдауды қажет ететін оқушылардың оқу мҥмкіндіктері. Бҧл
топтағы оқушылармен жҧмыс жасауда танымдық белсенділігінің дамуына
кӛңіл бӛлу керек және ӛзіне деген сенімділік, жағдаяттық мәселелерді ӛз
бетінше шешуге бағыттау қажет. Бҧл топтағы оқушылардың дамуына ҥнемі
жағдай жасалып отырғаны дҧрыс.

3. Барынша қолдауды қажет ететін оқушылар тобы - педагогикалық
жағынан кӛп кӛңіл бӛлуді қажет ететін, қабілеттері тӛмен топтар. Бҧл
топтағылармен жҧмыс жасауда материалды меңгертуге ерекше кӛңіл бӛліну
керек. 1 және 2 топ ӛз бетінше жҧмыс жасап жатқан сәтте сабақ ҥстінде арнайы
уақыт бӛліп, ережені ҧғынуға, ауызша сӛйлеу мен жазба дағдысының
қалыптасуына бағытталған жҧмыс жҥргізілуі тиіс.

Осы топтағы оқушыларда маңызды нәрсені бӛліп алу дағдысы тӛмен
деңгейде, сонымен қатар ӛз бетінше ойлау, жоспарлау, ӛзін-ӛзі бақылау, оқу
шапшаңдығы, жазу дағдысы, оқуға деген ынтасы тӛмендеу, тәртібі нашар
болады. Сабақта мҧғалім осы жағдайларды ескере отырып, саралап оқытудың
мақсаттарын белгілеп алуы қажет.

Басты міндет - олардың оқу әрекетін белсенді тҥрде басқара білу, жаңа
материалдың кҥрделі тҧстарын мҧқият, асықпай кӛңіл бӛліп тҥсіндіру, жетелеу
сҧрақтары арқылы қолдап отыру. Саралап оқыту ҥдерісі барысында бір топтан
екінші топқа ауысу жағдайлары орын алуы мҥмкін. Мҧндай ауысу оқушының
даму деңгейінің ӛзгеруіне байланысты болады.

Кіші мектеп жасында оқытылатын пәндерді саралап оқытудың маңызы
зор, сабақ ҥстінде жаңа білімді меңгертуде тиімділігі жоғары.

Тәжірибенің жаңашылығы: оқушылардың пәнге деген қызығушылығын
арттыру, оқытуда саралау және жіктеуді қамтамасыз етеді, танымдық
қабілеттерін дамытады, оқушылардың сауаттылығын ашуға септігін тигізеді,
оқу әрекетінде жетістіктерге жетуіне жағдай туғызады, рухани бай жеке тҧлға

7

болуы қалыптасады. Пәнді оқытудың мақсаты – оқушылардың жеке бас
ерекшелігіне қарай қабілетін аша отыра, осы пәнді теориялық және тәжірибелік
жағынан саралап оқыту, сӛйлеу, жазу мәдениетін жетілдіру, ӛзіндік ой-пікірін
дамыту. Саралап оқыту әрекеті – білім алуға бағыттаған әрекет. Ол ӛз бетінше
әрі мҧғалімнің жетекшілігімен жҥзеге асады. Біз басшылыққа алып отырған
саралап оқытудың жҥйелік негізін Б. Ананьев, Л. Выготский, А. Леонтьев, С.
Рубинштейн т.б. ғалымдар жасаған. Ал бастауыш мектеп кезеңіндегі оқу
әрекеті Ш. Амонашвили, В. Давыдов, Л. Занков т.б. зерттеулерінде
қарастырылады. Саралап оқытуды ҧйымдастыру арқылы баланың ойы
абстрактіден нақтыға қарай ӛрлейді, ілімдік ойлауы қалыптасады.

Сондықтан барлық балалардың толықтай ҥлгерімі ҥшін бірінші сыныптан
бастап саралап оқытуға айрықша кӛңіл бӛлгенміз жӛн.

Кіші мектеп жасындағы оқушылардың ақыл-ой әрекеті мен оқу әрекеті
жаңадан қалыптаса бастайды. Кез-келген жастағы балалардың типологиялық
жағынан (кҥш, ҧстамдылық, жҥйке жҥйесінің дамуы) айырмашылығы болады,
яғни тӛрт белгілі темперамент тобына бӛлінеді: «А»-холерик, «Б»- сангвинник,
«В»- флегматик, «Г»- меланхолик.(3,46 бет)

«А» холерик тобындағы балаларда кӛңіл-кҥйінің тӛмендеуі қысқа уақытта-
ақ ӛте шығады, тынымсыздық, тҧрақсыздық орын алып, маңызды емес нәрсеге
кӛңіл бӛліп ашуланады. Психологтар бҧл рефлексті «абайлап анықтайды».
Мҧғалімнің сӛзіне кӛңіл бӛлмей, сҧрақты соңына дейін тыңдамай, ойланбай,
бірден жауап береді.

Ал «Г» меланхолик тобындағы балалардың бір кҥйден екінші кҥйге
ауысуы қиынырақ ӛтеді. Мектептің кейбір талаптарын орындау алғашқы кҥні
қиынға соғады. Кейбір жеңіл оқу тапсырмалары да жҥйке жҥйесіне салмақ
тҥсіріп, тез шаршайды. Соның нәтижесінде бағдарламаны игеруде артта
қалушылық байқалады. Бҧл топтар әртҥрлі педагогикалық шектеуді талап етеді.
Қозғалыс белсенділігі басым холериктерді оқу тапсырмаларын орындауға,
сабақта және сабақтан тыс уақытта кӛмекші етіп, кӛбірек тапсырмалар беріп,
ретімен жҧмсау қажет.

Меланхолик тобындағылардың жалқаулығын бетіне басуға, сӛгіс беруге
болмайды. Оларды жетістікке жетуге жетелеу керек, жеке белсенділікті қажет
ететін ҧжымдық ойындарға араластырғаныңыз жӛн.

Сыныптағы барлық оқушылардың жаңа материалды терең және сапалы
тҥрде меңгеруі ҥшін олардың әрқайсысының жоғарыда кӛрсетілгендегідей
психологиялық ерекшелігін ескерумен қоса, танымдық белсенділігінің даму
деңгейіне сәйкес саралап оқытуды жҥзеге асыру қажет.

Білім алушы іздену әрекеті арқылы ӛз бетінше білім алу, алынған білімді
тәжірибеде қолдана білу, тапсырмаларды шығармашылық тҧрғыдан шешу, ӛз
әрекетін бақылай алу және бағалай білуге саралау арқылы жетеді. Бҧл іскерлік
оқу формасы оқу ҥдерісінде саралап оқытуды ҧйымдастыруға кӛмегін тигізеді.
Бір сыныптағы бірнеше білім алушының ақыл-ой қабілеті ескерілмей, тек жас
ерекшелігі ғана ескерілетін болса, оқушылардың білімді игеру кезінде алға
жылжуы мҥмкін емес. Кейбір оқушылар осы жаста ойлау қабілетінің
жылдамдығы мен тез қорытындылай білуде, тапсырманы шығармашылық

8

тҥрде шешуде, ӛткен оқу материалын ҧғынуда тҥрлі кедергілерге кездеседі.
Мҧндай оқушылардың оқуға деген қызығушылығы, оқуға деген ынтасы
тӛмендейді. Оқу ҥдерісінде мҧғалімнің «орташа» ҥлгеретін оқушыларға кӛбірек
кӛңіл бӛлуінен «кҥшті» оқушылар ӛз мҥмкіндігін толық кӛрсете алмайды. Олар
тапсырмалардың жеңілдігіне ҥйрене бастайды да, қиын тапсырмаларды
орындауда ӛздеріне деген сенімсіздік, қобалжу пайда болады. Ал бҧл
ҥлгерімнің тӛмендеуіне әкеп соқтырады. Сондықтан әр оқушының
максимальды жоғары деңгейдегі ҥлгерімге жетуі оқытудың саралау негізінде
шешілмек.

Саралап оқыту сабақ ҥстінде оқушының жеке жҧмыс жасау іскерлігін, ӛз
мҥмкіндігіне сәйкес тапсырмаларды орындау, ӛзін-ӛзі бағалау және тексеру
арқылы танымдық белсенділігін арттырады. Бҧл жаңа білімді игеруде
танымдық мҥмкіндіктерін ауқымды тҥрде пайдалануға және пәнге деген
қызығушылығын ҥнемі арттырып отыруға, сонымен қатар қабілеті жоғары
оқушылармен жҧмыстарын жеке ҧйымдастыруға мҥмкіндік береді.

Тапсырмалардың нҧсқалары қиындық деңгейі, шығармашылық деңгейімен
және кӛлемімен ерекшеленеді.

1-нҧсқа- негізгі тапсырма;
2-нҧсқа-кӛлемі ҥлкендеу тапсырма;
3-нҧсқа-шығармашылық тапсырма. Саралауды қамтамасыз ететін
тапсырмаларды қҧрастырудың тӛмендегідей тҥрлерін қолдану ҧсынылады:
Ашық тҥрде орындалатын тапсырмалар;
Қаламдық тапсырма тҥрінде орындалатын тапсырмалар;
Таңдау тҥрінде орындалатын тапсырмалар; Сондай-ақ оқушының таңдауы
бойынша тапсырма жағымды оқу ынтасының қалыптасуына әсер ететінін естен
шығармауымыз керек.
Нәтиже. Балалар қойылған жалпы мақсатқа сәйкес бірдей тапсырмамен
жҧмыс істейді, бірақ мҧғалім балалардың алдыңғы нәтижелерін ескере отырып,
әр баладан әртҥрлі нәтиже кҥтеді. Нәтиже дегеніміз – сабақтың соңында мазмҧн
бойынша оқушының алған білімін демонстрациялау әрекеті. Мҧғалім мазмҧнды
меңгерту мақсатында тапсырма береді, барлық оқушылар бір тапсырманы
орындаса да олардың нәтижелері әртҥрлі болады. Оқушылар ӛздерінің мықты
және әлсіз тҧстарына қарай жауап береді және жетпей тҧрған білімдерін
жетілдіру туралы ойлағандары маңызды. Сабақта мҧғалім барлық оқушыларға
бағытталған нҧсқау бере отырып, олардың әрқайсысының ӛздерінен не
кҥтетіндігін тҥсінгендеріне кӛз жеткізулеріне әрекет жасайды.
Жҧмыс қарқыны. Балаларға ортақ тапсырма беріледі, бірақ оларды
аяқтауға жҧмсалған уақыт олардың дағдыларына қарай анықталады. Кейбір
оқушылар басқаларына қарағанда жылдам жҧмыс істейді. Қосымша
тапсырмаларды кӛп кҥш жҧмсауды талап ететін оқушылар ҥшін қолдануға
болады. Негізгі тапсырмаларды тҥсіндіруге кӛмек қажет ететін оқушыларға
біршама уақыт беріледі.
Қорытынды: Барлық оқушылар бір тапсырманы орындаса да, олардың
нәтижелері әртҥрлі болады. Мҧғалім тапсырма береді, бірақ жалғыз «дҧрыс»
жауап бағытында жҧмыс істеуден гӛрі оқушылар ӛздерінің мықты және әлсіз

9

тҧстарына қарай жауап береді. Барлық оқушыларға бағытталған нҧсқау бере
отырып, олардың әрқайсысының ӛздерінен не кҥтетінін тҥсінгендеріне кӛз
жеткізу керек.

Қолдау. Балалардың барлығы бірдей тапсырманы орындайды, бірақ
олардың кейбіреуіне басқаларға қарағанда кӛбірек немесе азырақ қолдау
кӛрсетіледі. Бҧл тәсілді қолдану мҧғалімге ерекше жауапкершілік жҥктейді.
Мҧғалім мәселені шешуде ӛзінің қарапайым тілде егжей-тегжейлі тҥсіндіруін
қажет ететін оқушылар және тек диалогке тҥсу арқылы бағытталуды ғана қажет
ететін жлғары деңгейлі оқушылар тобын анықтауы тиіс. Сонымен қатар,
мҧғалім қабілеті жоғары оқушыларды қолдау ҥшін жоғары деңгейлі сҧрақтарды
қолдана алады. Тілдік қолдау мен ынталандыру да бҧл тәсілде ерекше маңызға
ие.

Ресурстар (дереккӛздер). Балалар ортақ тапсырманы орындайды, бірақ
айтарлықтай дамыған оқу немесе зерттеу дағдыларын қажет ететін әртҥрлі
ресурстар ҧсынылады.

Бҧл әдісті қолдануды сыныптағы кейбір оқушылар басқаларға қарағанда
әлдеқайда кҥрделі әрі ауқымды ресурстармен жҧмыс жасауға бейім болатынын
ескерген жӛн және осы арқылы тақырыпты әртҥрлі қырынан алу ҥшін тҥрлі оқу
материалдарын пайдалануға мҥмкіндік береді дегенді білдіреді. Кейбір
оқушылар сабақта негізгі мәтінмен жҧмыс жасаумен шектелсе, қабілеті жоғары
оқушылар жетілген деңгей сӛздіктермен және кҥрделі идеялармен жҧмыс
жасауға қабілетті болады. Саралаудың бҧл тҥрі барлығына ортақ оқу
нәтижелеріне жету ҥшін, оқу материалдарын кең кӛлемде пайдалануға
мҥмкіндік береді.

Мысалы, ҥдеріс бойынша тӛмендегідей ҧйымдастыруға болады:
 Визуалдарды оқулықпен қамтамасыз ету;
 Аудиалдарға аудио жазбаларды тыңдату;
 Кинестетиктерге тапсырмаларды ӛздерінің жасап кӛруіне мҥмкіндік
беру.
Топтау. Балалар ортақ тапсырманы орындайды, бірақ барлығының табысқа
жетуін қамтамасыз ететіндей етіп топтастырылған. Оқытудың болжамды
міндетіне қарай топ қҧруда тиімді кӛптеген тәсілдер бар: мҥдделері ҧқсас
оқушылар (қиындық деңгейі немесе қолдау деңгейі), талаптары әртҥрлі
оқушылар, джигсо топтары, кәсіби дағдыларына қарай бӛлінетін топтар немесе
сарапшы топ, аралас гендерлік топ, ҧйымшыл топ. Топтық жҧмысты орындау
ҥшін бір топта қандай оқушылардың болатыны маңызды емес. Осы жағдайда
мҧғалім ӛзі қалаған әдіспен оқушыларды шағын топқа біріктіреді. Топтың
мҥшелері кездейсоқ бірігеді. Бҧл жағдайда мҧғалімге сыныптағы оқушылардың
бір-бірімен мейлінше араласқаны маңызды.
Екіншіден, аралас топ. Мҧғалім мақсатты тҥрде шағын топқа әртҥрлі
деңгейлі оқушыларды біріктіреді. Себебі бҧл топтық жҧмыс жаңа оқу
мақсатына жету ҥшін қажетті алдыңғы білімдері мен біліктерін қайталап, бір-
бірінің есіне тҥсіру мақсатында ҧйымдастырылған.
Ҥшіншіден деңгейлі топ. Мҧғалім ерекшеліктеріне қарай топтарға
біріктіреді. Қызығушылығы бір оқушылар бір топта немесе жоғары деңгейлі,

10

орта және тӛмен деңгейлі оқушылар. Оларға арнайы тапсырмалар
дайындалады. Бҧл топтық жҧмысты жоспарлау кезінде мҧғалім неліктен
оқушыларды дәл осылай біріктіретінін және неліктен тапсырмаларды беретінін
нақты тҥсінеді.

Тӛртіншіден, қалаулы топ. Мҧғалім оқушыларға ӛз қалаулары бойынша
отыруға мҥмкіндік береді. Сыныпта қандай да бір топтық жоба жҧмыстарын
жасау керек болған кезде бҧл әдісті қолдану тиімді.

Бесіншіден, қыз-ҧл деп бӛлуге болады. Бҧл әдіспен оқушыларды біріктіру
мҧғалімге қыз балалар мен ер балалардың оқудағы ерекшеліктерін терең
зерттеуге мҥмкіндік туындайды.

Рӛлдер. Балалар ортақ тапсырманы орындайды, бірақ олардың әрқайсысы
әртҥрлі рӛл атқарады.

Ҥй жҧмысы. Балаларға әртҥрлі ҥй тапсырмалары беріледі, ал жекелеген
оқушыларға сыныпта бастаған жҧмысты аяқтау ҥшін қосымша уақыт қажет
болуы мҥмкін.

Диалог\Сҧрақтарды пайдалану. Мҧғалім оқушылардың деңгейіне қарай
ӛзінің қоятын сҧрақтарын және оқушылардың берген жауаптарын саралайды.
Кез келген білім алушы ҥшін маңызды ресурс – қағаз емес, электронды қҧрал
емес, адами ресурс. Диалог негізінде саралау барысында мҧғалім мен оқушы
арасындағы сҧхбатқа мән беріледі. Диалог арқылы саралаудың тҥрлі
аспектілері бар.

Бағалау. Сыныптағы саралау әдістері сыныптағы жекелеген оқушылардың
нені ҥйренгенін анықтауға және оны бағалауға мҥмкіндік береді. Мҧғалімдер
оқушылардың табысты оқуын қамтамасыз етумен қатар, оқушының жеке даму
аймағын анықтау арқылы нені жақсарту қажеттігін тҥсінуге мҥмкіндік беретін
икемді ҥдеріс.

Оқушылар ҥнемі бағаланып отырады, осылайша педагогикалық қызмет
пен саралаудың басқа да тҥрлері оқушылардың қажеттіліктеріне қарай ҥнемі
тҥзетіліп отырылуы мҥмкін. Сонда ғана біз пәнді оқытудан оқушыны оқытуға
қарай ілгерілей аламыз.

Сабақтың барлық сатыларында саралап оқыту тәсілдерін енгізу қажет.
Мысалы: ҥй тапсырмасының орындалуын тексеру барысында, сіз тестілеуді
оқушы ҧнатпайтын әрекетке айналдыруға жол бермейтін әдістемелерді
пайдалана аласыз. Оқушыларға саралап оқыту әдісін қолдану оқушылардың
білім сапасын, олардың біліктілік деңгейі мен қабілеттерін жақсартуға
мҥмкіндік береді.

Жоғарыда кӛрсетілгендей, сенімді тҥрде алға жылжу оқушыларды
шабыттандырып, оларды қарқынды жҧмыс істеуге ынталандырады.
Тапсырманың тҥрлі деңгейде саралануы баланың кҥш-жігеріне деген сенімін
нығайтады, оны табысқа жетелеп, танымдық қызығушылығын арттырады.

