ЖАҢА ӘЛІПБИ НЕГІЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН ТАПСЫРМАЛАР ЖИНАҒЫ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖҼНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
«ҾРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҦЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АКЦИОНЕРЛІК

ҚОҒАМЫНЫҢ ФИЛИАЛЫ
АҚТҾБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ

БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ

ЖАҢА ӘЛІПБИ НЕГІЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН
ТАПСЫРМАЛАР ЖИНАҒЫ

АҚТҾБЕ,
2019

УДК 323/324(574) (075.8)
ББК 66.3 (5 Каз) я73
Қ 18

Қ 18 Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылы 26 қазандағы

№569 Жарлығына сҽйкес бекітілген жаңа ҽліпби бойынша ҽзірленген «Жаңа

ҽліпби негізіндегі қазақ тілі емлесінің ережелері» мен Ш.Шаяхметов атындағы

«Тіл-Қазына» ҧлттық ғылыми-практикалық орталығының «Жаңа емле» оқу-

ҽдістемелік қҧралының негізінде жасалынды.

ISBN 978-601-7954-43-7

Пікір жазғандар:
К.К.Садирова – Қ.Жҧбанов атындағы Ақтҿбе ҿңірлік мемлекеттік
университетінің филология факультетінің деканы, ф.ғ.д.,профессор
А.Т.Аймукатов - Ақтҿбе облысы бойынша ПҚБАИ оқу-ҽдістемелік ісі
жҿніндегі орынбасары, п.ғ.к.

Құрастырғандар: С.М.Шаштыгарина, К.Ж.Рахатова, М.Т.Адилханова,
Ж.К.Меделбаева - Ақтҿбе облысы бойынша ПҚБАИ, кафедраның аға
оқытушылары

Ҽдістемелік қҧралда жаңа ҽліпби мен емле ережелері бойынша
дайындалған тапсырмалар берілген.

Бҧл оқу қҧралы жаңа емлені меңгертетін педагогтарға, тіл мамандарына
арналған.

УДК 323/324(574) (075.8)
ББК 66.3 (5 Каз) я73

ISBN 978-601-7954-28-4 «ҾРЛЕУ» БАҦО» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ ФИЛИАЛЫ
АҚТҾБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ

БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ, 2019

АЛҒЫ СӨЗ

Елбасымыз Н.Ҽ. Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты
бағдарламалық мақаласында: «Латын ҽліпбиіне кҿшу ҧлтымыздың санасын
бҧғаудан босатады, тҥркі жҽне жаһандық ҽлемімен ықпалдасуға, ертеден
қолданған ҽліпбиімізге қайта оралып, ҧлттық санамыздың қайта жаңғыруына
жол ашады», – деген болатын. Республика кҿлемінде жаңа графикамен
жазылған жазба тіліміздің жҥйесін, емле нормаларының ғылыми негізін
тҥсінген, таныған жҽне оны ҿзгеге тҥсіндіре алатын білікті мамандар даярлау
жҧмыстары қолға алынуда.

«Жаңа ҽліпби негізіндегі қазақ тілінен тапсырмалар жинағы» атты
ҽдістемелік қҧралы «Қазақ тілі ҽліпбиін кириллицадан латын графикасына
кҿшіру туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылы 26
қазандағы №569 Жарлығына сҽйкес бекітілген жаңа ҽліпби бойынша ҽзірленген
«Жаңа ҽліпби негізіндегі қазақ тілі емлесінің ережелері» жҽне Ш.Шаяхметов
атындағы «Тіл-Қазына» ҧлттық ғылыми-практикалық орталығы «Жаңа емле»
оқу-ҽдістемелік қҧралының негізінде қҧрастырылды.

Мақсаты - тыңдаушылардың тақырыптар бойынша жҥйеленген
тапсырмалар арқылы жаңа ҽліпби мен емлеге қатысты базалық білімдер мен
дағдыларын қалыптастыру.

Ҽдістемелік қҧралда келесі бҿлімдері бойынша тапсырмалар келтірілді:
жаңа қазақ ҽліпбиінің графикасы мен қҧрамы, бірге жҽне бҿлек, дефиспен, бас
ҽріппен жазылатын сҿздердің, тҧрақты тіркестердің емлесі, шеттілдік сҿздердің
орфографиялануы жҽне орфоэпиясы.

Ҽдістемелік қҧралдың ҽр бҿлімінде келтірілген тапсырмалар
мҧғалімдердің емле ережесін меңгерудегі шеберліктерін арттыруға мҥмкіндік
береді деген ойдамыз.

Жаңа жазуды меңгеру барысында ҽрбір адамның алдында, ең алдымен,
барынша жылдам ҽрі сауатты жазу жҽне қарқынды оқу дағдысын қалыптастыру
қажеттілігі туындайтыны белгілі. Сол себепті жаңа емлеге сҽйкес тҥзілген
тапсырмалар жҥйесі, негізінен, жазылым жҽне оқылым дағдыларын меңгертуге
бағытталады. Жазылым тапсырмалары қолдағды қалыптастыра отырып, емле
ережелерін меңгертуге кҿмектессе, оқылым тапсырмалары кҿздағды
қалыптастыру арқылы қармап оқуға баулиды. Сонымен қатар оқылым
тапсырмалары орфоэпия заңдылықтарын меңгерту мақсатын кҿздейді. Оқу-
ҽдістемелік қҧралдағы тапсырмаларда таным ҽрекетінің деңгейіне сай, ҿз
ішінде, емле ережесінің ғылыми негіздерін білу, тҥсіну жаттығулары (есте
сақтаңыз, анықтаңыз, астын сызыңыз, кҿшіріңіз, мҽн беріңіз, табыңыз т.б.),
қолдану мен талдау деңгейіндегі жаттығулар (жаңа қазақ жазуымен жазыңыз,
орнына қойыңыз, бағандарға бҿліңіз, топтастырыңыз, қатесін тҥзетіңіз,
дҧрыстығын тексеріңіз, талдау жасаңыз, талқылаңыз, тҥсіндіріңіз, себебін
айтыңыз т.б.) жҽне жинақтау, бағалау деңгейіндегі жаттығулар
(жалғастырыңыз, қҧраңыз, қҧрастырыңыз, уҽжділігін дҽлелдеңіз т.б.)
қамтылады. Тапсырмаларды жеке, жҧппен жҽне топпен орындауға болады.

Ҧсынылып отырылған қҧрал жаңа ҽліпби мен емле ережелерін

3

мҧғалімдерге меңгертуге жаңа жазу дағдыларын ҿз бетінше игеруге кҿмекші
болады. Жинақ материалдары бойынша тапсырмаларды орындап шыққан
тыңдаушы тҿмендегідей білім-біліктілігін арттырады:

- жазу мҽдениеті мен емле сауаты мамандардың жоғары біліктілігінің
кҿрсеткіші болатыны, қазақ тілінде жаңа графикамен жазу жҽне ісқағаздарды
жаңа ҽліпбимен жҥргізу мемлекеттік тілдің мҽртебесін бекітетіні жҽне
қазақтілді тҧлғаның беделін арттыратыны туралы идеялармен қаруланады;

- жаңа қазақ ҽліпбиінің графикасы мен қҧрамы жҽне ҽріп-фонема
арақатынасы, қазіргі айтылым нормалары мен жазудың арақатынасы туралы
жаңа білім алады;

- қазақ тілі емле ережелерінің басты жҽне қосалқы ғылыми ҧстанымдары,
қазақ емлесіндегі дҽстҥр мен жаңашылдық, қазақ тілі емлесіндегі
жаңалықтардың лингвистикалық негіздері туралы білімдерін арттырады;

- қазақ тілі емлесіндегі дҽстҥрлі жазу мен жаңалықтардың, емледегі босаң
нормалардың ҽрқайсысының ғылыми негіздері айқындалып, жаттығу, сҧрақ-
жауап, тапсырмалар тҥрінде меңгеріледі, тест арқылы тексеріледі;

- жаңа емле ережесіндегі негізгі нормалармен танысады, емлесі қиын
сҿздердің емле уҽжін меңгереді, оны ересек аудиторияға жеткізудің ҽдіс-
тҽсілдерін жинақтайды, тақырып бойынша сабақ беріп ҥйренеді.

4

ӘЛІПБИ, ГРАФИКА, ОРФОГРАФИЯ

Дауысты дыбыстар: a (a), á (ҽ), e (е), o (о), ó (ҿ), y (ы), i (і), u (ҧ), ú (ҥ)

Дауыссыз б (б), g (г), ǵ (ғ), d (д), j (ж), z (з), ı (й), k (к), q (қ), l (л), m
дыбыстар: (м), n (н), (ң), p (п), r (р), s (с), t (т), (у), sh (ш), ch (ч).

Латын графикасына негізделген қазақ ҽліпбиі

№ Ҽріптер Ҽріптердің № Ҽріптер Ҽріптердің
дыбысталуы
дыбысталуы [y ]
[о]
1 Аа [а] 17 Ń [ó]
2 Áá [á] 18 Оо [рy]
19 Óó
3 Bb [by] 20 Рр [qy]

4 Dd [dy] 21 Qq [yr]
5 Ее [е]
[fу] 22 Rr [sy]
6 Ff
[ty]
7 Gg [gi] 23 Ss
8 Ǵǵ [ǵy] 24 Тt [u]
[ú]
9 Hh [hy] 25 Uu [vу]
26 Úú
10 Ii [i] [y]
11 Iι [iι] 27 Vv [u ]

12 Jj [jy] 28 Yy [zy]
13 Kk [ki] 29 Ý
[shy]
14 Ll [yl] 30 Zz [chу]

15 Mm [my] 31 Sh sh

16 Nn [ny] 32 Ch ch

Дауысты дыбыстарды таңбалайтын ҽріптер:
A [а] Á [ҽ] Е [е] Y [ы] І [і] О [о] О [ҿ] U [ҧ] Ú [ҥ]

Дауыссыз дыбыстарды таңбалайтын ҽріптер:

Bb Dd Ff Gg Ǵǵ Hh Iι Jj
[hy] [iι] [jy]
[by] [dy] [fy] [gi] [ǵy] Рр Rr
[py] Qq [yr]
Kk Ll Mm Nn Ń [qy]
Sh sh
[ki] [yl] [my] [ny] [y ] [shy] Ch ch
[chy]
Ss Тt Vv Ý Zz

[sy] [ty] [vy] [u ] [zy]

tapsyrma. Ja a álіpbımen jazy yz.

Кирилл Латын Бір мысал /сҿз шенінде келу заңдылығы бойынша

сҿз басында сҿз ортасында сҿз соңында

Ҽ

Ғ

Х

5

И
Ң
Ҿ
Қ
Ҥ
У
Ш
Ч

tapsyrma. Berіlgen sózderdі kóshirip oqy yz.
Arba, baılyq, dá let, gúl, ǵasyr, hat, jospar, kúmis, qujat, qadam, maqtanysh,
mórta ba, dastarqan, tabıǵat, kelisim, sha yraq, báıterek.

tapsyrma. Tómendegі mátіndі kóshіrіp jazy yz.
Til – halyqty altyn di gegi. Ár halyq aldymen ózini t ǵan tilin bil i kerek. Óıtkeni
halyqty danalyǵy, jyrlary, shejiresi sol halyqty tilinde jazylady. Til – qaı ultta bolsa
da qasterli, qudiretti uǵym. Ol ár adamny boıyna ana sútimen birge enip,
qalyptasady. Til – halyqty jany, tutastaı keskin- kelbeti, bolmysy. Ár halyqty ,
ultty qurmet tutar óz ana tili bar. Meni ana tilim – qasıetti qazaq tili. Qazaq tili –
túrki tilderini ishindegi e taza ári baı til. Qazaq tili – Qazaqstan Resp blıkasyny
memlekettik tili. Ana tili – jan dúnıemizdi aınasy, ósip-ónip túrlene beretin, má gi
qulamaıtyn báıteregi.

tapsyrma. Toptyq jumys. Óle joldaryn oqyp, ja a álіpbımen jazy yz.
Úsh bаqytym
Muqаǵаlı Mаqаtаev

1-топ 2-топ 3-топ

E bіrіnshі bаqytym – Аl ekіnshі bаqytym – Bаqytym bаr úshіnshі

Hаlqym menі , Tіlіm menі , – Otаn degen,

Soǵаn berem oıymny Tаs júrektі tіlіmmen Qudаı degen kіm dese,

аltyn kenіn. tіlіmdedіm. Otаn der em!

Ol bаr bolsа, men bаrmyn, Keı-keıde dúnıeden ...Oty sóngen jаlǵаndа

qor bolmаımyn, tú іlsem de, jаn bаrsy bа?

Qymbаttyrаq аltynnаn Qаsıettі tіlіmnen Oılаnbаı-аq kel-dаǵy

nаrqym menі . tú іlmedіm. ot аl menen...

6

ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕЖЕ.
ОРФОГРАФИЯЛЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ЖАЗБА ТІЛДІ РЕТТЕУДЕГІ

ҚЫЗМЕТІ МЕН МАҢЫЗЫ.

tapsyrma. Toptyq jumys. Ár top óz kestesі boıynsha aqparat beredі.
Топ Сҧрақтар
1 Орфографиялық принцип дегеніміз не? Мысал келтіріңіздер.
2 Негізгі принцип тҥрлерін атап, мысал келтіріңіздер.
3 Қосалқы принцип тҥрлерін атап, мысал келтіріңіздер.
tapsyrma. Berіlgen sózderdі jazylym za dylyǵyna sáıkestendіrіp, jazyl prınsıpterіn
anyqta yz.
Бҧлдҧрҧқ, бҥлҥндҥр, қҧйқҧлжҧған, жауҧн, бҥлдҥргҿн, бҥрмҿлҿ, бҥркҿнҥп,
орҧндҧқ, сҥйҿк- тҿр, тҥйҿлҿр.
tapsyrma. Úlgіboıynsha tómende berіlgen sózderdі talda yz.
Cҿзшең, жҧмысшы, қобызшы, жаңғалақ, жаңғыру.

Úlgi: «Búgin» sózine orfografıalyq talda
Jazyl y – búgin, aıtyl y – [búgún]
Búgin sózi fonematıkalyq prınsıpke baǵynady.
Kirikken sóz: bul – kún

ПОЗИЦИЯ ТАЛҒАЙТЫН ӘРІПТЕР (Ә, Ү, Ө, Ұ, О; Б, Д) МЕН ОЛАРҒА
ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЖАЛҒАНУЫ

ЕРЕЖЕ
Дауысты дыбыстарды таңбалайтын ҽріптер: a, á, о, о, у, і, u, ú, е.
§1. а, е, у, і ҽріптері сҿздердің барлық буынында жазылады: ana, baqyt, shaǵala,
balapan, bota, bolashaq; еlik, egemendik, elgezek, qurmet, kórkem; yqpal, yrys,
mysal, ja ǵyr , baqsy, jaqsy; irgeli, irimshik, bilim, izgilik, кishipeıil, senim
ЕРЕЖЕ

§16. Соңғы буынында á ҽрпі жазылатын тҥбір сҿздерге ашық дауыстылармен
келетін қосымшалар ғана жуан жалғанады: kúnásinа, kúnásinаn, k ásinа,
k ásinаn, kúnáǵa, kúnádan, kinála , shúbálan , k áǵa, k ádan, kúmánǵa,
kúmándan .

tapsyrma. Tómendegі sózderge septіk jalǵa yny barlyq túrіn jalǵap, durys jazyl
erejesіn túsіndіrі іz.
K á, kúná, shúbá, sirá, júdá, i kár, kúmán, zámzám.

