ЖАҢА ӘЛІПБИ НЕГІЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН ТАПСЫРМАЛАР ЖИНАҒЫ

tapsyrma. Sóılemderdі ja a álіpbımen jazyp, epıtetterdі jazyl yn talda yzdar.
Бас киіміне ҥкі тағып, жасынан серілік жолға тҥскен балаң жігіт Ҥкілі Ыбырай
атанады.
Қазақ халқына кеңінен танымал кҿркем жырлардың бірі – «Қыз Жібек» жыры.
Мҽшһҥр Жҥсіп шығармаларын бастырудың неге кешеуілдеп қолға алынғаны да
белгілі.
Шалқҧйрық атқа мінген Ер Тҿстік, Байшҧбарын ерттеген Алпамыс батыр
бейнелерін ерліктің ҥлгісі ретінде жас ҧрпаққа насихаттауымыз керек.
Тҿле би тоқсан жасқа келгенде Қаздауысты Қазыбек сҽлем бере барыпты.
Жаяу Мҧсаның ҽншілік, композиторлық ҿнері халық музыкасымен тығыз
байланыста дамыды.

ЖЕР БЕДЕРІ, АСПАН ДЕНЕЛЕРІ АТАУЛАРЫНЫҢ ЕМЛЕСІ

tapsyrma. Sóılemderdі ja a álіpbımen jazy yz. K rsıvpen berіlgen sózderdі jazyl
barysyna mán beri іz. Ne baıqady yz?
Жылдың бҧл мезгілінде Ҥлкен Алматы ҿзенінің суы ҽлі де салқын болады.
Ақ Ертіс, Қара Ертіс, Кенді Алтай сияқты табиғи байлықтарымызды келер
ҧрпаққа жеткізуіміз керек.
Менің анам Екібастҧзда дҥниеге келіпті.
ЮНЕСКО тізіміне енген ескерткіштердің қаратында Алаша хан, Жошы хан
кесенелері де бар.

ЕРЕЖЕ
§62. Географиялық жҽне астрономиялық атаулар бас ҽріппен жазылады: Alata ,
Jetis , Ertis, Jaıyq; Kún, Аı, Jеr, Sholpan, Jetiqaraqshy, Súmbile, Úrker.

ЕРЕЖЕ
§66. Қосарланған жер-су атауының екі сыңары да бас ҽріппен, дефис арқылы
жазылады:
Aqs -Jabaǵyly qoryǵy, Úıtas-Aıdos jerasty s y, Saıram-О gem ulttyq parki, Balqash-
Alakól oıysy.

2. tapsyrma. Mátіndі oqy yz. Bas árіppen jazylǵan sózderge nazar a dary yz.
Erejemen tekserі іz.
Qazaqstan – tabıǵaty kórkem, janǵa jaıly ásem jerlerge óte baı ólke. Jer jánnaty
Jetіs , asqar shy dy Altaı, emdіk qasıetі mol Alakól, kórgen kózdі ta qaldyrar
Balqash, s y baldaı, shóbі shúıgіn Baıana yl, a asy shárbat Qarqaraly… Bіzdі
eldegі osy іspettі kórіktі jerlerdі aıtyp ta ysa almaısy !
Jer sharyny e kórіktі jerlerі sanalatyn Aqmola oblysyny a maǵynda «B rabaı»
memlekettіk ulttyq tabıǵı saıabaǵy ornalasqan.
Qazaqstan – shıpajaılyq qorlarǵa baı ólke. Munda 1930-1960 jyldar arasynda shıpaly
s men emdіk balshyǵy mol kóptegen jerler tabylyp, zerttelіp, qazіr adam ıgіlіgіne
jaratyl da. 1986 jyldan bastap, Qazaqstanda memlekettіk mánі bar B rabaı, Alma-
Arasan, Saryaǵash, Merkі, Mankent, Ja aqorǵan jáne jergіlіktі shıpajaılar Qapal-
Arasan, Barlyq-Arasan, Aqjaıyq, Alata , Oqjetpester óz qyzmetterіn buljytpaı

50

atqar da.

3-тapsyrma. Sóılemderdegі astronomıalyq ata lardy durys jazyl nusqasyn

belgіle іz. Sebebіn túsіndіrі іz.

Jer men Aıdy /aıdy ortalyqtary arasyndaǵy ortasha qashyqtyq 384 467 km. Búgіngі

kúnі smartfondar Apollony Aıǵa/aıǵa qonystaǵan kompı terlerge qaraǵanda

áldeqaıda kúshtі.

Na ryz aıy/Na ryz Aıy – Shyǵys kún esebі boıynsha jyldy alǵashqy aıy/Aıy.

Grıgorıan kún esebіnde de, jyldy alǵashqy aıy/ Aıy esebіnde de, kún men túnnі

uzaqtyǵy te esedі. Kún/kún – Jerge e jaqyn juldyz, bul – ashyq kózge kórіnetіn

jalǵyz juldyz. Merk rıı – Jer/jer planetasyndaǵy e kіshі planeta jáne barlyq

planetalardan Kúnge/kúnge e jaqyny.Kún/kún júıesіnі barlyq massasynan 750 ese

kóp. Sondyqtan kún/Kún júıesіndegі barlyq nárselerdі Kún/kún aınalasynda aınal

dep sana ǵa bolady. Kún/kún jerden 330 my esege asady. Aı Jerden/jerden

áldeqaıda alystap barady.

tapsyrma. Ekі baǵanadaǵy sózderdі sáıkestendіrіp, ja a álіpbımen jazy yz.

Ақ қҧмы Ақ теңіз

Бурабай теңіз

Шарын шатқалы

Алатау мҧхиты

Қызылқҧм асуы

Кҥнгей аралы

Пасха тауы

Атлант кҿлі

tapsyrma. Kúrdelі jer-s ata laryn bіrіktіrіp, ja a álіpbımen jazy yz.

Кҿк тҿрткіл Кҿктҿрткіл

Кҿл бай

Сары бҧлақ

Бес шоқы

Сҧлу тҿрткіл

Ҥш қозы

Шоқыр тау

Айғыр есек

Айғыр жал

Ай кҿл

Ай тау

Айыр тау

Ақсу тау

tapsyrma. Jer-s ata laryn keste boıynsha jazy yz.

Атаулар Айтылуы Жазылуы

Алтыайғыр

51

Алтыапан
Алтыбас
Алтыкҿл
Бесағашқҧдық
Бесбала
Бесбалдақ
Бесбастау
Бесбидайық
Шырынқҧдық
Екібастҧз
Екібҧлақ
Екіжолқҧдық
Екікҿр

tapsyrma. Astronomıalyq ata lardy ja a álіpbımen jazy yz. Jazyl emlesіn erejemen

tekserі іz.

Жалғызқазық, Ақбозат, Кҿкбозат, _________________________________

Кҥзетші, Ағласон, Ҥлпілдек, Кҿгалдай, _________________________________

Қырыққарақшы, Ҥшқарақшы, Ҥшарқар, _________________________________

Жетіқарақшы, Шабансары, Сҧлусары, _________________________________

Қыранқарақшы, Тырнажолы, Ҥркер, _________________________________

Сҥмбіле, Темірқазық _________________________________

ЕРЕЖЕ
§63. Muhıt, as , aral, qum т.б. сҿздермен келетін жер-су жҽне астрономиялық
атаулардың алғашқы сыңары бас ҽріппен жазылады: Qara te iz, Tynyq muhıty,
Kúngeı as y, Barsakelmes araly, Borsyq qumy.
§64. Тҧрақты анықтауыш арқылы қалыптасқан кҥрделі жер-су атауларының екі
сыңары да бас ҽріппен жҽне бҿлек жазылады: Kishi Azıa, Ortalyq Qazaqstan,
Batys Qazaqstan, Qıyr Shyǵys, Ta ly Altaı.
§65. Кҥрделі жер-су атаулары бас ҽріппен, тҥбір тҧлғасы сақталып, біріктіріліп
жазылады: Araltóbe, Úsharal, Kóksheta , Betpaqdala, Jarkent, Marqakól, Saryarqa,
Saryaǵash, Ja aarqa.

8. tapsyrma. Toptyq jumys. Ózderі іzdі t ǵan jerlerі іz ben qazіrgі
mekenjaılary yzdy tolyǵymen jazyp, topta erejege baılanysty talqyla yz.
Ҥлгі: Мен Солтҥстік Қазақстан облысы Қызылжар қаласында дҥниеге келдім.
Қазір Алматы облысы Іле ауданы, Шҽкен Айманов ауылының Мереке
кҿшесінде тҧрамын.