11

1.2 Білім алушылардың ойлау дағдылары деңгейіне сәйкес
сҧрақтар қою және саралап оқыту тәсілдері

Сыртқы дҥниені толық тануға тҥйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз
болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен қҧбылыстарды тек ойлау арқылы
ғана білеміз.

Ойлау дегеніміз сыртқы дҥние заттары мен қҧбылыстарының байланыс-
қатынастарының миымызда жалпылай және жанама тҥрде сӛз арқылы
бейнеленуі.

Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Тҥйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспаддағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау
болмайды. Ойлау сезім мҥшелері арқылы алынған мәліметтерді ӛңдейді. Ойлау
сезімдік мағлҥматтардың негізінде ғана мҥмкін болатын нәрсе. Елестерде
жалпылағыш элементтер мол болғанмен, оның таным мҥмкіндігі ойлаудан
әлдеқайда тӛмен. Ойлаудың қамтитын шеңбері ӛте кең.

Адамның ойы әрқашанда сӛз арқылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге
пікірін білдіргенде ӛзін естісін деп дауыстап сӛйлейді. Ой толық сӛз кҥйінде
білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене тҥседі. Ойлау мен
сӛйлеу бірдей нәрсе деп, бҧлардың арасына теңдік белгісін қою дҧрыс емес.
Ой-сыртқы дҥниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сӛз — ойды басқа
адамдарға жеткізетін қҥрал. Ойдың сӛз арқылы бейнеленуі арқасында адам
ӛзінен бҧрынғы ҧрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді сақтап қала алды, ойды
ӛмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланды.

Жаңартылған білім беруде саралау тапсырмаларын іріктеумен қатар ойлау
деңгейлері де ескеріліп отырады. Мысалы, математика пәнінен 1-сынып
оқушыларына арналған «Қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырмалар
жинағында» мҧғалімдерге ҥлгі ретінде ойлау дағдыларының деңгейі былай деп
кӛрсетіледі, кӛрсетілген тапсырмаларды саралап ҧсынуға да болады:

Бӛлімше 1.1 «Натурал сандар және 0 саны. Бӛлшектер»
Оқу мақсаты:
1.1.1.2** Біртаңбалы сандарды оқу, жазу және салыстыру.
Ойлау дағдыларының деңгейі:
Білу және тҥсіну
Бағалау критерийі:
Білім алушы
 Біртаңбалы сандарды таниды және атайды.
 10 кӛлеміндегі сандарды жазады және салыстырады.
1-тапсырма
Суреттерді сәйкес сандармен байланыстырып сызыңыз. Сандарды оқыңыз.
Дескриптор:
Білім алушы
 заттардың санына сәйкес цифрды белгілейді;
 сандарды таниды және атайды.

12

2- тапсырма
Ҥлкен доптарды және кіші доптарды санап, бос торкӛздерге жазыңыз.
Сандарды салыстырыңыз.
Дескриптор:

Білім алушы
 ҥлкен доптардың санын анықтайды және сәйкес цифрмен жазады;
 кіші доптардың санын анықтайды және сәйкес цифрмен жазады;
 сандарды салыстырады және салыстыру таңбасын дҧрыс қояды.

Бӛлімше 1.1 «Натурал сандар және 0 саны. Бӛлшектер»
Оқу мақсаты:
1.1.1.3** Біртаңбалы сандардың қҧрамын анықтау.
Ойлау дағдыларының деңгейі:
Білу және тҥсіну
Бағалау критерийі:
Білім алушы
 10 кӛлеміндегі біртаңбалы сандардың қҧрамын анықтайды.
Тапсырма
Берілген сандардың қҧрамын толықтырып жазыңыз.
Дескриптор:
Білім алушы
 4 санының қҧрамын анықтайды;
 6 санының қҧрамын анықтайды;
 5 санының қҧрамын анықтайды.

13

Бӛлімше 1.2 «Сандармен амалдарды орындау»
Оқу мақсаты:
1.1.2.1 Қосу амалын ортақ элементтері жоқ жиындардың бірігуі, азайтуды
жиынның бӛлігін ажыратып алу ретінде тҥсіну.
Ойлау дағдыларының деңгейі:
Білу және тҥсіну
Бағалау критерийі:
Білім алушы
 Жиындардың бірігуін қосу амалының нәтижесі ретінде ҧсынады.
 Азайту амалын жиынның бӛлігін ажыратып алу ретінде тҥсіндіреді.
1-тапсырма
Оң жақтағы және сол жақтағы балықтарды санаңыз. Барлығы нешеу?
Ӛрнекті жазыңыз.

Дескриптор:
Білім алушы
 оң және сол жақтағы балықтардың санын анықтайды;
 жиындарды біріктіру арқылы жалпы санын анықтайды және ӛрнек
тҥрінде жазады.
2-тапсырма
Сурет бойынша азайту амалына ӛрнек қҧрастырып жазыңыз және
тҥсіндіріңіз.
Дескриптор:
Білім алушы

14

- сурет бойынша ӛрнек қҧрап жазады және тҥсіндіреді.

Бӛлімше 1.2 «Сандармен амалдарды орындау»
Оқу мақсаты:
1.1.2.5** Ондықтан аттамай бір таңбалы сандарды ауызша қосу және
азайтуды орындау.
Ойлау дағдыларының деңгейі:
Қолдану
Бағалау критерийі:
Білім алушы
 10 кӛлеміндегі сандармен қосу және азайту амалдарын орындайды.
Тапсырма
Ӛрнектердің мәнін табыңыз.
Дескриптор:
Білім алушы
 қосындылардың мәнін дҧрыс шығарады;
 айырмалардың мәнін дҧрыс шығарады.

Бӛлімше 3.3 «Нҥктелер координаттары және қозғалыс бағыты»
Оқу мақсаты:
1.3.3.1 Сан сәулесінде белгіленген нҥктелердің бір- біріне қатысты
орналасу қалпын анықтау.
Ойлау дағдыларының деңгейі:
Қолдану
Бағалау критерийі:
Білім алушы
 Сандарды сандық сәулеге ретімен орналастырады.
 Сандық сәуледе белгіленген нҥктелердің бір- біріне қатысты
орнын анықтайды.
1-тапсырма
Сандық сәулеге белгілеңіз.
 2 санының оң жағындағы санды;
 5 санының сол жағындағы санды;
 8 бен 10 сандарының арасындағы санды.

15

Дескриптор:
Білім алушы
 сандық сәулеге 2 санының оң жағындағы санды белгілейді және жазады;
 сандық сәулеге 5 санының сол жағындағы санды белгілейді және жазады;
 сандық сәулеге 8 бен 10 сандарының арасындағы санды белгілейді
және жазады.
2-тапсырма
5 санының сол жағынан санағанда 2 қадам және оң жағынан санағанда 3
қадам тҧрған сандарды анықтаңыз және белгілеңіз.
Дескриптор:
Білім алушы
 5 санының сол жағындағы санды белгілейді;
 5 санының оң жағындағы санды белгілейді.

Жоғарыда кӛрсетілген ойлау дағдыларының деңгейіне қарай танымдық
қабілеттті арттыру нәтижесі бағалау критерийлерін қамтиды, сол арқылы білім
алушыға қалыптастырушы бағалау жҥреді. Себебі, барынша қолдауды қажет
ететін оқушы да, орташа қолдауды қажет ететін оқушы да, аз қолдауды қажет
ететін оқушы да ойлау дағдысы арқылы әрқашан анализ және синтез
процестерінен танымын ӛткізеді. Ойлау-тҥйсік пен қабылдаудағы анализ бен
синтездің жаңа мазмҧнға ие болған тҥрі. Анализ дегеніміз ой аркылы тҥрлі
заттар мен қҧбылыстардың мәнді жақтарын жеке бӛліктерге бӛлу. Синтезде ой
арқылы заттың қҧбылыстық барлық элементтері біріктіріледі. Анализ бен
синтез-бірімен-бірі тығыз байланысты, бірінсіз-бірі болмайтын қҧбылыс. Бҧл
екеуі-бірінен-бірі ешқашан ажырамайтын ой процесінің негізгі
компоненттерінің бірі. Кез келген сҧраққа жауап табу, қандай болмасын бір
мәселені шеше алу, анализ бен синтездің тҥрлі қиысуларын қажет етеді.

Жаңартылған білім беру мазмҧны жағдайында білім алушылардың ойлау
деңгейін танымдық қабілетімен шыңдау ҥшін ашық сҧрақтар қою талап етіледі.

Дәстҥрлi сабақ барысында қабiлеттi оқушылар жиi сабаққа қатысып, жауап
бередi де, ал ӛз сыныптастырын тыңдамайды.Сол себептен де ҥлгерiмi нашар
оқушылар сабақта ҥндемей отырады, жауап беруге қорқып, тҧйықталып
қалады.Ал бҧл оқушылардың ауызекi сӛйлеуiне керi әсер етедi. Осыған
байланысты мҧғалім келесi сҧрақтарға жауап iздейді: «Бҧл мәселенi шешу ҥшiн
не iстеу керек?», «Оқушылардың қызығушылығын қалай оятуға болады?
Ынтымақтастықта қалай жҧмыс iстеуге ҥйретуге болады?»

Бaғдарламаның негізгі идеялaрын басшылыққа ала отырып , оқушыларға
ашық сҧрақтарды қою арқылы олардың ауызекі сӛйлеуін дамыту мен таным
қырларын ашу-басты мақсаттардың бірі.

Осы мақсатқа жету ҥшін, келесі міндеттер белгіленеді:
-Ашық сҧрақтар арқылы ауызекi сӛйлеуiн дамыту;
-Ашық және жабық сҧрақтарды айыра бiлу;
-кoмуникативтiк дағдыларын дамыту ҥшiн жағдай жacау;
-танымдық қабілетін дамытуға ықпaл ету;
-Aуызшa жән жазбaша тҥрде ӛз ойларын жеткiзуге дағдылaндыру;

16

-Ауызшa бағалaу жҥргiзуге ҥйрету;
Кҥтілетін нәтиже: Оқушылардың ынталaнуы, ӛз ойын дәлелдей aлу, ӛзара
диалогқa тҥсу. Ашық сҧрақ қою арқылы білім алушылардың ойлау деңгейін
анықтауға болады және соған сәйкес саралап оқыту жҥргізіледі.

Саралау тапсырмаларын ҧсыну ҥшін осы ашық және жабық сҧрақтарға
берілген оқушылардың жауабы кӛп кӛмегін тигізеді.

Тиімді сҧрақтарды берудегі басты мақсат -оқушылардың бір- біріне деген
қарым- қатынасын, бір- бірімен әңгімелесуін, ой пікірлерімен санасуын
жақсарту. Тапсырманы қалай орындайтынын ойлай отырып, олар бірігеді, бір-
бірімен әңгімелесіп, ӛзара қатынасқа тҥседі, бір-біріне тақырып аясында
сҧрақтар қояды, оларға жауап береді, жауап барысында сҧрақтардың да
тҥрлерін қолданады.Ой -пікірлерімен алмаса отырып, ӛздеріне қҧнды жаңа идея
алады. Бір-біріне білім береді, зияткерлік және танымдық қырлары дамиды.

Сҧрағын дҧрыс қоя білген адам тҥрлі мақсаттарға жете алады: сҧхбаттасын
қызықтырып, ӛзіне қажетті ақпарат беретіндей деңгейге жеткізеді; сҧхбаттасын
белсендіріп, монологтан тиімді диалогқа ауысады; ақпарат алу ҥдерісін ӛзіне
қажетті бағытқа бағдарлайды; тілдесу барысында басымдылыққа ие болады,
тілдесу ҥдерісін дҧрыс бағытқа жіберіп, ӛзіне қажетті ақпаратқа толық ие бола
алады. Сҧрақтар арқылы адам белгісіздікті айқындап, мәселенің шешімін
ізденуге бел буады, яғни, дҧрыс қойылған сҧрақтар арқылы мҧғалім
оқушылардың іздене білу қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Алисон Кинг
айтқандай, «ойлай алатын адам сҧрақ та қоя алады», демек, кейбір мҧғалімдер
оқушылардың қойған сҧрақтары арқылы олардың ойлау қабілеттерінің деңгейін
анықтай алады. Білім алу барысында оқушыларды сҧрақ арқылы белсенді
диалогке тҥсуге ынталандырып, коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру,
іздену арқылы кез келген мәселені шешу жолдарын табуға ҥйрету қажет.
Ендеше тиімді, жақсы сҧрақ қоя білу дағдыларын қалыптастыру бҥгінгі мектеп
ҥшін ӛзекті мәселенің бірі болып табылады.

Мҧғалімдердің оқыту ҥдерісінде қолданған сҧрақтар мен сҧрақ қою
дағдыларына байланысты ӛткізілген зерттеулер кӛрсеткендей, мҧғалімдер

17

қоятын сҧрақтардың кейбіреулері ғана оқушыларды ойлау мен сӛйлеуге
ынталандыратын «жоғары тәртіпті» сҧрақ ретінде ҧсынады. Д. Халперн ӛзінің
«Психология критического мышления» (2000 ж.) кітабында Тед Рэгтің мың-
даған мҧғалімдер сҧрақтарын талдауының келесі классификациясын ҧсынды:

• Басқарушылық сҧрақтарды сабақ барысында қолданған (мысалы: кім
барлық жҧмысты аяқтады?) сҧрақтардың 57% алса;

• Білім мен тҥсіне білу қабілетін тексеретін сҧрақтар (мысалы:
жәндіктердің қанша аяғы бар?) 35% қҧрайды;

• Оқушыларды сӛйлеу мен ойлауға ынталандыратын сҧрақтар (мысалы:
неге жәндік қҧс емес?) барлық сҧрақтардың ішінде тек 8% алып отырады.

Сынып ішінде қойылатын сҧрақтарды екі ҥлкен санатқа бӛлуге болады:
оқушылардың білімдерін анықтауға бағытталған сҧрақтар (демонстрациялық
сҧрақтар) және оқушылардың ойлау қабілеттерін айқындауға бағытталған
сҧрақтар (тҥсініктемелік сҧрақтар):

Оқушылардың білімдерін анықтауға бағытталған сҧрақтар қарастырған
мәселеге қатысты оқушының негізгі білімдері мен тҥсініктерін анықтауға
арналған. Бҧл жағдайда оқушының жауабы мҧғалімге алдын ала белгілі болып,
оқушы осы сҧраққа қатысты алған білімін кӛрсете алады, яғни, бҧл санатқа
«жабық» сҧрақтар жатады. «Жабық» сҧрақтар «кім», «не», «қашан», «неше»
деген сӛздерден басталып, адамнан нақты, қысқа бір жауап беруді талап етеді
(... нені білдіреді?, ...қашан болды?, .... кімдер қатысты?). Бҧл сҧрақтар сонымен
қатар жауап берушіден «ия» немесе «жоқ» деген жауап беруді қӛздейді: «Сен
Астанадан ҧшақпен келдің бе?», «Бір жылда неше мезгіл бар?», «...
демократиялық мемлекет екенімен келісесіз бе?»

Оқушылардың ойлау қабілеттерін айқындауға бағытталған сҧрақтар
оқушылардан жауап беру барысында ӛздерінің жеке пікірлері мен
тҥсініктемелерін білдіруді талап етеді. Сондықтан бҧл санатқа «ашық» сҧрақтар
жатады. «Ашық» сҧраққа берілетін жауаптың саны белгісіз. Сонымен қатар
бҧл сҧрақ жауап берушіден ӛз пікірі мен кӛзқарасын білдіргенін кӛздейді,
адамнан тҥсініктеме беруді, ойлануды талап етеді. Бҧл сҧрақар «неге», «қалай»,
«не ҥшін», «Сіз қалай ойлайсыз», «... туралы не ойлайсыз?», «Егер... болса, сіз
не істер едіңіз?», «... неліктен солай болды деп ойлайсыз?» т.б. сӛздерден
басталады. Мысалы, «Сіздің пікіріңізше, ол кейіпкердің мінезі қандай?», «Ол
неге бҧл әрекетке барды деп ойлайсыз?», «Бҧл кӛтерілістің болу себептері
қандай деп ойлайсыз? «Ашық» сҧрақтарды қолдану барысында оқушының
жауабы мҧғалімге алдын ала белгілі болмауы мҥмкін, бірақ бҧл сҧрақтың тҥрі
оқушының болжам жасау, дәлелдеу мен талдау, жинақтау қабілеттерін дамыту
ҥшін ӛте тиімді болады.

Сонымен қатар оқушылармен жҧмыс жасау кезінде қолдану мақсаты мен
қҧрылымына қарай мҧғалімдер сҧрақтардың басқа да тҥрлерін қолданады:

• Қарапайым сҧрақтарға жауап беру кезінде оқушылар белгілі бір
ақпаратты еске тҥсіреді, қайталайды, яғни, бҧл сҧрақтарды танысқан
материалды қаншалықты меңгергенін, есте сақтағанын анықтау ҥшін қолданған
тиімді. Сҧрақтың бҧл тҥрі дәстҥрлі бақылау кезінде қолданылады: сынақ, тест,
терминдік диктант т.б.

18

• Альтернативті сҧрақ – берілген екі салыстырманың тек біреуін
нақтылауды ҧсынатын сҧрақ тҥрі (Бұл ақ па, әлде қара ма?). Бҧл сҧрақтың
тҥрін қолданған кезде оқушыға дҧрыс жауаптың бағыты ҧсынылады, оқушы
соның ішінен дҧрыс жауапты таңдай алу керек. Мысалы: «мына сӛйлемдегі
«ғасыр» сӛзі бастауш па, баяндауыш па?» немесе «адамның дене мҥшесіндегі
асқазан қорыту қызметін бе, әлде тазарту қызметін атқара ма?»

• Шығармашылық сҧрақтар оқушыларды ерекше шешім білдіруге,
болжам айтуға итермелейді, шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытуға
ықпал етеді. Басқа адамның кейіпіне ене білу, бір мәселеге қатысты тҥрлі
кӛзқарас білдіре алу, болжам жасауға жақын болу, барлығына белгілі заттарға
жаңа қолданыс таба білу сияқты дағдылар адамның шығармашылық ойлау
қабілетіне жатады. Сондықтан мҧғалім ӛз сабағында осы сҧрақтың тҥрін
қолдана отырып, аталған дағдыларды қалыптастыруға ықпал етеді.
Әдеттегідей, бҧл сҧрақтарда «егер» деген сӛз қолданылады: «Егер сен сол
кӛтерілістің басқарушысы болсаң, қандай әрекет жасар едің?», «Егер сол оқиға
біздің заманымызда болатын болса, немен аяқталар еді деп ойлайсың?», «Егер
бӛлшектер болмаса, адамдар қалай есептер еді?», «Жалғаулар болмаса адамдар
қалай сӛйлер еді» т.б.