ЕРЕЖЕ
§2. а, о, о, u, ú ҽріптері тҿл сҿздің басында жазылады: ádis, álem, sán, dán,
mádenıet, báıterek; ozyq, o taıly, qoǵam, torsyq; óris, ómirshe , kósem, bórik;
utymdy, ustaz, qujat, tumar; úrdis, úkimet, júıe, túbegeıli. Кірме, шеттілдік

7

сҿздердің екінші, ҥшінші буынында да жазылады: sirá, kiná, k á, i kár, kúmán,
shúbá, zámzám, dúdámal; bulbul, maǵlumat, samuryq, májbúr, dúldúl, dástúr,
manоvr, montоr, parashút, absalút, festıvál, kоbált, banknot, alkogól, vestıbúl.
Ескерту. j, sh мен ı ҽріптерінің ортасында келген а дыбысы жіңішке
айтылғанымен, а ҽрпі жазылады: jaı, jaıla , jaıly, shaı, shaılyq.

tapsyrma. Kóp núktenі ornyna o, ó árіpterіnі tıіstіsіn qoıyp, oqy yz. Olardy
sózdegі ornyna nazar a daryp, emlesіn este saqta yz.
Danag...ı, aqylg...ı, b...zk...de, d... es, kastr...l, kásipq...ı, kásip...daq, k...zbe-k...z,
k...net...z, k...k...nis, qamq...r, qamz...l, qask...ı, selq...s, sels...q, senat...r, shaband...z.
tapsyrma. Tómendegі sózderdі ekіnshі b ynynda ó, u, ú dybystary aıtylǵanymen,
olardy jazylma sebebіn túsіndіrі іzder.
Judyryq, ja yn, julyn, qulyn, quryq, bórene, dó gelek, túlki, buǵy, ja yryn, qa yn,
ǵumyr, dombyra, dúken, dúnıe, juldyz, jumys, kóbik, kógershin, kójek, qo yra ,
múıiz, moıyn, muqıat, muhıt, óle , órik, ósek, sama yr, soǵym, s yr, tósenish.

tapsyrma. Berіlgen sóılemderdі ja a álіpbımen jazy yz.
Жайлау – қыстаудан алыс, шалғай
жатқан даладағы жазғы қоныс.
Кҿкшай – шай жапырағының кҥн
кҿзіне кептірілген тҥрі.
Мен бірінші рет осындай оқиғаға
куҽ болдым.
Кінҽлі адам кешірім сҧрамады.

Б, д ҽріптері. Игерілген араб, парсы сҿздерінде сҿз соңындағы б дыбысы
сақталып та (араб), қатаң п-ға ауысып та (кітап, айып, азап, аспап) орныққаны
мҽлім. Тҿл сҿздерімізде сҿз соңында б дыбысы таңбаланбайды. Тек кірме
сҿздерде кездеседі: араб, асхаб, маз- хаб, хиджаб т.б. Игерілген араб, парсы
сҿздерінде сҿз соңындағы д дыбысы сақталып та (Мҧхаммед), қатаң т-ға
ауысып та (мақсат, абат, т.б.) орныққаны мҽлім. Тек кірме сҿздерде кездеседі:
Мҧхаммед, абжад, жад сонымен қатар, кейінгі жылдары «Мҽдени мҧра»,
«Ҧлттық идея», «Ғылыми қазына» сынды т.б. ғылыми жобалар нҽтижесінде
ҧмыт болған ескі кіта- би бірліктер тілдік айналымға тҥсіп, д-мен таңбалана
бастады: фариад (зар еңіреу), хасад (іштарлық), мҥртад (діннен шыққан;
опасыз), фасад (азғындық; адамгершіліктен шығу). Бҧларды актив
қолданыстағы сҿздер емес десек те, жазылымда дҽстҥр болып қалыптасқан
Мҧхаммед, абжад жҽне кейінгі кезде компьютерлік технология саласында
термин ретінде орнығып кеткен жад (жедел жад, арнайы жад, ішкі жад, сыртқы
жад, флеш-жад, базалық жад, бейнежад, бҥркеме-жад, голографиялық жад т.б.)
сҿздеріндегі д дыбысы жазылымда сақталып отыр.

tapsyrma. Qaramen berіlgen sózderdі oqyl yna mán berі іz.

Arab halqyny mádenıetі. Arap halqyny mádenıetі. Bul hıdjab dúkenі. Bul hıdjap

8

dúkenі. Arystanbab kesenesі O tústіk Qazaqstanda. Arystanbap kesenesі O tústіk
Qazaqstanda. Farhad Mahm dov ózbek kınosyny jaryq juldyzy. Farhat Mahm tof
ózbek kınosyny jaryq juldyzy. Ashhabad – Túrkimenstanny elordasy. Ashhabat –
Túrkmenstanny elordasy.

tapsyrma. Juptyq jumys. Sózderdі árіptesі іzge oqyp, ja a álіpbımen jazdyrty yz.
Sózderdі jazyl yn tekserі іz. «d, t, ǵ, b» árіpterіnі jazyl yna mán berі іz.
Oryndary yzben a ysy yzdar.

Сіз оқитын сҿздер Ҽріптесіңіз оқитын сҿздер
абад шейт
шахид жамағат
жҽннат шариғат
фариад қҧдірет
мақсат бамдат

tapsyrma. Qaı sózde qate bar? Oıy yzdy dálelde іz.
Ǵıbrad, ǵanıbet, shapaǵad, yjdaǵad, salafıd, atyrab, bamdad, gıbrıd, ǵada at.

ЕРЕЖЕ
§11. Тҿл сҿздер бірыңғай жуан не жіңішке ҥндесіммен жазылады: azamat,
yntymaq, bosaǵa, turmys; ásem, memleket, izet, úmit, sóılem. Ал кейбір кірме
сҿздерде тіл ҥндестігі сақталмай жа- зылады: quzіret, qudіret, muǵalim, qyzmet,
qoshemet, aqіret, qasıet, qadir, kitap, ta qіmet, qazіret.

tapsyrma. Berіlgen sózderdі ja a álіpbımen jazy yz.
Тауқымет, ақырет, хазірет, қҧзырет, қҧрмет, қҧдырет, қабылет, қасырет.

БЕЙҮНДЕС БУЫНДЫ КІРМЕ СӨЗДЕРГЕ ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ
ЖАЛҒАНУЫ

ЕРЕЖЕ
§21. Тҥбір сҿзге -hana, nama,-góı, -qoı, -kez, -kesh, -paz, -ger, -ker, -tal, -dar, -qor
тҽрізді араб, парсы тілінен енген жҽне -kúnem, -niki (-diki, -tiki), -men (-ben, -
pen) тҽрізді тҿл қосымша- лар сҿздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне
қарамай жалғанады: kitaphana, ádisnama, emhana; danagóı, aqylgóı; sánqoı,
á esqoı; arbakesh, baıshykesh; jıhankez; ónerpaz, bilimpaz; za ger, sa dager;
kásipker, qaıratker; sezimtal, uǵymtal; dindar, qaryzdar; mansapqor, jemqor;
paıdakúnem; ataniki, а yldiki, qаzaqtіkі; qoǵammen, ultpen, qyzben.

tapsyrma. Beıúndes jazylatyn tól sózderdі ta yp, kóshіrіp jazy yz jáne oqy yz.
Biraq, kámshat, kitap, ónerpaz, bapker, qate, qalamger, qazir, aqylgóı, qaskóı,

9

dárihana, onyki, qaıtse, qaıtip, aqiret.

tapsyrma. Tómendegі qosymshalardy árqaısysyna ja a álіpbı men beıúndes sózder
jazy yz.
-мен, -бен, -пен
-нікі, -дікі, -тікі
-жан, -тай, -тал, -еке, -кҥнем, -сымақ
-хана, -стан, -кент
-кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -гҿй, -кеш,
-уар
бей- , би-
-ов, -ев, -ин

Ы, І ӘРІПТЕРІНІҢ ЕМЛЕСІ ЖӘНЕ ОРФОЭПИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ЕРЕЖЕ
Ы і ҽріптері сҿздің барлық буынында жазылады: yqylas, ataqty, qyrmyzy, izgilik,

irimshik.
Тҥбірдің соңғы буынында ҥнді дауыссыз дыбыстан кейін тҧрған y, i ҽріптері
тҽуелдік қосымшасы жалғанғанда тҥсіріліп жазылады. Мысалы: a yl – a ly,
da ys – da sy, erin – erni, halyq – halqy, oryn – orny, ǵuryp – ǵurpy, qyryq – qyrqy
(қырқын беру), kórik – kórki (бет-ажар), árip – árpi, naryq – narqy (бағасы), paryq
– parqy, qulyq – qulqy, oıyn - oıny.
Е с к е р т у. Мағынасына нҧқсан келетін сҿздерде y, i тҥсірілмей жазылады.
Мысалы: qulyq – qulyǵy; kórik – kórigi (ҧстаның қҧралы); qalyp – qalyby (нанның
қалыбы); qyryq – qyryǵy (сандық мағына); naryq – naryǵy (термин).

tapsyrma. Qaı sózder qate jazylǵan?
A yl – altyn besіk. Dastanny a yly Shelek dep atalady. Qazaq halqy – qonaqjaı
halyq. Asanny jumys oryny – ekіnshі qabatta. Asan jumys ornyn a ystyrdy. Japyraq
jaıǵan jas qaıy . Ony sі lіsі bıyl oq ǵa tústі. «J» árpі sózdі barlyq b ynynda

jazylady.

tapsyrma. Qaı nusqa durys? Nege? жарық
жарқ-жҧрық жапрақ
жапырақ мағына
мағна кҿркі
кҿрк ерік
ерк қҧблыс
қҧбылыс рас
ырас

10

tapsyrma. Sóz túrlengende qaı sózderde y, i árіpterі jazylady/jazylmaıdy. Sebebіn
túsіndіrі іz.
Asan usta ózіne kórіk satyp aldy. Ta Almatyny kórkі bolyp tur. Keste toq dy
úıren o aı emes. Oq – ınemen qudyq qazǵandaı. A yl – qazaq balasyny ekіnshі
tynysy. – Balam, ana turǵan qalypty bere salshy, – dedі nan pіsіrіp turǵan anasy.

ДЫБЫС ТІРКЕСІН ТАҢБАЛАЙТЫН ӘРІПТЕР (И, У) ЕМЛЕСІ МЕН
ОРФОЭПИЯСЫ ЖӘНЕ ТАСЫМАЛ МӘСЕЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§99. Сҿз буын жігіне сҽйкес тасымалданады: oq -shylar, oq shy-lar; bel-sendi,
belsen-di; beı- bitshilik, beıbit-shilik, beıbitshi-lik.
§100. Буын й мен у дауыссыздарынан басталғанда da- ys (da -ys емес), sa- at
(sa -at емес),
da-ıyndyq (daı-yndyq емес), qu-ıyn (quı-yn емес) тҥрінде тасымалданады.

tapsyrma. Mátіndegі ı jáne árіpterі bar sózderdі ta yp oqy yz.
Mazmundy sózge qulaq qoıyp, yqylaspen ty daı bil ge de daǵdy kerek. Oramdy tildi
estetıkalyq áserine, aıtylǵan oıdy mazmunyna qanyq bol úshin kisini kókiregi
sezimdi bol ǵa tıis. Abaı aqyl sózdi kimni qalaı uǵatyny t raly bylaı deıdi: «Qarny
toq asa ma ǵaz uqpas sózdi, sózdi uǵar kókiregi bolsa kózdi...» Solaı bolǵandyqtan
sózdi árkim ártúrli uǵ y, ártúrli ty da y múmkin. Aıtylǵan ǵıbratty asyl sóz bir
qulaqtan kirip, bir qulaqtan shyǵyp jatsa, onda ne paıda?
Sondyqtan kisini ty daı bil de – mádenıettilik. Kóbimiz basqa bire di aıtqanyn
ty daı bilmeımiz, ony sózin orynsyz bólip, jón-josyqsyz birde elerdi qystyrmalap

bilgishsinetinder de bolady.

M.Balaqaev
tapsyrma. Berіlgen mátіndі oqyp, ja a álіpbımen kóshіrіp jazy yz. Mátіndegі ı,
dybystarymen kelgen sózderdі tasymalda yz.

Асылы, адам – ҿз ҿмірінің суретшісі. Ол ҿмірді сырлап бояуға, оған ажар, тҥр
беруге, оны ҽшекейлеп ҿрнектеуге еңбек етеді. Ҽрбір адам ҿзінің ҿмір жолының
сара, сҽулелі болғанын жақсы кҿреді. Оның ой-тілегі, демалмай істеген қызметі
– ҿмірдің барометрі. Ҿмір бойы қҧ- мырсқадай қыбырлап еңбек еткен дҥниеге
терең тҥсіністікпен ҿзгеше қарайды. Осы жолда ол ҿзінің ойын, кҥшін, қуатын
сарп етеді де, ҿмірді ҿз тағынан қҧлатпайды. Туа ҿмір ҥшінкҥшін, қуатын , ой-
қиялын жҧмсап ҥйренген ол еңбекке ҽбден ҥйреніп алады да, еңбексіз отыра
алмайды. Сҿйтіп, біртіндеп адам ҿзінің ҿмірін кҥннен-кҥнге ҿнерлеп,
айқындала бе- реді. Ҿміріне сҧлулықты енгізеді.
tapsyrma. Berіlgen mátіnnі aıtyl normasyn saqtap, eke ara oqy yzdar.
Joly yz bolsyn. Sіz qаıdа bаrа jаtyrsyz?
Men іskerlіk sаpаrmen Qytаıǵа bаrmаqpyn. Ózі іz she?
Men qyzmet bаbymen Túrkıaǵа ketіp bаrаmyn.
Túrkıadа árіptesterі іz kútіp аlа mа?
Iá, bіzdі fırmаmen bаılаnys jаsаıtyn fırmаny ókіlderі kútіp аlаdy.

11

Іskerlіk sаpаry yzdy negіzgі mаqsаty qаndаı?
Іskerlіk sаpаrdy negіzgі mаqsаty – bіlіm ber sаlаsyndа tájіrıbe аlmаs .
tapsyrma. Berіlgen sózderdі aıtyl normasy boıynsha oqy yz.
Аbıyr, аǵаshjegі, аzаmаttyq-quqyqtyq, аzshylyq, аıt , аqpаrаt, kózі, аlаburt , аl ,
іske аsyr shy, а yzаshаr, а yldyq, ádebı, ádet-ǵuryp, ál-аh аl, á ejаı, á en, bаl аn,
bаsshylyq, besаspаp аdаm, bıdаıly, borysh, bórіk, búkіlálemdіk, búrkіt, bіrt аr,
ǵıbrаt, emtıhаn, ertegі-а yz, jаǵаjаı, jаnpıdа, jerqoımа, jórgek, ke esshі, kıіm,
kógershіn, kókbаzаr, mіnаjаt.
tapsyrma. Kóp núktenі ornyna qajettі sózder men sóz tіrkesіn qoıyp, mátіndі oqyp
shyǵy yz.
1.Tіl – аdаm oıyny ... 2. А dаmаı sóılegen ... ... 3. Oınаp sóılese de, ... ... 4. Tıse
terekke, tımese ... 5. Аıtylǵаn sóz - ... oqpen te . 6. Bаl tаmǵаn tіlden ... tаmаr. 7.
Kóp sóz – kúmіs, аz sóz ... 8. Jаsy dа qyljy bolsа , óskende ... ... 9. Tаzа sóıle –
bıіk ... 10. Kó іlsіz ... – oıǵа olаq.

Qаjettі sózder: qulаq, myljy bolаsy , mádenıettіlіk, , аtylǵаn, аınаsy, а yrmаı
óledі, oılаp sóıle, аltyn, butаqqа.

Я, Ю ӘРПІ БАР ТӨЛ СӨЗДЕРДІҢ ТАҢБАЛАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Я, ю ҽріптері – қазақтың тҿл жҽне шеттілдік сҿздерінде жазылатын ҽріп
таңбалары. Оларды ғалым Ҽ.Жҥнісбек кірме ҽріптер ретінде қарастырса, ғалым
C.Исаев: «Жазуымызда қолданылып жҥрген ë, ю, я таңбалары білдіретін
дыбыстар қосар (дифтонг) болып келеді, – дейді. Бҧл ҽріптердің кирилнегізді
қазақ ҽліпбиінде жазылу емлесін ғалым Р. Сыздық бы- лай тҥсіндіреді: «Я, ю
ҽріптері қазақ сҿздерінде й+а, й+у қосар дыбыстарын таңбалап, да- уысты
ҽріптен кейін ғана жазылады: аю [айу], ҥю [ҥйу], қою [қойу], аян [айан], қоян
[қойан], баяндауыш [байандауыш], яғни, яки, япырмай».
Латын ҽліпбиіне кҿшудегі мақсаттың бірі – бҧрынғы кеткен олқылықтардың
орнын тол- тырып, тіліміздің тҿл табиғатын, оның ҥндесімдігін сақтап қалу.
Сол ҥшін де таңба ҽлде ды- быс екендігі кҥмҽнді аталған я, ю ҽріптері жаңа
ҽліпбидің емле ережесінде ҽр тіркестерімен жазылады.