52

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КІСІ ТЕГІНІҢ ЖАЗЫЛУЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА
ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЖАЛҒАНУ ЕМЛЕСІ

ЕРЕЖЕ
§55. Кісі есімдері сыңарларының жігіндегі дыбыстар айтылымына сҽйкес

жазылады:
Aıǵyz, Baıgeldi, Jumaǵul, Qaragóz, Kenjáli, Bıbajar, Qojahmet.
§56. Араб, парсы тілінен енген кісі есімдері қазақ тілінің дыбыстық
заңдылығына сҽйкес жазылады: Ysqaq, Yrysjan, Yrysaldy, Ysmaıyl немесе
Symaıyl, Muhambet, Ybyraıym, Bátıma, Qasen, Qusaıyn, Qadısha, Pazyl, Ábdiqadir,
Álbeıbarys.

1. tapsyrma. Juptyq jumys. Óz aty-jóni izdi ja a álipbı boıynsha jazyp kóri iz.

Jany yzdaǵy áriptesi izben almasyp, durys ne burystyǵyn tekseri iz.

Есімі Тегі Ҽкесінің аты

tapsyrma. Qazaqstanǵa tanymal tulǵalardy aty-jónderіn ereje boıynsha ja a
álіpbımen jazy yz.
1. ......................................................................
2. ......................................................................
3. ......................................................................

4. .....................................................................

tapsyrma. Durys nusqasyn belgіle іz. Moldabek Núrdіld а//á
Қҧсайынов Aman k//g eldі
Uzaqbaeva Saqypjamal// Saqypjamal Asqarqyzy Асанқайғы/Асанғайғы
Jámıl a//á Kerіmbaıqyzy Otarbekova Ақбала /Ағбала
Қазанғап /Қазанқап Жарасқан /Жарасхан
Тҿрекелді /Тҿрегелді
Мҧхамед /Мҧхамет

tapsyrma. Ereje boıynsha durys jazylǵan sózderdі kórsetі іz. Erejege saı túsіndіrі іz.

Есімдер Дҧрыс нҧсқасы Уҽждемесі

(ереже бабы, теориялық ереже)

Ysqaq /Sqaq

Yrysjan /Rysjan

Rysaldy/Yrysaldy
Aıqyz /Aıǵyz
Baıgeldi/Baıkeldі

Jumaqul/Jumaǵul
Qaragóz/Qarakóz

Qojahmet /Qojaahmet

РЕЖЕ
§54. Екі сҿзден қҧралған кісі есімдері бірге жазылады: Tóremurat, Aısá le,

53

Saqypjamal, Ábilqasym, Qasymjomart, Batyrhan, Tursynzada, Nurǵalı, Aıgúl,
Aqbala, Aqylbek, Jaqsybaı, Shárban , Toqqoja, Nurbıke, Nuraıym, Nurdildá,
Bıbihanym, Asyljan, Ahmetqazy.

5. tapsyrma. Sóılemderdі oqy yz. Kіsі esіmderіndegіjalǵa lardy jalǵan yn erejege
saı túsіndіrі іz.
Ústіmіzdegі jyly Tynyshtyqbek Ábdіkákіmovke «Alqo yr dúnıe» óle der men
balladalar jınaǵy úshіn, aqyn Aqushtap Baqtygereıqyzy Baqtygereevaǵa «Ana syry»
óle der men balladalar jınaǵy úshіn, aqyn Ótegen Oralbaıuly Oralbaevqa «Sh aqty
shaq» jyr jınaǵy úshіn ádebıet jáne óner salasyndaǵy memlekettіk syılyqtar
tapsyryldy.
Sonymen qatar Tóle bek Nyǵmetuly Álpıevke, Alan Asqaruly Bórіbaevqa, Súndet
Ábdіrahmanuly Baıǵojınge, «Astana Opera» memlekettіk opera jáne balet teatry»
komersıalyq emes aksıonerlіk qoǵamyny shyǵarmashylyq ujymyna qatys shylarǵa
«Abaı» operasy (L. Hamıdı, A. Jubanov) úshіn, Aqan Qarǵambaıuly Sataevqa, Álıa
Nursultanqyzy Nazarbaevaǵa, Tım r Qazbekuly Jaqsylyqovqa, Altynaı
Ba yrjanqyzy Nógerbekke, Ádіl Eralyuly Ahmetovke «Anaǵa aparar jol» tolyqmetrlі
kórkem fılmі úshіn memlekettіk syılyq tapsyryldy.

6. tapsyrma. Sóılemderdi ja a álipbımen jazy yz, áriptesi izben bіrge tekseri iz.
Ҽл-Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің
«Категориялар», «Метафизика», «Герменевтика», «Риторика», «Поэтика»,
бірінші жҽне екінші «Аналитика», «Топикасы» жҽне тағы басқа кҿптеген
еңбектеріне тҥсініктемелер жазды.
Леонардо да Винчи атақты «Джоконда» картинасында ҿзінің жазушылық
қасиетін бай- қатты.
Заманының заңғар тҧлғасы, музыка тарихындағы ҧлы ҽрі қайталанбас
композитор деген атқа ие болған шығармасы Джульетта Гвиччарди
бойжеткенге арналған.

tapsyrma. Jalqy esіmderdі ja a álіpbımen jazyp daǵdylany yz.
Ábilqasym, Qasymjomart, Batyrhan, Muhambet, Ybyraıym, Bátıma, Qasen, Qusaıyn,
Qadısha, Pazyl, Leonardo da Vınchı, Fon der Gols,Vılgelm fon G mboldt, Mó ke bı,
Buqar jyra , Adam ata, Ha a ana, Qorqyt ata, Úkili Ybyraı, Qyz Jibek, Máshhúr
Júsip, Qazda ysty Qazybek bı

tapsyrma. S rettegі tulǵalar jaıly shaǵyn mátіn qurastyryp, ja a álіpbımen jazy yz.

54

ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕРДІ ТАСЫМАЛДАУ ТӘРТІБІ

ЕРЕЖЕ
§99. Сҿз буын жігіне сҽйкес тасымалданады: oq -shylar, oq shy-lar; bel-sendi,
belsen-di; beı- bitshilik, beıbit-shilik, beıbitshi-lik.
§100. Буын й мен у дауыссыздарынан басталғанда da- ys (da -ys емес), sa- at
(sa -at емес), da-ıyndyq (daı-yndyq емес), qu-ıyn (quı-yn емес) тҥрінде
тасымалданады.

ЕРЕЖЕ
§102. Біріккен жҽне кіріккен сҿздер буын жігімен тасымалданады: de-malys,
dema-lys (dem-alys емес); kó-goraı, kógo-raı (kóg-oraı емес).
§103. Бір буынды сҿздер тасымалданбайды: aı, kún, vólt, kvars, p nkt.
§104. Сҿздің жеке ҽрпі келесі жолға тасымалданбайды: ara (a-ra, ar-a емес), aıaq

(a-ıaq емес), alaqan (a-laqan емес), uıa (u-ıa, uı-a емес).

tapsyrma. Sózderdі b yn jіgіne qaraı tasymalda yz.

арман ар - ман

балалар

қыздар

бейбітшілік

қанағат

кезінде

тарау

бағбан

балапан

tapsyrma. Durys nusqany ta da yz. Erejemen tekserі іz.

da- ys/da -ys qı-yndyq/qıy-ndyq

sa- at/sa -at ja – ap/ja -ap

da-ıyndyq/daı-yndyq ba -yr/ba- yr

qu-ıyn/quı-yn ke-ıіn/keı-іn

55

tapsyrma. Kúrdelі sózderdі tasymaldap, sebebіn túsіndіrі іz.

Арыстан Арыс-тан Ар-ыстан болмайды, себебі.....

демалыс

жаймашуақ

арқармҥйіз

қайнаға

тауық

бҥгін

ағайын

алҿкпе

tapsyrma. Tasymaldanbaıtyn sózderdі bólek jazy yz. Sebebіn túsіndіrі іz. Ja abyn
erejemen tekserі іz.

aı qalam

bala jaryq

jan az
kúnіm kóp

saǵat qant

volt barys
a dıo janat

AQSh qalam

qalam tas
bas QazNÝ

tapsyrma. Juptyq jumys. Mátіndі jazyp, k rsıvpen berіlgen sózderdі durys
tasymaldan yn anyqta yz. Sebebіn talqyla yz.
Қазіргі таңда Қазақстанда бір ғана ҧлттық мереке – Тҽуелсіздік кҥні 16-
желтоқсан- да тойланады. Біздің елімізде наурыздың 22-сі жаңа жыл мейрамы
болып есептеледі. Ал Халықаралық ҽйелдер кҥні 8-наурызда тойланады.