• Риторикалық сҧрақ – тыңдаушының ерекше назарын аудару ҥшін не
эмоционалдылықты баса кӛрсету ҥшін болымды не болымсыз сӛйлемге сҧрақ
формасын беру.

• Нақтылаушы сҧрақ – болжамның немесе берген жауаптың ақпаратын
нақтылау ҥшін қолданылады. Нақтылаушы сҧрақ қояр алдында міндетті тҥрде
белсенді тыңдалым болу қажет. Белсенді тыңдалым барысында мҧғалім жауап
берген оқушымен психологиялық байланыс орнатуға тырысады, оның айтқан
жауабына ерекше қызығушылық танытады, оқушының жауабы мен ӛз ойының
арасындағы байланысты табуға ҧмтылады және оқушыға кері байланыс
орнатады.

• Ол ҥшін сҧрақ қоюда ма, ме ба, бе, па, пе шылауларын пайдаланады:
«Мен дҧрыс тҥсінсем, Сіз ...... дедіңіз бе?», «Осы азаттық кӛтерілістің себебі ....
болғаны рас па?», «Мен Сіздің мына ...... айтқаныңызды дҧрыс тҥсіндім бе?».

• Жетелеуші сҧрақтар – белгілі мәселе бойынша оқушының білім-
біліктілігін жетілдіруге, ӛзін реттеуге кӛмектесуге бағытталады. Бҧл сҧрақтың
тҥрі арқылы оқушыны қарастырған мәселе бойынша толық, нақты жауап беруге
жеткізуге болады. «Бҧл мәселеге тағы мына қырынан қарасаңыз қалай
болады?», «Айтқаныңыз, әрине, дҧрыс. Бірақ оның тағы қандай себебі бар деп
ойлайсыз?», «Жауабыңызды тағы да қандай дәлелдемелермен толықтырар
едіңіз?»

• Бағалаушы сҧрақтар – қарастырған мәселеге, оқиғаға, айғақтарға т.б.
баға берудің ӛлшемдерін анықтауға бағытталған сҧрақтар. Яғни, бағалаушы
сҧрақтар оқушының ойлау қабілетінің эмоциялық жағына әсер етеді. Кӛп
жағайда адамдар бір оқиғаға болсын, қҧбылысқа болсын алдымен эмоциялық
сезім қалыптастырып, содан кейін ғана оны саналы тҥрдк қабылдаймыз. Егер
жаңа ақпарат адамның ішкі дҥниесіндегі жағымды ассоциациялармен
байланысты болса, білім алушы ол ақпаратқа сенім білдіріп, тез қабылдайды.

19

Сондықтан балаға жас шағынан бастап оның ойлау қабілетіне әсер ететін
эмоциясына есеп беруді ҥйреткен дҧрыс. Оқыту ҥдерісінде бҧл қызметті
бағалаушы сҧрақтар атқарады. Қарастырған мәселелер мен оқиғалар, дерекетер
мен адамдарға қатысты оқушы ӛзінің қарым-қатынасын сезіне отырып, ойлау
қабілетіне зор ықпал ететін бейнелерді сыртқа шығарады. Осыған байланысты
мҧғалім «Осы оқиға қандай сезім тудырды?», «Осы кейіпкердің әрекетіне деген
кӛзқарасың қандай?», «Мына затқа қарағанда, ана зат қаншалықты
пайдалы?», «Анадан мынаның қандай артықшылығы бар?», «... қандай тиімді
жақтары бар?», «Осылардың қандай айырмашылықтары бар?» сияқты
сҧрақтарды қолдана алады.

• Практикалық сҧрақтар білім алушыларды алған теориялық білімдер
мен тәжірибе арасындағы байланысты орнатуға, ҧштастыруға ҥйретеді.
«Кҥнделікті тіршілікте диффузияны қайдан кӛруге болады?», «Айналадан
конус тәрізді қандай заттарды атап бере аласыздар?», «Ӛзің сол кейіпкердің
орнында болсаң не істер едің?» т.б.

Жалпы сҧрақтар Ойлау дағдылары

Мысал келтіріңіз... Теориялық білімдерін қолдану

... ҥшін қалай қолдануға болады? Теориялық білімдерін қолдану

Егер .... болса, не болады? білімдерін қолдану/ болжам жасау

.... нені тҧспалайды? Талдау/ қорытындылау

... мықты/әлсіз тҧстары қандай? Талдау/ қорытындылау

... неге ҧқсайды? Сәйкестендіру, ҧқсасты қҧастыру

.... туралы не білеміз? Бҧрын алған білімдерін жаңғырту

(мынау)... (анаған) қалай ықпал етеді? Себеп – салдарды зерделеу

....бҧрын оқығанымызбен қалай Бҧрын алған білімдерін жаңғырту
байланысты?

...... тҥсініктеме беріңіз. Талдау

..... қалай болғаны тҥсіндіріңіз Талдау

Мән-мағынасы қандай? Талдау

.... неге маңызды? Маңыздылығын сараптау

(мынау).. (мынаның) қандай Салыстыру-қарсы қою
айырмашылығы бар?

(мынау).. (мынаның) қандай ҧқсастығы Салыстыру-қарсы қою
бар?

..... кҥнделікті ӛмірде қалай қолдануға Ӛмірлік жағдаятта қолдана білу
болады?

... қандай қарсы дәлел келтіруге болады? Қарсы жақтың айтқанын теріске
шығару

.... қайсы ҥздік және неге? Баға беру мен негіздеме келтіру

Бҧл мәселені шешудің қандай жолдары Идеяларды жинақтау
бар деп ойлайсың?

20

Сіздің ойыңызша,... себебі қандай және Себеп – салдарды зерделеу
неге?

... деген тҧжырымдамамен қаншалықты Бағалау мен негіздеме келтіру
келісесіз?

Ӛз жауабыңызды немен дәлелдей аласыз? Бағалау мен негіздеме келтіру

Сіздің пікіріңізше, .... мәселеге .... қалай Басқа пікірлерді қарастара білу
қарар еді?

Ойлау дағдылары деңгейінің «Білу» сатысында оқушының ойы мен ӛзіндік
дҥниетанымының қаншалықты кеңдігі және теориялық алған білімінің аясын
анықтауға арналған тапсырмалар мен сҧрақтар қою қажет.

«Тҥсіну» деңгейінде оқушыдан алған ақпараттың мағынасын тҥсініп, оны
мәтіннен басқаша қолдана алуын, ӛзбетінше интерпретация жасай алуын
анықтауды талап етеді. (нысаналарды салыстыру, оқиғаны нақты тҥсіндіру,
оқиғаның аяқталуын ӛзбетінше болжау. Сондықтан бҧл сатыда оқушылардан
қарастырған айғақтарға, ережелерге, қағидаттарға ӛзінің тҥсініктемесін беруді,
талқыланған ережені математикалық ӛрнек арқылы кӛрсетуді, таныс болған
оқиғалар немен аяқталатының алдын ала болжауды қарастыратын сҧрақтар мен
тапсырмалар берілуі мҥмкін. Ол ҥшін келесі етістіктерді (қайта қарастыру,
сәйкестендіру, талқылау, тарту, мойындау, қайта қарау, тҥсіндіру, әңгімелеу,
айқындау) қолдануға болады. Мысалы: сол кезде болған оқиғаларды бҥгінгі
кҥнмен қалай байланыстырар едіңіз? Кейіпкердің әрекеттері мен мінездерін
қалай сәйкестендіруге болады? Ол неліктен сол әрекетке барды деп ойлайсыз?
Танысқан ережені тірек сызба ретінде қалай кӛрсетер едіңіз?

«Тҥсіну» деңгейінде берілген сҧрақтар мен тапсырмаларды бірлесіп
орындау нәтижесінде оқушылардың алынған ақпаратты қаншалықты дҧрыс
қабылдай алғанын кӛруге болады.

Сонымен қатар оқушылар алынған деректерді қорытып, сыни ойлауын да
дамыта алады. Ӛздері жасаған еңбектің ӛнімі арқылы есте сақтау, визуалды
есте сақтау қабілеттері де дамиды. Олар енді бірін-бірі тыңдай отырып, келесі
кезеңде кез келген жерде осы алған білімдерін қолдана алады және ол ҧзақ
уақытқа оқушының жадында жатталып қалады.

«Қолдану» деңгейінде оқушыдан алған теориялық білімін нақты бір
жағдайда, жаңа жағдаятта дҧрыс қолдана алуын талап етеді.

Оқушылар алынған деректерді қолдану, тҥрлендіру, қҧру, қҧрастыру,
шешу, есеп беру, суреттеу, ӛндіру мақсатында жҧмыстар істейді. Оларға
берілген ақпарттарды қорытып, ӛз бетінше тҧжырымдар мен қорытындалар
жасайды. Алған теориялық білімдерін қорытып, сараптайды. Берілген
жағдайды қандай сӛздер арқылы сипаттаған? Ӛз сӛзіңмен қалай жеткізер едің?
Кейіпкердің орнына ӛзіңді қойып, оның іс-әрекетіне есеп беріп кӛр. Бастан аяқ
әңгіме бойынша бас кейіпкердің іс-әрекетіне сипаттама беріп, сюжеттік желісі
бойынша қандай сызба жасар едің? Жалпы ӛз ойыңша берілген жағдайды қалай
жобалайсың? Неге теңейсің? деген сҧрақтар қоя келе әңгіменің негізгі идеясын
бірнеше тәсілмен дәлелдеп, негізгі тҥйінін шеш; Қҧбылыстың бағытын ӛз

21

бетіңше тҥсіндіріп кӛр; Жорамалды тексер; нақты дәлелдер арқылы қорытынды
жасап кӛрсет деген сынды тапсырмалар қолайлы деп ойлаймын. «Қолдану»
сатысында оқушылардың сыни ойлауға мҥмкіндік тудыратын сҧрақтар қоя білу
сабақтың тиімділігн арттыра тҥседі. Себебі, оқушылар «Миға шабуыл»
стратегиясының сҧрақтары арқылы кӛптеген мәселелер тӛңірегінде мҧғалімнің
кӛмегінсіз-ақ іздене отырып, ӛз бетімен тапсырмаларды орындауы мҥмкін.
Оқушының сабаққа деген қызығушылығын арттыру ҥшін оның пәнге деген
сҥйіспеншілігін оята білуде осы сатыдағы сҧрақтар негізгі рӛл атқарады деп
ойлаймын.

«Талдау» деңгейінде оқушылар зерттеу нысанының қҧрылымын анықтау
мақсатында оны қҧрамдас бӛліктерге жіктеп, әр бӛліктің қалай жҥзеге
асатындығын, нәтижеге қалай жететіндігін анықтайды. Тҥсіну сатысынан
қарағанда талдауда алынған мәліметтерді ӛңдеумен, жаңа ӛнім шығарумен
(продуктивті), оны терең игерумен ерекшеленеді. Бҧл сатыда оқушылар бӛліп
шығарып кӛрсету, талдау, жіктеу, тҥсіндіру, жекелеген бӛліктерге баға беру,
саралау, санап шығару, тәжірибе жасау, тестілеу, ӛзара байланысын кӛрсету,
қарама-қарсы қоя білу, сынау, диаграмма жасай отырып ажырату, салыстыру,
ҥміт арту, даулау, жатқызу, тәжірибеден ӛткізу, қарама-қарсы қою, зерделеу
сынды әрекеттермен айналысады.

«Талдауда» оқушыларға неге сҥйене отырып, мәтін мазмҧнын
бӛлшектейсің? Қалай бӛлшектеуге болады? Не ҥшін? Қандай дәлелдер келтіре
аласың? Не арқылы тҥсіндіресің? Жағдай қандай деңгейде деп ойлайсың?
Неліктен проблема ушықты? Адамдардың іс-әрекеттетін қалай санамалап
бересің? Орын алған оқиғалар желісін қалай талдар едің? деген сҧрақтар
арқылы оқушының алған теориясы мен игерген білімі ӛзіне талдатып, ӛз
біліміне ӛзінің бағалауына итермелейтін сҧрақтар қою тиімді деп ойлаймын.
Себебі, оқушылар бҧл кезеңде ашық дау, ӛзара пікірталас, пікір алмасу, дебат
та қҧрып кетуі мҥмкін. Қойылатын сҧрақтар анағҧрлым дәлелдер келтіретіндей
нақты, жауап алытындай тҥсінікті болса сабақтың қызықты ӛтетініне дауа жоқ.

Талдау кезеңінде оқушылардың жҧмыстарының ӛнімділігін арттыра білу
керек. Сонымен қатар қызығушылығын ояту мақсатында себебі неліктен?
Себебі қандай? деген сҧрақтарды дер кезінде қоя білу ӛте тиімді.

«Жинақтау» деңгейінде оқушылар қҧрастыру, жоспарлау, жасау,ӛзгерту,
алмастыру, жинақтау, ҧйымдастыру, шығармашылықпен орындау, дайындау,
тҧжырымдау, оқыту, әзірлеу, дамыту, қайта анықтап ҧсыну әрекеттерін жҥзеге
асыра отырып, жаңа мазмҧн тудырады. Бҧл кезеңде шығармашылық іскерлік
орын алуы мҥмкін. Жҧмыс тҥрлерінен эссе жазу, шығарма, шешендік сӛз қҧрау,
сценарий жазу сынды тәсілдерді кеңінен пайдануға болады. Жинақтау
барысында оқушылардың арасындағы дарынды және талантты балаларды
анықтау ҥшін ӛте қолайлы сҧрақтар мен тапсырмалар беруге болады. Мысалы,
осы кезеңде проблемалық сҧрақтарды қоя отырып оқушы ойының тереңдігін,
қаншалықты кӛрегендігін және ӛз ойы мен пікірін еркін тілмен қаншалықты
жеткізе алуын, тіл байлығын мӛлшерлеуге болады. Бҧл кезеңде әңгіме басқаша
аяқталса қалай болар еді? Шоқанның қолӛнерді тҥсінетіндей қабілеті
болмағанда Мысықпен дос болар ма еді? Егер бҧл іске асатын болса, осыдан

22

кейін не болады? Әңгіменің идеясы іске аса ма? Алынған ақпарат негізінде
қандай қорытынды жасадым? Бҧл онымен қалай байланысты? Берілген
сҧрақтар бойынша оқушы ӛз шешімін кӛрсетеді. Алгоритмін ҧсынып, оған
дәлел келтіруі арқылы зерттеушілік әңгімені жҥзеге асыруы мҥмкін. Берілген
жағдаятқа балама тауып, пікірталасқа тҥсуі де мҥмкін. Әңгімені жҥйелеп,
зерттеп ӛз версиясын ҧсынуы жаңа шығармашылық ӛнімді дҥниеге әкеледі.

«Бағалау» деңгейінде оқушылар қарастарған мәселеге, танысқан
ақпаратқа, талқылаған материалға қатысты баға беру дағдыларын
қалыптастыруға тырысады, яғни, олар тҧжырымдама, кӛркем шығарма, зерттеу
мәліметтері және т.б. материалдармен жҧмыс жасай отырып, олардың
маңыздылығына, дҧрыс/бҧрысына, жақсы/жаманына ӛз пікірлерін білдіреді.
Оқушының пайымы нақты ӛлшемдерге негізделу керек: ішкі (логикалық,
қҧрылымдық) немесе сыртқы (белгіленген мақсаттарға сай). Бҧл ӛлшемдерді
оқушылар ӛздері белгілеулері мҥмкін, немесе сырттан ҧсынылуы мҥмкін
(мысалы, мҧғалім тарапынан). Оқушы белгіленген ӛлшемдер арқылы
жорамалдау, бағалау, таңдау, баға қою, анықтау, санау, өлшеу, айыптау деген
оқу мақсаттарына қол жеткізеді. Ӛз тарапынан баға бере алу қабілеті
оқушының осы деңгейге дейінгі барлық деңгейлердің оқу мақсаттарына қол
жеткізгенін дәлелдейді. Блум таксономиясы бойынша әр сатысында
мҧғалімдерге оқу мақсаттарына оқушыларды жетелеу ҥшін кӛмек болатын,
тапсырмалар мен сҧрақтарды қҧрастыру ҥшін қолдануға ҧсынылатын арнаулы
етістіктер бар:

Мақсаттар Пайдаланылатын етістіктер

Білім еске түсіру, анықтау, мақұлдау, қайталау, атау, әңгімелеу, ұсыну,
табу

Түсіну қайта қарастыру, сәйкестендіру, талқылау, тарту, мойындау,
қайта қарау, түсіндіру, әңгімелеу, айқындау

Қолдану көрсету, тағайындау, орындау, суреттеу, қолдану, пайдалану,
айналысу

Талдау ажырату, саралау, үміт арту, даулау,жатқызу, салыстыру,
тәжірибеден өткізу, қарама-қарсы қою, зерделеу

Жинақтау тұжырымдау, оқыту, әзірлеу, дамыту, қайта анықтау, ұсыну,
жасау

Бағалау жорамалдау, бағалау, таңдау, баға қою, анықтау, санау, өлшеу,
айыптау

Кәсіби қҧзіреттілігі жоғары мҧғалім кез келген оқушының ойында ҧйықтап
жатқан қиялы мен жеке кӛзқарасын оятуда ашық және жабық сҧрақтар
бойынша тапсырмалар қҧра алады немесе саралау тапырмасын қолданып,
оқушының дамуына жол ашады.