ЕРЕЖЕ
§9. ю ҽрпі ı ҽріп тіркесі тҥрінде жазылады: aı , baı , oı , jaı , súı .
Е с к е р т у. ı ҽрпінен кейін тҧрған ю ҽрпінің орнына жазылады: qı , jı .
ЕРЕЖЕ
§10. я ҽрпі ıa ҽріп тіркесімен жазылады: qoıan, ıaǵnı, saıa.
Е с к е р т у. ı ҽрпінен кейін тҧрған я ҽрпінің орнына а жазылады: qıar, sıa, jarıa

tapsyrma. Sózderdі oqy yz, ю árpіnі jazyl yna mán berі іz, astyn syzy yz.
Kórshі іzben talqyla yz.
Súı , qoı , aı qaraqat, qı , baı , keı , oı .

12

tapsyrma. Durys nusqasyn taby yz. ҽ) súıı
а) súı ҽ) baı
а) baıу ҽ) qı
а) qııy ҽ) oıy
а) oı ҽ) aıı qaraǵat
а) aı qaraqat

tapsyrma. Я, Ю árpіmen kelgen sózderdі durys jazylǵan nusqasyn belgіle іz.

jarııalanym taıyaz

жарияланым jarıalanym таяз taıáz

jarıaalanym taıaz

qarıa taqıa

қария karııa тақия tahia

qarııa taqiia

jymy toı y

жымию jymı тою toıy

jymıy toı

tapsyrma. Sózderdі ja a álіpbımen jáne retіmen jazyp shyǵy yz.

Япырай, жымию, оюлар, сая, қоян, жию, мая, дария, ояу, қою, аю, ноян, сарғаю.

tapsyrma. Toptyq jumys.

1-топ 2-топ

Ю ҽріпі бар бес сҿз жазып, жаңа емле Я ҽрпі бар бес сҿз жазып, жаңа емле

ереже бойынша тҥсіндіріңіз. ереже бойынша тҥсіндіріңіз.

tapsyrma. «Ideıalar kárze kesі». Taqtaǵa іlіngen qaǵaz kárze kege nemese

ınterbelsendі taqtadaǵy kárze kege taqyryp boıynsha ár ty da shyny nemese topty

oı-pіkіrlerі jınaqtalady.

Tapsyrmany oryndal sharty:
Ár ty da shy я/ю árpіnі emlesіne qatysty ne bіletіnіn jazyp shyǵady. (jeke
tapsyrmany oryndal uzaqtyǵy – 1-2 mın t).

Toppen nemese juppen aqparat almasady.
Ár top aldy ǵy aıtylǵan málіmettі qaıtalamaı, bіr ja a málіmet beredі.
Barlyq aqparattar «Ideıalar kárze kesіne» salynady.
Talqyla dan ótkіzіlіp, qateler túzetіled.

ҚОСЫМШАЛАР АРҚЫЛЫ БІРГЕ ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕРДІҢ ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§31. Екінші сыңары -lyq (-lik, -dyq, -dik, -tyq, -tik) қосымшасымен келген
қоғамдық, ҽлеу- меттік лексика, -ar (-er) қосымшасымен келетін ҽдет-ғҧрып,
кҽде атаулары, -lar (-ler, -dar, -der, -tar, -ter) қосымшасымен келетін
ботаникалық, зоологиялық атаулар, -qysh (-kish, -ǵysh, -gish) қосымшасымен

13

келетін қҧрал-сайман жҽне техника атаулары, -ty (-ti, -dy, -di), -pa (-pe, -ba, -be, -
ma, -me), -ys (-is, -s), -ǵy (-gi, -qy, -q) қосымшасымен келетін лексикаланған
тҧрақты тіркестер мен зат атаулары бірге жазылады: ortaazıalyq, jerjúzilik,
arampıǵyldyq, búkilálemdik, jalpyhalyqtyq, birrettik; a yzashar, atqaminer;
ashatuıaqtylar, balyqqorektiler, jala kózdiler, aǵashkemirgishter; kespekeskish,
sabynsalǵysh, órtsóndirgish; shar abasty, nemketti, súıkeısaldy; alypqashpa,
ba kespe, janbaǵys, kireberis, kúnkóris; a aqyzdyrǵy, a asúzgi, bórioınaq.

tapsyrma. Qosymshalar arqyly bіrge jazylatyn sózder qurastyry yz.

Сҿздер Бірге жазылады Бҿлек жазылады

бу/қыздырғы

бір/сыдырғы

бауырымен / жорғалаушылар

бас / сҥйексіздер

кҿп/оқитындар

дҿңгелек/ жҥзді

жҥре /бітті

кҥле / қашты

қол /байлаушылық

кҿп /сҿйлегіш

tapsyrma. Ekі baǵandaǵy sózderge -ar/-er/-r, -tyq/-tik, -qysh/-kish qosymshalaryny

tıіstіsіn qosyp, kúrdelі sóz jazy yz.

І ІІ

жан ашы janashyr

тіл аш

бҥкіл одақ

ҿнер тап
бҥкіл халық
шаң сҥрт
жат жҧрт

tapsyrma. Sózderdі ja a álіpbımen jazy yz.
Шаруа//бас+ты
Тіл//аз+ар
Ауыл//шаруа+шы+лық
Ауыз//бір+лік
Езу//тарт+ар
Қос//мекен+ді+лер
Жол//жаз+ба

tapsyrma. S rettegі zat ata laryn ja a álіpbımen jazy yz, jasal jolyn túsіndіrі іz.

14

Sútqorektiler jer betinde budan 200 mln. jyl buryn paıda bolǵan. Sútqorektilerdi
arǵy tegi – permde tirshilik etken a tisti qarapaıym usaq ba yrymen jorǵala shylar.
Alǵashqy sútqorektilerdi qaldyqtary joǵarǵy trıas jynystarynan tabylǵan. Olar bor
keze ini aıaq sheninde joıylyp ketken. Kópbudyrtistiler osy kezde tirshilik etken.
I ra keze inde pantoterıler paıda bolyp, bulardan naǵyz a dar shyqqan, olar

qaltalylar negizi boldy.
(Ýıkıpedıadan)

tapsyrma. Berilgen sózderdi ja a álіpbımen jazy yz. Birge ne bólek jaz y yzdy
sebebin túsindiri iz.

Орын//бас-ар Жҧмыс//бас-ты Дем//ал-ыс

Он//кҥн-дік Шаң//сор-ғыш

Ой//тол-ғақ Бу//қыздыр-ғы Кҥн//тіз-бе

tapsyrma. Sózderdi baǵandarǵa bólip jazy yz, taǵy qandaı mysaldar qosasyz?

1. 2. тойбастар 3. 4. жайбасар

желбезектыныстылар салқынқандылық

5. ауызашар 6.қҧқықбҧзушыл 7. жанкҥйер 8.қосмекенділе

ық р

Бірінші сыңар Екінші сыңар Қосымша
1. -lar, -ler -lyq, -lik -ar
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

tapsyrma. Mátіndі oqy yz, bіrge jazylǵan sózderdі anyqta yz.
A ylshar ashylyǵy eki úlken saladan, ıaǵnı ósimdikshar ashylyǵynan jáne
malshar ashylyǵynan turady. Qoıshar ashylyǵyny dúnıejúzindegi asa iri aımaǵy –
A stralıany shóleıtti a dandary. Qusshar ashylyǵy – a yl shar ashylyǵyny e ja a
jáne e qarqyndy damyp kele jatqan salasy. Qazaqstanda оrmanshar ashylyǵy
jumystaryn Orman jáne a shylyq shar a komıteti basqarady. Balyqshar ashylyǵy –
halyqshar ashylyǵyny balyq a la , tasymalda , qorǵa jáne ósir men, ó de men,
s ósimdikterin jına men shuǵyldanatyn salasy.

Ýıkıpedıadan

15

СӨЗАЛДЫ СЫҢАРЛАРЫ БАР КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§32. Ásire, bir, kóp, jalpy, жҽне avan, avıa, avto, agro, antı, aero, gıdro, gıper, e ro,
ızo, ınfra, kıno, mega, mını, radıo, tele, trans, últra, foto, elektr сияқты сҿзалды
сыңарларымен, сондай-ақ, beı қосымшасымен келген атаулар бірге жазылады:
ásiresolshyl; birqalypty, birmándi; kópmándi, kópmúshe; jalpymemlekettik;
jalpyulttyq, beıkúná, beıhabar; avansahna; avıamektep; avtojol; agrokeshen; antıdene;
aeroshana; gıdrobeket; gıperbelsendi; е rosport; ızosyzyq; ınfraqurylym;
kınoqondyrǵy; megajoba; mınıjoba; radıobaılanys; telearna; transshekara; últradybys;
fotos ret; elektrsúzgi.

кинотуынды

бейуақыт кҿпжақты

tapsyrma. Berіlgen sózderdі ja a álіpbımen ekі baǵanǵa bólіp jazy yz.

tapsyrma. Eki baǵanda usynylǵan sózderden kúrdeli sóz qurap, o jaqtaǵy baǵanǵa

jazy yz.

І ІІ КҤРДЕЛІ СҾЗДЕР

ásіre mándi ásiresolshyl
gıdro
ulttyq
ltra belsendі

kóp dybys
avıa solshyl

jalpy mektep
gıper
kóp beket
múshe

tapsyrma. Berіlgen sózaldy sy arlarmen bіrge jazylatyn sózderdі eske túsіrіp, ja a

16

álіpbımen jazy yz.

tapsyrma. Sózderdi ja a álіpbımen eki baǵanǵa bólip jazy yz.
Sózaldy sy arlary jeke derbes sóz bolyp Sózaldy qosymshalary bar sózder
keletin birge jazylatyn sózder

tapsyrma. Berilgen prefıkstermen birge jazylatyn sózderdi jazy yz.
maksı-
mini-
mobil-
arhi-
s per-
giper-
últra

tapsyrma. Sózaldy sy arlary bar birge jazylatyn sózderdi ja a álipbı retimen jazyp
shyǵy yz.

СӨЗСОҢЫ СЫҢАРЛАРЫ БАР БІРІККЕН СӨЗДЕР ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§33. Екінші сыңары aralyq, qumar, jandy, tan , tanym, jaı, hat, aqy, ishilik, symaq
сияқты сҿздер- мен келген атаулар бірге жазылады: halyqaralyq; ataqqumar;
ultjandy; jaratylystan ; tiltanym; jylyjaı; ashyqhat (ashyqhat syıla ); zeınetaqy;
mekemeishilik; ákimsymaq. Бірақ анықтауыштық қатынас сақталған кҥрделі
сҿздер бҿлек жазылады: ashyq hat, qyzmettik hat.

tapsyrma. Eki baǵandaǵy sózderdі ózara sáıkestendіrіp, kúrdelі sóz qura yz.

Aqyn aralyq

Ataq jandy
E bek
Ádebıet qumar
jaı

Á e tan

17

Halyq aqy

tapsyrma. Durys jazylǵan sózdi belgile iz.
Мекемаралық \\мекемеаралық\\мекеме аралық; кереге қап \\керегеғап
\\керегеқап;
Ҽңгімеғҧмар \\ҽңгіме қҧмар \\ҽңгімеқҧмар; қора-жай \\ қоражай \\ қоражай; мал-
жай \\ мал жай \\ малжай

tapsyrma. Berіlgen sózderdі ja a álіpbımen jazy yz.
Сҥт//ақы
Қалам//ақы
Еңбек//ақы
Пҽтер//ақы
tapsyrma. Sóılemderdі oqyp, «hat» sy ary arqyly jasalǵan kúrdelі sózderdі taby yz.
Bіrge jáne bólek jazyl ájderіn anyqta yz.

Uıymdyq-ókilettik qujattardy kóp kezdesetin túrine anyqtama-aqparattyq qujattar
jatady. Olar: hat, jedelhat, telefonhat, túsinikteme, málimhat, akt, anyqtama jáne t.b.
qyzmettik hattar. Bul qujattardy barlyǵy aqparat ber maqsatynda jazylady jáne
uıymdyq basqar dy qandaı da bir áreketpen ushtastyrady, keıde belgili bir oqıǵany,
faktini, is-áreketti belgileıdi, baıandaıdy. Hat, jedelhat, telefonhattar arqyly
mekemeler arasynda aqparat almas y bolady, usynystar aıtylyp, aldyn ala kelisimder
jasalady, mekeme basqa birlestiktermen resmı baılanys jasaıdy.

tapsyrma. S ret boıynsha kúrdeli ata lardy ta yp, jasal jolyn talda yz.

tapsyrma. Eki baǵandaǵy sózderdi birge jáne defıs arqyly jazyl yn túsindiri iz.

shıpajaı hal-jaı

jylyjaı mán-jaı

á ejaı turmys-jaı

saıajaı úı-jaı

tapsyrma. Sóılemderdi orfoepıalyq normaǵa saı oqy yz. «Tan » sy ary arqyly
jasalǵan kúrdeli sózderdi talda yz.
Abaıtan páni barlyq synyptarǵa engizildi. Alashtan ǵylymı ortalyǵy alash
arystaryny mol murasyn zertte ge úlken úles qosyp keledi. Ádebıettan ǵylymı sóz
ónerini qyr-syryn zertteıdi. Bul monografıa á zovtan ǵylymyna qosylǵan úlken
úles boldy. Oq shylar dúnıetan páni boıynsha synaq tapsyrdy. Qoǵamtan jáne
jaratylystan pánderi oq shyny úlken ómirge daıyndaıdy. Jyl saıyn dástúrli

18

shoqantan , maǵjantan ekspedısıalary uıymdastyrylady. Jas ǵalymny kınotan ,
ónertan , teatrtan salalaryna qosqan úlesi zor. Mektepterde ólketan komponenti
boıynsha arnaıy k rstar uıymdastyrylady.

8. tapsyrma. Berilgen sózderdi latyn álipbıimen jazy yz.
алғысхат
баянхат
жеделхат
ықтиярхат
келісімхат
қолдаухат

МАҒЫНАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР АРҚЫЛЫ БІРГЕ ЖАЗЫЛАТЫН

СӨЗДЕРДІҢ ЕМЛЕСІ

tapsyrma. Sózderdі oqy yz. Qaısysy bіrge, qaısysy bólek jazylatynyn anyqtap,

sebebіn túsіndіrі іz.

sary maı b ryl saqal aq sa saq qatty taıǵaq aq kó il

to maı aq saqal uzyn sa saq kók taıǵaq aq kóılek

tapsyrma. Berіlgen ata lardy anyqtamalarymen sáıkestendіrі іz.

1. Oramanan A. Júk astyna qoıatyn tórt aıaqty aǵashtan jasalǵan buıym.

2. Taskómir В. Ýaqytsha mekende úshin jerden qazylyp, tóbesi jabylǵan

baspana nemese urys dalasy daǵy áskerlerdi aqytsha baspanasy.

3. Jertóle С. Et, kartop, pıaz, sábiz salyp, orap, b ǵa pisiretin taǵam.

4. Júkaıaq D. Jerden ke leı qazylyp alynatyn otyn.

5. Jertóle E. Batpaqty jerlerde bolatyn oty dyqzat, torf.

tapsyrma. Sózderdі oqyp, jasal jolyn túsіndіrі іz.
Kempira yz, botagóz, ıtmuryn, káriqyz, kúısandyq, kúıtabaq, qazanshu qyr,
shildeqo yz, túıeta yq, ekiqabat, kempirqosaq, shıkizat.

tapsyrma. Sózderdі emlege sáıkes ekі baǵanǵa bólіp jazy yz.

Birge jazylatyn sózder Bólek jazylatyn sózder

Jer tóle

Jer asty
Jumsaq tósek
Qus tósek
Qonaq úı
Úlken úı
Tátti nan

Orama nan
Tas kómir
Ystyq kómir

19

Úlken qoıma
Jer qoıma

tapsyrma. S rettegi zattardy ata laryn jazy yz.

tapsyrma. S retke qarap, ata lardy jalpy maǵynadaǵy sy aryn tolyqtyryp jazy yz.

Úlgi:1. Qosa yz (myltyq).

Qosa yz ( ) 4. Ege quiryq ( ) 7. Buza tis ( )

Kókserke ( ) 5. Qosaıaq ( ) 8. Jelaiaq ( )

Kókjal ( ) 6. Qoshqarmúıіz ( ) 9. Aıyrquıryq ( ).