ҚОС СӨЗДЕР ЕМЛЕСІ.
ЦИФРЛАРДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫНДАҒЫ ДЕФИСТІҢ ҚЫЗМЕТІ

ЕРЕЖЕ
§47. Кірме негіздер, аббревиатуралар мен сандардың тҿл жҽне шет тілінен
енген сҿздермен қосарланған атаулар, сондай-ақ eb, eks сҿзалды
сыңарларымен келетін сҿздер дефис арқылы жазылады: breın-rıng, kofe-breık,
market-meıker, sho -bıznes, tok-sho , blıs-sa al, feıs-baqyla , art-kafe, pop-m zyka;
MP4-pleerleri, USB-tasymalda shy, SD-karta; VIP-palata, IT- mamandar, PR-

menejer.

1. tapsyrma. Defıs arqyly jazylatyn sózderdі anyqtap, ja a álіpbımen jazyp shyǵy yz.
СД диск
экс ҽкім

56

экс мҥше
веб дизайн
арт кафе

tapsyrma. Berіlgen sózdermen sóz tіrkesterіn qurap, ja a álіpbımen jazy yz.
Уатсап, уикипедия, уебинар, уеб-сайт.

ЕРЕЖЕ
§ 44. Араб цифрымен берілген санға қосымша дефис арқылы жалғанады,
сондай-ақ тҥсірілген -ynshy (-inshi), -nshy (-nshi) қосымшасының орнына дефис
қойылады, ал рим циф- рымен берілсе, дефис қойылмайды: 6-ǵa, 100-ge deıin,
10-15-ten; 2018-jyly, 5-sanat, 3-kireberis, 10-qazan, 2-aqpan, 136-bap, 1-úı, 9-páter,
ХХІ ǵasyr, III tom, IV tara . Бірақ № шартты белгісімен тіркесетін араб цифрлы
сан есімдер дефис арқылы ажыратылмайды: №82 mektep, dırektordy

№5 buıryǵy, № 107 qa ly, № 17 kiris.

2. tapsyrma. Tómendegі sózderdі jazyl ereksheligine qaraı eki baǵanǵa bólіp

jazy yz.

2018 jyl, 5 synyp, 3 dálіz, 8 na ryz, 136 bólіm, 5 úı, 19 bólme, ХХІ ǵasyr, III tom, V

tara sha, № 82 mektep, basshyny №16 buıryǵy, №10 ókіm, №17 kiris, 15 shákіrt,

qyryq bes, 2 k rs

Дефис арқылы жазылатын сҿздер Дефиссіз жазылатын сҿздер

tapsyrma. Sóz tіrkesterіnі defıssіz jazyl yny durys ne burystyǵyn anyqtap,
Бҧрыс
belgіle іz.

Ja aby yzdy túsіndіrі іz.

Мысал Дҧрыс

XV-ғасыр

2018 jyl
№ 40 balabaqsha
уeb ınterfeıs

7-mamyr
eks-ákim

136 bap

2-3 ten

57

ЖАҢА ҚАЗАҚ ЕМЛЕСІ БОЙЫНША КОМПЬЮТЕР ПЕРНЕТАҚТАСЫНДА
ЖАЗУ ДАҒДЫСЫН МЕҢГЕРТУ.

ҼРІПТЕРДІ ПЕРНЕТАҚТАҒА ОРНАЛАСТЫРУ
1-сурет. Ағылшын пернетақтасындағы жаңа латын таңбалары

2-сурет. Статистикалық негіздегі пернетақта

tapsyrma. Pernetaqtaǵa nazar a dary yz. Tól ta balarydy ornalas yn este saqta yz.

tapsyrma. Juptyq jumys. Árіptesі іzdі oqyǵan sózderіn terіp shyǵy yz. Ózara
tekserі іzder.
Tapsyrmany kezektesіp orynda yzdar. tasta arna
bar nan
bol al bal dop
kesek at
kel ol

ket sen

sal men

58

3. tapsyrma. Qazaq tіlіnde e jıі kezdesetіn a, e, y, i árіpterі turǵan sózderdі jazyp
daǵdylany yz.

A

E

tapsyrma. Árіptesі іzdі oq ymen SH árpіn tez basyp daǵdylan úshіn tómendegі
sózderdі terі іz. Qansha aqytta tergenі іzdі baqyla yz.

sha yraq, shashba , shashyl, shashtaraz, shanyshqy,
shabarman, sharshama , sheshesi, áke-sheshe, shene nik,

shedire, shekpen, shamaly, shamshyraq

tapsyrma. Jıі kezdesetіn árіp tіrkesterі men jalǵa lardy pernetaqtada terіp shyǵy yz.

tapsyrma. Juptyq jumys. Berіlgen mátіndі bіrneshe ret terі іz. Árіptesі іzben
tekserі іz.
Qıyndyqtardy talda yz.
Mádenıet uǵymy tarıhı qalyptas dy uzaq dam jolynan ótti. Mádenıet uǵymyn
alǵashqy ret ǵylymı turǵydan anyqta ǵa tyrysqan fılosoftar da boldy. Grekter kóne
zamanny ózinde-aq ómirge ıkemdi, qabiletti, jan-jaqty qalyptasqan azamattardy
tárbıele ge baǵyttalǵan sırek kezdesetin bilim ber júıesin jasaǵan kórinedi. Al
qazaqtar bul úrdisti tálimi mol tárbıe ber isin sátti júzege asyrdy. Má gilik muraǵa
r hanı mura kóbirek qaldy. Sondyqtan da bizdi ultymyz ózgelerdi boıynan alystap

59

bara jatqan adamı qalyptas mádenıetin ustap qaldy.
tapsyrma. Berіlgen mátіndі ja a pernetaqtada terіp shyǵy yzdar.
Еліміздің ҧлттық білім беру жҥйесінде ел тҽуелсіздігін баянды етуге, қазақ
тілінің мҽр- тебесін нығайтуға игі ықпал ететін мынадай басым бағыттарда
жҧмыс жҥргізілді: бірінші- ден, қазақ тілінде білім беретін оқу орындарының
желісін кеңейту; екіншіден, қазақ тілінен басқа тілдегі мектептер мен
сыныптардағы жҽне жоғары оқу орындарының орыс тілінде білім беретін
топтарындағы қазақ тілінің оқу сағаттарын арттыру; ҥшіншіден, кҽсіптік орта
жҽне жоғары оқу орындарында қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқытатын
мамандар да- ярлығының кҿлемін арттыру; тҿртіншіден, «Болашақ»
бағдарламасы бойынша шетел уни- верситеттеріне оқуға баратын ҥміткерлер
ҥшін қазақ тілінен емтихан тапсыру талабын ен- гізу; бесіншіден, Ҧлттық
бірыңғай тестілеу барысында қазақ тілінен басқа тілде оқытатын мектеп
тҥлектерінің қазақ тілінен тест тапсыруы.

60

ЖАҢА ӘЛІПБИДІ МЕҢГЕРТУГЕ АРНАЛҒАН МОБИЛЬДІ
ҚОСЫМШАЛАР

Qazlatyn.kz ҧлттық порталы
Tilqural.kzпорталы

MÁTİNDER
Quıryq-ba yr (salt)
«Quıryq-ba yr jedi be, quda boldym dedi be» (mátel). Bul qudalyq rásimi
bolǵanmen, ulttyq salt-dástúrde orny bólek jaı. Eki jaq kelisip quda bolǵan jaǵdaıda
olarǵa «quıryq-ba yr» arna ly syı ákeledi. Ákel shi áıel «ba yrdaı jaqyn, quıryqtaı
tátti boly dar» dep tilek bildiredi. Odan barlyq qudalar a yz tıedi. Quıryq-ba yr
qazaq dástúrinde quda bol dy za dy belgisi – qujat bolyp bekitilgen.

(53 sóz) (Internet jelisinen)

Qymyz
Qymyz — qazaq halqyny ulttyq taǵamdaryny ishindegi e baǵaly dastarqan
dámini biri. Ol tek qana bıe sútinen ashytylady. Qazaqty uǵymynda e dámdi
qymyz ystalǵan ydysta saqtalady. Qymyzdy aǵash kúbige nemese torsyqqa ystaıdy.
Ystalǵan qymyz tátti bol úshin qymyzǵa jylqyny qazysyn nemese jalyn salyp
qoıyp, kóp pisedi. Alǵashqy qymyzdy a yldy qarıalaryn shaqyryp tattyr rásimin
oryndaǵan. Ol yrymdar bıe sútini mol bol yn tile ge, bata ber ge arnalǵan.

(63 sóz) (Internet jelisinen)

Baıla (salt)
«Beri kel, baıla mynany!» (Ǵ.Músirepov). Qazaqty márttik, myrzalyq, azamattyq
qasıetin bildiretin salttaryny biri – baıla .
Soǵyp alǵan a dy kezdesken kisige syıla , oljany, ta yp alǵan dúnıeni (zatty)
janyndaǵy adamǵa usyn – ejelden qalyptasqan ulttyq ádet. Bul saltty buz
adamgershilik ádebinen atta retinde jazaǵa tartylady, sógis jarıalanady nemese el
aldynda betke basylady. Degenmen mundaı jaǵdaıda a shy adamny alǵashqy oljasy
bolsa, ol «baılan ǵa» jatpaıdy, kerisinshe, oǵan «qutty bolsyn» aıtady.