23

2 ТАРАУ. САРАЛАП ОҚЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІН ОҚЫТУ
ҤДЕРІСІНДЕ ЖҤЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ

2.1.Білім беру деңгейлері бойынша білім алушылардың оқу жетістіктерін
бағалау ӛлшемшарттарына сәйкес саралау

Білім беру деңгейлері бойынша білім алушылардың оқу жетістіктерін
бағалау ӛлшемшарттарына сәйкес саралап оқыту мен оқу әдіс-тәсілдері:

 Бҥкіл сынып орындайтын жҧмыс
 Шағын топтардағы жҧмыс
 Жеке жҧмыс
 Ширату жаттығулары
 Жалпы сабақтар
 Бҥкіл топ орындайтын жҧмыс.
Шағын топтағы жҧмыс
- Ең қабілетті оқушылардың мҧғалімнің ӛзіне назар аударуын кӛбірек
қалайтынын есте ҧстаңыз.
- Оқушылардың және соған сәйкес топтың ортақ қажеттіліктерін
анықтаңыз.
- Топтарды жҧмыс тҥріне қарай қҧрыңыз.
- Кҥтілетін нәтижеге сәйкес топ мҥшелерін ауыстырып отырыңыз.
- Кейде ең қабілетті оқушылар бірігіп жҧмыс істейтін жағдайлар
болатынына кӛз жеткізіңіз.
- Барлық оқушылардың басқаларды басқару және топта жҧмыс істеу
мҥмкіндігі болуына назар аударыңыз (бҧл жерде мҧғалім тарапынан ерекше
қажеттіліктері бар оқушыларға назар аударылуы тиіс).
- Ерекше қабілеті бар оқушыларға топтық жҧмыста олардың қабілеттерін
ашатын рӛлдерді бӛліңіз.
- Бҥкіл топ ҥшін ғана емес, шағын топ/жеке оқушы ҥшін де мақсат
белгілеңіз.
- Ӛзін-ӛзі бағамдауды қолдаңыз.
- Оқушыларды тек сҧраққа жауап беруге ғана емес, сҧрақты дҧрыс
тҧжырымдай білуге ынталандырыңыз.
- Оқушылардың мәдени дәстҥрлерін ескеріңіз.
- Бірлесіп проблеманы шешу жаттығуларын қолданыңыз.
- Оқушылардың алдына қойылатын мақсаттарды бірлесе отырып
белгілеңіздер.
- Бҥкіл сыныпқа арналған таныстырылым жасау мҥмкіндіктерін
талқылаңыздар.
- Топтық жҧмыстағы маңызды рӛлдерді бӛліңіз, мысалы, талқылауды
ӛткізуге жауапты топ кӛшбасшысы және т.б.
- Ӛзара тҥзету немесе ӛзара бағалауды қолданыңыз.
- Оқушылардың дамытуды қажет ететін салаларын және жақсартуға
қатысты ҧсыныстарын тҧжырымдауын талап етіңіз.

24

- Оқушының «толығырақ» жауап беруін емес, «басқаша» жауап беруін
кҥтіңіз.

- Қабілетті оқушылардың басқалардың табысқа жетуіне ықпал етуіне
кӛмектесіңіз.

- Сапалық нәтижелерді назарда ҧстаңыз.
- Ҥдерісті жеделдету жағдайларын зерделеңіз.
- Барлық оқыту мерзімдерін белгілеңіз, бірақ мерзімдер мҥмкіндіктерге
сәйкес болуы тиіс.
- Тапсырманың ауқымын тарылтып, мағына тереңдігіне біршама мән
беріңіз.
- Топтық кері байланысты жоспарлаңыз.
Жеке жҧмыс және оқу
- Бағалау марапаттауға ғана емес, қалыптастырушы мақсатта болуы тиіс
және нақты бағалау критерийлеріне бағдарлануы тиіс.
- Сараланған бағалау критерийлерін алдын ала хабарлаңыз.
- Әрекет ету стилін ӛзгертіп отырыңыз және оқушыларға шамадан тыс
қысым жасауға жол бермеңіз.
- Оқушылардың ӛзін-ӛзі бағалауын ынталандырыңыз, ӛзін-ӛзі бағалауға
арналған парақшаларды қолданыңыз.
- Пән аясында оқушылардың ӛз бетінше оқуы және пәнді меңгеруін
қадағалаңыз.
- Кҥтілетін жоғары нәтижелерге бағдарлай отырып, есептерді және
жаттығуларды оқушылардың қабілеттерімен сәйкестендіріңіз.
- Оқушылар жауаптарының ерекше болып, ӛз бетінше тҧжырымдалуын
және бастама кӛтеруге ҧмтылуын қолдаңыз.
- Зерттеуге негізделген, проблема шешуге бағытталған тәжірибелік
тапсырмалар дайындаңыз.
- Оқушылардан дербес кері байланыс алуды жоспарлаңыз.
- Барынша кең ауқымдағы тәжірибелік және зерттеушілік тапсырмалар мен
жаттығулар орындауға мҥмкіндік жасаңыз.
- Сабақта АКТ қолдануды жоспарлаңыз.
- Ересек оқушылардың ӛзінен кіші оқушыларға кӛмектесуін
ойластырыңыз, мысалы, тәлімгерлік жасау.
- АКТ-ның тиісті дәрежеде қолжетімді болуын қамтамасыз етіңіз.
Ширату жаттығулары
Тізбектелген сабақтар топтамасын ӛткізу барысында зерттеулерді
жоспарлаңыз.
- Ширату жаттығуларын ӛткізу ҥшін оқушыларды таңдап алыңыз.
- Тҥрлі деңгейдегі жаттығуларда және есептеулерде белгілі бір ортақ
мақсаттың қарастырылуын қадағалаңыз.
- Жҧпта және топта тиімді жҧмыс істеу мҥмкіндіктерін ескере отырып,
жҧптық жҧмыстар мен шағын топтағы жҧмысты қолданыңыз.
- Тҥсінуді нақтылау ҥшін ережелерге немесе ҥлгілерге сәйкес кері
байланыс болжамдаңыз.

25

- Жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын қажет ететін тапсырма беріңіз немесе
мысал келтіріңіз.

- Сараланған немесе ашық сҧрақ қойыңыз.
- Тҧжырым жасаңыз және оның дҧрыстығын дәлелдеуді сҧраңыз.
- «Сіздің бҧлай ойлауыңызға не себеп болды?» деген сҧрақтың тҥрлерін
қолданыңыз.
- Белгілі бір химиялық заңдылыққа негізделген жаттығулар тізбегін
ӛткізіңіз.
- Қабілетті оқушылардан нақты тапсырманы орындауға қажетті
дағдыларды тҧжырымдауын сҧраңыз.
Топ болып талқылау
- Оқушыларды мәселемен таныстырып қана қоймай, оған тҥсініктеме
беруге ынталандырыңыз.
- Олардың рӛлдері бойынша ӛздерін таныстырып, жҧмыстары бойынша
есеп беру мҥмкіндіктерін пайдаланыңыз.
- Оқушыларға кері байланыс ҥшін ӛздерінің ескертпелерін жазып отыруды
ескертіңіз.
- Оқушылардың кері байланыс ҥшін әртҥрлі мерзімдерді белгілеуіне рҧқсат
етіңіз.
- Тиісті лексика мен терминологияны қолдана отырып, меңгерілген
тақырыпты қарастыруға назар аударыңыз.
- Кҥрделі міндеттерді шешіңіз.
- Оқушылардың ӛздерінің оқуы туралы ойланатынына кӛз жеткізіңіз.
- Кҥрделі (маңызды) идеялар туралы тҥсінік қалыптастырыңыз.
- Оқушылардың қабілеттері жағынан ҧқсас сыныптастарымен бірлесе
жҧмыс істеуіне мҥмкіндік беріңіз.
-Топтық ықшам талқылау ҧйымдастыруды қарастырыңыз.
Осы орайда белсенді оқытуды да басшылыққа алған жӛн:
Нҧсқау беру және айту. Сыныпқа оқыту/оқу мақсаттарын хабарлап,
оқушылардың не істеу керектігін тҥсінетініне және ерекше назар аударуы
қажет мәселелерге кӛңіл бӛлетініне кӛз жеткізу. Мысалы, зертханалық
тәжірибеде бір әрекет екіншісінен шығатынына қалай кӛз жеткізуге болады,
ӛлшеулер жҥргізу арқылы дәлдік дәрежесін белгілеу, жҧмысты қалай баяндау
немесе кестені қалай қҧру.
Кӛрсету және модельдеу. Айқын, жақсы қҧрылымдалған кӛрсетілімдерді
ҧсыну, мысалы, есепті қалай шешу керектігін, кестені тҥсіндіру, компьютерлік
бағдарламалық жасақтама қолдану.
Тҥсіндіру және сипаттау. Бҧрынғы жҧмысқа немесе әдіске негіздеп
нақты, жақсы қҧрылымдалған тҥсініктеме беру: мысалы, есепті шығаруда
есептеу тәсілін баяндау және бҧл неліктен осылай шығатынын тҥсіндіріп,
қолданылған шамалардың, математикалық терминнің, таңбаның немесе шартты
белгілеу жҥйесінің мәнін беру, жалпылама пайымдау ҥшін қолданылатын
мысалдарды келтіре отырып, есепті шығару жолдарын тҥсіндіру.
Сҧрақ қою және талқылау. Барлық оқушылардың қатысып отырғанына
кӛз жеткізу ҥшін сҧрақ қою тәсілі сабақтың бағытына және қарқынына сәйкес

26

келетін жолдармен жҥзеге асырылуы тиіс (қажет болған жағдайда,
қҧрылғылардың, калькулятордың кӛмегімен немесе ӛзара қарым - қатынас
арқылы, белгілер мен таңбаларды қолдану арқылы); шебер ойластырылған,
ӛңделген және мақсатқа бағдарланған ашық және жабық сҧрақтарды қолдана
отырып, қабілеті жағынан әртҥрлі оқушылардың пікірталасқа қатысып
отырғанына кӛз жеткізуге болады; тҥсініктеме беруін сҧрап; оқушылардың
жауап берудің алдында ойлануына уақыт беру керек; оқушылардың
жауаптарын мҧқият тыңдап, олардың білімін дамыту ҥшін сындарлы әрекет
ету; оқушыларға қозғау салып, ойлануына тҥрткі болу.

Зерделеу және зерттеу. Оқушылардың проблемалық мәселе кӛтеруін
немесе зерттеу бағытын жорамалдауды сҧрау; белгілі бір жағдайларды
жалпылауға болатынын зерттеуді сҧрау; қарсы мысалдар іздеп, ерекше
жағдайларды айқындауды сҧрау; оқушыларды проблема мен оның шешімін
ҧсынудың графикалық немесе сызбалық нҧсқадағы балама тәсілдерін
қарастыруға, проблемаға басқаша тҧрғыдан қарау ҥшін бір тҥрінен екіншісіне
кӛшуге ынталандыру.

Бекіту және қолданысқа енгізу. Жаңадан меңгерілген дағдыларды
тәжірибеде қолдану және дамыту ҥшін сыныпта және ҥйде орындауға арналған
әртҥрлі жаттығулардың кӛмегімен тҥрлі мҥмкіндік ҧсыну; оқушылардың ҥдеріс
барысында әріптесімен жҧпта немесе топта бірлесе ойлануы немесе талқылау
арқылы оларды ӛз идеялары мен пайымдауларының ауқымын кеңейтуге немесе
ӛз жҧмыстарының жазбасын жҥргізу әдістері мен тәсілдерін салыстыруға және
жетілдіруге ынталандыру; оларды оқу бағдарламасындағы проблемаларды
шешуде математикалық дағдыларын тиімді қолдануға ынталандыру.

Рефлексия және бағамдау. Оқушылардың қателерін анықтап, олардың
ӛзін және оған алып келген тҥсінбеушілікті талқылай отырып, бҧны оқытудың
жағымды қыры ретінде қолдану; оқушылар ӛздері таңдаған әдістері мен
ресурстарын неліктен таңдағанын тҥсіндіру ҥшін пікірталас жҥргізу;
оқушылардың топқа немесе бҥкіл сыныпқа жасаған таныстырылымын
бағамдау; олардың жазбаша жҧмысына ауызша кері байланыс ҧсыну.

Қорытынды шығару және есте сақтау. Сабақта жҧмыс барысына шолу
жасап, оның қорытындысын шығару және оқушылардың не ҥйренгенін
тҥйіндеу; оқушылардың тҥсінгенін анықтау және қате тҥсінген болса тҥзету;
оқушыларды ӛз жҧмыстарымен таныстырып, оның негізгі тармақтары мен
идеяларын ҧсынуға шақыру; пәннің басқа салаларымен және басқа пәндермен
байланыстыру; оқушыларға оқудың келесі кезеңін тҥсінуге мҥмкіндік беру.

Топтық және жҧптық жҧмыс аясында, сондай-ақ бҥкіл сынып орындайтын
жҧмыста бағытталған оқыту мен ӛзара қарым-қатынастың маңызы зор.
Сабақтың басым бӛлігінде оқушыларды «тҧтас топ» болып жҧмыс істеуге
жҧмылдыру олардың мҧғаліммен қарым-қатынасын барынша арттырып, әр
оқушының ҧзақ уақыт бойы ӛзара әрекет етуден мҥмкіндігінше пайда кӛруге
септігін тигізеді.

27

САРАЛАУ ТӘСІЛДЕРІ

Сыныптағы саралау жҧмысының жалпы ортақ қабылданған жеті
тәсілі бар:

Тапсырма
- Мҧның қҧрамына білім деңгейі әртҥрлі оқушыларға арналған
тапсырмалар кіреді.
- Оқушылардың қажеттіліктеріне қарай (кӛмек керек пе, әлде кҥрделі
тапсырмалар беру керек пе) тҥрлі кестелерді немесе жаттығулар мен
тапсырмаларды жасау.
- Кҥрделілігіне қарай алға ілгерілеп отыратын тапсырмалары бар
карточкаларды пайдаланыңыз.
Дереккөздер
- Кейбір оқушылар басқа сыныптастарына қарағанда анағҧрлым кҥрделі
дереккӛздермен жҧмыс істей алады.
- Дереккӛздердің ауқымы талқылауға негіз болатын мәтіндерден бастап,
анағҧрлым қиын сӛздерді және кҥрделі идеяларды тҥсіндіретін мәтіндерге
дейін ауытқып отырады.
- Баспадан шыққан және электронды дереккӛздер де пайдалануы мҥмкін. -
Бҧл материалды пайдаланудың анағҧрлым ауқымды кӛлемін кӛрсетеді.
Қарқын
- Кейбір оқушылар басқаларына қарағанда жылдам жҧмыс істейді.
- Қосымша тапсырмаларды кӛп кҥш жҧмсауды талап ететін оқушылар
ҥшін қолдануға болады.
- Негізгі тапсырмаларды тҥсіндіруде кӛмек қажет ететін оқушыларға
біршама уақыт беріледі.
Қорытынды
- Барлық оқушылар бір тапсырманы орындаса да олардың нәтижелері
әртҥрлі болады.
- Мҧғалім тапсырма береді, бірақ жалғыз «дҧрыс» жауаптың бағытында
жҧмыс істеуден гӛрі оқушылар ӛздерінің мықты және әлсіз тҧстарына қарай
жауап береді.

28

- Барлық оқушыларға бағытталған нҧсқау бере отырып, олардың
әрқайсысының ӛздерінен не кҥтетіндігін тҥсінгендеріне кӛз жеткізу керек.

Диалог және қолдау көрсету
- Кейбір оқушыларға тапсырманы орындау барысында жан-жақты әрі
нақты кӛмек қажет болады.
- Мҧғалім оқушыларды ойланту ҥшін және бірқатар жауаптар алу ҥшін
алдын ала дайындалған сҧрақтарды қоюына болады. Бҧл әдісті қолдану
барысында сӛзбен қолдау кӛрсету және ынталандыру да маңызды рӛл атқарады.
Бағалау
- Оқушылар ҥнемі бағаланып отырады, осылайша педагогикалық қызмет
пен саралаудың басқа да тҥрлері оқушылардың қажеттіліктеріне қарай ҥнемі
тҥзетіліп отырылуы мҥмкін.
- Педагогикалық қызмет табыстылықты, жақсартуды, тҥзетуді қажет ететін
салаларды анықтайтын әмбебап ҥдеріс болуы керек. Сонда ғана біз пәнді
оқытудан оқушыны оқытуға қарай жылжи аламыз.
Жіктеу
Оқытудың болжалды міндетіне қарай топ қҧруда пайдалы кӛптеген
тәсілдер бар:
- мҥдделері ҧқасас оқушылар (мысалы, қиындық деңгейі немесе қолдау
деңгейі)
- талаптары әртҥрлі оқушылар
- джигсо топтары
- кәсіби дағдыларына қарай бӛлінетін топтар немесе сарапшы топ -

гендерлік топ
- аралас гендерлік топ - ҧйымшыл топ.
Мҧғалімдердің оқушыларға сҧрақ қоюда жіберетін келесі қателіктерді
анықталған:
Мҧғалім
-бірден кӛп сҧрақ қояды;
-сҧрақтар қояды және оларға ӛзбетінше жауап береді;
-оқушыларға ойлануға уақыт бермейді;
-сҧрақты ең ақылды және ӛздері жақсы кӛретін оқушыларға қояды;
-тек ер балалардан/қыз балалардан немесе нақты бір оқушылардан
сҧрайды (тым ерте кҥрделі сҧрақты қояды);
-дҧрыс емес жҥйеліліктер, мысалы, балалар ӛз жауаптарын қҧру ҥшін
жеткілікті ақпарат алғанға дейін ерте сатыдағы ӛте қиын сҧрақтарды қояды;
-орынсыз сҧрақтар (тақырыпқа қатысы жоқ сҧрақтарды) қояды;
-бір және сол типтегі сҧрақтарды қою, мысалы, балаларды тек еске
тҥсіруге ниеттендіретін сҧрақтар (олардың білетіндері) – бір ҥлгідегі
сҧрақтарды жиі қояды; - ойлауды дамыту ҥшін мәселелік, ой туындататын
сҧрақтарды пайдаланбайды; - оқушылардың жауап беру ниетін басатын немесе
дәлелденбейтін қауіпті сҧрақтарды қояды (сҧрақтарды қорқыту тҥрінде қояды);
-сҧрақтарға кӛңіл аудармайды (мысалы, қарқын/екпіннің ӛзгеру есебінен);
- дҧрыс жауаптарды анықтау тізбегін қҧруда қателіктерге/жолсыздықтарға
назар салмайды;