1

tapsyrma. Sózderdi birge ne bólek jazyl yn anyqtap, bos baǵanǵa jazy yz.
Kók / ba yr
As / úı
Qol / bala
Tor / qapshyq
Qos / aǵasy
Qol / óner
Júk / aıaq
Qonaq / asy
Qara / shirik

20

КІРІККЕН СӨЗДЕР ҚҰРАМЫ МЕН БЕЛГІЛЕРІ
tapsyrma. S retterge qarap, kúrdeli ata dy taby yz. Jasal jolyn túsindiri iz.

ЕРЕЖЕ

§102. Біріккен жҽне кіріккен сҿздер буын жігімен тасымалданады: de-malys,
dema-lys (dem-alys емес); kó-goraı, kógo-raı (kóg-oraı емес).

tapsyrma. Kirikken sózderdi b ynǵa bólip oqy yz.

Bıyl, búgin, belbe , bel ar, bilezik, qolǵap, seksen, toqsan, túregel, áper, óıt, búıt,

belba , báısheshek, ash das, óıtkeni, sóıtip, bárekeldi, áper, túregel, ala ǵasar,

alage im, jelǵabyz, jalma yz, salpa yz, ıtarshy, báıterek, ta erte , ájeptá ir, qaıyn,

aǵaıyn, demalys, kógoraı.

tapsyrma. Baǵandardaǵy sózderdi sáıkestendiri iz, ja a álіpbımen jazy yz.

1) алдыңгҥні a) олай деу Aldy gúni - aldy ǵy kúni

2) болғасын á) болған соң

3) ендігҽрі b) не қылып

4) ҽкету d) бҧлай ету

5) бҥйту e) қара ала қҧс

6) ҿйдеу f) алмақсың ба

7) ҿйту g) олай ету

8) алмақпысың ǵ) алдыңғы кҥні

9) неғып h) алып кету

10) қарлығаш i) ендігіден ҽрі

tapsyrma. Qaramen jazylǵan sózderdi ornyna tıisti kirikken sózdi qoıyp, sóılemderdi

oqy yz.

Buny da satyp almaqsy ba? Aıtyp bolǵan so ne der eken degendeı a zyma qarady.

Aldy ǵy kúni bolǵan oqıǵa edi. Balalardy bárin alyp ket bul jerden! Ún-túnsiz ne

qylyp otyrsy ? Endigiden ary qaıtalanbaıtyn bolsyn! Bulaı (etip) otyra bergen bizge

jaraspas. Túne gi kúni bolǵan oqıǵa jurtty áli esinde.

tapsyrma. Durys jazylǵan sózderdі anyqtap, jazyl sebebin aıty yz.

алты атар алтатар алтыатар

жаздыгҥні жаздыкҥні жазды кҥні

келісап келсап келі сап

қолқанат қол қанат қолғанат

tapsyrma. Durys jazylǵan sózdi belgile iz.
Сары май \\ сармай \\ сарымай; алааяқ \\ алаяқ \\ала аяқ; сары ауру \\ сарауру \\
са- рауру, ҿлара \\ ҿлі ара\\ ҿліара, сары кідір \\ сарыгідір\\ саргідір, алағаншық
боран \\ ала қаншық боран \\ алақаншық боран.
tapsyrma. Durys jazylǵan sózderdi belgilep, sebebin túsindiri iz.

21

қыргҥйек қыр кҥйек кҿк орай
кҿк ҿніс кҿгҿніс олай ет
шек ара шегара жаздың кҥні
Нҧркелді Нҧргелді тоғыз он
кҿл-кҿсір кҿлгҿсір ҿмір ҧзақ

КҮРДЕЛІ СӨЗ БЕН БІРІККЕН СӨЗДІҢ

АРАЖІГІН АЖЫРАТУ ТӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ ЕМЛЕСІ

tapsyrma. Sózderdi ja a álіpbımen jazy yz. Birge ne bólek jaz y yzdy sebebin

túsindiri iz.

Қара/шай, сары/май, ат/қора, ас/қасық, бас/сҥйек, жалаң/аяқ, тоқ/ішек, ақ/қҧман,

жез/ қҧман, шойын/қҧман, аяқ/киім, бас/киім, іш/киім, сырт/киім.

tapsyrma. Sózderdi leksıkalyq maǵynalaryn oqyp, birge/bólek jazyl sebebin

túsindiri iz.

1. AǴASH INE Qap, qanarlardy a zyn tig úshin qoldanylatyn, aǵashtan

jasalǵan j aldyz, teben.

2. AǴASHAIAQ Aǵashtan jasalǵan ydys.
3. AǴASHKÓMIR Aǵashtan jasalǵan protez.
Eki aıaqqa ta yp alatyn bıle ge bolatyn syryq, qada.

Aǵashty shala janǵan, otynǵa paıdalanatyn bóligi.

4. AǴASHTARAQ 1. Atty quıryqjalyn taraıtyn qural.
5. AIRAN KÓJE Tary, bıdaı, kúrish, arpa jarmalarynan qaınatylǵan kójege aıran
qosylǵan túri.
6. AISYRǴA Syrǵany aı sıaqty etip jasalatyn túri.
7. AQBALSHYQ Úı qabyrǵasyn sylaıtyn aqshyl balshyq túri.
8. AQJAŃBYR Uzaq ja atyn ja yn.

tapsyrma. Bólek jazylatyn kúrdeli sóz ben birikken sózdi emlesin anyqta dy
joldaryn jazy yz.

Kúrdeli sóz bólek jazylady, eger: Kúrdeli sóz birge jazylady, eger:

- Sy arlary jeke suraqqa ja ap berse; - Sy arlary t ra maǵynasynan a ytqysa;

-

-

-

АҢ, ҚҰС, ӨСІМДІКТЕРДІҢ КҮРДЕЛІ АТАУЛАРЫНЫҢ ЕМЛЕСІН
МЕҢГЕРТУ ТӘСІЛДЕРІ

ЕРЕЖЕ
§35. Бірінші сыңары aq, qara, sary, kók, qyzyl, ala, boz тҽрізді тҥс атауларымен
келетін бота- никалық, зоологиялық терминдер бірге жазылады: aqıyq (қҧс),

22

aqshabaq (балық); qaraqus, qaraaǵash (ҿс.); saryandyz (ҿс.), sarygúl; kókqutan
(қҧс), kókbasshóp (ҿс.); qyzylqasqyr (аң), qyzylbıdaı; alabuǵa (балық), alabulbul
(қҧс); bozbetege (ҿс.), boztorǵaı. Ҥш қҧрамнан тҧратын ботаникалық,
зоологиялық атаулардың алдыңғы екі сыңары бірігіп жазылады: aqbas sıyr,

sarybas jylan.
ЕРЕЖЕ
§37. Eкінші сыңары shóp, gúl, tiken, japyraq, tamyr, qus, balyq, qurt, jıdek, jemis,
qat сҿздерімен келетін ботаникалық атаулар бірге жазылады: emenshóp,
qo yra shóp; kúımesgúl, qaltagúl; sortiken, shaǵyrtiken; túımejapyraq, sútjapyraq;
altyntamyr, beltamyr; totyqus, kókqus; taraqbalyq, qylyshbalyq; qaraqurt, bósirqurt;
qyzyljıdek, ıtjıdek; tamyrjemis, torjemis; qaraqat, qyzylqat.

tapsyrma. S rettegі zat ata laryn ja a álіpbımen jazy yz. Bolek ne bіrge jazyl yn
túsіndіrі іz.

tapsyrma. Sózderdi jazyl yn emle erejesini qaı tara larymen túsindir ge bolatynyn

anyqta yz.

Kúrdeli ata lar Emle erejesini tara y

túıejapyraq

sa yra qulaq

taıtuıaq

qaraqus

shubar at

qyzylbalyq

bozingen

aqjol
qyzylala sıyr
qyzyljıdek

3. tapsyrma. Sózdikterdi paıdalanyp, qus sózimen keletin zoologıalyq ata lardy
jazy yz. Birge jazyl sebebin túsindiri iz.
Аq

Qara

Sary

Qyzyl

Ala

Boz

23

tapsyrma. J san ata laryn túsindirme sózdikterdi paıdalana otyryp, birge ne bólek

jazyp shyǵy yz.

тамыр // жусан бір // жылдық // жусан

қҧм // жусан дҽрмене // жусан

боз // жусан ірі // гҥлді // жусан

ақ // жусан мҧз // жусан

кесте // жусан арқар // жусан

шырмауық // жусан талшық // жусан

қара // жусан тықыр // жусан

тау // жусан ақ // бас // жусан

ащы // жусан теңіз // жағалық // жусан

жазық // жусан қой // жусан

бҿрте // жусан іле // жусан

биік// жусан ермен // жусан

tapsyrma. Qandaı sóz qurastyr ǵa bolady? Sózderdi ja a ҽліпбимен jazy yz.
қааторай
кереқҧақ
блқаағай
ара қара
таңшмшық
сҧ тықан
жҧмырбас ксітке
қарааныз
атқҧақ

tapsyrma. Sózderdi durys nusqasyn jazy yz.
қара қарға / қарақарға
ақаю / ақ аю
ақиық / ақ иық (қҧс)
қара ағаш / қараағаш
итбҥлдірген / ит бҥлдірген
сҧр жылан / сҧржылан
ақбас сиыр / ақ бас сиыр
ат қҧлақ / атқҧлақ (ҿс.)
алабҧға / ала бҧға (балық)
тау теке / таутеке

tapsyrma. S retке qarap, kúrdeli ata мен jazy yz. Emle boıynsha durystyǵyn
tekseri iz.

24

tapsyrma. Sóılemdegi qate jazylǵan sózderdі túzetip, ja a álіpbımen jazyp shyǵy yz.
Жайық ҿзенінің аңғарында тарбақа, орман бақасы жҽне бҧлдырық, сҧр кекілік,
тырна, боз торғай кездеседі. Балқаш, Сасықкҿл жҽне тағы басқа кҿлдердің
жағалауындағы қалың қамыс арасында бір қазан, жалбағай, ақ қҧтан, кҿк қҧтан,
қарақаз, шағала бар.

ЛЕКСИКАЛАНҒАН ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДІҢ БІРГЕ ТАҢБАЛАНУ
СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДЕН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ

ЕРЕЖЕ
§38. Кҥрделі сҿзге айналған фразеологизмдер бірге жазылады: aqsaqal, aqsúıek,
aqnıet, aqnıettik, aqkó il, aqkó ildilik; kóshbasshy, dúnıeqo yzdan , erjúrek,
erjúrektik, janpıda, janpıdalyq, ataqonys; basqos , atsalys , atústi, atústilik.

ЕРЕЖЕ
§29. Идиомалық, фразалық тіркестердегі ҽрбір сҿз бҿлек жазылады: qas batyr,
shynjyr balaq, shubar tós, shıki ókpe, qara ter, ıek artty, bas tartty, bet burdy, ıin tires.
Бірақ атау сҿздің орнына жҥретін лексикаланған тіркестер бірге жазылады:
basqos , atsalys , aqkó il (§38-ді қараңыз).
tapsyrma. Tómendegi sózderdi bólek ne birge jazylatynyn anyqtap, ja a álipbımen
jazy yz.
Sebebin túsindiri iz.
Сыңар жақ кҿзқарас, зар жақ адам, қу жақ жігіт, оң жақта (этн.) отырып қалу,
бір жақ болу, ашаң жҥзді, ашық жҥзді, жҧбау жҥзді, иман жҥзді.

tapsyrma. Berіlgen sózderdі іshіnen birge jazylatyn turaqty tіrkesterdі ta yp, ja a
álіpbımen jazy yz.
Адал(адам), таң(қалды), дҽм(татты), тҧз-дҽмі(таусылды), ақ(ниет), қызыл(кҿз),
мҧз(ба- лақ), ат(кекілін) кесті, ит(жеккенге) айдау, бас(алмау), маңдайының
соры бес(елі); ала(а- уыз), ала(қол), ала(аяқ), бақ(талас), бақ(таластыру),
шаруа(басты), бой(кҥйездік), дҥни- е(қоңыз), қазан(бас), қауға(сақал),
кҿбік(ауыз), кҿк(айыл), сҿз(бҧйдалық), кҿк(беттену), киіз(бет), нем(кетті),
кісі(киік), қол(бала).

tapsyrma. Berіlgen sóılemderden bólek ne bіrge jazylatyn tіrkesterdі ta yp, durys
jazyl erejesіn túsіndіrі іz.
А ǵаnbаıdy áıelі bаlа(bаstylа ), sаlаq аdаm (B. Soqpаqbаev). Tаsqorǵаnnаn
kelіsіmen ózі de jumys(bаstylyqqа) sаlynyp, muny hаl-kúıіn nаzаrynаn tys

25

qаldyrǵаnynа ókіnіshtі bolаtyn (А. Bаıtаnаev). Mynа bаlа yz jumys іsteımіn deıdі,
álden shаr а(bаsty) bolsа, qаrаıyp qаlаdy ǵoı («Lenınshіl jаs»). О z ortаsynаn Аbаı
únemі etek(bаstyny), qаrа kúshtі, qаrsylyqty kóp kór men kú keshedі. ...Osyndаı
jıyndа úlkendіkіshіlі r lаrdy аtqаmіner аq(sаqаl)-qаrа(sаqаly) аrаlаsyp jаtty.
Аbаıdy аqmа dаıy keıde Qunаnbаı júrіsі bаıa lаsа, jol jorǵаsyn sаlаdy dа, sаry
jorǵа qаtty tаıpаlyp ketse, аmаlsyzdаn jele jóneledі (M. Á ezov).

АНЫҚТАУЫШТЫҚ ҚАТЫНАСТАҒЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ БӨЛЕК
ЖАЗЫЛУ СЕБЕПТЕРІ

ЕРЕЖЕ
§22. Анықтауыштық қатынастағы сҿз тіркестері бҿлек жазылады: altyn saǵat,
kıiz úı, bota kóz, qara shaı, maqta maıy, quraq kórpe.

ЕРЕЖЕ
§33. Екінші сыңары aralyq, qumar, jandy, tan , tanym, jaı, hat, aqy, ishilik, symaq
сияқты сҿздер- мен келген атаулар бірге жазылады: halyqaralyq; ataqqumar;
ultjandy; jaratylystan ; tiltanym; jylyjaı; ashyqhat (ashyqhat syıla ); zeınetaqy;
mekemeishilik; ákimsymaq. Бірақ анықтауыштық қатынас сақталған кҥрделі
сҿздер бҿлек жазылады: ashyq hat, qyzmettik hat.

tapsyrma. Juptyq jumys. Tirkes sy arlaryna suraq qoı arqyly bólek jazyl sebebin

ózara talqyla yzdar.

Ke órіs, аltyn juldyz, ádemі jаz , móldіr bulаq, qoı qorа, bıіk úı, túlkі tymаq, аshyq

аspаn.

tapsyrma. Eki baǵandaǵy sózderden kúrdeli sózder qurap jazy yz. Birge ne bólek

jazyl yn túsindiri iz.

І ІІ Birge jazylatyn sózder Bólek jazylatyn sózder

нағыз аяз

бал қарағай

тҿрт бҧрыш

қорқақ қоян

қара бидай

қиын жҧмыс

ҽр кім

кҥрке тауық

бас жҥлде

адал адам

кешкі уақыт

қос аяқ

кіндік бала

бір жолата

tapsyrma. Anyqta yshtyq qatynastaǵy sóz tirkesterin ta yp, ja a álіpbımen jazy yz.

26

Қара (қазан), еңбек (кҥн), шикі (зат), Qaraqazan,
сары (шымшық), ақ (жауын),
той (жабдығы), ат (арба), бет (орамал),
бас (бҽйге), жер (ҥй), ақ (бидай),
бел (омыртқа), ата (қаз), зейнет (ақы),
жол (азық), тас (жол), ақ (желкен), кҥре
(тамыр), ҥй (іші), қырық (аяқ),
ақ (бҿкен), қой (жусан), тҿрт (мезгіл).

tapsyrma. Sózderdi ekinshi sy aryn paıdalanyp, anyqta yshtyq qatynastaǵy sóz

tirkesin jasa yz.