(64 sóz) (Internet jelisinen)

Birge jáne bólek jazylatyn sózder taqyrybyna Shaıantárizdiler
Shaıantárizdiler b ynaıaqtylardy úlken bir tobyn quraıdy. Olar kóbinese te iz
shaıandary, omarlar, s shaıandary, asshaıandar, krıl jáne ul lar sekildi áıgili
jan arlar túrin qamtıdy. Olardy 50 000-ǵa j yq túri ártúrli kólemderimen
erekshelenedi. Denesini uzyndyǵy 0,1 mm-ge jetetin e usaq túrinen bastap, qulashy
4 m-ge, al dene salmaǵy 20 keli tartatyn japon shaıany sekildi túrleri bar. Basqa
b ynaıaqtylar sekildi shaıantárizdilerdi de syrtqy qa qalary bolady.

(6 sóz) (Internet jelisinen)

Bórik
Qazaqty ulttyq bas kıimderi óte kóp. Bórik – qazaqty erteden kele jatqan bas kıimi.
Bórik qystyq bórik, jazdyq bórik bolyp ekige bólinedi. Bórikti qyzdar da, er adamdar

61

da kıedi. A ny terisimen nemese qymbat matamen tystalady. A ny terisine qarap
olardy qundyz bórik, kámshát bórik, túlki bórik dep ataıdy. Qyzdar kıetin bórikti
tóbesi tórt saıly bolyp keledi jáne úki taǵylady. Asyl tastarmen kómkerilip, kúmis
te gelerden salpynshaq taǵylady. Qazaqta áshekeıli, úkili bórikti sal-seriler de kıgen.

(71 sóz) (Internet jelisinen)

Tamaq túrleri
Adam balasy tamaq ishpeı tura almaıdy. Deni iz sa bol úshin, jaqsy tamaq
ish kerek. «As – adamny arqa y» dep beker aıtpady. Tamaq arqyly adam aǵzalary
belok, maı, kómirs , mıneraldyq zattar, túrli vıtamındermen qamtamasyz etiledi.
Bizdi qandaı tamaq túrin jeıtinimiz turǵan jerimizge baılanysty. Qytaıdy
o tústiginde kúrish, al soltústiginde kespeni kóbirek jeıdi. Japon elinde adamdar
balyq, Ortalyq E ropada et taǵamdaryn molyraq paıdalanady. Qazirgi kezde azyq-
túlikti jer sharyny bir túkpirinen ekinshi túkpirine tasymalda ǵa bolady. Sondyqtan
tamaqty qaı túrin jegi kelse, múmkindigin bar.

(78 sóz) (Internet jelisinen)

Syqyrla yq

Syqyrla yq – kıiz úıdi óte áshekeılenip jasalatyn sándi esigi. Bul ortasynan ashylyp-
jabylatyn jarma esikterge uqsas. Ol eki taıanyshqa ilmek arqyly ustasady, ashyp-
japqanda syqyrlap turady, sondyqtan ony syqyrla yq dep ataıdy.

Osydan keıin úıdi kıizin jabady. Kıizdi tórt túri bar. Olar: t yrlyq, úzik, túndik, kıiz

esik. Aldymen t yrlyqty kerege kerip uzyn ba lary arqyly yqqa bekimdep baılaıdy.

Sonan so baqanny kómegimen úzik pen túndikti jabady. Úzik kerege basynan

sha yraq she berine deıingi aralyqty qamtıdy. Ata yna saı olar úzik-úzik kıizden

turady.

(75 sóz) (Internet jelisinen)

Túrkistan qalasy

Túrkistan – Qazaqstanny kóne qalalaryny biri. Bul qala elimizdi o tústik

aımaǵynda ornalasqan. Túrkistan qalasy qazaq halqyny tarıhy- men tyǵyz
baılanysty. Orta ǵasyrlarda Qazaq handyǵyny ordasy bolady. Qasıetti Túrkistandy
«Ekinshi Mekke» dep ataǵan. Qazir Túrkistan
tarıhı jáne t rısik qala. Túrkistanǵa kelgender aldymen Qoja Ahmet Iasa ı kesenesine
barady. Keseneni janynda shyǵys monshasy bar. Jer astynda qyryq tórt bólmeden
turatyn ǵıbadathana salynǵan. Túrkistan qalasy Qoja Ahmet Iasa ı atymen álemge
áıgili boldy.
Búgingi Túrkistan – úlken, ásem qala. Mundaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik

nıversıtetinde my daǵan qazaqstandyq jastar bilim alady. Túrkistan qalasyny

keleshegi zor.

(85 sóz) (Internet jelisinen)

Teledıdar
Teledıdar – telehabar baǵdarlamalaryndaǵy beınemen dybystyq súıemelde di radıo
sıgnaldaryn kúsheıt men túrlendir ge arnalǵan tele, radıoqabyldaǵysh teledıdar,

62

túrli-tústi, aq ala, keskindi, stasıonarly jáne tasymaldy bolyp ajyratylady.
Teledıdardy negizgi ereksheligi – beıne men súıemelde shi dybys radıosıgnaldaryn
bir aqytta kúsheıt jáne túrlendir . Teledıdar – aqparattyq, qoǵamdyq-saıası, kórkem
jáne m zykalyq habarlar, jedel aqparat, buqaralyq aqparat quraly bolyp tabylady. XX
ǵasyrdy so ynda teledıdardy erteden qoldanylyp kelgen kıneskopty túrini ornyna,
suıyq krıstaldy, plazmaly túrleri paıda boldy. Suıyq krıstaldy teledıdarlar keskin
aıqyndylyǵyny , sapasyny joǵarylyǵy boıynsha qoldanystaǵy teledıdardy e ozyq
túri bolyp sanalady.

(81 sóz) (Internet jelisinen)

Aqsaq kıik
Basqalarynan oqsha qala bastaǵan jaraly kıik oq tıgenine qaramastan,
shoqaqtap keledi. Qus sıaqty qanaty bolmasa da, jerden bıik kóterile almasa da, jas
kıik áli shıraq kórinedi. Biraq kıik pen shapqan attar arasyndaǵy qashyqtyq birte-birte
qysqara tústi.
Kedeı a yldy syrtynda oınap júrgen top bala bul kóriniske ta yrqaı qalypty.
Kıikter kózden tasa bolyp, q ǵynshylar ábden kórinbeı ketkenshe top bala attylar
so ynda qalǵan bozǵylt sha ny súre ine qarady da turdy. Ásirese, top ishindegi jasy
onǵa ja a kelgen qyz bala álgi kóriniske zer sala qarady. Jas bolǵanymen ony
júreginde álde bir aıanyshty izi qalyp qoıǵandaı edi.

(91 sóz) (Internet jelisinen)

Ana tilin bilmegen – aqyly joq jelikbas
Adamzat jaralǵaly beri ana tili adamgershilik aınasy bolyp keledi. Ana tili – ár
halyqty ózini tól belgisi. Óz halqyna qyzmet et úshin, aldymen ana tilin jetik bil
qajet. «Ana tilin bilmegen- aqyly joq jelikbas. Ana tilin súımegen halqyn súıip
jarytpas» degen qanatty sóz bar. Bul sózdi qyrǵyz aqyny Sarnoǵaev aıtqan. Óz
halqyn súıe bilgen adam ózge eldi de súıe biledi.
«Aqyn bol – mindet emes, azamat bol – paryzy », – deıdi. Azamattyq
degenimiz – ana tilin ardaqta . Bizdi halqymyz tilge kedeı emes. Halqymyzdy
tildik qory óte baı. Tilimizdi baılyǵyn a yzben aıtyp jetkiz múmkin emes. Til
baılyǵy – r hanı baılyq.

(93 sóz ) (Internet jelisinen)

Qazaqty tu ǵysh s retshisi
Ábilhan Qasteev – qazaqty tu ǵysh kásibı s retshisi, keskindemeshisi, qoǵam
qaıratkeri, qazaq beınele ónerini negizin sal shysy. Ol 1904-jyly Taldyqorǵan
oblysynda t ǵan. 1929-jyly Almatyǵa kelip, Hl dovty st dıasyna qatysady, beınele
ónerini negizin úırenedi. Ábilhanny s retshilik murasy óte baı. Ony my nan
astam t yndylary bar. Qasteevti s retteri tabıǵat, eski jáne ja a turmys, halyqty
ómiri, dástúri t raly.
Ábilhanny Abaıdy , Jambyldy , Shoqanny keskinderin jasady. Daryndy
s retshini qazaq halqyny turmysyn beınelegen t yndylary «Kolhoz toıy»,
«Jaıla daǵy radıo», «So ǵy habarlar»,
«Sút fermasy» t.b. Kóptegen s retterini bas keıipkerleri – e bek adamdary.