29

-сҧрақ ҥлгісіндегі ӛзгерістерді атамайды;
-мәнін тексеру ҥшін жауаптарды пайдаланбайды;
-жауаптардың салдарын кӛрсетпейді;
-жауаптардың жетілуін қадағаламайды;
-жауаптардың тҥзетулерін жасамайды;
-дҧрыс жауап беру әрекеті кезінде жауаптарда сӛз астарын кӛрмейді.
Мҧғалімдердің аталған қателіктерді жібермей, тӛменгі деңдейдегі
сҧрақтарды емес, Блум таксономиясы бойынша жоғары деңгейдегі ойлауды
қажет ететін бағалы ашық сҧрақтарды кӛбірек қою арқылы оқушыларды
белсенді әңгімеге тартып, сыни ойлауын дамытуы табысты сабақты қамтамасыз
етеді.
Айғақтар мен заңдарды, тарихи даталар мен оқиғаларды білу маңызды
бола тҧра, ақпаратты ақылмен тҥсініп қабылдау және саналы тҥрде ӛңдей білу,
ондағы айтылған негізгі идеяларды және олардың ӛзара байланысын кӛре білу,
қажеттісін таңдап, дҧрыс еместерінің қателерін кӛрсетіп дәлелдеу, яғни, талдау
және бағалау ӛте маңызды. Қазіргі ғарыштап дамып жатқан ӛзгермелі әлемде
балаларды тек осындай әрекеттер ғана ӛмірге бейімдей алады.
Орыс психологы В.М. Снетков «Жақсы сұрақ – кең ауқымды ойланып,
барлық мҥмкін жауаптарын іздестіруге бағыттайтын ойландыратын сҧрақ»
деген тҧжырым жасайды және сҧрақтардың тӛмендегідей қызметтерін атап
кӛрсетеді:
-сҧрақ арқылы жаңа ақпарат алуға болады;
-сҧрақты дҧрыс қою арқылы білгендерін нақтылай тҥсуге болады;
-сҧрақ қою арқылы талқылау бағытын ӛзгертуге болады;
-сҧрақ арқылы ӛзінің кӛзқарасын білдіруге болады;
-дҧрыс қойылған сҧрақ жауабын табуға бастама болады.
Педагогтер оқушылардың танымдық ойлау деңгейлерін олардың сҧрақ
қою қабілеттерінен де байқайды. Сабақта оқушылардың тақырыпқа қатысты
жақсы сҧрақтар қоя білуі олардың сыни ойлай білгенін кӛрсетеді.
Сабақта оқушылардың сыни ойлауын дамыту олардың ашық сҧрақ қоя
білуі, ақпаратты терең талдау жасай алуы, ӛз ой-пікірін жәй айтып қана қоймай,
оны дәлелдеп, сыныптастарының кӛзқарасын ӛзгертуге деген әрекеттері екенін
де ескеру керек.
Білім алушының оқу жетістігінің деңгейі – бағалау критерийлеріне
сәйкес білім алушылардың оқу жетістігін дамыту деңгейі. Білім алушылардың
білімін бағалау ӛлшемшарттары (бҧдан әрі – Ӛлшемшарттар) «Білім туралы»
2007 жылғы 27 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңының 5-бабының 21-3)
тармақшасына сәйкес және меншік нысанына, ведомстволық
бағыныстылығына қарамастан білім беру ҧйымдарында білім алушылардың оқу
жетістіктерін бағалауды анықтау ҥшін әзірленген.
Білім алушылардың тілдік емес пәндер бойынша оқу жетістіктерін бағалау
ӛлшемшарттары оқу материалын меңгерудің деңгейлерін бағалауға негізделген:
1) білу;
2) тҥсіну;
3) қолдану;

30

4) талдау;
5) жинақтау;
6) бағалау.
Білім алушылардың тілдік пәндер бойынша оқу жетістіктерін бағалау
ӛлшемшарттары оқу материалын меңгерудің деңгейлерін бағалауға негізделген:
1) тыңдалым;
2) айтылым;
3) оқылым;
4) жазылым.
Білім беру деңгейлері бойынша білім алушылардың оқу жетістіктерін
бағалау ӛлшемшарттары
Бастауыш білім беру деңгейі бойынша білім алушылардың оқу
жетістіктерін бағалау ӛлшемшарттары:

1) «Қазақ тілі мен әдебиет» оқыту қазақ тілінде жҥргізілетін сыныптар
ҥшін, «Орыс тілі мен әдебиет» оқыту орыс тілінде жҥргізілетін сыныптар ҥшін,
«Ана тілі мен әдебиет» оқыту ҧйғыр, ӛзбек, тәжік тілдерінде жҥргізілетін
сыныптар ҥшін:

тыңдалым және айтылым:
білім алушы әңгіменің, оқылған немесе тыңдалған мәтіннің негізгі
мазмҧнын тҥсінеді және жеткізе алады, сӛйлеушінің кӛзқарасын жеткізу
жолдарын айқындайды, қорытынды жасайды, пікірталастың тақырыбын
тҥсінеді және әдеби тіл нормасын сақтай отырып, оны талқылауға қатысады;
сӛйлеу барысында синонимдерді, антонимдерді, омонимдерді, тура және
ауыспалы мағыналы сӛздерді саналы тҥрде қолданады, мәнерліліктің
эмоциялық-реңкті қҧралдарын қолдана отырып, әңгімелеу және сипаттау
мәтіндерінің мазмҧнын баяндаудың тҥрлі тәсілдерін пайдаланады, кӛркем
шығармалардың мазмҧнын баяндаудың тҥрлі тәсілдерін қолданады,
тыңдағандарына және оқығандарына қатысты пайымдайды, ӛз ойымен және
эмоциясымен бӛліседі, логикалық дәйектілікті сақтай отырып, ӛз кӛзқарасын
дәлелдейді, берілген тақырып пен коммуникативтік берілген нҧсқауға сәйкес
ӛзара байланысқан, логикалық тҧрғыдан дәйектелген дербес пікір білдіреді,
тілдік қатынастың әртҥрлі тәсілдерін қолдана отырып, диалогқа қатысады,
оқылған, тыңдалған ақпараттың негізінде қазақ халқының және ӛзге де
халықтардың рухани-адамгершілік қҧндылықтары туралы тҥсінікті талдайды;
оқылым;
білім алушы халық ауыз әдебиеті мен балалар әдебиеті туындыларын
оқиды және кейіпкерлердің мінез-қҧлықтарын талдайды және іс-әрекеттеріне
баға береді, кӛркем мәтіндерді кӛркем емес мәтіндерден ажыратады, кӛркем
шығармалардың негізгі идеялары мен композициясын айқындайды, кӛркем
туындының жанрын айқындайды; ӛзінің жауабына/таңдауына негіздеме береді,
автордың бейнені сомдау ҥшін қолданған әдеби кӛркемдеуіш қҧралдарын
айқындайды, жазушының ӛз кейіпкерлеріне қатынасы туралы қорытынды
жасайды, белгілі бір оқу тҥрлері мен стратегияларын қолдана отырып оқиды,
мәтін тҥрлерін (сипаттау, әңгімелеу, пайымдау) айқындайды, әңгімелерді/

31

ӛлеңдерді мәнерлеп оқиды, ӛлеңді мәнерлеп жатқа оқиды, кӛркем әдебиет
туындыларында адамзаттың ортақ қҧндылықтарын айқындайды;

жазылым;
білім алушы тиісті сӛздерді негізді тҥрде іріктей отырып, әртҥрлі типте,
жанр мен стильде ӛз мәтіндерін қҧрастырып жазады, меңгерген грамматикалық,
пунктуациялық және орфографиялық нормаларға сай жазады, жеткізудің тҥрлі
тәсілдерін (суреттер, сызбалар, кескіндер, кестелер т.б.) қолдана отырып,
мәтіндер жазады, жазудың гигиеналық және каллиграфиялық дағдыларын
сақтайды, ӛз халқының және басқа халықтардың мәдениетіне, салт-дәстҥріне
байланысты тақырыптарға ӛзінің жеке кӛзқарасын білдіре отырып, шағын
мәтіндер қҧрастырады.

2) «Қазақ тілі» оқыту қазақ тілінде емес жҥргізілетін сыныптар ҥшін,
«Орыс тілі» оқыту орыс тілінде емес жҥргізілетін сыныптар ҥшін:

тыңдалым:
білім алушы қарым-қатынас жасаудың әлеуметтік-тҧрмыстық және
әлеуметтік-мәдени сын ӛзекті аудиовизуалды материалдардың мазмҧнын
тҥсінеді, мәтіннің тақырыбын, негізгі идеясын, мәтіндегі басты және қосалқы
ақпараттың мағынасын барынша толыққанды, терең және дәл тҥсіне алады,
қарым-қатынас жасау жағдаяттарына, қарым-қатынас орнына және қарым-
қатынасқа (коммуникацияға) қатысушыларға қарай сӛйлеу стильдерінің қалай
ӛзгеретінін тҥсінеді, тҥрлі пікірлерді ескере отырып, оқиғаның/әңгіменің
мазмҧнын болжайды;
айтылым:
білім алушы алдын ала дайындалған жазбалар мен жоспарды пайдалана
отырып, әңгіменің, оқиғаның мазмҧнын жеткізеді, оқығаны, естігені жӛнінде
сҧрақтар қҧрастырады және кӛзқарасын білдіреді, ҧсынылған тақырып пен
белгіленген коммуникативтік тапсырма бойынша ӛзара байланысқан,
логикалық жҥйеге қҧрылған хабарламаны қҧрастырады, қарым-қатынастың
әлеуметтік-тҧрмыстық және әлеуметтік-мәдени саласында тҥрлі тілдік
жағдаяттарға сай ӛзінің коммуникативтік ниетін білдіре отырып, диалогқа
қатысады, әлемдік мҧраға ҧлттық мәдениеттің қосқан ҥлесін тҥсінеді және
тҥсіндіреді;
оқылым:
білім алушы оқу тҥрлері мен стратегияларын пайдалана отырып,
мәтіндерді оқиды, таныс емес сӛздері бар мәтіннен негізгі ақпаратты, автордың
шешімі мен бағасын тҥсінеді, кӛркем және кӛркем емес мәтіндерді ажыратып
таниды, алуан тҥрлі дереккӛздерден қажетті ақпаратты табады, идеяны,
оқиғаларды және кейіпкерлер іс-әрекеттерінің себептерін тҥсінетінін кӛрсетеді;
сӛздіктер мен анықтамалықтарды пайдаланып, таныс емес сӛздер мен
фразалардың мағынасын анықтайды, қазақ және орыс әдебиетінің кӛркем
туындыларындағы адамзаттың ортақ қҧндылықтарын айқындайды;
жазылым:
білім алушы тыңдалған мәтіннің, оқылған ақпараттың және кӛрген
оқиғаның (тақырыптар, жекелеген деректер, пікірлер) қысқаша жазбаларын

32

жасайды, тыңдалған/оқылған мәтіндегі ақпаратты ҥлгі бойынша жинақтайды,
стильдік тиесілігін ескере отырып, мәтін қҧрастырады; орфографиялық,
грамматикалық және пунктуациялық нормаларды ескере отырып,
баяндау/баяндаусыз сипаттағы мәтіндерді қҧрастыру ҥшін тиісті лексикалық
бірліктерді пайдаланады.

3) «Шетел тілі»:
тыңдалым:
білім алушы таныс тақырыптар бойынша қысқа әңгімелесулердің негізгі
мазмҧнын тҥсінеді, таныс сӛздер мен фразалардың айтылуын ажырата алады;
тҥстер мен сандар туралы қысқа сҧрақтарды тҥсінеді, таныс тақырыптар
бойынша қысқа әңгімелердің мазмҧны мен мәнін болжау ҥшін мәнмәтіндік
тірек сӛздерді пайдаланады, баяу және айқын дыбысталып айтылған шағын
әңгімелердің жалпы мәнін тҥсінеді;
айтылым:
білім алушы негізгі ойды тҧжырымдайды және ӛзі туралы әңгімелей
алады, сҧрақтар қҧрастырады, сҧрақтарға жауап береді, заттар мен оқиғаларды
сипаттағанда негізгі сӛздер мен сӛз орамдарын дҧрыс интонациямен және
екпінмен айтады, ӛзіне не ҧнайтынын және не ҧнамайтынын айтады;
оқылым:
білім алушы қарапайым иллюстрацияланған сӛздікті пайдаланады,
тҧрмыстық-әлеуметтік тақырыптағы кӛлемі шағын кӛркем және кӛркем емес
мәтіндерді тҥсінеді, қысқа мәтіндердің негізгі ойын айқындайды, қысқа
мәтіндерден нақты және детальді ақпаратты айқындайды, қазақ және шетел
әдебиетінің кӛркем туындыларында адамзаттың ортақ қҧндылықтарын
айқындайды;
жазылым:
білім алушы жиі қолданылатын сӛздердің жазылуы мен айтылуы
арасындағы айырмашылықты білетіндігін кӛрсете отырып, дҧрыс жазады,
дауыстап оқығанда жай сӛйлемдерді жаза алады, сӛйлем соңында тыныс
белгілерін дҧрыс қояды.

4) «Математика», «Ақпараттық-комуникативтік технологиялар»:
«цифр», «сан», «координаталық сәуле», «санның бӛлшегі», «жай бӛлшек»,
«аралас сан», «санды ӛрнек», «әріпті ӛрнек», «теңдік», «теңсіздік», «бҧрыштың
градустық ӛлшемі», «жазық бҧрыш», «сыбайлас бҧрыш», «пайыз», «жиын»,
«симметрия», «ақпарат», «объект», «файл», «папка», «затбелгі», «модель»,
«компьютер желісі», «Интернет» ҧғымдарының мәнін, ондық санау жҥйесіндегі
разряд бірлік мәндерін, жазық және кеңістік геометриялық фигуралардың
тҥрлерін және олардың элементтерін, шаршы және тік тӛртбҧрыш периметрі
мен ауданын есептеу формулалары, бірдей дәрежелі бӛлшектерді қосу және
азайту қағидаларын, операциялық жҥйе объектілерінің қызметін, ақпаратты
ҧсыну тҥрлері мен ӛлшем бірліктерін, компьютердің негізгі қҧрылғыларын,
кіру мен шығу қҧрылымдарын, қолданбалы, сервистік бағдарламалардың және

33

операциялық жҥйенің мақсатын компьютерде жҧмыс істеген кезде қауіпсіздік
техникасы қағидаларын біледі;

натурал сандарға, шамаларға және олардың арасындағы байланысқа
қатысты арифметикалық амалдардың мәні мен ретін, шамалар арасындағы
қарапайым ӛзара тәуелділікті, жиындардың «қиылысуы» мен «бірігуіне»
қатысты операциялардың мағынасын, пайызды бӛлшек санмен ӛрнектеуді,
бӛлшек сандарды пайызбен ӛрнектеуді, тҧрақты және айнымалы шамалар
арасындағы айырмашылықтарды, компьютердің негізгі бӛліктерінің
қолданылуы, қҧрылымдарының, операциялық жҥйе интерфейсі элементтерінің
кіру және шығу қҧрылғысы, компьютерлік техниканың адам денсаулығына
тигізетін әсері, ақпаратты және қҧрылымдарды зиян келтіретін
бағдарламалардан қорғаудың маңыздылығы, ақпараттың авторларға сілтеме
жасалған ілеспе қажеттілігін тҥсінеді;

ӛрнектер жазу ҥшін, санды ӛрнектерді тҥрлендіру ҥшін, есептер шығару
ҥшін математикалық символдарды, арифметикалық амалдар мен қасиеттерді,
натурал сандар мен арифметикалық амалдарды ауызша және жазбаша есептеу
амалдарын, шамалардың стандартты және стандартты емес ӛлшем бірліктерін
(ҧзындық, аудан, кӛлем, масса, уақыт), шамаларды ӛлшеу қҧралдарын, есеп
шарттарын жазудың математикалық тілі мен графикалық модельдерін,
теңдеулер мен теңсіздіктерді шешу алгоритмдерін, периметр мен ауданды
есептеу формулаларын (шаршының, тік тӛртбҧрыштың, тікбҧрышты
ҥшбҧрыштың), жиын элементтері арасындағы қатынастарды кӛрсету ҥшін Венн
диаграммасын, санның бӛлігін және оның бӛлігі бойынша санды табу білігін,
ақпаратты жинауға, сақтауға, ӛңдеуге және жеткізуге арналған ақпараттық-
коммуникациялық қҧралдарды, ақпараттың алуан тҥрлерімен жҧмыс істеуге,
модельдер қҧруға арналған қолданбалы бағдарламаларды, алға қойылған
міндеттерді шешу ҥшін интернет қызметін; компьютерде жҧмыс істеу
қағидаларын қолданады;

ауызша және жазбаша санаудың рационалды тәсілдерін, геометриялық
фигуралардың ерекшеліктерін, сандық ӛрнектер мен айнымалысы бар
ӛрнектердің мәндерін салыстыру нәтижесін, әртҥрлі шамалар арасындағы
тәуелділіктер (сан, баға, қҧн, жылдамдық, уақыт, арақашықтық, еңбек (жҧмыс)
ӛнімділігі, жҧмыс ҧзақтығы, жҧмыс кӛлемі), заңдылықтарды және тізбектің
жетіспейтін элементтерін табуды, кҥрделі емес комбинаторикалық және
логикалық есептерді, есеп шартының сызба, кесте тҥрлеріндегі жазбасын,
санаумен, ӛлшеумен байланысты деректер мен нәтижелерді, қолданбалы
бағдарламалардың мҥмкіндіктерін, желіде этикалық және қҧқықтық
нормалардың бҧзылу салдарын, мәлімделген талаптарға сәйкес іріктеп, тҥрлі
дереккӛздерден алынған ақпаратты талдайды;

заттарды олардың белгілері мен кеңістіктегі орналасуына қарай
сыныптауышын, шамалар арасындағы тәуелділіктің математикалық моделін,
шынайы әлемнің нақты объектілері мен процестерінің бейнелер мен сызбалар
тҥріндегі ең қарапайым модельдерін, ҧсынылған мәліметтер немесе
математикалық модельдер бойынша есеп қҧрастырады және оған кері есеп
қҧрайды; берілген заңдылықтар бойынша тізбек қҧрастырады, практикалық

34

міндеттерді шешу ҥшін ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
қолданып, объектілер мен жағдаяттардың модельдерін, қолданбалы
бағдарламалар мен желілік қызметтердің мҥмкіндіктері туралы білімдерін тҥрлі
міндеттерді шешу ҥшін жинақтайды;

ӛлшем нәтижелерін; сандар, шамалар, геометриялық фигуралар туралы
қарапайым тҧжырымдардың ақиқаттылығын немесе жалғандығын, графика,
кесте, диаграмма тҥрінде берілген деректерді, модельдің берілген
ӛлшемшарттарға сәйкестігін, қолданбалы бағдарламалар мен желілік
қызметтердің тҥрлі міндеттерді шешуде пайдалану мҥмкіндіктерін бағалайды.