беторамал kók oramal

аққайың

майшелпек

қылқобыз

қарабидай

ҽркім

қолхат

біржолата

ҥшбҧрыш

tapsyrma. Mátinnen tabıǵatty s rette úshin paıdalanylǵan sóz tirkesterin anyqtap,

olardy bólek jazyl sebebin túsindiri iz.

Jаzyqsyz sаry bıіk, kókshіl qonys, аq kódelі ádemі ólke múnаrlаdy... úzіlmeı,

qаtаımаı, bіr qаlyptаp jelpı soqqаn sаlqyn qo yr jel qаndаı rаhаt! Osy jеlmеn qulpyrа

tolqyp, s betіndegі jybyr qаǵyp, shаlqyp jаtqаn аl kúre kóde men sele dаlаlаry...

Dаlа emes, te іzderі qаndаı! Sol dаlаdаn kóz аlmаı, únsіz telmіrіp, uzаq-uzаq
qаrаıdy.

Muhtar Á ezov

КҮРДЕЛІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ЕМЛЕСІ
ЕРЕЖЕ
§25. Кҥрделі етістіктердің, есім жҽне еліктеуіш сҿздермен тіркескен қҧрама
етістіктердің ҽрбір сыңары бҿлек жазылады: baryp keldi, kele jatyr, jaza ber, kıip
júre ber, júgire jóneldi, bara almady, bara almaı qalyp edi, jyǵylyp qala jazdady;
qyzmet et , jumys jasa , mán ber , qol shapalaqta ; shap et , d ete tús , baj et , lap
qoı .
ЕРЕЖЕ
§27. da, de, ta, te шылаулы тіркестерімен келген кҥрделі сҿздер бҿлек жазылады:

bar da kel, aıt ta qoı, qara da tur, kir de shyq. Бірақ urda-jyq, asta-tók, da-sh
тҽрізді лексикаланған тірке- стер бірге ҽрі дефис арқылы жазылады.
ЕРЕЖЕ
§29. Идиомалық, фразалық тіркестердегі ҽрбір сҿз бҿлек жазылады: qas batyr,

27

baǵy jandy, ıek artty, bas tartty, bet burdy, qol jalǵady, qol ushyn berdi, ıin tires,
qyrǵı qabaq. Бірақ атау сҿздің орнына жҥретін лексикаланған тіркестер бірге
жазылады: basqos , atsalys , aqkó il (§38 қараңыз).
tapsyrma. Sózderdi quramy men maǵynasyna talda jasa yz.

2. tapsyrma. Mátindi oqy yz. Kúrdeli jáne qurama etistikterdi taby yz.
Esik syrtynan kelip-ketip jatqan adamdardy kúbіrlegen da ystary shyǵyp jatyr.
Ishke órimdeı jas jigit kirip kelgende bastyq basyn kóterip, jigitti basynan aɪaǵyna
deıin qarap shyqty. Jigit uɪalǵandaı, eki beti d ete qaldy. Bul jas jigit osy a yldy
aqsaqaly – Nyshanbaı ataıdy nemeresi bolatyn.
3. tapsyrma. Sózderdi jazyl yn emle erejesini qaı tara ymen túsindir ge bolatynyn
anyqta yz.
Ja a álіpbımen jazy yz.
айтып берді
оқып отыр
келе бер
жҥгіре жҿнелді
қызмет қылды
адам болды
жақсылық кҿрді
баж ете қалды
қаңқ етті
сарт ете тҥсті
tapsyrma. Berilgen sózderdi ishinen defıs arqyly jazylatyn kúrdelі qurandy
etіstіkterdі kóshіrіp jazy yz.
Ketip qaldy, bas sal , bas qos , kó il qos , bas qosty, aıtyp aıtpaı, uryp soqty, kirip
keldi, barǵan barmaǵany, keler kelmes, aıta sal, kórer kórmes, júrer júrmes, ta ǵaldy,
a ta boldy, aıtyp aıtyp, sóıleı sóıleı, kór de tur.
tapsyrma. Sózderdi emle boıynsha ja a álіpbımen jazy yz.
барып // келді
айтып // берді
оқып // кҿрді
біліп // жҥрді
ойлап // кҿрді
сезіп // отырды
кҥліп // отырды
tapsyrma. Sóılemderdi oqyp, qaramen jazylǵan sózderdi emlesin túsindiri iz.
Attar ábden tıtyqtap boldyrdy; jurt kózderine qum quıylyp, jelge qaraı júre almaı, ıt
zyqylary shyqty. Buryn tasbaqany da yly men qazanny kirisinde jolǵa shyqpa shy
edi.

28

Ol toı ótken kúnni erte ine shahardy shyǵa beris syrtyndaǵy o asha saraıǵa kóship
alǵan-dy.
Buıra jynys arasyndaǵy buǵylar men elikter sytylyp shyǵyp, ózenni arǵy betindegi
ulan-asyr ke jazyqqa qaraı lap qoıdy.
Sol eki arada ekinshi saqınany ortasyna túsken ja áskerini de kúl talqany shyqty.

КҮРДЕЛІ СЫН ЕСІМ, ҮСТЕУ ЖӘНЕ ЕСІМДІКТЕРДІҢ ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§24. Кҥрделі сын есімдердің ҽрбір сыңары бҿлек жазылады: аl qyzyl, qo yr ala,

qyzǵylt sary, qara ala, kók ala, qara kók, aq sur, qula qasqa, qula jıren, tory tóbel.

ЕРЕЖЕ
§43. Грамматикалық тҧлғалармен келген қос сҿздер дефис арқылы жазылады:
t radan- t ra, qoldy-qolyna, ózinen-ózi, qaraptan-qarap, bardy-joqty, azdy-kópti,

tekten-tekke, teginnen-tegin, qolma-qol, betpe-bet, kózbe-kóz, jolma-jol, barar-
barmas; bılep-tóstep, sharshap-shaldyǵyp, kórgen- túıgen, j yp-shaıyp, qyryp-joıyp,
jylap-e irep, ósip-ónip.

ЕРЕЖЕ
§34. Esh, ár, keı, bir, qaı, qaısy, álde сҿздерімен келген есімдік, сын есім, ҥстеулер
тҥбір тҧлға- лары ҿзгертілмей, бірге жазылады: eshkim; árkim; ártúrli; keıbir;
birde e; qaıbir; qaısybire ler; áldeqalaı.
Е с к е р т у. Ár, keı, bir, qaı, álde сҿздері зат есімдермен тіркескенде, бҿлек
жазылады: ár el; keı bala; bir jumys; qaı zaman; álde shyn, álde ótirik.

tapsyrma. Kúrdeli úste lerdі tynys belgisin qoıyp, durys jazy yz.

бірте/бірте кҥні/тҥні

кҥні/кеше жата/жастана

оқта/текте кҥн/ілгері

ала/жаздай бет/бетімен
анда/санда алдын/ала
таң/ата тектен/текке

кҥн/ҧзаққа бостан/босқа
жапа/тармағай қарадан/қарап

tapsyrma. Kúrdeli sózderdi durys jazyl sıpatyna qaraı toptastyry yz.

орта/азиялық ақ/ниеттік қҧла/қасқа қоңыр/ала

ақ//сҥйек кҿк/ала ақ/сақал ақ/кҿңіл

арам/пиғыл жер/жҥзілік ақ/ниет қара/кҿк

ал/қызыл ақ/сҧр қызғылт/сары қара/ала

tapsyrma. Toptyq jumys. Kúrdeli sózder qurastyry yz. Maǵynalaryn talqyla yz.

І ІІ І ІІ

al zaman bir qalaı

29

esh kim qo yr de e
qaı qyzyl álde ala

tapsyrma. Sózderdi normaǵa saı ja a álіpbımen jazy yz.
Ҽр/адам, ҽр/қайсы, кей/біреу, еш/бір, ҽлде/қашан, ҽр/қашан, кей/мҽселе,
ҽлде/бір, еш/ кім, кей/кездері, кей/нҽрсе, ҽлде/неше, еш/нҽрсе, кей/кҥн, ҽр/тҥрлі,
ҽр/алуан, еш/теңе, ҽр/дайым, ҽр/басқа, еш/оқытушы, ҽр/қилы, ҽлде/бір ҽр/жақты,
еш/қайда, ҽр/кез, ҽр/ҥй, ҽр/кҥнде, ҽр/кҥн, ҽр/кезең, ҽр/бір, ҽр/нҽрсе.

tapsyrma. Durys jazylǵan sózdi anyqtap, ja a álіpbımen jazy yz.

жаздыкҥні // жаздыгҥні

бірде-бір// бір де бір qaısybire ler

кҥнібҥгін// кҥні бҥгін

ҽлде кім// ҽлдекім

бҥрсігҥні// бҥрсікҥні

кҿгала// кҿк ала

ақ кҿңіл// ақкҿңіл

кҥн ілгері// кҥнілгері

алдын ала// алдын-ала

кҥнҧзаққа// кҥн ҧзаққа

tapsyrma. Juptyq jumys. Sózderden sura ly sóılemder qurap, ja a álipbımen jazy yz.

Kórshi iz ja ap jazsyn.

Турадан-тура, ҿзінен-ҿзі, қараптан-қарап, барды-жоқты, азды-кҿпті, тектен-
текке, тегін- нен-тегін, қолма-қол, бетпе-бет, кҿзбе-кҿз, жолма-жол.

ЫРҒАҚТЫҚ ТОП, КҮРДЕЛІ СӨЗДІ ҰЛАСТЫРЫП АЙТУ
ОРФОЭПИЯСЫ

tapsyrma. Berіlgen sózderden yrǵaqtyq top quraıtyn sózderdі terіp jazy dar. Olardy
aıtyl erekshelіkterіne mán berі іzder.
Qurmanbek, erte turyp, bizdi bul, kók ala, qulpyryp ketti, kele qaldy, Dosjan.

tapsyrma. Berіlgen yrǵaqtyq toptardy kóshіrіp jazy dar, olardy aıtyl y men
jazyl yndaǵy erekshelіkterdі anyqtap, a ytq sebepterіn túsіndіrі іz.
Tártipti qyz, aq beren, jazyp beripti, qyryq besinshi, kóz salaıyq, kók oramal, sala
almady, ne isteısı , eki qaıtara, úıdi qasynda

tapsyrma. Berіlgen sózderdі qatystyryp, yrǵaqtyq top qura yz. Olardy aıtyl men
jazyl yndaǵy erekshelіkterge mán berі іz.
Kól, aıtyp, bala, qala, ja a, kóz, ala, erte, jeldi.

tapsyrma. Mátіndegі sózderdі yrǵaqtyq toptarǵa bólі іz. Olardy aıtyl , jazyl
erekshelіkterіn eskerі іz.

30

Án salmaǵan kezinde júzi azyraq solǵyndap, áldeqandaı arman-ókinishterdi izi
shyǵa keledi. Án salǵanda jasaryp ketedi… Jeldi kún totyqusty ze gir kók ala
quıryǵyn qalaı qulpyrtar edi, bul ánge salǵanda Maırany da sy da sondaı qulpyryp
ketti (Ǵ.M).

tapsyrma. Aıtyl y men jazyl ynda erekshelіgі bar yrǵaqtyq toptardy taby yz.
Sebebіn túsіndіrі іz.
Qonaq úı, ómir boıy, qyryq bes, jetip qaly dar, jazyp alar, bar ǵoı, jaza almady, úıge
qaraı, jatyr eken, eski kıim, qara ala, shegir kóz, qaıtyp keldik, aqyl aıtty.

tapsyrma. Berіlgen óle joldarynda kezdesetіn yrǵaqtyq toptardy anyqta yz. Olardy
aıtyl , jazyl erekshelіkterіne talda jasa yz.
Arman qylyp jyraq jatqan betkeıdi, A yly nan uzap shyǵyp ket meıli. Qaraısy kep,
qaraısy kep, qaraısy , Kókjıekke kózi biraq jetpeıdi!
Ýaqyty dy á gimemen ut meıli, Uzaq sapar a yr mindet júkteıdi. Júresi kep, júresi
kep, júresi , Biraq dala oı sekildi bitpeıdi.
Qadyr Мyrzalıev
tapsyrma. Qazaq tіlіndegі yrǵaqtyq toptardy túrlerіne mysal keltіrі іz. Dálelde іz.

tapsyrma. Juptyq jumys. Mátindegi árbir sózden keıin kidiris jasap oqy yz.
Qıyndyqtardy kórshi izben talda yz.
Nege / ekenin / bilmeımin, bul / qyzdy / da syn / qubyltpaı, / bir / qalypty / tabıǵı /
bıazylyqpen
/ ótine / aıtqan / sózi / maǵan / buıryqtan / beter / áser / etti. Ja / tankimen / jekpe- /
jek / aıqas ǵa / ja apty / buıryq / bergen / komandır / sózin / ty daǵandaı, eki /

qolymdy / jambasyma
/ japsyra / ustap / tip- / tik / bola / qaldym / da, «qup / bolady» / degendeı / ıshara /
jasap, / aldymen / basymdy / ızep, / odan / so / e keıe / ıildim. Bul / aradaǵy / eki /

qımyldy / biri / artyq: / bas / ızegen / so / ıil di / qajeti / joq / edi. Biraq / men / ol
/ sátte / ne / qajet, ne / qajet

/ emes / ekenin / bilippin / be, sirá. Sodan / so / qaıtadan / ke demdi / kerip,

baqyraıyp, baqjıyp sebebin
/ qyzǵa / qarap, oqta / jutqandaı / tip- / tik / bop / sereıdim / de / qaldym.
Á.Nurshaıyqov.
tapsyrma. Yrǵaqtyq toptardy aıtyl y boıynsha jazy yz. А ytq lardy
túsindiri iz.

Yrǵaqtyq toptar Jazyl y Aıtyl y

тҽртіпті қыз

ақ берен

жазып беріпті

қырық бесінші

кҿз салайық

кҿк орамал

сала алмады

31

не істейсің
екі қайтара
ҥйдің қасында

ШЕТТІЛДІК СӨЗДЕРДІҢ ОРФОГРАФИЯЛАНУЫ

Э, Ё, Ц, Щ ӘРІПТЕРІ БАР СӨЗДЕРДІҢ ЖАҢА ЕМЛЕСІ ЖӘНЕ ОЛАРҒА
ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЖАЛҒАНУЫ

ЕРЕЖЕ
§81. э ҽрпі е ҽрпімен жазылады: element, elevator, poetıka, koefısıent.
tapsyrma. Qaramen jazylǵan sózderdі ja a álіpbımen jazy yz.
«Ескендір» – Абайдың поэмалық шығармасы. Ҽлемнің он тҿрт елі экватор
сызығында орналасқан. Баспадан лиро-эпостық жырлардың жинағы шықты.
Қазақстан тҽуелсіздік алғаннан кейін нарықтық экономикаға кҿшті.

ЕРЕЖЕ
§78. ѐ ҽрпі о ҽрпімен таңбаланады. Қосымша соңғы буынның ҥндесіміне сҽйкес
жалғана- ды: manоvr (-di , -i, -ge, -ler), br selоz (-di , -i, -ge, -der), aktór (-di , -i, -
ge, -ler), dırıjоr (-di , -i, -ge, -ler), rejısоr (-di , -i, -ge, -ler).
tapsyrma. Berіlgen sózderdі ja a álіpbımen jazyp, myna qosymshalardy tıіstіsіn
jalǵa yz:
-dy , -di , -ny , -ni , -ǵa, -ge, -lar, -ler.

Монтѐр, актѐр, шахтѐр, амѐба.
tapsyrma. Mátіndі oqy yz.
Alan Bóribaev – belgili dırıjór. Aktórlik óner – shabyt kúshin, qıal q atyn, erekshe
sezimdi talap etetin erekshe qabilet. Qaraǵandydaǵy «Abaı» shahtasyny shahtórleri
ózekti bastama kóterdi.
«Rahat» kondıter fabrıkasy lıkór qosylǵan shokolad kámpıtterin shyǵara bastady.

ЕРЕЖЕ
§79. ц ҽрпі жҽне сц ҽріп тіркесі s ҽрпі арқылы жазылады: sırk, sement, desımetr,
proporsıonal, kvars, korporasıa, abses, plebısıt.

tapsyrma. Kóp núktenі ornyna qajettі sózdі qoıyp, latyn árpіmen kóshіrіp jazy yz.
«Dá let» ..... balalar úıine qarjy a dardy. Kafedra ..... la azymyna konk rs
jarıalanady. Ja a .... satyp aldym. Búgin «Álıhan Bókeıhan» .... tusa keseri
uıymdastyryldy.
Қажетті сҿздер: энциклопедиясының, доценті, корпорациясы, мотоцикл.