63

Ábilhan Qasteev 1973-jyly qaıtys boldy. Almatyda ony atynda kórkems ret
chılıshesi jáne memlekettik kórkem galereıasy bar.

(93 sóz) (Internet jelisinen)

Sók
Q yrǵan taryny qazaq sók dep ataıdy. Ol úshin tary jel ótine s yrylyp,
erekshelenedi, tazalanady. Birneshe ret taza s ǵa j ylady. Degdigenshe ony azdap
keptiredi de, qazanǵa s quıyp, taryny soǵan salyp, qaınatady. Qazandaǵy tary
qa yzy ashyla bastaǵanda, súzip alady. Sodan so taza s men birneshe qaıtara j yp,
degd i úshin jaıyp qoıady. Degdigen so , qyzǵan qazanǵa salyp, q yrady. Q yrǵan
kezde bylǵa yshpen úzdiksiz bylǵap otyr kerek. Áıtpese, taryny asty ǵy beti
q yrylyp, ústi q yrylmaı qalady. Al ala-qula q yrylǵan taryny aqtaǵan kezde
qa yzynan ajyrat qıyn. Ári mundaı taryny sógi de ala bolady.
Sók kóbinese shaı dastarhanyna qoıylady. Sondaı-aq taǵy da basqa neshe túrli
taǵamdar daıynda ǵa bolady.

(100 sóz) (Internet jelisinen)

Toǵyzqumalaq
Sportty túri kóp. Biri – kúshti bol ǵa, ekinshisi – jyldamdyqqa, úshinshisi
tabandylyqqa ba lıdy.
Al taǵy bir túri oıla ǵa úıretedi. Olarǵa shahmat, doıby, toǵyzqumalaq jatady.
Toǵyzqumalaq – qazaq halqyny ulttyq oıyny. Bul oıynda súıek tastardy
uıalarǵa toǵyz-toǵyzdan túsip otyr kerek. Toǵyzqumalaq – jyldam esepte di, tez
sheshim qabylda dy qajet etetin kúrdeli oıyn. Toǵyzqumalaqta bir oıyndy jarty kún
nemese bir kún oınaıdy.
Uly aqyn Abaı toǵyzqumalaq oıynyny sheberi bolǵan. Abaı toǵyzqumalaqqa
úlken mán bergen. Ol ataqty oıynshylardy shaqyryp, jıyrma-otyz kún boıyna saıys
ótkizip otyrǵan. Bul t raly Muhtar Á ezovti ’Abaı joly’’ kitabynda jaqsy jazylǵan.
Qazir Qazaqstanda toǵyzqumalaq oıynynan halyqaralyq jarystar ótkizilip turady.
Ábilda Aqshoraev toǵyzqumalaqtan alty ret resp blıka chempıony bolǵan.

(102 sóz) (Internet jelisinen)

Ba yrsaq
Shaı, qymyz, shubat ishkende dastarqanǵa ba yrsaq salady. Ba yrsaqty joǵary
nemese birinshi sortty bıdaı unynan pisiredi. Ony qamyrdy ashytyp ta, ashytpaı da
daıynda ǵa bolady. Ashytpaı pisirgen ba yrsaq kópke shydaıdy, al ashytyp pisirgen
ba yrsaq ke ip qalsa, je ge jaısyz bolady. Ashymaǵan qamyrdan ba yrsaq pisir
úshin unǵa maı, jumyrtqa, sút, tuz salyp ıleıdi. Qamyrdy jazyp, tórt buryshtap nemese
ji ishkele kesedi. Kesip daıyndaǵan ba yrsaqty betin ke ip ketpe úshin ja yp
qoıǵan jón. Qazanǵa maı salyp ábden qyzdyryp alǵan so , ba yrsaq maıdy
mólsherine qaraı salynady. Ba yrsaqty úzdiksiz aralastyryp tursa, birkelki bolyp
pisedi. Ot qatty jansa, ba yrsaqty ishi shıki bolady nemese tym qyzaryp ketedi.
Qyzyl kúre bolyp pisken ba yrsaq sándi de, dámdi de bolady.

(106 sóz) (Internet jelisinen)

64

Otbasy – tárbıe basta y
Balany jaqsysy – qyzyq, jamany – kúıik. Osy bir qanatty sózde qanshama
maǵyna jatyr dese izshi! Sebebi bul shynaıy ómirden alynǵan. Árbir ata-ana
balasyny ómirge degen kózqarasy durys qalyptasqan tárbıeli, zaman talabyna saı
azamat bolyp óskenin qalaıdy. Ata-ana bala tárbıesine úlken ja apkershilikpen
qaraıtyny sózsiz. Ata-anadan ósip urpaq taralǵan, jaqsy, jaman bala bolsa solardan –
dep Júsip Balasaǵun aıtqandaı, ata-ana óz balasyny tárbıesi úshin el, halyq aldynda
ja apker. Bala aıaǵyn táı – táılap basqannan bastap-aq, ata – anasymen, otbasyndaǵy
basqa jandarmen qarym-qatynasta bolyp, tárbıe arqyly eresekterdi boıyndaǵy jaqsy-
jaman qasıetterdi úırenedi. Sondyqtan otbasynda kúndelikti bolyp jatqan oqıǵalar:
ata-anany bir-birimen qarym- qatynasy, balamen sóıles , úı shar asyny atqaryl y,
eresekterdi e bekke kózqarasy, aqytty ótkiz i, qonaq qabylda – bári balalarǵa
tikeleı áser etedi.

(109 sóz) (Internet jelisinen)

At mingizip, shapan jab (salt)

«Rahmet qos mergendi attandyrdy, Astyna at mingizip, shapan ja yp».
(S.Turǵynbekov).

Qurmetti qonaqqa, aqynǵa, batyrǵa, pal anǵa jáne sol sıaqty elge e bek si irgen
ardaqty, aıt ly azamattarǵa at mingizip, shapan jab qazaq halqyny erteden kele
jatqan asa laıyqty, jarasymdy ata salty, ıaǵnı bul «batyr», «aqyn», «pal an» degen
qurmetti ataqtardan keıingi beriletin qurmette , syı-sıapat, marapat, madaq belgisini
aıǵaǵy, e joǵary qurmeti retinde beriledi. At mingiz , shapan jab salty qazirgi
kúnde de jarasymdy jalǵasyn ta yp keledi. Mysaly, Ulyta ǵa kelgende qazaq elini

tu ǵysh Prezıdenti N.Nazarbaevqa, Torǵaıda – aqyn S.Má lenovke, Shymkentte –

jaz shy Sh.Murtazaǵa at mingizip, shapan jabyl y ulttyq mádenıetimizdi , salt-
dástúrimizdi qadir-qasıetin kótere túskeni sózsiz. Ádilin aıtsaq, mundaı qurmet
qazirgi kúngi «mashına kiltin tapsyrdy» degennen áldeqaıda abyroıly da asqaq

estiledi!

(111 sóz) (Internet jelisinen)

«Adaı» kúıi
Qazaqty árbir kúıini ózindik tarıhy bar. Dına Nurpeıisova men Oqap
Qabıǵojınni aıt larynsha, bul kúıdi tarıhy mynadaı oqıǵamen baılanysty.
Qurmanǵazy el aralap júrip, Adaı r yny bir úıine túsedi. Kúıshini kózi kerege
basynda il li turǵan dombyraǵa túsedi. Ol dombyrany alyp, bura yn ózgertip qoıady.
Biraz aqyttan so on alty-on jeti jas shamasyndaǵy qyz bala kelip, otyrǵandarǵa
qaramaı, tórdegi dombyrasyna jarmasady. Bura yny ózgertip qalǵanyn birden

sezgen qyz:
«Búldirgen ekensi ǵoı» degendeı, Qurmanǵazyǵa qarady da, dombyrasyn

usyna qoıady. Qurmanǵazy bir-eki tartqannan keıin, úıdegiler bul ó irde
Aqma daıdan ótken kúıshi joq edi, bul kim boldy eken degendeı, ta dana qaraıdy.

Surastyra kele dombyrashyny Qyzylqurt Qurmanǵazy ekenin bilip, syı-qurmet
jasaıdy. Sol Aqma daı qyzben kúı tartys ústinde osy «Adaı» kúıi shyǵypty.