5) «Жаратылыстану»:
кҥн жҥйесінің ғаламшарларын және олардың ерекшеліктерін, Жер мен
оның табиғаты туралы, Ғалам туралы негізгі жаратылыстану тҥсініктерін,
ғылыми таным әдістерін: бақылау, эксперимент, тәжірибе, зерттеуді жоспарлау
мен жҥргізу барысындағы қауіпсіздік техникасы негіздерін, апатты табиғи
қҧбылыстар кезінде әрекет жасау қағидаларын, адамның, ӛсімдіктердің,
жануарлар мен саңырауқҧлақтардың ӛмірлік циклдерін, адамның,
ӛсімдіктердің, жануарлар мен саңырауқҧлақтардың негізгі органдарының
қҧрылымы мен орналасу ерекшеліктерін және олардың функцияларын,
ӛсімдіктердің, жануарлар мен саңырауқҧлақтардың жіктелуін, фотосинтез
процесінің негіздерін, жарықтың кейбір қасиеттерін, кейбір физикалық
кҥштерді және олардың пайда болу себептерін, қуаттың кейбір тҥрлерін, Жер
бетінде кеңінен таралған заттектердің қҧрамы мен қасиеттерін, тҥрлі
денелердің қасиеттерін және олар қолданатын кейбір салаларды, пайдалы
қазбалардың негізгі тҥрлерін және олардың маңызын, Қазақстан
Республикасындағы пайдалы қазбалардың негізгі кеніштерін біледі;
макро және микроәлем ҧғымдарының мәнін, қоршаған ортаға
қамқорлықпен қараудың және жер бетіндегі биоалуантҥрлілікті сақтаудың
маңыздылығын, жеке бас гигиенасын сақтаудың қажеттілігін, ағзаның қорғану
функцияларын, табиғат компоненттерінің тірі ағзалар ҥшін маңызын, қоршаған
ортаға енудің қҧралы ретіндегі ағзалар ерекшеліктерін, омыртқалы және
омыртқасыз жан-жануарлардың қарапайым айырмашылықтарын, табиғат
ресурстарын ҧтымды пайдаланудың қажеттілігін тҥсінеді;
табиғи объектілерді, процестер мен қҧбылыстарды зерделеу ҥшін кейбір
зерттеу әдістерін, табиғи объектілерді, қҧбылыстар мен процестерді ӛлшеудің
стандартты және стандартты емес бірліктерін, табиғи объектілерді, процестер
мен қҧбылыстарды ӛлшеудің қарапайым қҧралдарын, жҥргізген зерттеулерді
тҥсіндіруге қажет тиісті ғылыми терминологияны, ӛзі тҧрып жатқан жердегі
ӛсімдіктер мен жан-жануарларды жіктеу ҥшін олардың қарапайым белгілері
туралы білімді қолданады;
табиғат компоненттері арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды,
материалдарды қолдану мҥмкіндіктерін айқындау ҥшін олардың қасиеттерін,
белгілі бір аумақтың жануарлар мен ӛсімдіктер әлемін, алуан тҥрлі ӛмір сҥру
орталарының ҧқсастығы мен айырмашылығын, ӛз зерттеулеріндегі және тҥрлі
дереккӛздерден алынған материалдарды талдайды;

35

тірі және ӛлі табиғаттың объектілері мен қҧбылыстарына зерттеу жҥргізуді
жоспарлау және ӛткізу ҥшін алынған білімі мен дағдыларын, сурет, сызба,
графиктер, диаграммалар, кестелер тҥріндегі ақпараттық материалдарды,
қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне қатысты идеяларды, микро - және
макроәлемнің объектілері, қҧбылыстары мен процестерінің имитациялық және
географиялық ҥлгілерін жинақтайды;

табиғи объектілердің, қҧбылыстар мен процестердің даму факторлары мен
жағдайын, адамның әрекеті мен қоршаған ортаның жағдайына ғылыми-
техникалық прогрестің салдары, ғылыми-техникалық прогрестің адамның
тіршілік әрекетіне әсері, жасалған болжамға ӛз зерттеулерінен алынған
нәтижелердің сәйкестігін бағалайды.

6) «Дҥниетану»:
білім алушының кҥнделікті ӛмірі ӛтетін отбасының, мектеп
қоғамдастығының қҧрылымын, қҧрамы мен функциясын, адамның ең негізгі
әлеуметтік функцияларын, «адам – қоғам» ӛзара байланысы туралы бастапқы
мәліметтерді, «қауіпсіздік», «денсаулық» ҧғымдары және олардың басты
белгілерін, жеке тҧлғаның, отбасының, қауымдастықтардың және тҧтас
қоғамның ерекшеліктерін және олардың адам ӛміріндегі маңызы мен атқаратын
рӛлін, тҧтыну тауарларының негізгі тҥрлерін және олардың қҧрамын,
Қазақстанның тарихы мен географиясы туралы жалпы мәліметті, Қазақстан
халқы мен Қазақстан халықтарының негізгі дәстҥрлері мен фольклорын,
Қазақстанның әлемдегі орны мен рӛлін, Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік рәміздерін, жалпыадамзаттық қҧндылықтарды, оң және достық
қарым-қатынас жасау қағидаларын, этикет қағидаларын, мектеп оқушысының
қҧқықтары мен міндеттерін, саламатты ӛмір салтының қағидаларын біледі;
адамның сыртқы белгілерінің себептілік шарттылығын, ӛзінің
Қазақстанның жас азаматы ретіндегі және белгілі бір ҧлт ӛкілі ретіндегі ӛзінің
азаматтық болмысын, отбасының, туған жері мен Атамекенінің қҧндылығын,
кӛпҧлтты қазақстандық қоғамның қҧндылығын, Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік рәміздерінің маңызын, қоғамдағы адамның адамгершілік мінез-
қҧлық нормаларын, ӛз ӛмірінің мектеп ӛмірімен, ауыл, қала ӛмірімен, тҧтас ел
ӛмірімен тығыз байланыста екендігін, қоғамға қызмет етудің маңыздылығын,
әртҥрлі тҧрғылықты жер тҥрлерінің функционалдық және қҧрылымдық
ерекшеліктерін, ӛз ойы мен сӛзінің, іс-әрекетінің бір жерден шығуына ӛз
жауапкершілігін, ҧлттық салт-дәстҥрлер мен әдет-ғҧрыптардың мәнін, адам
ӛміріндегі және қоғам дамуындағы саяхаттардың рӛлін; адамның ӛзін тануы
мен ӛзін дамытудың маңыздылығын, «еңбек», «ӛзара тҥсіністік», «ӛмірге
қуанышпен қарау», «қиындыққа мойымау», «мейірімділік», «жомарттық», «кең
пейілділік», «патриоттық», «шығармашылық» ҧғымдарының мазмҧнын және
маңыздылығын, саламатты ӛмір салтын ҧстануы керектігін, табиғаттың ӛмірлік
қуат кӛзі ретіндегі мәнін, табиғатқа қамқорлық кӛрсетудің маңызын тҥсінеді;
таным әдістерін қоғамдық процестер мен қҧбылыстар зерттеу ҥшін, оқу
тапсырмалары мен шығармашылық, танымдық, зерттеу, жобалау сипатындағы
жҧмыстарды орындау ҥшін, қарапайым қаржылық қарым-қатынастардағы жеке

36

басының тәжірибесі мен білімін, саламатты ӛмір салты туралы, жеке бас
гигиенасы туралы, тамақтану және кҥн тәртібі туралы білімін, дәрігерге дейінгі
алғашқы кӛмек кӛрсету туралы қарапайым білімін, қоршаған ортаға
бейімделудегі ӛзінің жеке және қоғам тәжірибесін, отбасында және ҧжымда
ӛзара оң және достық қарым-қатынасты сақтау мақсатындағы қатынас
қағидаларын қолданады;

Қазақстанның әлемдегі орнын, қазақ халқының және елде тҧрып жатқан
басқа да ҧлт ӛкілдерінің мәдени және салт-дәстҥрлерінің ортақ және ерекше
белгілерін, жеке тҧлғаның, отбасының, мектеп қауымдастығының даму
факторларын, адам ӛміріндегі негізгі ресурстардың мәнін; денсаулық пен
қауіпсіздік факторларын, адамның кӛңіл-кҥйінің, сезімі мен адамдар іс-
әрекетінің кӛрінісі, олардың себеп-салдарын, ӛзіндік эмоционалдық кҥйін
талдайды;

қоғамдық қҧбылыстар мен процестерді жҥйелеу және топтастыру ҥшін
білімі мен дағдыларын, қоғамның кейбір ӛзекті проблемаларын айқындау ҥшін
білімі мен дағдыларын, кеңістікте (орын), уақытта (хронологияда), әлеуметтік
ортада (қоғамда) бағдарлануы ҥшін жеке шешімдерін; отбасылық, тҧлғааралық
және қоғамдық салаларда коммуникация модельдерін, ӛмір қауіпсіздігі,
саяхатты ҧйымдастыру бойынша ӛз жобаларын, ӛзіндік рухани-адамгершілік
дамуы бойынша шешімдерін жинақтайды;

адамгершілік нормасы тҧрғысынан ӛзінің мінез-қҧлқы мен айналадағы
адамдардың істерін, отбасының, қоғамның, мемлекеттің әрбір адам ӛміріндегі
маңыздылығын, заманауи ӛмірдегі дәстҥр мен фольклордың рӛлін, тҧтыну
заттарының маңыздылығы мен қҧны бойынша қҧндылығын, сабақта ӛз
жҧмысына қанағаттану дәрежесін, тҧлғааралық, қоғамдық және қаржы-
экономикалық қарым-қатынас саласында ӛзінің ілгерілеу деңгейін, ӛзінің
эмоциялық және физикалық қалпын, адамдардың тәртібін жалпы қабылданған
адамгершілік нормалары тҧрғысынан бағалайды.

7) «Кӛркем еңбек», «Музыка»:
сызықтардың және формалардың негізгі тҥрлерін, негізгі және қосымша
тҥстерді, сурет салуға және сәндік-кӛркем жҧмыстарға керекті негізгі
материалдар мен қҧралдарды, ӛнердің негізгі тҥрлері мен жанрларын, ӛнердің
әр алуан тҥрлері бойынша жҧмыс істеудің негізгі техникаларын, әлемдік және
отандық суретшілердің кейбір ҥздік туындыларын, музыкалық сауаттылықтың
негіздерін, музыкалық мәнерліліктің басты қҧралдарын, вокалдық және
аспаптық жанрлар мен стильдерді, қазақтың халық аспаптарын және әлем
халықтарының аспаптарын, қазақ халық музыкасының, Қазақстан сазгерлерінің
және әлемнің басқа елдерінің ән және аспаптық репертуарларының кейбір
ҥлгілерін, қарапайым музыкалық импровизациялар жасау тәсілдерін біледі;
ӛнердің ӛмірмен байланысын, орындау техникасының ӛнердің тҥрімен,
стилімен, жанрымен байланысын, Қазақстанның сәндік-кӛркем ӛнеріндегі
ҧлттық салт-дәстҥрлердің ерекшеліктері мен маңызын, қазақ халқының
мәдениеті мен басқа да халықтардың мәдениеттеріндегі ӛнер туындыларының
маңызын, қазақ халқы мен басқа да халықтардың ҧлттық музыкалық

37

дәстҥрлерінің ерекшеліктері мен маңызын, музыкалық туындылардағы
берілетін идеяларды, сезімдерді, кӛңіл-кҥйлерді, халықтық және сазгерлік
музыканың ерекшеліктерін тҥсінеді;

заттарды бейнелеудегі перспектива және композиция заңдарын, қарапайым
кӛркем жҧмыстарды жасау ҥшін, оның ішінде ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды қолдана отырып, шығармашылық идеяларды, кӛркем және
техникалық еңбек ӛнімдерін жасау ҥшін тҥрлі кӛкемдік жҧмыс қҧралдары мен
техникаларын, шығармашылық жҧмысты орындаудағы ӛнер туындыларының
тҥрлері, жанрлары мен стильдері бойынша білімін, техникалық қауіпсіздік
қағидаларын, қарапайым вокалдық және аспаптық импровизациялар мен
аранжировкаларды жасауға арналған музыкалық мәнерлілік қҧралдарын, жеке
және ансамбльмен ән айту, музыкалық аспаптарда ойнау дағдыларын
қолданады,

ӛзіндік жҧмысты ҧйымдастыру ҥшін ӛнердің алуан тҥрі бойынша
ақпаратты, қазақ халқының және әлемнің басқа да халықтары ӛнерінің
стильдері мен жанрларын, эксперименталдық, зерттеу жҧмыстарын жҥргізуге
арналған материалдар мен аспаптардың қасиеті мен сапасын, бейнелеу ӛнері,
техникалық және кӛркем еңбек бойынша шығармашылық жобаларды,
композиторлық музыканың стильдері мен жанрларының ҧқсастықтары мен
айырмашылықтарын, қарапайым эксперименталдық жҧмыстарды орындау және
музыкалық импровизация мен аранжировкаларды жасау ҥшін дыбыстардың
қасиеттерін талдайды;

бейнелеу ӛнері, техникалық және кӛркем еңбек бойынша, оның ішінде
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдана отырып
шығармашылық жобаларды, негізгі және аралас техникада алуан тҥрлі
материалдар мен қҧралдарды, жҧмыс істеудің тәсілдері мен амалдарын қолдана
отырып кӛркем жҧмыстарды, музыкалық шығармалардың қарапайым
импровизациясы мен аранжировкаларын, зерттеулер нәтижесі бойынша
шығармашылық идеяларды жинақтайды;

кӛркем жҧмыстардың және музыкалық шығармалардың негізгі мақсатын,
образдары мен идеяларын, жеке/ҧжымдық орындалған кӛркем және
техникалық еңбек туындыларын, музыкалық шығармаларды, импровизациялар
мен аранжировкаларды бағалайды.

8) Дене шынықтыру:
ағзаның дамуына ықпал ететін негізгі дене шынықтыру жаттығуларын,
оларды орындаудың қағидалары мен техникасын, дене шынықтыру
жаттығуларын орындау барысындағы техникалық қауіпсіздік қағидаларын,
сергіту жаттығулары мен ширатып шынықтыру жаттығуларын орындау
қағидаларын, дене жаттығуларын орындау кезіндегі ағзадағы ӛзгерістерді
бақылау тәсілдерін, дене даярлығын жақсарту ҥшін дене бӛліктері мен бҧлшық
еттерді дамыту әдістерін біледі;
дене шынықтырудың денсаулықты нығайтудағы маңызын, дене
шынықтыру мен спорттың елдің дамуындағы және сол ҥшін мақтаныш сезімін
қалыптастырудағы рӛлін, орындалатын жаттығулардың кҥрделілік деңгейін,

38

тҥрлі физикалық жҥктемелердің талап етілетін қарқындылығына қол жеткізу
қажеттілігін, дене, психикалық және эмоциялық саламаттылықты сақтау мен
қолдаудың маңызын, тҥрлі дене жаттығуларын орындау кезінде туындайтын
тәуекелдерді тҥсінеді;

келісілген мақсаттарға қол жеткізу ҥшін ӛзіндік/бірлескен жҧмысты
орындау дағдыларын, кешенді дене жаттығуларын орындау кезінде
қолданылатын композициялық амалдар мен ережелер туралы білімін, уақытты,
кеңістікті, дағды мен қозғалыс координацияларын тҥсінетінін кӛрсете отырып,
дене жаттығуларын орындаудың дҧрыс бірізділігін, дене дамуындағы
кемістіктерді және денсаулық ҥшін ықтимал тәуекелдерді жоятын арнайы
жаттығуларды, дҧрыс тамақтану мен қозғалу режимінің негізгі қағидаттарын
қолданады;

болашақ оқуды және мінез-қҧлқын басқару ҥшін топта дене шынықтыру
жаттығуларын орындаудағы ӛзінің жетістіктері мен тәжірибесін, дене
шынықтырудың әр тҥріндегі жеке қабілеттерін және сенімділігін жақсарту,
ортақ мақсатқа қол жеткізудегі ынтымақтастық және әділ жарыс жағдаяттарын
талдайды;

қозғалыс тҥрлерінен тҧратын белгілі бір қозғалыстар комбинацияларын,
сондай-ақ тҥрлі спорт тактикаларын пайдалана отырып стратегияларды, дене
шынықтырудың алуан тҥрлі жағдаяттарына бейімделу ҥшін білім мен
дағдыларды жинақтайды;

әртҥрлі физикалық жҥктемелерді орындау кезінде туындайтын
қиындықтар мен тәуекелдерді, ӛзінің және ӛзгелердің физикалық
мҥмкіндіктерін, мектепішілік және мектептен тыс спорттық іс-шараларға
қатысу ҥшін ӛзінің мҥмкіндіктерін бағалайды.

Сонымен, саралап оқытудың әдіс-тәсілдерін оқыту ҥдерісінде жҥзеге
асыру жолдары білім беру деңгейлері бойынша білім алушылардың оқу
жетістіктерін бағалау ӛлшемшарттарына сәйкес саралауды талап етеді.

2.2 Бастауыш білім беру салалары пәндерін жҥргізудің
қысқамерзімді жоспарларын дайындау талаптары және саралау

тапсырмаларының ҥлгілері

Ҧзақ жылдар қалыптасып қалған дайын білім беретін «дәстҥрлі» стильмен
оқытып келген мҧғалімге жаңашыл идеяларды қабылдап, оқушыларға
сындарлы білім беруде алдымен мҧғалім ҧстанымын ӛзгерту керек болады. Осы
тҧрғыда белгілі ғалым Пажарестің айтуынша «... мҧғалім ҧстанымы – оның
кӛзқарасы, қабылдаған шешімі және іс-әрекетінің негізі». Ал мақсатымызға,
соның ішінде кҥнделікті оқу мақсатына жету ҥшін іс-әрекетті дҧрыс жоспарлау
керек. Ӛз кезегінде әрбір мҧғалім қысқамерзімді жоспарды сынып ерекшелігіне
қарай және оқу мақсатына жетуді кӛздеп оқыту әрекетінің тиімді тҧстарын
егжей-тегжейлі жоспарлау ҥшін пайдаланады.