32

tapsyrma. Bos orynǵa tıіstі árіptі qoıy yz.

s s
f nk...ia
medi...ina ts ss ts

ss

s ts s ts
pın...et konferen...ıa
ss ss

s ts s ts
ek...entrızm
...entner ss
ss

s ts S ts
…enarı polı…ıa
ss ss

ЕРЕЖЕ
§80. щ ҽрпі sһ ҽрпімен жазылады: chılıshe, praporshık, borsh, shı (тағам).

tapsyrma. Sóılemderdі oqy yz. Щ árpі bar sózderdі kóshіrіp jazy yz, talda yz.
E ashshy da – til, e tátti de – til. Ulym áskerı chılıshe bitirdi. Ashshy menen
tushshyny tatqan biler, alys penen jaqyndy jortqan biler. Qazir tis shetkasyny al an
túri satylady. Borsh, shı sıaqty orys halqyny ulttyq taǵamdaryn qaladaǵy tamaqtan
oryndaryny as mázirinen kezdestir ge bolady.

tapsyrma. Qate jazylǵan sózderdі kórsetі іz.

Ѵ – дҧрыс; X – қате.

ѴX ѴX

manevr shı

br selоz poetıka

aktıor borsh

amеba koefıtsent

dırıjоr plebısıt

sırk abses

sement senarı

detsımetr chılıсhe

proportsıonal praporshık

kvarts element

korporatsıa elevator

ımpıchment volonter

tapsyrma. Qosymsha durys jalǵanǵan sózderdі latyn árpіmen kóshіrіp jazy yz.

Чекқа, чектың, актҿрге, актҿрі, сэры, сэрлар, эпилогі, эпилогтен, этюдқа,

33

этюдтар, маэстромен, маэстроге, монтердің, монтерға, чартерлық, чартермен,
эпизодтық рҿл, муш- кетерлар, цирк жонглері, эстетикалық талғам, лицейдың
директоры, акционерлік қоғам, чехиялық тауар, плащтің жеңі, романның
эпилогі, конституциялық заң, прапорщиктар, цементтан қҧйылған, ҧлт элитасы,
чартерлік рейс, тренажерлық қҧрал-жабдық.

Ю, Я ӘРІПТЕРІ БАР СӨЗДЕРДІҢ ЖАҢА ЕМЛЕСІ ЖӘНЕ ОЛАРҒА
ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЖАЛҒАНУЫ

ЕРЕЖЕ
§82. ю ҽрпі ú ҽрпімен жазылады: parashút, glúkoza, búleten, fúchers, tútor,
konúnkt ra, konúnktıvıt. Қосымшалар соңғы буынның ҥндесіміне сҽйкес
жалғанады.
tapsyrma. Quramynda ю árpі kezdesetіn alty shettіldіk sózdі ja a álіpbımen jazy yz.

Ҥлгі: дебют – debút
Ю árpіnі shettіldіk sózderde jazyl yna nazar
a dary yz.
Qalaı jazyl yna nazar a dary yz.
Ne baıqady yz?
Oıy yzdy aıty yz.

tapsyrma. Berіlgen sózderdі qatesіz kóshіrіp jazyp,
ю árpіnі astyn syzy yz.

Рarashi t Ýrmala Absal t Prod ser
Debi t Gl koza
Li ks Val ta Sal t Si jet
B rokratıa Bi djet Kaı ta
B leten Ýpıter
Broshı ra Dzı do
Vol ntarızm
__ ___

tapsyrma. Latyn árіpterіmen jazy yz. Tıіstі qosymshany jalǵa yz.
Сюжет... желі, продюсер... орталық, сценарий автор..., валюта... қаржы,
бюджет... теңгерім, парашют спорт..., дебют... шара, турис... бюро.

ЕРЕЖЕ
§83. я ҽрпі а ҽрпімен жазылады: zarаd, knáz, razrád, grıláj. Қосымша §16
бойынша жалға- нады.
Е с к е р т у. и (ı) ҽрпінен кейін тҧрған я-ның орнына а жазылады: aksıa, alergıa,
hımıa, gımnazıa.
tapsyrma. Sózderdі ekіnshі baǵanǵa ja a álіpbımen jazy yz.

34

Биология, экология, энциклопедия, серия, роман-эпопея, наряд, заряд,
философия, филология, секция, идея, эрудиция, стратегия.

tapsyrma. Quramynda ю árpі kezdesetіn alty shettіldіk sózdі ja a álіpbımen jazy yz.

Ҥлгі: заряд – zarád jazyl yna nazar наряд князь
Ю árpіnі shettіldіk sózderde
a dary yz. гимназия
Qalaı jazyl yna nazar a dary yz.
Ne baıqady yz? taıyaz
Oıy yzdy aıty yz. taıáz
taıaz
tapsyrma. Sózderdі durys nusqasyn belgіle іz, strategıa
strategıá
ja aby yzdy túsіndіrі іz. strátegııa
ıahta
jarııalanym ııahta
ıáhta
жарияланым jarıalanym таяз Iákovlev
Iakovlev
jarıaalanym Iakovlef
aıá lym
Iıalta aııa lym
aıa lym
ялта Ialyta стратегия

қария Ialta яхта
юстиция qarıa Яковлев
заряд karııa аяулым
qarııa
ı sttsııa

sttsıa
ı stısıa
zarıad
zarád

zarad

tapsyrma. Ja a álіpbımen jazy yz. Úlgі boıynsha qosymsha jalǵa yz, túsіndіrі іz.
Ҥлгі: сҿз + тҽуелдік жалғау + септік жалғау
Грильяж, биология, куҽ, экология, энциклопедия, серия, разряд, роман-эпопея,
наряд, за- ряд, гимназия, филология, секция, идея, кҥмҽн, эрудиция, акция.
tapsyrma. Durys jazylǵan sózderdі astyn syzy yz. Ta da y yzdy túsіndіrі іz.
Razrády – razrádi; zarádyna – zarádine; ak m látorǵa – ak m látorge; ıdeıasyn –
ıdeıasin; serıalyq – serıalik; grılájdy – grılájdi; knázimen – knázymen; ensıklopedıany
– ensıklopedıani; narádty – narádti.

tapsyrma. Quramynda á, ıa árіpterі kezdesetіn shettіldіk sózderdі jazy yz.
Kórshі іzben bіr- bіrі іzdі jumysy yzdy tekserі іz.

35

Ь, Ъ ТАҢБАЛАРЫ БАР СӨЗДЕРДІҢ ЖАҢА ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§84. Жіңішкелік белгісі (ь) бар буынға жіңішке дауыстылардың ҽрпі жазылады,
қосым- шалар тҥбірдің соңғы буынына ҥндесіп жалғанады: аlkogól (-di , -i, -ge,
-der), аnsámbl (-di , -i, -ge, -der), asfált (-ti , -i, -qa, -ta), álbatros (-ty , -y, -qa, -tar),
álbom (-ny , -y, -ǵa, -dar), álfa (-ny , -ǵa), álmanah (-ty , -y, -qa, -tar), álpınıs (-ti , -
i, -ke, -ter), ált (-ti , -i, -ke), álternatıv (-ti , -i, -ke, -ter), áltron (-ny , -y, -ǵa, -dar),
bálzam (-ny , -y, -ǵa, -dar), batalón (-ni , -i, -ge, -der), búldog (-ty , -y, -qa, -tar),
búldozer (-di , -i, -ge, -ler), dúbl (-di , -i, -ge, -der), gólf (-ti , -i, -ke, -ter), gаstról (-
di , -i, -ge, -der), kúlt (-ti , -i, -ke), kоbált (-ti , -i, -qa, -tar), kоról (-di , -i, -ge, -der),
medalón (-ni , -i, -ge, -der), múltfılm (-ni , -i, -ge, -der), ós (-ti , -i, -ke, -ter), pálma
(-ny , -sy, -ǵa, -lar), parоl (-di , -i, -ge, -der), púlt (-ti , -i, -ke, -ter), roıál (-di , -i, -
ǵa, -dаr), rúbl (-di , -i, -ge, -der), sırkúl (-di , -i, -ge, -der), váls (-ti , -i, -qa, -tar),
vestıbúl (-di , -i, -ge, -der), vólfram (-ny , -y, -ǵa, -dar), vólt (-ti , -i, -ke), fakúltet (-
ti , -i, -ke, -ter), festıvál (-di , -i, -ǵa, -dаr), fólklor (-dy , -y, -ǵa, -lar).
Е с к е р т у. Жіңішкелік белгісі (ь) тҧрған буында e, ı ҽріптері болса, бҧл белгі
ескерілмей- ді: akvarel (-di , -i, -ge, -der), artıkl (-di , -i, -ge, -der), atele (-ni , -si, -
ge, -ler), barelef (-ti , -i, -ke, -ter), barer (-di , -i, -ge, -ler), gelmınt (-ti , -i, -ke, -ter),
kegl (-di , -i, -ge, -der), kelt (-ti , -i, -ke, -ter), lager (-di , -i, -ge, -ler), premer (-di ,
-i, -ge, -ler), premera (-ny , -ǵa, -lar), relef (-ti , -i, -ke, -ter), shıfoner (-di , -i, -ge, -
ler), stıl (-di , -i, -ge, -der), fılm (-ni , -i, -ge, -der).

ЕРЕЖЕ
§85. Айыру белгісі (ъ) ескерілмей жазылады, қосымшалар соңғы буын
ҥндесіміне сҽйкес жалғанады: konúnkt ra, konúnktıvıt, s bekt, оbekt.

tapsyrma. Sózderdі jazyl yna nazar a dary yz. Ne baıqady yz? Kórshі іzben ózara
talqyla yz.
Альманах – álmanah; король – kоról; мультфильм – múltfılm; вальс – váls;
фольклор – fólklor; артикль – artıkl; премьера – premera; стиль – stıl;
конъюнктура – konúnkt ra; субъект – s bekt; объект – оbekt.

tapsyrma. Tómende berіlgen shettіldіk sózderdі erejege saı ja a álіpbımen jazy yz.
Асфальт, альбом, бульдозер, вальс, вольфрам, факультет, пульт, ансамбль,
фольклор, гольф, батальон.

tapsyrma. Sózderge jalǵanǵan qosymshalardy durys/burystyǵyn anyqtap, belgіle іz.

Ja aby yzdy túsіndіrі іz.

Мысалдар Дҧрыс Бҧрыс

vestıbúl (-di , -i)

vestıbúl (-ǵa, -dar)

ós(-ty , -y)

ós(-ke, -ter)

álfa (-ny , -sy)

36

álfa (-dе, -ler)
roıál (-di , -i)
roıál (-ǵa, -dаr)
parоl (-ge, -der)
parоl (-dy , -y)
kоbált (-qa, -tar)
kоbált (-ti , -i)

tapsyrma. Tómende berіlgen shettіldіk sózderdі erejege saı ja a álіpbımen jazy yz.
Ателье, стиль, мультфильм, медальон, артикль, лагерь, шифоньер.

tapsyrma. Qatesі bar sózderdі ta yp, durys nusqasyn jazy yz.

kоról bárelef

premer kegl
párоl volt

tapsyrma. Berіlgen shettіldіk sózderdі erejege saı ja a álіpbımen jazy yz.
Асфальт, мультфильм, лагерь, альбом, бульдозер, ателье, стиль, шифоньер,
вальс, воль- фрам, медальон, артикль, факультет, пульт, ансамбль, фольклор,
гольф, батальон, князь, адъютант, конъюнктура, фельдъегерь, адъектив,
конъюнктивит.

tapsyrma. Kóp núktenі ornyna tıіstі qosymshalardy jalǵa yz.
álpınıs + ... (ілік септігі)
sırkúl + ... (тҽуелдік жалғауының І жағы) ós + ... (кҿптік жалғауы)
púlt + ... (барыс септігі)
gаstról + ... (тҽуелдік жалғауының ІІІ жағы) álbatros + ... (кҿптік жалғауы)
álternatıv + ... (сын есім тудырушы жҧрнақ) konúnkt ra + ... (тҽуелдік
жалғауының ІІІ жағы) feldeger + ... (сын есім тудырушы жҧрнақ)

tapsyrma. Kestede jasyrynǵan sózderdі ta yp, jazy yz. Kórshі іzben jarysy yz.

al t f par оl áva

s gól a f ı хl хt

f ххbl pı nı s ve

á n s á mх l k s t ó l

l o s l b o mú a ı l e

t ma z l l t l g l t х

Жасырынған сҿздер

37

Һ-МЕН ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕРДІҢ ЖАҢА ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§93. p, h ҽріптеріне аяқталған шеттілдік сҿздерге тҽуелдік жалғауы жалған-
ғанда, p, h ҽріптері ҧяңданбайды жҽне һ ҽрпінен кейін қосымшалар жуан жалға-
нады: seh (-ty , -y, -qa, -tar), sheıh (-ty , -y, -qa, -tar), shtrıh (-ty , -y, -qa, -tar).

tapsyrma. һ árpіnі astyn syzy yz.
Ahyla , hile , máshhúr, ollahı, bahadúr, bahar, ga har, ja har, jahan, jıhaz,
jıhanger, ıllahı, qahar, qaharman, shahar, hımıa, hal, han, hosh (ıis), hal-ah al, habar,
hantalapaı, halyq, hat, halyq.
tapsyrma. Sózderdі ja a álіpbımen jazy yz.
Оллаһи, хан, баһадҥр, баһар, крахмал, архетип, қолхат, мазхаб, махаббат,

механик, мехнат, мҧхит, рух, руханият, шейх, сахаба, сахна, цех, саяхат, тарих,

шахтер, штрих, шаһар.
tapsyrma. Sózderdі tıіstі qosymshalaryn taby yz.

seh -ke, -qa, -ti , -ty

mehanık -ke, -qa, -ti , -ty
sheıh -ti , -ty , -tar, -ter

shtrıh -qa, -ke, -ti , -ty

muhıt -tar, -ter, -y, -i
rh -y, -i, -qa, -ke

krahmal -dy, -di, -ge, -ǵa

sahna -ny, -ni, -sy, -si
saıahat -shyl, -shil, -i, -y

seh -i, -y, -ke, -qa

mahabbat -ym, -im, -ty , -ti

sahaba -lar, -ler, -ny, -ni

tapsyrma. Kóp núktenі ornyna tıіstі sózderdі qoıyp, sózdі ja a álіpbımen jazy yz.

................ joǵary adamdary bar qoǵam ǵana joǵary damyǵan mádenıet jasaı alady.

Birikken Arab Ámirlikterini ................. Ma ǵysta ǵa keldi. Adamǵa mahabbatsyz

ómir súr óte qıyn........................ beıne, negizinen, aktórdi qımyl-qozǵalysy men
áreketi arqyly jasalady. Ǵalymdar dúnıejúzilik ................ shar ashylyqta paıdalan

t raly joba ázirledi. ....................... kondıter ónimderin daıynda úshin jıi qoldanady.

Saryarqa tórindegi kenshiler ........ mereıtoıy atap ótildi.
Қажетті сҿздер: шейхы, сахналық, руханилығы, крахмалды, мҧхитты, цехына,
қолхат- тар, жиһаз, шаһарының.
tapsyrma. Durys jazylǵan sózderdі astyn syzy yz. Ta da y yzdy túsіndіrі іz.
Bahadúrler – bahadúrlar, bahardi – bahardy, ga hardi – ga hardy , shtrıhymen –
shtrıhimen, jahandik – jahandyq, jıhazy – jıhazi, jıhangerdi – jıhangerdy ,
mehanıkke – mehanıkka, sheıhi
sheıhy, qaharly - qaharli, qaharmany – qaharmani, shaharymen – shaharimen,
arhetıpinen – arhetıpynan, ah alynan – ah alinen, muhıtyn – muhıtin.

tapsyrma. 1. Quramynda һ árpі bar 5 kіrme sóz jazy yz.

Quramynda һ árpі bar 5 shettіldіk sóz jazy yz

Kórshі іzben bіr-bіrі іzdі jumysy yzdy tekserі іz.