(92 sóz ) (Internet jelisinen)

65

Ana áldıi
Qazirgi ta da E ropa men Azıany e myqty neontologtary besik jyryn shala
t ǵan sábılerge emdik shara retinde qoldanyp keledi. Besik jyryny tili je il ári
túsinikti. Sol sebepti ol balany ana tilin tez me ger ine septigin tıgizip, sábıdi
tildik daǵdylaryn qalyptastyrady. Sondaı-aq besik jyry sábıdi ım ndyq júıesin
qalyptastyr ǵa atsalysady. 2008-jyly túrik ǵalymdary besik jyryn ty daǵan
balalardy óte tózimdi bolatynyn ári vır styq a r larǵa jaqsy tótep beretinin
dáleldedi.
Besik jyryny áseri ony rıtmine, bolmasa sózineǵana emes, ony aıtyp otyrǵan
adamny sezimine de baılanysty. Besik jyrynda anany júregin jaryp shyqqan lebizi,
úmiti, tilegi syrly sazben úılesken duǵaǵa aınalady. Besik jyrynda tutas bir halyq
janyny melodıkasy, mádenı-tarıhı qundylyqtary kórinis tabatyndyqtan, ol sábıdi óz
halqyny bolmysymen á ez arqyly qa ysh yna sebep bolady.

(114 sóz) (Internet jelisinen)

Qyzqashar (dástúr)
«Bylaısha qyz qashar dástúrin ótkizetin úıdi «bolys úı» deıtin kórinedi».
(H.Arǵynbaev). Kúıe di kel in «uryn kel » dese, qyzdy atastyrylǵan kúıe in
kór in «qyzqashar» deıdi. Bul «uryn toıy» ótetin kúni bolady. «Uryn toı» – jastar
úshin kó ildi, d mandy toılardy biri. Buǵan je geler men jastar qatysady. Kúıe den
alynatyn «qolustatar», «shashsıpatar», «qyzqushaqtar», «arqajatar»,
«kórpeqımyldatar», taǵy sol sıaqty kádeler osy joly beriledi. Eki jasty birin-biri
kórip, tildes i de osy toıda bolady. Eke i de birin-biri unatyp, qaly dyq jigitke qyz
belgisi oramalyn jáne ony ini– qaryndastaryna da túrli syılyqtar beredi.
Kúıe uryn barǵannan keıin qudalyq buzylatyn bolsa, jaqsy emes. Úlken da ǵa
ketedi. Kúıe sebepsiz bas tartsa, burynǵy berilgen mal qaıtarylmaıdy jáne aıyp
salynady. Batany qyz jaǵy buzatyn bolsa, qaly mal tolyq qaıtarylady ári aıyp tóleıdi.

(116 sóz) (Internet jelisinen)

Kóbelekti ıisi
Kóbelek – tabıǵattaǵy e qupıa jaratylystardy biri. Mundaı ǵajaıypty oılap tab
múmkin emes. Adam qaraǵysyz dernásilden tap bir s retshi salyp qoıǵandaı oı -
órnekti qanattary bar sul jándik shyǵa keledi. Al ony eshkimge zıany joqtyǵy –
taǵy bir bólek á gime. Ǵajap emes pe? Búgin sizderge osy bir keremetteı jaratylysty
birneshe qupıasyn ashpaqpyz. Árbir kóbelekti ózine tán ıisi bar. Keıbir
kóbelekterden vanıldi , shashaqgúldi , búldirgenni , qaztamaqty , shokoladty ıisi
mú kip turady. Al atalyq aq kóbelekterde qyzyl qaztamaqty , lımon gúlini ıisi bar

eken.
Birqatar kóbelekter koleksıa úshin preparattalǵannan keıin de tartymdy ıisin

saqtap qalady. Kóbelekter koleksıasymen aınalysatyn bir ǵalym ylǵı da ózimen birge
tropıkalyq kóbelekti bire in alyp júredi eken. Ol adamdarǵa osy ıisten lázzat
alatynyn aıtady. Al Brazılıada shokoladty ótkir ıisin shyǵaratyn kóbelekter
mekendeıdi. Adamdar bólme a asyn ıistendir úshin osy kóbelekterdi arnaıy ustaıdy.

(125 sóz) (Internet jelisinen)

66

E alǵashqy qazaqsha kitap
Qazaq tilinde kitap basyp shyǵar isini 200 jyldan astam tarıhy bar. Kitaptar
bastapqyda arabsha, az aqyt latyn qarpimen, al 1939- jyldan bastap kırıl qarpimen
shyǵa bastady. Elbasyny «Bolashaqqa baǵdar: r hanı ja ǵyr » atty baǵdarlamalyq
maqalasynda kórsetilgen qazaq tilin latyn grafıkasyna kóshir baǵdarlamasyn júzege
asyr aıasynda QR Ulttyq akademıalyq kitaphanasynda 1929-1942-jyldary latyn
qarpimen shyǵarylǵan kitaptardy kórmesi ashyldy. Kórmege túrli janrdaǵy kitaptar,
balalar men kórkem ádebıet jáne basqa da túrli salalyq baǵyttaǵy basylymdar
qoıylǵan. Ol aqytta balalardy oq ǵa degen qyzyǵ shylyǵyn arttyr maqsatynda
balalar ádebıetin, ashyq, qanyq boıa larmen shyǵarǵan. Kitaptardan basqa kórmege
sol aqytta shyqqan merzimdi basylymdar, gazetter, j rnaldar qoıylǵan. Mysaly, sol
kezdi tanymal avtorlary basylyp turǵan «Ádebıet maıdany» j rnalyny tigindisi.
Olardy ishinde Jambyl Jabaev, Sáken Seıf llın, İlıas Jansúgirov, Beıimbet Maılın,
Muhtar Á ezov. Qazirgi aqytta kitaphana qorynda kórsetilgen keze de latyn
qarpimen basylyp shyǵarylǵan 1000-nan astam kitap bar.

(133 sóz) (Internet jelisinen)

B rabaı
B rabaı – resp blıkadaǵy e tanymal t rıstik baǵyt. Bul jerdi ásem tabıǵaty,
kóptegen qonaqúıleri, shıpajaılary men damyǵan ınfraqurylymy demal shylarǵa
umytylmas áser syılaıdy. Sondyqtan bolar, bul jer halyq arasynda ekinshi Shveısarıa
dep atalyp ketken. Bul jerde demalyp qana qoımaı, em qabylda ǵa da bar jaǵdaı
jasalǵan. B rabaıda demalyp úlgerse iz, onda Uly Jibek joly boıymen eksk rsıalyq
saıahatqa attan ǵa bolady. Bul baǵyt e tanymal jáne tarıhı ma yzdy oryndar arqyly
ótedi. Jol boıynda qazaq halqyny biregeı sá let jáne arheologıalyq eskertkishteri,
atap aıtsaq, Aısha-Bıbi, Babaja qatyn, Qarahan keseneleri ornalasqan. Osy jerlerden
erekshe r hanı kúsh al ǵa bolady. Qazaqstanda kóz tartar kórikti jerler, tarıhı
mekender jetkilikti. Atap aıtsaq, Sharyn shatqaly men Sharyn ózeni, Aqsaı shatqaly,
Alakól men Balqash kólderi, Shymbulaq k rorty, Qorǵaljyn qoryǵy, Zaısan kóli,
Marqakól qoryǵy, Qaton-Qaraǵaı ulttyq saıabaǵy, Jıdebaı-Bórili qoryq- murajaıy.
Árıne, bul tizimdi jalǵastyra ber ge bolady. Halqymyzdy peıili sıaqty ke , kó ili
sıaqty darhan dalamyzda jabaıy tabıǵatpen qa yshyp, r hanı azyq alyp, jeri, s y men
a asyny shıpasyn kór ge múmkindik bar.

(150 sóz) (Internet jelisinen)

Súr
Súr – ystap keptirilgen et. Etti uzaq aqyt saqta úshin ys salyp súrle daǵdyǵa
aınalǵan tásil. Ol ásirese, soǵym etin saqta úshin ke paıdalanylady. Soǵymny etin
ushalap, jiliktep buzǵannan keıin a darylǵan qazy, qarta, shujyq qatarly kádeli
múshelerdi bárin arsa aǵashqa iledi de, astyna janba, otyndy (tabylsa tobylǵy)
jalyndatpaı jaǵyp tútin salady. Tútin etke molyraq tı úshin et ustaıtyn úıdi esik-
terezesi túgel jabylady. Arsaǵa ilingen jas etti e aldymen sóli aǵyp, birtindep
qurǵaıdy. Tútin si gen saıyn etti syrty qaraıyp totyǵyp, qataıa bastaıdy. Tútin kóp
salynsa, semiz etti maıy erip tama bastaıdy. Sondyqtan aldymen etti sóli
qurǵaǵansha ǵana tútin salyp biraz aqyt ysta dy toqtatyp qoıady. Odan so etti

67

ekinshi betin tó kere iledi de, qaıta tútin salady. Bul joly tútindi uzaq sal dy qajeti
bolmaıdy. Óıtkeni sólinen ajyraǵan et tez tobarsıdy. Jazǵytury to jibigen kezde
arsadaǵy et te jibı bastaıdy. Osy kezde ekinshi ret qaıta ystalady. Bul – e so ǵy
ysta . Osydan keıin soǵym eti meıizdeı sary bop súrlenedi. Mundaı súrdi qansha

aqyt saqtasa da buzylmaıdy. Ys si gen etti hosh ıisi, jaǵymdy kermek dámi bolady.
Biraq ony sorpasy jaısyzda keledi. Súrdi sorpasy ish ge jaramdy bol úshin jas et
qosyp asady. Súr et pen jas et aralasqanda sorpa dámdi bolady.