39

Қысқа мерзімді жоспар қҧрған кезде мҧғалімге тӛмендегі ҧсыныстарды
басшылыққа алуына болады:

сабақты ҧйымдастыру кезінде оқу бағдарламасында және оқу
жоспарында кӛрсетілген мақсаттарды басшылыққа алу қажет;

орта мерзімді жоспарда ҧсынылған барлық іс-әрекеттерді ҧйымдастыру
ҧсынылады;

мҧғалімнің қалауы бойынша іс-әрекет тҥрі қажеттілігіне қарай
толықтырылып отырады. Себебі, жаңа форматты сабақ балаларды оқыту
процесіне белсенді тартуды, олардың талқылауларға қатысуын, ӛткен
материалды талдау және қорытуын, зерттеу жҥргізуін, бағалау пікірлерін
айтуын, ӛзін-ӛзі бағалауын және т. б. кӛздейді. Сабақтың міндетті элементі
ретінде оқушыны қолдауға бағытталған мҧғалімнің әрекеттерін тҥзетуге
мҥмкіндік беретін кері байланыс болуы тиіс. Қысқа мерзімді жоспарлау кезінде
мҧғалім міндетті тҥрде мыналарды анықтап, әзірлеуі қажет:

– тілдік оқу мақсаттары;
– терминдермен жҧмыс;
– саралау: білім алушыларға қолдау кӛрсету қалай жоспарланады?
Қабілетті білім алушылардың алдына қандай міндеттер қою жоспарлануда?
Білім алушылардың материалды меңгеру деңгейін қалай тексеруге болады?–
метапәндік байланыстар;

денсаулығы мен қауіпсіздігін, «Мәңгілік Ел» ҧлттық идеясының
қҧндылықтарымен және ақпараттық-қоммуникациялық технологиялармен
байланысын қамтамасыз ету. Бҧл жерде мҧғалім тек білім кӛзі ретінде ғана
емес, білім алушылардың ӛздерінің оқу-танымдық әрекеттерінің белсенді
ҧйымдастырушысы ретінде қызмет етуі тиіс. Байқап отырғанымыздай, мҧнда
тілдік мақсаттар, сабақ мақсаттарын саралау, пәнаралық байланыстар,
денсаулық пен қауіпсіздік, қҧндылықтар, ақпараттық-қоммуникациялық
технология бойынша қҧзіреттілігін дамыту сабақ жоспарының міндетті
компоненті ретінде ҧсынылады.

Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру сатндартындағы қҧндылықтар:
o Қазақстандық патриотизм және азаматтық жауапкершілік
o Қҧрмет
o Ынтымақтастық
o Еңбек пен шығармашылық
o Ашықтық
o Ӛмір бойы білім алу
Себебі, мҧғалім қысқамерзімді жоспарды қҧрған кезде оқушы бойындағы

осы қҧндылықтарды дамытуға арналған тапсырмаларды да іріктеуіқажет.

Сабақ Ас-адамның арқауы.
тақырыбы Дыбыстар және әріптер.

Осы сабақта қол 1.1.7.1. тыңдалған мәтінге ӛз кӛзқарасын жай сӛйлеммен
жеткізілетін оқу білдіру (ҧнайды, ҧнамайды)
мақсаттары (оқу 1.1.3.1. Мҧғалімнің кӛмегімен оқиғаның ретін сақтай
бағдарламасына отырып баяндау;

40

сілтеме) 1.3.5.1 Тақырыпқа байланысты керекті сӛздер, сызбалар,

суреттер, белгілерін қолдана отырып, жай сӛйлемдер

/мәтін қҧрастыру және жазу.

1.3.8.1 Жазу жолын, жоларалық кеңістікті, жолдың

жоғарғы және тӛменгі сызығын сақтап, әріп

элементтерін каллиграфиялық талаптарға сай жазу.

Сабақ Барлық оқушылар: сӛздің дыбыстардан тҧратынын,

мақсаттарын олардың жазуда әріппен белгіленетінін біледі, мәтін

саралау мазмҧнына ӛз кӛзқарасын білдіреді;

Көптеген оқушылар: дауысты,дауыссыз дыбыстарды

әріппен таңбалайды,оқиғаның ретін сақтай отырып

баяндайды, пікір алысады;

Кейбір оқушылар: пайдалы және зиянды тағамдарды

ажыратады, сӛздерге дыбыстық талдау жасай отырып,

әріп элементтерін дҧрыс жазады.

Қҧндылықтарды Қҧрмет – адам ағзасына пайдалы және зиянды

дарыту тағамдарды ажырату тапсырмасы;

Ынтымақ – суреттегі бейнелердің дауысын салу;

жҧбының есіміне дыбыстық талдау жасау кезінде

дамиды

Бҧл «оқу бағдарламаларының тек пәндік білім мен білікке ғана емес,
сонымен қатар оқушы бойына адами қҧндылықтарды сіңдіре отырып, кең
ауқымды дағдылардың қалыптасуына бағытталғаны жаңартылған білім беру
бойынша қысқамерзімді жоспар қҧрудың ерекше ӛзгешеліктерінің бірі екенін»
білдіреді.

КЕҢ АУҚЫМДЫ ДАҒДЫЛАР

Білімді функционалдықпен және шығармашылықпен қолдану

Сын тҧрғысынан ойлау

Зерттеу жҧмысын жҥргізу

Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану
Коммуникативті қарым-қатынас тәсілдерін, оның ішінде

тілдік дағдыларды пайдалану
Топпен және жеке жҧмыс жасай білу

Енді қысқамерзімді жоспардың ҥлгісінің әр бабына жеке-жеке тоқталып,
оның әрқайсына сипаттама беріп, ӛз тҥсінік келтірейік.

Сабақтың басты міндеті - оқу мақсатын жҥзеге асыру болғандықтан, сабақ
жоспары толығымен оқу мақсаттарынан туындайды. Сабақ мақсаты да, бағалау
критерийлері мен тапсырмалар да осы бағытта қҧрастырылады. Бҧл туралы әр

41

пәннің оқу бағдарламаларында былайша жазылған: «Нақты пән бойынша
кҥнделікті білім беру ҥдерісінің мазмҧны оқу мақсаттарына бағынады және
оқушылардың меңгерген білім, білік және дағдыларын кез келген оқу
ҥдерісінде және ӛмір жағдаяттарында шығармашылықпен пайдалану
даярлылығын қалыптастыруға, жетістікке қол жеткізуде қажырлылықты
дамытуға бағытталған және ӛмір бойы білім алуға ынталандырады». Осыған
орай оқу мақсаттарын мемлекеттік стандарт, ӛзгертуге болмайтын инвариант
деп тҥсінген орынды. Оқу мақсаттары оқу бағдарламасы мен ҧзақмерзімді
жоспардан алынып, тура сол қалпында қысқамерзімді жоспарда (әрі қарай-
ҚМЖ-да) кӛрсетіледі. Оқушылардың барлығы да оқу мақсаттарына жетуі
керек. Сондықтан мҧғалімнің шешімі бойынша оқу мақсаттары бір немесе
бірнеше сабақта қарастырылуы мҥмкін.

Оқу мақсаты.
Бағдарламада оқу мақсаттары тӛрт саннан тҧратын кодтық белгімен
кӛрсетіледі:
7.2.1.3. Олар мынаны білдіреді: бірінші сан сыныпты, екінші және ҥшінші
сан бӛлімше ретін (әр пән бағдарламасы екі бӛлімнен тҧрады), тӛртінші сан оқу
мақсатының реттік номерін кӛрсетеді. Мысалы, 2.2.3.1. кодында «2» - сынып,
«2.1» - екінші бӛлімнің бірінші бӛлімшесі, «3» - оқу мақсатының реттік саны
деп тҥсіну керек.
Сабақ мақсатын саралау.
Сабақ мақсаты дегеніміз-оқушылардың сабақ нәтижесінде ҥйренетін
дағдылары, білік пен білімі, оқушының сабақ бойы жасаған жҧмысының
нәтижесі. Сабақ мақсаты оқушының сабақта не жасағанын кӛрсетпей, оның сол
әрекеттерді орындау нәтижесінде (сабақ соңында) не ҥйренетіндігіне болжау
жасайды. Оқушылардың әрекеттері Блум таксономиясының деңгейлері
бойынша сараланып белгіленеді. Сабақ мақсаттары оқу мақсаттарының
негізінде жасалады. Мәселен, 1-сынып математикасының «Геометриялық
фигуралар және олардың жіктелуі» 3.1 бӛлімшесі бойынша келтірілген «1.3.1.1.
Геометриялық фигураларды: нҥкте, тҥзу, қисық және сынық сызықтар,
тҧйықталған және тҧйықталмаған сызықтар, кесінді, сәуле, бҧрышты бір
бірінен ажырату және атау» деген оқу мақсатын былайша сабақ мақсаты етіп
келтіруге болады: «Оқушылар геометриялық фигураларды: нҥкте, тҥзу, қисық
және сынық сызықтар, тҧйықталған және тҧйықталмаған сызықтар, кесінді,
сәуле, бҧрышты бір бірінен ажыратады және атайды». Сонымен бірге мҧнда
саралап оқыту идеясы аясында оқушылардың барлығына бірдей мақсат
белгілемей, олардың танымдық деңгейлері бойынша тҥрлі мақсаттар қойған
дҧрыс. Бҧл туралы мынандай сӛз бар: «Сыныпта бір мезгілде барлық
оқушыларды бірдей оқытқан жағдайда: 1/3 оны біледі, 1/3 тҥсінеді, 1/3
ешқашан тҥсіне алмайды. Сондықтан сыныптағы балалардың 2/3 уақытты
босқа жоғалтады» (Скотт Виллис). Саралап оқытуды жоспарлағанда мына
сӛздерді ескерген жӛн: «Б.Блумның білімді толық меңгеру теориясы
жақсы оқитын білім алушы мен нашар оқитын білім алушы нәтижелерінде 90%
айырмашылық болатынын тҥсіндіретін негізгі ҥш факторды анықтайды.

42

Бірінші фактор білім алушылардың жаңа тапсырмаларды шешуді меңгеріп,
оқу ҥдерісіне бейімдей алатын тҥрлі білімі мен қабілеттерін диагностикалауды
болжайды. Бҧл нәтижелердің қорытынды айырмашылығын 50%-ға дейін
қысқартуға мҥмкіндік береді.

Екінші фактор болашақта оқуды ынталандыруға ерекше әсер ететін,
алғашқы келеңсіздіктердің алдын алуға бағытталған эмоционалдық қолдау
кӛрсетуді болжайды. Нәтижесінде жетістік қорытындысының айырмашылығын
25%-ға дейін қысқарту мҥмкін болады.

Ҥшінші фактор оқу ортасы мен уақытты есепке ала отырып, оқу ҥдерісін
ҧйымдастыру кезінде жеке қолдау мен марапаттауды ҧсынады. Осылайша,
қорытынды нәтиженің 25% ерекшелігі қысқаруы мҥмкін».

Ы.Алтынсарин атындағы Ҧлттық білім академиясының әдістемелік нҧсқау
хатында саралап оқыту туралы былай деп жазылған: «Саралап оқыту тәсілі–
білім алушылардың әртҥрлі топтары ҥшін оқу процесін мамандандыруды, білім
алушылардың ерекшеліктерін есепке алу мақсатында әртҥрлі топтар ҥшін
әртҥрлі оқыту жағдайларын жобалайды. Сол себептен әрбір ҚМЖда саралап
оқыту тәсілі ойлау деңгейлері әр тҥрлі білім алушылар тобының оқу әрекетін
ҧйымдастыру ҥшін арнайы оқыту әдістерін және іс-әрекеттерді саралау
тәсілдерін кіріктіреді. Кҥрделілігімен, оқу-танымдық қызығушылықтарымен,
мҧғалім тарапынан кӛмек сипатымен ерекшеленетін сараланған тапсырмаларды
қолдану - сараланған оқу іс-әрекеттерін ҧйымдастырудың шарты болып
табылады» . Сонымен, сабақ мақсаттарын саралап кӛрсету міндетті болып
саналмағанмен, алайда оларды кӛрсету оқушылардың жеке қажеттіліктерін
ескеретіндігін ҧмытпауымыз керек. Мҧндай саралауда не жазу керек?

Барлық оқушылар: Мҧнда оқу мақсаттары қайталанады. Оқушылардың
100% қол жеткізуі керек болғандықтан мҧғалім мҧнда барлық оқушылардың
оқу мҥмкіндіктерін ескеруі керек. Мысалы, жоғарыдағы оқу мақсаты мҧнда
мынандай тҥрде келтірілуі мҥмкін: «Оқушылар геометриялық фигуралардың
барлығын да бір бірінен ажыратады және атайды». Мҧндағы таным деңгейлері
«Білу» («атайды») және Тҥсіну («ажыратады»).

Оқушылардың кӛптеген бӛлігі: Оқу мақсаттарына (кӛрсетпесе де
болады) қоса оқушылардың оқу қабілеттеріне қарай нәтижені кҥрделендіру.
Мысалы, оқу мақсаттары «Білу» және «Тҥсіну» деңгейлерінде болса, онда
оқушылардың басым бӛлігі бҧған қоса «Қолдану» немесе «Талдау»
деңгейлеріндегі мақсаттарға қол жеткізуі керек. (Талдау).

Кейбір оқушылар: Оқу мақсаттары мен оқушылардың басым бӛлігі
ҥшін (кӛрсетпесе де болады) белгіленген мақсаттармен бірге шығармашылық
және зерттеушілік дағдыларды дамытатын мақсаттарды нақтылау: мәселен,
«Талдау», «Жинақтау» немесе «Бағалау» деңгейлерінде.

Бағалау критерийлері.
Оқушылардың ойлау деңгейіне қарай саралау тапсырмаларын
орындағанын нәтижелейтін бағалау критерийлерінің синонимдері «жетістік
критерийлері», «табыс критерийлері», «кҥтілетін нәтиже. Бағалау критерийлері
– мҧғалім мен оқушыға қалыптастырушы бағалау кезінде оқытудың мақсатына
қол жеткізгенін тануға мҥмкіндік беретін тҧжырым (табыс критерийі). Бағалау

43

критерийлерін «Оқушылардың оқу мақсатына жеткендігінің, ҥйренгендігінің
дәлелі не болмақ? Оқушылардың ҥйренгенін қандай нәтижеден кӛреміз?» деген
сҧрақтарға жауап беру арқылы айқындау қажет. Бағалау критерийлерін оқу
мақсатына байланысты «Қалыптастырушы бағалау бойынша мҧғалімге
арналған әдістемелік нҧсқаулықтан» алуға болады. Ал басқа сыныптарда
қалыптастырушы бағалау таңдалмаған оқу мақсаттары ҥшін бағалау
критерийлерін мҧғалімнің ӛзі қҧрастыруы керек. Бҧл туралы әдістемелік нҧсқау
хат былай дейді: «Әр оқу мақсаты бойынша бағалау критерийлерін мҧғалім
әзірлеуі тиіс. Сондай-ақ, мҧғалім ӛзінің білім алушыларының дайындық
деңгейіне сәйкес келсе, жҥйелілік-әдістемелік кешен порталына
орналастырылған жиынтық бағалау бойынша жинақтардағы бағалау
критерийлерін пайдалануға қҧқығы бар. Бастауыш мектептің ӛзінде оқыту
процесі білім алушылардың функционалдық сауаттылықтары мен кең ауқымды
дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Бҧл ретте оқыту процесі дәстҥрлі
оқыту процесінен алшақтағанын және кҥтілетін нәтижелерге негізделетінін есте
сақтау қажет. Кҥтілетін нәтижелер алты білім салалары бойынша анықталады
және іс-әрекеттік аспектісін кӛрсетеді, яғни білім алушылар «біледі»,
«тҥсінеді», «қолданады», «талдайды», «жинақтайды», «бағалайды». Мҧнда
мына мәселеге назар аудару керек. Бағалау критерийлері оқушылардың сабақ
мақсаттарына емес, оқу мақсаттарына жеткен-жетпегендігін ӛлшеуі керек, яғни
бҧл жерде барлық оқушылардың ҥйрену нәтижелері қарастырылады.

Мысал келтірейік. 1-сынып математикасындағы
1.3.1.1. оқу мақсаты: Геометриялық фигураларды: нҥкте, тҥзу, қисық
және сынық сызықтар, тҧйықталған және тҧйықталмаған сызықтар, кесінді,
сәуле, бҧрышты бір бірінен ажырату және атау» мақсаты бойынша
«Қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағы. Математика. 1-
сынып» жинағы мынандай бағалау критерийлерін келтіреді: «Білім алушы
геометриялық фигураларды (нҥкте, тҥзу, қисық және сынық сызықтар,
тҧйықталған және тҧйықталмаған сызықтар, кесінді, сәуле, бҧрыш) бір бірінен
ажыратады және атайды». Яғни, оқушылардың сабақ мақсатына жеткен-
жетпегендігін, ҥйрену деңгейін оның геометриялық фигураларды дҧрыс атай
алатындығы мен оларды бір-бірінен ажырата алатындығынан кӛруге болады.
Бҧл сабақ барысында оқушыларға осы екі мәселені (атау және ажырату) жҥзеге
асыра алатындығын айқындайтын тапсырмалар беру керек деген сӛз.
Тілдік мақсаттар.
Қысқамерзімді жоспардағы тілдік мақсаттарды жҥзеге асыру қалай жҥзеге
асатынына тоқталайық. Біз тіл арқылы ойлаймыз, бір-бірімізбен қарым-қатынас
жасаймыз. Демек, ҥйренудің де негізгі қҧралы тіл болып табылады. Сондықтан
да кез келген пәнді оқытуда тілді басты назарда ҧстау керек. Тілдік мақсаттар
туралы Әр пәннің ӛзіндік сӛйлеу ерекшеліктері бар: стиль, лексика, синтаксис.
Осы арқылы оқушы пән мазмҧнын да игеріп, ойлауды да жақсартады, ӛйткені
адам тіл арқылы ойланады, тілдің кӛмегімен ҥйренеді де. Тілді, сӛйлеуді
дамытуда тілдік мақсаттар қойған маңызды. Оларды нақты қойсақ – оқушылар
ӛздерінен не кҥтілетіндігін анық тҥсінеді. Тілдік мақсаттар оқуға деген
қызығушылықты ылғи да жоғары деңгейде ҧстайды. Сондықтан да мҧғалімдер

44

әр сабақта пәндік мазмҧн мен сӛйлеуді дамытуды назардан шығармауы керек.
Сӛйлеуге ҥйрету ҥшін мҧғалімдердің мына мақсаттарды сабақ жоспарларына
енгізгені дҧрыс:

- оқушылардың назарын ғылыми тілге аудару керек (оқу мақсатына
жеткізуге кӛмектесетін сӛздер, терминдер, тіркестер, фразалар);

- сабақ мазмҧнының ҧғымдарын қолдануға қажетті жҧмыс тілін ҧсыну (топ
қҧрамында жҧмыс жасау, сҧрақ қоя білу, жағдаяттарды талдау, пікірталасқа
қатысуға қажетті тіркестер мен фразалар);

- алдын-ала оқыту (бҧған алдымен пән мазмҧнын игеруде терминдер мен
фразаларды алдын-ала қолдану кіреді);

- оқушылардың тілдік дағдылардың тӛртеуін де әртҥрліше біріктіріп
қолдануы (мысалы, оқылым-айтылым, оқылым-жазылым, оқылым-айтылым,
айтылым-жазылым, т.б.);

- оқушыларды диалогқа (талқылау, пікірталас) тарту (мысалы, біржақты
қысқа жауаптарды қабылдамау, жауабы оқулықта бар сҧрақтарды қоймау,
алған білімін талқылауда қолдануға ынталандыру, әңгімелесуге қажетті мол
сӛздік қорды ҧсыну);

- тіл арқылы ҥйренудің дағдыларын дамыту (мысалы, сӛздікті қолдану,
парафраз жасау, тыңдау, тҥсіндіру, металингвистикалық және метатанымдық
санақылты дамыту);

- тіл туралы сыни ойлауды қолдау (мысалы, тілдерді салыстыру, тілді
нақтырақ қолдануға ынталандыру, тілді ҥйренудегі ілгерлеуді бағалау);

- тілдік мақсатты сабақ басында қойып, сабақ соңында оған жетудің
жетістіктерін талқылау» (6 б.).