38

СС, ММ, ЛЛ, ТТ, ФФ, НН, ББ, РР, ПП, ГГ, ДД, КК, УУ
ҚОСАР ДАУЫССЫЗДАРМЕН КЕЛГЕН СӨЗДЕРДІҢ ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§94. Сҿз соңындағы қайталанған қосар ҽріптің біреуі тҥсіріледі: klas (-ty , -y, -
qa, -tar), hol (-dy , -y, -ǵa, -dar), bal (-dy , -y, -ǵa,-dar).
tapsyrma. Oqy yz. Ne baıqady yz? Oıy yzdy aıty yz.
Bal, klas, fın, kros, stres, hol, vat, kongres, kompres.
ЕРЕЖЕ
§89. Сҿз ортасындағы қайталама сс, мм, лл, тт, фф, нн, бб, рр, пп, гг, дд, кк, уу
дыбыста- рын білдіретін ҽріптердің бірі тҥсіріліп жазылады: patıson, komısar,
resor, profesor, prosesor, asonans, dısonans, dısıdent; gramatıka, kom na, ım nogen,
ımıgrant, mamologıa, sımetrıa, amıak, anagram; metal rgıa, elıps.
Е с к е р т у. Сҿз мағынасына ҽсер ететін жағдайда, сондай-ақ ҿлшем бірлік
атауларында қайталама дыбыстар сақталып жазылады: netto, dollar, massa,
tonna, mıllıon, mıllımetr.

§90. -ий-мен аяқталған сҿздердің соңында бір ғана ı ҽрпі жазылады: kalı,
alúmını, natrı, kafeterı, realı
tapsyrma. Sózderdі kóshіrіp jazy yz. Sebebin túsindiri iz.
Komısar, resor, profesor, prosesor, asonans, dısonans, dısıdent, gramatıka, ımıgrant,
kalı, alúmını, natrı, sımetrıa, amıak, metal rgıa.
tapsyrma. Ja a emle boıynsha qate jazylǵan sózderdі anyqta yz.
Trıler, alofon, troleıb s; kottej, attestat, afekt, affrıkat, t nel, anneksıa, baner, tenıs,
konnotat, abbrevıat ra, gıbon, balada, kafeterıı, kassa, mıssıa, presa, ese, realı,
korespondent, pop rı, korrektor, ıppodrom, oponent, aka nt, akkord, akredıtte ,
vak m, assıstent, apelásıa, asortı, basseın, dıssertasıa, barıı, hol, sıllab s, kollokvı m,
ıntelekt, allofon, trolleıb s, al zıa, atraksıon, attestat, s fıks, koeffısent, aneksıa,
anotasıa, banner, ınovasıa, akkredıtasıa.
tapsyrma. Qaıtalama dybystar saqtalyp jazylatyn sózderdі anyqta yz, sebebіn
aıty yz.
Netto, afekt, esse, mass-medıa, afrıkat, koefısent, t nel, vanna, aneksıa, b dda,
anotasıa, baner, tenıs, massa, konotat, abrevıat ra, ballada, gıbon, korespondent,
dollar, pop rı, korektor, korozıa, aparat ra, tr ppa, tonna, aplıkasıa.
tapsyrma. Jaqshadaǵy sózderdі ja a álіpbımen jazyp, mátіndі kóshіrі іz.
Qurmetti (профессорлар) men oqyt shylar, st dentter men áriptester! Bıyl

nıversıtetimizde (диссертациялық) ke es quryldy. Ýnıversitetti ǵylymı mamandar
(аппараты) ke eıdi. Sarapshy (оппонеттер) sheteldik ǵalymdar boldy. Endi

nıversıtet oqyt shylary (комиссия) arqyly qabyldanady.

39

ҚАТАР КЕЛГЕН ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ЕМЛЕСІ
ТЧ, ДЖ, СТ, СТЬ, ИЙ, НГ ӘРІП ТІРКЕСТЕРІ БАР СӨЗДЕРДІҢ ЖАҢА

ЕМЛЕСІ
ЕРЕЖЕ
§86. -тч ҽріп тіркесімен аяқталатын сҿздердегі т ҽрпі тҥсіріліп жазылады: skech,

mach, skoch.

ЕРЕЖЕ
§87. -дж ҽріп тіркесі бар сҿздерде д ҽрпі тҥсіріліп, қосымшалар ҥндестік заңы
бойынша жазылады: jınsі (-nі , -sі, -ge, -ler), jentlmen (-ni , -i, -ge, -der), menejer
(-di , -i, -ge, -ler), kolej (-di , -i, -ge, -der). Бірақ búdjet, lodjy болып жазылады.
tapsyrma. Berіlgen sózderdі emlege sáıkes ja a álіpbımen jazy yz.

Скетч, матч, скотч, менеджер, лоджия, пиджак, джиу-джитсу, бюджет, джип.

ЕРЕЖЕ
§90. -ий-мен аяқталған сҿздердің соңында бір ғана ı ҽрпі жазылады: kalı,
alúmını, kafeterı.

ЕРЕЖЕ
§92. -cт, -сть ҽріп тіркестерімен біткен сҿздердің соңғысы (лары) тҥсіріліп
жазылады, қосымшалар ҥндестік заңына сҽйкес жалғанады: ekonomıs (-ti , -i, -
ke, -ter), kom nıs (-ti , -i, -ke, -ter), manıfes (-ti , -i, -ke, -ter), poves (-ti , -i, -ke, -

ter).

tapsyrma. Sózderdі ekіnshі baǵanǵa ja a álіpbımen jazy yz.
Журналист, энциклопедист, турист, натрий, магний, реалий

ЕРЕЖЕ
§97. Сҿз соңындағы -нг ҽріп тіркесі ҽрпімен жазылады, қосымшалар ҥндестік
заңына сҽйкес жалғанады: bo lı (-ni , -ge, -i, -der), brıfı (-ni , -ge, -i, -der),
reıtı (-ni , -ge, -i, -der).
Е с к е р т у. Бір буынды сҿздерде нг тіркесі жазылады: rıng, rang, sleng.

tapsyrma. Durys nusqany belgіle іz.

№ -ng+ жуан -ng+ жіңішке - + жуан - + жіңішке

қосымша қосымша қосымша

1 brıfıng +ty brıfıng +ti brıfıng brıfı + ny brıfı brıfı + nі

brıfıng + ǵa +ge + ǵa brıfı + ge

2 parkıng +ty parkıng +ti parkı + nyn parkı + nі

parkıng + ǵa parkıng +ge parkı + ǵa parkı + ge

3 bo lıng +ty bo lıng +ti bo lı + nyn bo lı + nі

bo lıng + ǵa bo lıng +ge bo lı + ǵa bo lı + ge

40

ОГ, РК, РГ, КС, ЛК, КЛ, НК, КТ, СК, ПТ, ФТ, НКТ
ӘРІП ТІРКЕСТЕРІ БАР СӨЗДЕРДІҢ ЖАҢА ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§94. -ог ҽріп тіркесімен аяқталатын сҿздерге қосымшалар жуан жалғанады:
pedagog (-ty ,
-y, -qa, -tar), еkolog (-ty , -y, -qa, -tar), fılolog (-ty , -y, -qa, -tar).

1. tapsyrma. Berіlgen sózderge kóptіk jáne tá eldіk jalǵa laryny tıіstіsіn jalǵap, ja a
álіpbımen jazy yz.
Рок, диалог, ток, педагог, археолог.

ЕРЕЖЕ
§95. -рк, -рг, -кс, -лк, -кл, -нк ҽріп тіркестерімен біткен сҿздерге қосымшалар
жіңішке жалғанады: ocherk (-ti , -i, -ke, -ter), hır rg (-ti , -i, -ke, -ter), metal rg (-
ti , -i, -ke, -ter), polk (-ti ,
-i, -ke, -ter), sıkl (-di , -i, -ge, -der), bank (-ti , -i, -ke, -ter), tank (-ti , -i, -ke, -ter).
tapsyrma. Qosymshany durys jalǵanǵan nusqasyn belgіle іz

цирк sırk + ty sırk + tі

минут mın t + ty mın t + tі

бокс boks + ty boks + tі

эссе еsse +ny еsse + nі

полк polk + ty polk + tі

аттестат аtestat + ty аtestat + tі

мюзикл múzıkl + dy múzıkl + dі

ЕРЕЖЕ
§96. -кт, -ск, -пт, -фт ҽріп тіркесіне бітетін сҿздерге қосымша y, i дҽнекері
арқылы, ал -кт, -нкт, -ск сияқты қҧрамында к ҽрпі бар сҿздерге тек жіңішке,
басқаларына соңғы буын ҥндесіміне қарай не жуан, не жіңішке жалғанады: fakt,
faktige, faktisi; p nkt, p nktige; ınstınkt, ınstınktisi, ınstınktige; dısk, dıskige, dıskisi;
aksept, akseptige, akseptisi; soft, softyǵa, softysy.

tapsyrma. Kóp núktenі ornyna tıіstі qosymshalardy jalǵa yz.
Akt…qol qoıdym.
Dısk... kóshirip aldym.
Ózin-ózi saqta ınstınkt... iske qosyldy.
Súıikti taǵamyny resept... jazyp berdi.
Romb... buryshtaryn taby dar.
Opera olımp... shy yna shyqty.
Adam áreketinen kóp ózgermegen landshaft... qandaı aımaqtar jatady?
tapsyrma. Sózderge qosymsha jalǵap jazy yz.
ocherk+ ... (ілік септігі)
sıkl + ... (тҽуелдік жалғауының І жағы)
p nkt + ... (кҿптік жалғауы)
landshaft + ... (барыс септігі)
resept + ... (тҽуелдік жалғауының ІІІ жағы)
soft+ ... (тҽуелдік жалғауының ІІІ жағы)

41

fakt + ... (барыс септігі)
bank + ... (шығыс септігі)
tapsyrma. Oqy yz, qaramen jazylǵan sózderdegі qosymshalarǵa mán berі іz. Ne
baıqady yz?
Oıy yzdy aıty yz.
Ja adan qurylǵan fırmaǵa marketologtar qajet. Psıhologty ke esine qulaq salaıyq.
A r hanany hır rgi tájribeli dáriger eken. Turǵan jerimizdi ındeksin aıtyp jiberesiz
be? Aktige qol qoıdym. Jazbany dıskiden kóshirip aldym. Ózin-ózi saqta ınstınktisi
joıylǵan. Rombyny buryshtary neshe grad s ekenin taby dar. Ol – opera olımpini
shy yna shyqqan ánshi.
tapsyrma. Jaqshadaǵy sózderge tıіstі qosymshany jalǵap, ja a álіpbımen kóshіrіp
jazy yz.
Bіr-bіrі іzdі tekserі іzder. Qosymshalardy jalǵan yn túsіndіrі іz.
«Qozy Kórpesh-Baıan sul » (мюзикл) tamashaladyq. Meni ja a (мотоцикл)
baıǵazy ber. Búgin Astanada qazaqstandyq (офтальмолог) úlken basqos y ótti.
A r hanany (травма- толог) qol bulshyq etterini (рефлекс) qalpyna keltir men
baılanysty jattyǵ lar keshenin tanystyrdy. Ulttyq bank ekinshi dárejeli (банк)
qyzmetin qadaǵalaıdy. (Бокс) Qazaqstan qurama komandasyny músheleri belgili
boldy. (Цирк) eki bılet alaıyn degem. Bir (цикл) kelesi (цикл) ót úshin úlken
daıyndyq qajet. Qazaqstandyq (педагог) muǵalim mártebesi t raly za jobasyn qyz
talqyla dan ótkizip jatyr. Jaz shyny alǵashqy óle deri men (очерк) a dandyq
gazette jaryq kórdi. Qaraǵandyny (Металлург) saraıynda qala kúnine arnalǵan
úlken konsert ótti. Uzaq jyl qatar turǵan kórshileri Reseıdi (Мурманск) kóship ketti.
tapsyrma. Ja a álіpbımen jazy yz. Tıіstі qosymsha jalǵa yz. Jazǵany yzdy
túsіndіrі іz.
Қазақстан-Франция диалог..., бокс... олимпиада чемпионы, «Сҽулет жҽне
дизайн» каталог..., ағылшын фунт... бағамы, факт... сҥйенген деректер,
физикадағы жиілік спектр..., дайын бланк... толтыру, дҽрінің рецепт..., лифт...
жҿндеу.

АЙТЫЛУЫ БОЙЫНША ЖАЗЫЛАТЫН КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§77. Бірқатар кірме сҿздер айтылуы бойынша жазылады: ta ar, nómir, poshta,
kástóm, pálte, poıyz, sıez, slesir, vedimis, vedimistik, ketchúp.

1. tapsyrma. Oqy yz. Bul qandaı sózder? Jazyl yna mán berі іz. Oıy yzben
bólіsі іz.
Kitap, dápter, nóker, jarlyq, ketchúp, kámpıt, tárelke, mektep, nómir, poshta, kástóm,
pálte, poıyz, sama ryn, ulys, nóker, jasaq, aımaq, jarlyq.
tapsyrma. Sózderdі tіlіmіzde aıtyl y boıynsha ıkemdelgen nusqasyn ja a álіpbımen
jazy yz.
Кровать, бутылка, бочка, ботинка, галоши, бархат, чайник, слесарь, пальто,
джунгли, но- мер, товар, конфеты, ярмарка, хомут, сумка, уезд, тюрьма, поезд.

42

КҮРДЕЛІ АТАУЛАРДЫҢ ЕМЛЕСІ

tapsyrma. Mátindі oqy yz. Qaramen berіlgen sózderdі emlesіn talda yz. Ja a

álіpbımen jazy yz.

Қазақстан Республикасы ҥшін басты қазына - жерінің кеңдігі, қазба

байлықтарының молдығы ғана емес, халқының ынтымағы мен бірлігі.

Қазақстан Республикасының Президентін сайлау мҽселесіне жҧртшылық атҥсті

қара- майтындығын кҿрсетті.

Парламент Мҽжілісінің депутаты Сапархан Омаровтың Ауыл шаруашылығы

министрі болып тағайындалуына байланысты депутаттық ҿкілеттігі мерзімінен

бҧрын тоқтатылды. Парламент Палаталарының тҿрағалары Палаталардың

отырыстарын шақырып, оларға тҿрағалық етедi.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы – ҿз қызметін Қазақстан

Республикасы Президентінің тікелей басшылығымен жҥзеге асыратын

лауазымды тҧлға.

Осы Конституциялық заң Қазақстан Республикасының Конституциясына

сҽйкес Қазақстан Республикасы Ҥкiметiнiң қҧзіретiн, ҧйымдастырылуы мен

қызметiнiң тҽртiбiн белгiлейдi.

tapsyrma. Durys nusqasyn ja a álіpbımen jazy yz. Ereje boıynsha ózі іzdі

tekserі іz.

Қазақстан Республикасы Қазақстан Республикасы

Президентінің Ҽкімшілігі Президентінің ҽкімшілігі

Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының

Ҧлттық Банкі Ҧлттық банкі

Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының

бас прокуратурасы Бас прокуратурасы

ҚРПрезидентінің Іс ҚРПрезидентінің Іс

Басқармасы басқармасы

ҚР Орталық Сайлау ҚР Орталық сайлау

комиссиясы комиссиясы

ҚР Мҽдениет жҽне спорт ҚР Мҽдениет жҽне спорт

министрлігінің Тіл саясаты министрлігінің Тіл саясаты

Комитеті комитеті

ҚР Ҥкіметі жанындағы Діни ҚР Ҥкіметі жанындағы Діни

бірлестіктермен байланыс Бірлестіктермен байланыс

жҿніндегі кеңестің жҿніндегі кеңестің

хатшылығы хатшылығы

Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының

Конституциялық кеңесі Конституциялық Кеңесі

Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының

Парламенті парламенті

Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының

Президенті Ҽкімшілігінің Президенті Ҽкімшілігінің

Кеңсесі кеңсесі

43

ЕРЕЖЕ
§67. Мемлекет жҽне ең жоғарғы мемлекеттік басқару органдары мен лауазым
атаулары бас ҽріппен жазылады: Qazaqstan Resp blıkasy, Qazaqstan
Resp blıkasyny Prezıdenti, Qazaqstan Resp blıkasyny Úkimeti, Qazaqstan
Resp blıkasy Prezıdenti Ákimshiligi. Бірақ мемлекеттік лауа- зым атауларындағы
hatshy, mınıstr, dep tat, ákim, orynbasar, basshy, tóraǵa сҿздері кіші ҽріп- пен
жазылады: Qazaqstan Resp blıkasy Parlamenti Májilisini tóraǵasy, Qazaqstan
Resp blıkasy Memlekettik hatshysy, Qazaqstan Resp blıkasy Qarjy mınıstri,
Qazaqstan Resp blıkasy Parlamentini dep taty, Túrkistan oblysyny ákimi,
Qazaqstan Resp blıkasy Prezıdenti Ákimshiligi basshysyny orynbasary,
Ádistemelik bólim basshysy, Til komıtetini tóraǵasy.
§68. Мемлекеттік ҽкімшілік-басқару органдары (министрлік, комитет,
департамент т.б.), сондай-ақ заңнамалық қҧжаттардың кҥрделі атауларындағы
алғашқы сҿз бас ҽріп- пен, қалған сҿздер кіші ҽріппен жазылады: Qazaqstan
Resp blıkasy Qarjy mınıstrligi, Qazaqstan Resp blıkasy Ishki ister mınıstrligi,
Qazaqstan Resp blıkasy Qarjy mınıstrligini Memlekettik múlik jáne jekeshelendir
jónindegi komıteti, Qazaqstan Resp blıkasy Aqparat jáne kom nıkasıalar
mınıstrligini Aqparattandyr departamenti, Qazaqstan Resp blıkasyny E bek
kodeksi, Neke jáne otbasy t raly Qazaqstan Resp blıkasyny za y.