(193 sóz) (Internet jelisinen)

Ýyz

Ýyz – ja a tóldegen maldy jelinine jınalatyn qoı sút. Ýyz «sary yz», «aq

yz» dep ekige bólinedi. Sary yz ári qoı , ári jelim sıaqty jabysqaq bolady. Aq

yzdy ó i sary yzǵa qaraǵanda aqshyl, ári suıyqta keledi. Sary yzdy tóldi ózine

emizip, aq yzdy sa yp alyp paıdalanady. İngen men bıeni yzyn bota men qulynǵa

emizedi. Al sıyrdy , qoıdy , eshkini aq yzdarynan ártúrli taǵamdar pisiredi.

Qatyrǵan yz – yzdy búıenge, ashshy ishekke nemese metal ydysqa kuıyp, qaınap

jatqan s dy ishine salyp pisiredi. Bir burq etip qaınaǵanda ydysqa quıylǵan yz
shemirshektenip qata bastaıdy. Odan so onyydysymen birge ystyqs dan alyp,
salqyns ǵasalady. Sonda yzqaınap pisken jumyrtqadaı bolyp shyǵady. Qatyrǵan

yzdy súr etti ústine t rap salady. Tólbasy (alǵashqy tól) t ǵan kúni soǵymny
etinen, shujyq asyp, yz qatyryp, kórshi-qola dy shaqyratyn dástúr bolǵan. Pisirilgen

yzdy yzǵa sút qosyp suıyltyp pisiredi. Ýyz irip ketpe úshin ony oja men sapyryp
otyr kerek. Ýyzǵa tary salyp pisir ge bolady. İrkit – sabaǵa, kúbige jınap ashytqan
aıran – qatyq, shıki sút. İrkitti sıyrdy , qoıdy , eshkini sútinen daıyndaıdy. Pisken
sútten uıytylǵan aırandy nemese shıki sútten uıytylǵan qatyqty sabaǵa ne kúbige

jınaıdy da pisip, ony maıyn qalqyp alǵannan keıin, ydysty ishinde irkit qalady.

İrkitti ashshy ne tushshy bol y ony daıyndalǵan sútine ǵana emes, daıynda

tásiline de baılanysty. İrkit quıylǵan ydys kúnni kózinde tursa irkit bojyp ashıdy da

dámi qyshqyldanyp ketedi. İrkit quıǵan ydys kóle kede tursa, irkitti dámi buzylmaı

tushshy bolady.

(225 sóz) (Internet jelisinen)

İshik
İshik — qazaqty ulttyq kıimderini biri, ony eltiriden, se se nen, ártúrli a
terilerinen tigedi, syrty matamen tystalady. İshik tigiletin terini túrine qaraı: eltiri
ishik, se se ishik, qasqyr ishik, túlki ishik, pushpaq ishik, orman ishik, janat ishik,
bulǵyn ishik t.b. dep atalady. İshik tigetin terini shel maıynan, kók etinen aryltyp
alǵan so , ashyǵan aıran jaǵyp ıleıdi. Teri ábden ıi qanǵanda ırek aǵashpen tarap,
qolmen qalap, kerip-sozyp jumsartylady. İshikti jórmep tigedi jáne tigisterini bári
terini taqyr jaǵyna qaraıdy. Juqa terilerdi maqta jippen tikse, al qaly terilerge jún
jip paıdalanylady. İshikti ishi daıyn bolǵan so , ony taqyr betine bıdaı shúberek
kókteıdi de, barqyt, shuǵa, púlish sıaqty qaly tystyq matalarmen tystaıdy. Qasqyr
ishikke qasqyr ne túlki terisinen, se se ishikke eltiriden, basqa túrlerine qundyz ne
bulǵyn terisinen jaǵa salynady. Ishik – eki ma symda kı ge arnalǵan jyly kıim.
Mysaly qasqyr ishik, túlki ishik, bókebaı ishik, qarsaq ishik, bulǵyn ishikter qysta,

68

pushpaq ishik, zorman ishik, janat ishik, eltiri ishikter qara kúzde, kóktem aılarynda
kı ge arnalǵan. Se se ishik, qasqyr ishikterdi erler, qalǵan túrlerin kóbinese áıelder
kıgen. Áıelder men boıjetkender kıetin ishikter óte sándi etip tigiledi. Olardy
ó irine, je ini a zyna, etegine aınaldyra qundyzdan, s sardan juryn ustaıdy. Tysyna
jibekpen keste tigedi. Eltiri ishik asa marqaımaǵan qozyny buıra eltirisinen tigiledi.
Se se ishik — marqa qozyny terisinen

se se inen tigiledi.
Orman ishik túlkini tamaq terisinen, pushpaq ishik túlkini pushpaq terisinen
tigiledi. İshikti qaısy túri bolsa da – ári jyly, ári kı ge sándi tamasha kıim.

(226 sóz) (Internet jelisinen)

Qurt
Qurt – maldy sútinen daıyndalatyn uzaq aqyt saqta ǵa arnalǵan taǵam.
Sabaǵa sútti jınap, sút ashyǵannan keıin pisedi, sút irkitke aılanyp, maıy betine
qalqyp shyǵady. Maıyn bólek alyp tuzdap qarynǵa salady da, irkitti qazanǵa s y
sarqylǵansha qaınatady. Qurt qaınap jatqan kezde qazanny túbin, erne in qyryp,
álsin-álsin aralastyryp otyrady. Qurt qaınap, ábden qoıylǵan so qapqa quıyp,
keregeni basyna nemese ashaǵa ilip, sary s yn aǵyzady. Qurt qapta bir tá lik turǵan
so , s y ábden sarqylyp, qurǵaıdy. Budan keıin qurtty qaptan alyp, syqpalap bólip,
shıge, taqtaǵa qolmen syqpalap órege jaıyp keptiredi. Sodan keıin qurtty keptir
úshin ártúrli formaǵa keltiredi. Ony negizgi túrleri – kúlshe, jarma, syqpa jáne
shúirmek. Kúlsheni jasaǵanda qurtty kesekte etip ( ysqa sıarlyqtaı) domalaqtaıdy.
Odan so o qoldy bas barmaǵy men tórt sa saǵyny arasyna qysyp búıirin
juqartyp, dóngelek formaǵa keltiredi. Kúlshe uzaq aqyt saqta úshin jasalady. Keıde
kúlsheni búıirin tesip monshaq sıaqty jipke tizip, keregeni basyna, óreni ashasyna
ilip keptiredi. Ony kóp keptir kerek, áıtpese, ishi kógerip ketedi. Syqpany jasaǵanda,
qurtty shaǵyndap qana alyp, tórt sa saqty búg ine salyp syǵyp jasaıdy. Shúıirmekti
mólsheri syqpany jartysyndaı ǵana bolady. Shúıirmek jasaǵanda qurtty eki sa saqty
búg ine salyp, ekinshi jaǵyn basqa qoldy barmaǵymen batyra qysady. Bul tez
kebedi. Qurtty qaı túri bolsa da órege keptiriledi. Kúlshe men jarmany qysty kúni
je úshin, al syqpa men shúıirmekti jazdy kúni, kúzde shaıǵa sal úshin daıyndaıdy.

(213 sóz) (Internet jelisinen)

Atqa min mádenıeti
Atqa min mádenıeti men jylqy shar ashylyǵy jer júzine Uly daladan taraǵany
tarıhtan belgili. Elimizdi soltústik ó irindegi eneolıt dá irine tıesili «Botaı»
qonysynda júrgizilgen qazba jumystary jylqyny tu ǵysh ret qazirgi Qazaqstan
a maǵynda qolǵa úıretilgenin dáleldedi.
Jylqyny qolǵa úıret arqyly bizdi babalarymyz óz dá irinde adam aıtqysyz
ústemdikke ıe boldy. Al jahandyq a qymda alsaq, shar ashylyq pen áskerı saladaǵy
te dessiz revolúsıaǵa jol ashty.
Jylqyny qolǵa úıretil i atqa min mádenıetini de negizin qalady. Bes qar yn
asynǵan salt atty sarbaz aıbarly kóshpendiler ımperıalary tarıh sahnasyna shyqqan
dá irdi sımvolyna aınaldy.
T ustaǵan salt atty ja yngerdi beınesi – batyrlar zamanyny e tanymal

69

emblemasy, sonymen qatar, atty áskerdi paıda bol yna baılanysty qalyptasqan
kóshpendiler álemi «mádenı kodyny » aıryqsha elementi.