Тілдік мақсаттың мысалдары әр пәннің оқу жоспарларында келтірілген.
Тілдік мақсаттардың компоненттері мынандай атаулармен кӛрсетілген:

- пәнге қатысты арнайы лексика және терминология.
-диалог/жазылымға қажетті сӛз тіркестері.
Берілген ақпарат тілі оқушылар ҥшін тҥсінікті әрі анық болса, бҧл олардың
пәндік мақсаттар мен тілді оқудағы мақсаттарға қол жеткізуіне кӛмектеседі.
Тілдік мақсаттарды анықтау ҥшін келесі етістіктерді пайдалануға болады:
саралау, санаттарға бӛлу, таңдау, жіктеу, салыстыру, байланыстыру,
сәйкестендіру, кӛшіру, қҧрастыру, сынау, анықтау, сипаттау, әзірлеу, бағалау,
тҥсіндіру, мысал келтіру, жорамалдау, негіздеу, дәлелдеу, келіссӛздер жҥргізу,
болжау, жасау, балама шешімдер ҧсыну, себептерді тҥсіндіру, пысықтау,
қайта ҧйымдастыру, басқа сӛзбен айту, мазмҧндау, кӛшіріп жазу, рӛлдікь
ойындар ойнау, қорытындылау, синтездеу және жазу, тҥрлі мақсаттар ҥшін
пайдалану, ӛз сӛзімен анықтама жазу, безендіру. Сонымен ҚМЖ-да тілдік
мақсаттар мынандай тҧрғыдан кӛрінуі керек:
Тілдік дағдылар: тыңдалым, оқылым, айтылым, жазылым.
Терминология: пәнге қатысты арнайы лексика және терминдер.
Сӛз тіркестері: Диалогқа тҥсіретін сӛз тіркестері.
Осы жерде «тілдік дағдылар» ҧғымына тоқталып кетейік. Әдістемелік
нҧсқаулық хатта тілдік дағдылар «сӛйлеу әрекетінің тҥрлері» деп аталып,
былайша тҥсіндіріледі:

45

Тыңдалым.
Оқу бағдарламасы аясындағы тҥрлі тақырыптарға қатысты айтылған
ауызша пікірлердің негізгі мазмҧнын тҥсіну және олардан негізгі ақпаратты
бӛліп алу; сӛйлеушінің пікірін тҥсіну; мәнмәтін бойынша сӛздердің мағынасын
анықтау; тҥрлі стратегияларды қолдану арқылы білім алушылардың деңгейіне
сәйкес келетін әртҥрлі мәтіндердің мазмҧнын қабылдау және тҥсіну: тыңдалған
мәтіннің негізгі мазмҧнын тҥсіну, таныс сӛздерге, фразаларға және сӛйлемдерге
сҥйенумен қажетті/нақты ақпаратты, мәтіннің бӛліктерін таңдау және тҥсіну.
Жазылым.
Оқу бағдарламасы аясындағы тҥрлі тақырыптарға байланысты жазбаша
жҧмыстарды жоспарлау, жазу, редакциялау және тҥзету; нақты және ойдан
шығарылған оқиғалар туралы жаза білу, оқылғаны туралы сыни пікірлер беру
білігі; орфографиялық және грамматикалық қателер жібермей барынша сауатты
жазу; белгілі стильді ҧстану; тҥрлі байланыстырушы сӛздерді қолдану арқылы
параграфтағы сӛйлемдерді байланыстыру.
Оқылым.
Оқу бағдарламасы аясындағы тҥрлі тақырыптардағы әдеби және ғылыми
мәтіндердің негізгі мазмҧнын тҥсіну және олардан негізгі ақпаратты белгілеу,
ақпаратты іздеудің тҥрлі стратегияларын қолдану; мәнмәтін бойынша сӛздердің
мағынасын анықтау; автордың қарым-қатынасын және пікірін тҥсіну; сӛздердің
мәнін тексеру және оқығанды терең тҥсіну ҥшін қағаз және электронды
тасымалдағыштардағы тҥрлі дереккӛздерді қолдану.
Айтылым.
-оқу бағдарламасы аясындағы тҥрлі тақырыптардағы сҧхбаттасу
барысында ресми және ауызша сӛйлесу стильдерін қолдану; қажетті ақпаратты
алу ҥшін неғҧрлым кҥрделі сҧрақтар қоя білу білігі;
-ӛз пікірін айту;
-кҥтпеген тҥсінікке жауап беру;
-тапсырманы орындау барысында қҧрдастарымен қарым-қатынас жасау;
арнайы лексиканы сауатты пайдалану;
-хикаялар мен оқиғаларды мазмҧндау.
1-сынып математикасының «Геометриялық фигуралар және олардың
жіктелуі» 3.1 бӛлімшесі бойынша тілдік мақсаттары оқу жоспарлары былай
келтіреді: «Оқушылар сипаттарына сәйкес заттарды кӛптің қатарына қосуды
талқылап, тҥсіндіре алады». Бҧл мынандай арнайы лексика және терминдерді
қолдануды талап етеді: «сол жақта, оң жақта, ҥстінде, астында, артында,
алдында, арасында, ҥстінде; нҥкте, тҥзу, сәуле, кесінді; себебі, критерийлер,
ерекшеліктері, сипаттары; кеңістік фигуралары, ҥш ӛлшемді форма, шар,
цилиндр, конус, пирамида, призма, куб; жазық геометриялық фигуралар, екі
ӛлшемді форма, ҥшбҧрыш, шеңбер, квадрат, тікбҧрыш; нҥкте, тҥзу, қисық
және сынық сызықтар, тҧйықталған және тҧйықталмаған сызықтар, ауқым және
шекара; біріктіру, алып тастау». Талқылауды табысты тҥрде жҥзеге асыру ҥшін
оқушыларға мынадай сҧрақтар қою керек: «Неліктен оларды бірге топтастыру
керек? Бҧл фигуралардың ортақ сипаттары қандай? Бҧл фигураларды қайда
қолданған едіңдер? Неліктен екендігін айта аласыңдар ма? ... квадрат, ал ... емес

46

пе? Біз .. тікбҧрышты дәптерлерді қолданамыз ба?» Жазуда мынандай
тапсырмаларды беруге болады: «Сынып бӛлмесіндегі қандай жазық
фигураларды тауып, атайсыңдар. Бір сипат бойынша ӛздерің таңдаған
ойыншықтарды атаңдар. Салған суреттеріңде фигуралардың атауларын
белгілеңдер».Сонымен әр сабақта тілдік мақсаттарды айқындап, оларды жҥзеге
асыру арқылы оқушылардың ойлауы мен санасын дамытып, қарым-қатынас
жасау дағдыларын жақсартып, оларда елестету, ӛзіндік ой қалыптастыру,
мазмҧндық мәселелерді талқылау, талдау, суреттеу, тҥсіндіру және болжау
біліктіліктерін арттыратындығы сӛзсіз.

Қҧндылықтарды дарыту.
Оқу процесін ҧйымдастыруда басты назарды танымдық мазмҧнмен бірге
адами, рухани қҧндылықтарды қалыптастыруға аудару – заманауи білім беру
жҥйесінің басты ҧстанымдарының бірі болып табылады. Оқытудағы
қҧндылықтарға бағытталған тәсіл – ол оқу әрекетін белгілі бір қҧндылықтар
тҧрғысынан ҧйымдастыру және жҥзеге асыру, нәтижелерге қол жеткізу және
пайдаланудың тәсілі. Қҧндылыққа бағытталған оқу процесі білім алушының
бойында тҧлғалық қҧндылықтар жҥйесін қалыптастырады.Қҧндылықты
бағдарлау – тҧлғаның ӛз әрекетінде жекелеген қҧндылықтарды (қҧндылықтарға
бағдарлану қабілеттілігі) бағдар ретінде таңдап алу қабілеттілігі (қасиеті),
сондай-ақ оларды ӛзінің жеке әлеуметтік маңызды қҧндылықтары ретінде
сезіну және қабылдау қабілеттілігі. Қҧндылықтарды іске асыру
қҧндылықтардан шығатын талаптарға сай болу және кҥнделікті ӛмірді сол
талаптарға бағындыру. Қҧндылықтардың мәні белгілі бір қоғамның сәтті әрекет
етуі ҥшін қажетті ережелерді, дағдыларды, ӛмір салтын, мінез-қҧлық мәнерін
қалыптастыруда кӛрініс табады.Қҧндылықтар – қоғам қолдайтын және
адамдардың кӛпшілігі бӛлісетін белгілі нысандардың және қҧбылыстардың,
адамдық қасиеттері мен ӛзін-ӛзі ҧстау ережелерінің тҧлғалық және әлеуметтік-
мәдени маңыздылығы. Қҧндылықтар тҧлғаны ынталанырудың ӛте маңызды
факторы ретінде мінез-қҧлығы мен іс-әрекеттерін кӛтермелейді. Орта білім
берудің қҧндылықтары «Мәңгілік Ел» ҧлттық идеясының қҧндылықтарына
негізделген. Орта білім берудің қҧндылықтары ретінде:
1) қазақстандық патриотизм және азаматтық жауапкершілік;
2) қҧрмет;
3) ынтымақтастық;
4) еңбек пен шығармашылық;
5) ашықтық;
6) ӛмір бойы білім алу белгіленді.
Әр пәннің оқу бағдарламасында бҧл мәселе туралы былай жазылған: «Кең
ауқымдағы дағдылармен бірлікте жеке қасиеттердің дамуы: «қазақстандық
патриотизм мен азаматтық жауапкершілік», «қҧрмет», «ынтымақтастық»,
«еңбек пен шығармашылық», «ашықтық», «ӛмір бойы білім алу» сияқты білім
берудің басты қҧндылықтарына оқушыларды дағдыландырудың негізі болып
табылады.Бҧл қҧндылықтар оқушының тәртібі мен кҥнделікті іс-әрекеттерін
ынталандыратын тҧрақты тҧлғалық бағдары болуы тиіс». Сонымен, бҧл
«Қҧндылықтарды дарыту» бӛлімінде нақты осы сабақта балалардың

47

бойында қалыптастыруға арналған оқу бағдарламасындағы және ҧлттық,
жалпыадами қҧндылықтардың негізінде қалыптасатын қҧндылықтарды (адами
қасиеттер, жоғарғы ҧстаным, мәдениет, мінез-қҧлық пен қарым-қатынастың
жағымды кӛріністері, т.б.) кӛрсету (іс-әрекет және/немесе тақырып мазмҧнын
сипаттау арқылы). smk.edu.kz порталында жарияланған кейбір сабақ
жоспарларында қҧндылықтар былайша кӛрсетілген:

- тҧлғааралық қарым-қатынасты дамытуға және бағалауға мҥмкіндік
беретін жҧптық және топтық жҧмыстарды қолдану;

- бірлік пен ынтымақтастықты сақтауға, бірлесе еңбектенуге баулу;
- жеке тҧлғаның пікірін ескеру және әрбір ойдың қҧндылығын қҧрметтеу;
- саналы да ерікті еңбек адамды бақытқа кенелтеді деген ойды санасына
сіңіру;
- ӛз ҧлтын, халқын қҧрметтеу және мақтаныш сезімін қалыптастыру;
- ӛзін-ӛзі бағалау және ӛзара бағалау арқылы жауапкершілік
сезімін қалыптастыру;
- мінез-қҧлықтың этикалық және эстетикалық нормаларын қалыптастыру;
- ӛзара сыйластық, сенімділік, қарым-қатынасты қалыптастыру.Назар
аударсақ, мҧнда қҧндылықтар дәл сол қалпында келтірілмей («қазақстандық
патриотизм және азаматтық жауапкершілік», «қҧрмет», «ынтымақтастық»,
«еңбек пен шығармашылық», «ашықтық», «ӛмір бойы білім алу»), тақырып
аясында нақтыланған.
Пәнаралық байланыстар
Әдетте мҧғалімдер мҧнда жай ғана пән атауын кӛрсетіп қана қояды. Бҧл
жеткіліксіз, тек пәндерді кӛрсету аздық етеді. Бҥгінгі білім беру жҥйесінің
басты ерекшеліктерінің бірі мынада: оқу мақсаттары мен кҥтілетін нәтижелер
тек танымдық-пәндік тҧрғыда ғана қалыптастырылмай, тҧлғалық және
метапәндік (пәнаралық, ҥйреншікті пән ауқымынан тыс) деңгейлерді қамтиды.
Бҧл ҧстаным оқушылар арасында кең таралған «клиптік санаға» қарсы
бағытталған. «Клиптік сана» ӛмірді бҥтін деп қабылдамай, оған деген ҥзік-ҥзік
кӛзқарас қҧрастырады, Әлемді әр пәннің тар ауқымында ғана тануды
қалыптастырады. Ал метапәндік тәсілдеме оқушыларды әр пәнді Әлемді тану
жҥйесінің қҧрамдас бӛлігі деп тануға жетелейді, ӛйткені мҧнда оқыту пән
ауқымынан шығып, ӛзге пәндермен байланыс қҧрап, әмбебап білім
қалыптастыруға бағыттайды. Метапәндік тҥсінік оқушыларды ӛмірдің мәні мен
мағынасы, қҧндылықтары мен қағидалары, адамның онда алатын орны мен
міндеттері туралы ойлануға шақырып, олардың тҥсінігін, ойлауын, ҥйренуін,
қарым-қатынасын, рефлексиясын, іс-әрекеттерін дамытады. Метапәндік
тҧрғыда оқушылар әр сабақта «Мен қалай ҥйренемін, дамимын? Білімімді
қалай жақсарта аламын? Бҧл білім маған не ҥшін керек? Ол маған қалай және
қай жерде қажет болады?» деген сҧрақтарға жауап іздейді. Сабақтардағы
метапәндік байланыс тек пәндердің кіріктілуі ғана емес. Бҧл ӛмірге деген бҥтін
кӛзқарасты бірнеше пәннің тоғысуында қалыптастыру. Мҧнда «Адам», «Ӛмір
мәні мен мақсаты», «Ӛмір қҧндылықтары», «Бақыт», «Сана», «Білім», «Сӛз»,
«Уақыт және кеңістік», «Қарым-қатынас», «Денсаулық», «Табиғат»,
«Экология», «Проблема шешу», «Табыс пен жетістік», т.б. секілді ортақ

48

мақсаттар қарастырылады. Шәкәрім кезінде айтқандай, «Әңгімелесуде басты
мәселелер: Отан, адам бойындағы Руханилық пен Адамгершілік туралы ой
толғау керек». Мәселен, 1-сынып математикасының «Геометриялық фигуралар
және олардың жіктелуі» тақырыбы бойынша ӛтетін сабақта сынып бӛлмесінің
балаларға жайлылығы туралы, қала не ауыл ғимараттары мен ҥйлерінің қалай
салынғаны туралы, ойыншықтар туралы әңгімелесуге болады. Сондықтан да
ҚМЖ-ның бҧл бӛлімінде сабақтағы кіріктірілудің қандай пәндермен жҥзеге
асырылатынын ғана кӛрсетпей, ондай байланысты ортақ тақырыптың мазмҧны
арқылы кӛрсеткен орынды.

Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану.
Бҧл жерде оқушылардың сабақта қандай АКТ дағдыларын дамыта
алатындығын кӛрсету керек. Бҧл туралы Ы.Алтынсарин атындағы Ҧлттық білім
академиясының әдістемелік нҧсқау хатында былай деп жазылған: «Орта
мектепте АКТ-ні, БАҚ және мультимедиялық қҧралдарды пайдалануға
қойылатын талаптар:
- дерекқордан және интернеттен ақпаратты іздеу, табу;
- сандық, интернет жҥйелері арқылы алынған ақпараттарды ӛңдеу және
оның нақтылығын, сенімділігін, қҧндылығын бағалай алу;
- сандық, мәтіндік және визуалдық ақпаратпен және дерекқормен, оның
ішінде гиперсілтемелерді, электрондық кестелерді, графикалық және басқа да
қосымшаларды пайдаланып жҧмыс істеу арқылы мәліметті жҥйелеу;
- заңдылықтар мен ҥрдістерді зерттеу; модельдер мен модельдеуді
пайдалану мҥмкіндіктерін зерделеу, сонымен қатар жылжымайтын және
қозғалыстағы бейнелерді, дыбыстарды және мәтіндерді мультимедиалық
таныстырылымдар қҧру ҥшін біріктіру, басқа нҧсқаларды зерделеуде,
нақтылауда және нәтижелерді жақсартуда сандық ақпараттың икемділігін
толығымен пайдалану;
- электронды байланыс арқылы басқа білім алушылармен және
оқытушылармен ынтымақтаса онлайн форумдарға, виртуалдық оқыту
орталарына қатысып, қарым-қатынас жасау және ақпарат алмасу;
- интерактивті тақтаны белсенді оқытуға техникалық қолдау кӛрсету
мақсатында қолдану;
- аяқталған жҧмыс бойынша мектептің шеңберінде немесе одан тыс жерде
мультимедиялық таныстырылым жасау».
Мҧғалімнің бҧл бӛлімде жоғарыда кӛрсетілген даағдылардың бір-екеуін
сабақ тақырыбымен байланыстырып келтіруіне болады. Бастауыш сыныптар
бағдарламасында бҧл туралы былай делінген: «Пән мазмҧнын меңгеру және
оқу мақсаттарына қол жеткізу ҥдерісінде оқушылардың ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды, атап айтсақ: қажетті ақпаратты іздеу,
ӛңдеу, алу, қҧру және кӛрсету, ақпараттар және идеялармен алмасу ҥшін
бірлесіп әрекет ету, жабдықтар мен қосымшаларды кең ауқымда қолдану
арқылы ӛз жҧмысын бағалау және жетілдіру сияқты қолдану дағдыларын
дамыту ҥшін алғышарттар/жағдайлар жасау керек .
Алдыңғы оқу/ Бастапқы білім.

49