3. tapsyrma. Qazaqstanny resmı saıttarynda berіlgen aqparattardy ja a álіpbımen
kóshіrіp jazy yzdar.
Ҥлгі: Мемлекет басшысының Ҿкімімен Исатай Бақтиярҧлы Сартаев –
Қазақстан Респу- бликасы «Сырбар» Сыртқы барлау қызметі директорының
орынбасары қызметіне тағай- ындалды.

tapsyrma. Toptyq jumys. Internet res rstaryn paıdalana otyryp, kestenі ja a
álіpbımen toltyry yz.

4. tapsyrma. Juptyq jumys. K rsıvpen berіlgen sózderdі durys nusqasyn qoıy yz.
Erejemen salystyryp tekserі іzder.

Оқушылар «Сарыарқа» ауданы Ҽкімдігінің /ҽкімдігінің алдына жиналды.
Сенат Депутаттарымен/депутаттарымен кездесуге келген ауыл адамдары қорда-
ланған мҽселелерді кеңінен қозғады.
Бҧл туралы Қазақстан Республикасы Президенті Ҽкімшілігінің/ ҽкімшілігінің
ресми сайтында жарияланған еді.
Кеңесте Алматы облыстық Мҽслихаты/мҽслихаты тҿрағасының сҿзі тыңдалды.
Қазақстан Республикасы Білім жҽне ғылым министрлігінінің ғылым/Ғылым
коми- тетінің тапсырмасымен орындалған бірқатар жобалар ҿндіріске енгізілді.

44

tapsyrma. Toptyq jumys. Sóılemderdі ja a álіpbımen jazyp, ja a ereje boıynsha
talda yzdar.

АКТ

Қҧрылым

Кесте

ЕРЕЖЕ
§69. Оқу орны, ғылыми мекеме, қоғамдық ҧйым, ҿнер орталықтарының жҽне
олардың қҧрылымдық бҿлімшелерінің кҥрделі атауларындағы алғашқы сҿз бас
ҽріппен жазылады: Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq nıversıteti, Sh.Ýálıhanov
atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıt ty, Qazaqstan S retshiler odaǵy, Abaı atyndaǵy
Opera jáne balet teatry, Qazaq ulttyq nıversıtetini Tarıh fakúlteti, Shyǵystan
fakúltetini Shyǵys fılologıasy kafedrasy; Til bilimi ınstıt tyny Til mádenıeti
bólimi, Jaz shylar odaǵy Kórkem ádebıet bólimi, Til bilimi ınstıt tyny Ǵylymı
ke esi.
tapsyrma. Ózdіk dıktant. Halyqaralyq uıymdar, mekemeler, kásіporyndar, sheteldіk
fırmalar ata laryn bіrneshe ret oqyp, ózі іz jazyp shyǵy yz.
Дҥниежҥзілік Бейбітшілік Кеңесі (ДБК)
Біріккен Ҧлттар Ҧйымы (БҦҦ)
Tҽуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД)
Дҥниежҥзілік Сауда Ҧйымы (ДСҦ)
Халықаралық Валюталық Қор (ХВҚ)
Шанхай Ынтымақтастық Ҧйымы (ШЫҦ)
«Сорос-Қазақстан» қоры
Ҧлыбританияның «Ноу хау фанд» қоры
АҚШ-тың «Юнайтед фрут компани» фирмасы
ЕРЕЖЕ
§70. Ғимарат, ескерткіш, кҿркем ҽдебиет, музыка, сҽулет, ҿнер туындылары
атау- ларының алғашқы сҿзі бас ҽріппен жазылады: Beıbitshilik pen kelisim
saraıy, Qazmedıa ortalyǵy, Tá elsizdik saraıy, Áziret Sultan meshiti, I.Esenberlınni
«Kóshpendiler» trılogıasy,
«Alasapyran» romany, «Aıqyn» gazeti, «Qazdar qaıtqanda» áni, «Má gilik el»
mon menti.

6. tapsyrma. Toptyq jumys. Sóılemderdі ja a álіpbımen jazyp, ja a ereje boıynsha

45

talda yzdar.
Оқушылар Астана қаласындағы Қазіргі заманғы ҿнер мҧражайына барып,
керемет туындылармен танысты.
«Қазақ елі» тарихи-мемориалдық кешені бҥгінде еліміздің ҧлттық
мақтанышына айналып отыр.
1999 жылы ЮНЕСКО шешімімен «Ҽлем қаласы» атағын алған елордамыздың
сҽулеті кҥн санап артып келеді.
Асылдың ойына Есіл ҿзенінде кемемен серуендеген сҽті тҥсті.
Астана қаласының Қ. Қуанышбаев атындағы мемлекеттік академиялық қазақ
музы- калық драма театры жаңа маусымын ашық деп жариялады.

ЕРЕЖЕ
§70. Маңызды тарихи оқиғалардың, мереке атауларының алғашқы сҿзі бас
ҽріппен жа- зылады: Aqtaban shubyryndy, Jeltoqsan kóterilisi, Qurban aıt, Na ryz

meıramy, Qazaqstan halqyny birligi kúni, Bilim kúni.

7. tapsyrma. Durys nusqasyn ja a álіpbımen jazy yz. Ereje boıynsha ózі іzdі

tekserі іz.

Желтоқсан кҿтерілісі Желтоқсан Кҿтерілісі

Ҧлттық валюта – теңге кҥні, Ҧлттық валюта – теңге кҥні,

Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының

қаржы саласы қызметкер- Қаржы саласы қызметкерле-

лерінің кҽсіптік мерекесі рінің кҽсіптік мерекесі

Ҧлттық Қауіпсіздік Органдары Ҧлттық қауіпсіздік органдары

қызметкерлерінің кҥні қызметкерлерінің кҥні

Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының

Мемлекеттік рҽміздері кҥні мемлекеттік рҽміздері кҥні

Саяси қуғын-сҥргін жҽне Саяси қуғын-сҥргін жҽне

ашаршылық қҧрбандарын еске ашаршылық қҧрбандарын еске

алу кҥні алу кҥні

Қазақстан Республикасы Қазақстан Республикасы

Мемлекеттік кҥзет қызметі кҥні мемлекеттік кҥзет қызметі кҥні

Ғылым Қызметкерлері Кҥні Ғылым қызметкерлері кҥні

Ҧлттық «Ҧлан» кҥні Ҧлттық ҧлан кҥні

Орман шаруашылығы қыз- Орман шаруашылығы қызмет-

меткерлерінің кҥні керлерінің Кҥні

Қорғаныс Ҿнеркҽсібі қызмет- Қорғаныс ҿнеркҽсібі қызмет-

керлерінің кҥні керлерінің кҥні

46

ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§52. Кісінің аты, ҽкесінің аты, тегі бас ҽріппен жазылады: D lat Saǵynuly
Berdáli, Qyrmyzy Nábıqyzy Seıdimbek.
§53. Кісі есімдеріне жҽне -ov, -ev жҧрнағымен аяқталған кісінің тегіне қосымша
тҥбір сҿздің соңғы буынына сҽйкес ҥндесіп жалғанады: Álıhanny , Álıhanǵa;
Kúnsul dy , Kúnsul ǵa; Nábıevty , Nábıevkе; Baıǵaraevty , Baıǵaraevqa. Ал -ин
жҧрнағымен аяқталған кісінің тегіне қосымша жіңішке жалғанады: Nokınge,
Mamındi, Sarınni , Esenberlınnen.
Е с к е р т у. Соңғы буыны á-мен аяқталған кісі есімдеріне жҽне -ovа, -evа, ина
жҧр- нағымен аяқталған кісінің тегіне қосымшалар жуан жалғанады: Kúlásh-qa,
Kúláı-ǵa, Bilál-ǵa, Nábıevaға, Baıǵaraevany , Kúderınovany . Бірақ соңғы буыны
а-мен аяқталған кісі есімдеріне қысаң дауысты қосымшалар жіңішке
жалғанады: Kúlıash-tі , Bіlál-іm, Kúláı-mіn.

tapsyrma. Jalqy esіm men jalpy esіmdі kestege bólіp jazy yzdar.

tapsyrma. Toptyq jumys. Batyrshaevti /Batyrshaevty
qalyptasqan kіsі aty-jónderі úlgіlerіmen tanysy yz.
olardy aıyrmashylyqtaryn kórsetі іz;
septіk jalǵa laryn jalǵa yz;
erejemen tekserіp kórі іz.

Мҧхтар Ҽуезов (ілік септігі)
Ҽкім Тарази (барыс септігі)
Кҥлҽш Байсейітова (табыс септігі)
Серікболсын Ҽбділдин(шығыс септігі)
Қыздархан Рысберген (жатыс септігі)
Елеу Данаби Нҧрланҧлы (шығыс септігі)
Ермек Қайрат (кҿмектес септігі)
Қалқаман Сарин (барыс септігі)
Арман Мҧхамедиев (шығыс)
Ахмет Білҽлов (ілік септігі)
tapsyrma. Durys nusqany ta da yz.
Jıenalıevke/Jıenalıevqa Kádirovke/Kádirovqa

47

Qasymjomartovti /Qasymjomartovty

tapsyrma. Juptyq jumys. Oqy yz, k rsıvpen berіlgen sózderdі qosymshalaryn
talda yz.
Кҥлҽштің мың бҧралған биіне сҥйсінбейтін адам болмайтын.
Кҥлҽйдің есімін кҿңілі кҥлімдеп, айдай толықсып, еркелей ҿссін деген
ырыммен ҽжесі қойған еді.
Ислам ҽлемінде Білҽлдің, Білҽл ҽл-Хабашидің алатын ҿзіндік орны ерекше.
Кҥлҽннің жҥзіндегі кҥлкі бір-ақ сҽтте жойылып, ҿңі қуарып кеткен еді.
Мҥтҽнның даусы қаттырақ шыққандықтан, отырғандар жалт қарасты.

tapsyrma. K rsıvpen berіlgen jalqy esіmderdі durys nusqasyn belgіle іz. Durys

ja aptary yzdy erejemen tekserі іz.

Қазақ фольклорындағы Жезтырнақ/ Жез тырнақ – тау мен тасты, болмаса

орманды мекендейтін, жҧптасып ҿмір сҥретін, адамнан ҿткір тырнақтарымен

ерекшеленетін, бар кҥш-қуаты ҿткір тырнақтарына жиналған сҧлу келіншек
сипатындағы қаскҿй кҥш.
Тау кҿтерер Таусоғар/ Тау соғар, желдей ескен Желаяқ/ Жел аяқ, жеті қат жер
астынан тың тыңдайтын Саққҧлақ/Сақ қҧлақ секілді ертегі кейіпкерлері
балалар мерекесінің сҽнін келтірді.
Екі кҿлдің суын қос ҧртына еркін сидырған Кҿлтауысар / Кҿл тауысар лаулаған
отты бір ақ бҥркіп сҿндірді.
Қазақ ертегілеріндегі мыстанкемпір/ мыстан кемпір мен жалмауызкемпірдің /
жалма- уыз кемпірдің бейнелері жан-жақты зерделеуді қажет етеді.
Ал басты/ албасты, қара ал басты/ қаралбасты, қара дҽу / қарадҽу аңшылық

мифтерде кең тараған кейіпкерлер.

tapsyrma. Tómende berіlgen esіmderge tıіstі qosymshalardy jalǵa yz.

-ǵa, -ge -qa, -ke -ǵa, -ge

-de, -da -te, -ta -de, -da

-ni , -ny -ti , -ty -di , -dy

Kúlán -nan, -nen Kúlásh -tan, -ten Bilál -dan, -den
-ty, -ti -dy, -di
-dy, -di

-y , -i -ym, -im -y , -i

-der, -dar -ter, -tar -der, -dar

-myn, -min -pyn, -pin -myn, -min

ЕРЕЖЕ
§ 59. Қҧрамында bı, jyra , ata, ana, batyr, abyz, aqyn, bahadúr, han, seri, sal, datqa,
sultan, qajy, sul , begim, hanym, myrza сҿздері бар ҧлттық-мҽдени қоғамдастыққа
танымал кісі есімдерінің алдыңғы сыңары – бас ҽріппен, екінші сыңары кіші
ҽріппен бҿлек жазылады: Mó ke bı, Buqar jyra , Adam ata, Ha a ana, Qorqyt ata,
Jala tós batyr, Baıserke abyz, D lat aqyn, Ábilǵazy bahadúr, Abylaı han, Birjan sal,
Baızaq datqa, Baraq sultan, Qunanbaı qajy, Baıan sul , Aısheker hanym, Rabıá

begim.

48

6. tapsyrma. Juptyq jumys. Ekі kestedegі sózderdі sáıkestendіrі іz. Sy arlaryny
jazyl yn talda yzdar.

ЕРЕЖЕ
§57. Тарихи тҧлға есімдеріндегі кҿмекші сҿздер сҿз басында бас ҽріппен, сҿз
ортасында кіші ҽріппен (дефис, акут арқылы) жазылады: Áb nasyr ál-Farabı,
Janna d’Ark, Leonardo da Vınchı, Fon der Gols, Lı dvıg van Bethoven. Кҿрсетілген
есімдерге қосымшалар буын ҥндесіміне сҽйкес жалғанады: Leonardo da Vınchı
(-di , -ge); Fon der Gols (-ty , -qa); Vılgelm fon G mboldt (-ty , -qa).

6. tapsyrma. Sóılemderdі ja a álіpbımen jazy yz. Jalqy esіmderdі jazyl yn
erejemen tekserі іz.
Ҽл-Фараби еңбектеріне деген ғылыми қызығушылық бҥгінгі кҥнге дейін бір
толастамай отыр. Ҽлем ғалымдары мойындаған ҽл-Фарабидің кіндік қаны
тамған Отырар қаласының орнын жаңғырту қажет-ақ. Бізге қылқалам шебері
Леонардо да Винчидің туындыларын та- машалау бақыты бҧйырды. Концертте
ҧлы композитор Людвиг ван Бетховеннің шығармалары орындалды. Вильгем
фон Гумбольдттың еңбектері жаңа жоба аясында қазақ тіліне аударылатын
болды. Король сатқындығының қҧрбаны болған Жанна д’Аркті француздар
азаттықтың, батырлық пен тазалықтың символы ретінде таниды

7. tapsyrma. Durys qosymshalardy ta da yz. -dі ,
-dy , -dy ,

Leonardo da Vınchı -ge, Áb nasyr ál-Farabı -ge,
-ǵa, -ǵa,
-nі , -nі ,
-ny -dі ,
-dy , -dy ,

Lı dvıg van Bethoven -ge, Áb Álı ıbn Sına -ge,
-ǵa, -ǵa,
-nі , -nі ,
-ny

ЕРЕЖЕ
§60. Дҽстҥрлі мҽдениетте ерекше орын алған кісі есімдерінің алдында
қолданылатын тҧрақты эпитеттер бас ҽріппен жазылады: Úkili Ybyraı, Qyz
Jibek, Máshhúr Júsip, Qazda ysty Qazybek bı, Er Tarǵyn, Qaraqypshaq Qobylandy,
Jaıa Musa, Er Tóstik.

49