Avtokólik qozǵaltqyshtaryny q aty áli kúnge deıin atty kúshimen ólshenedi.
Bul dástúr – jer júzinde salt attylar ústemdik qurǵan uly dá irge degen qurmetti

belgisi.
Biz álemni barlyq túkpirine ejelgi qazaq jerinen taraǵan osyna uly

tehnologıalyq revolúsıany jemisin adamzat balasy ХІХ ǵasyrǵa deıin paıdalanyp
kelgenin umytpa ǵa tıispiz.

Qazirgi kıim úlgisini bazalyq komponentteri Dala órkenıetini erte keze inen
tamyr tartady. Atqa min mádenıeti salt atty ja yngerdi yqsham kıim úlgisin
dúnıege ákeldi. At ústinde júrgende y ǵaıly bol y úshin babalarymyz alǵash ret
kıimdi ústi gi jáne asty ǵy dep ekige bóldi. Osylaısha, kádimgi shalbardy alǵashqy
nusqasy paıda boldy.

Bul salt atty adamdardy at qulaǵynda oına yna, urys kezinde erkin
qımylda yna múmkindik berdi. Dala turǵyndary teriden, kıizden, kendir men júnnen,
kenepten shalbar tikti. Sodan beri my daǵan jyl ótse de, kıimni osy túri ózgere
qoımady. Qazba jumystary kezinde tabylǵan kóne shalbarlardy qazirgi shalbardan
esh aıyrmasy joq.

(241 sóz) (Internet jelisinen)

İrimshik
İrimshik – sıyrdy , qoıdy , eshkini sútinen qaınatyp ázirlenetin sút taǵamy.
İrimshik – aq irimshik, kyzyl irimshik dep ekige bólinedi. Aq irimshikti daıynda
úshin ydysqa quıylǵan shıki sútti ústine azyraq aıran quıyp, sútti iritedi. Odan so

irigen sútti otqa qoıyp qaınatady. İrimshikti sary s y bólingen kezde ony shyptaǵa

súzedi. Aq irimshikke sary maı, qaımaq, kilegeı sıaqty maıly taǵamdardy qossa,

dámdi ári qunarly as bolady. Aq irimshikti shyptaǵa orap, súzip alǵannan keıin

juqalap tilip, órege jaıyp keptiredi. Shala kepken aq irimshikti kelige túıip janshysa,

tary sıaqty qıyrshyq untaqqa aınalady. Muny tary ornynda shaıǵa salyp, maıǵa,

qaımaqqa, kilegeıge salyp je ge de bolady. Qyzyl irimshikti daıyndaǵanda qazanǵa

quıylǵan jyly sútke máıek nemese úlken qoıdy ultabaryna yz toltyryp keptirgen

uıytqy salyp, sútti betin qymtap ja yp qoıady. Jarty saǵat turǵanda sút uıyp dirildep
turady. Sodan keıin máıekti sútten alyp, qazan astyna ot jaǵyp qaınatady. Qaınaı bere

ba yr sıaqty dirildep turǵan uıyǵan sútti «qylysh» dep atalatyn arna ly aǵashpen
shaqpaqtap tiledi. İrimshikti ó i birtindep qyzara beredi. Re i qan qyzyl túske enip,
sary s y qoıylǵan kezde qazandy ottan túsirip salqyndatady da, odan so shyptaǵa
salyp súzedi. Súzilgen qyzyl irimshik bir-birine jabyspaı jeke-jeke bytyrap turady.
Qyzyl irimshikti de órege jaıyp keptiredi. Ony asa jaǵymdy ózindik dámi bolady.
Kepken qyzyl irimshik ke dirlep úgitilip turady. Qyzyl irimshikti jeke ózin je ge

de, maıǵa, qaımaqqa, kilegeıge aralastyryp je ge de bolady. Qyzyl irimshikti jentke
qosady. Qaımaq ne kilegeı qosyp kelige janyshqan qyzyl irimshik dastarqan

mázirini e kádeli túrlerini biri bolyp esepteledi. Sútti máıekke emes aıran, irkitpen

uıytsa, ony irimshigini túri qara qoshqyl tartyp, irimshiktenip je ge jaısyzda

bolady.

(250 sóz) (Internet jelisinen)

70

Qazaqty tu ǵysh múltfılmi
Qazaqstan Resp blıkasyny E begi si gen óner qaıratkeri, QR Memlekettik
syılyǵyny la reaty, tá elsiz «Tarlan» syılyǵyny ıegeri, Uly Otan soǵysyny
ardageri, Ulttyq óner akademıasyny profesory, rejısór-anımator, qazaq
múltıplıkasıasyny negizin qala shy Ámen Qaıdar Máske qalasyndaǵy
Búkilodaqtyq memlekettik kınematografıa ınstıt tyn úzdik bitirip, qazaqsha múltfılm
shyǵar ǵa kirisken bolatyn.
Alǵashqy múltıplıkasıalyq t yndysyn shyǵarmas buryn ol qazaq a yz-ertegileri
men qıssa- dastandaryn oqyp, qazaq a yz ádebıetine úlken zertte júrgizgen.
«Qarlyǵash uıasyn buz ǵa bolmaıdy!» degen tyıym sózdi estip ósken ol alǵashqy
t yndysyna halyq ertegisin arqa etti.
Múltfılm jasa ǵa bes adamnan turatyn shyǵarmashylyq top kiristi. Az aqyttan
keıin keıipkerler beıneleri salyndy. Múltfılm m zykasy belgili sazger Nurǵısa
Tilendıevke tapsyryldy. Qazaqty tu ǵysh múltfılmi ulttyq m zykalyq aspap
dombyra á enimen árlendi. Uzaqtyǵy 10 mın tqa jetetin múltfılm jasa ǵa bir jarym
jyl aqyt ketti.
Ámen Qaıdardy ulttyq múltfılm túsir t raly oıyn sol kezdegi «Qazaqfılm»
kınost dıasyny basshysy Kamal Smaıylov qoldaǵan bolatyn. Sol zamanǵy tártip
boıynsha, esep ber maqsatynda múltfılmdi Máske ge jiberedi. Kóp uzamaı Máske
qalasynan mamandar kelip, jumys barysyn óz kózderimen kórip, shyǵarmashylyq top
e begin joǵary baǵalady. Óz kezeginde múltfılm jumysy jalǵasa berdi.
Múltfılm jasa jumystary aıaqtalǵan so , ony 1967-jyly arnaıy top tekserdi.
T yndy o baǵaǵa ıe bolǵan so , ekranǵa shyǵyp, qazaqty tu ǵysh múltfılmini
tusa y kesildi.
«Qarlyǵashty quıryǵy nege aıyr?» tu ǵysh qazaq múltfılmi jaryqqa shyqqan
boıda kórermenderdi ystyq yqylasyna bólene bastady. Búkilodaqtyq tusa y kesilgen
sátten bastap-aq múltfılm shetelderge usynylyp, 48 eldi ekranynan kórsetildi.
Múltfılm 1968-jyly Lenıngrad (qazirgi Sankt-Peterb rg) qalasynda ótken III
Búkilodaqtyq kınofestıválde III júldeni ıelense, 1975-jyly Halyqaralyq Nı -Iork
múltfılmder festıvalinde «Kola Praksınoskop» júldesin je ip aldy.

(237 sóz) (Internet jelisinen)

71

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҼДЕБИЕТТЕР

1. Қазақ тілі емлесінің негізгі ережелері // «Егемен Қазақстан» газеті. –
18.01.2019.

2. Жаңа емле» оқу-ҽдістемелік қҧралы – Нҧр-Сҧлтан, 2019. – 117 б.
3. Жаңа ҧлттық ҽліпби негізінде қазақ жазуын реформалау: теориясы мен

прак- тикасы. Ҧжымдық монография. Жалпы ред. басқарған
А.Фазылжанова. – Алматы: «Қазақ тілі» баспасы, 2016. – 560 б.
4. Латын графикасы негізіндегі қазақ ҽліпбиі: тарихы, тағылымы жҽне
болашағы. – Алматы: Арыс, 2007. – 410 б.
5. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сҿз сазы). –
Астана: Елорда, 2000. – 532 б.
6. Уҽлиев Н. Қазақ графикасы мен орфографиясының фонологиялық негіздері:
филол.ғ.к. ... дисс. – Алматы‚ 1993. – 162 б.
7. Кҥдеринова Қ. Қазақ жазуының теориялық негіздері. – Алматы:
Мемлекеттік тілді дамыту орталығы, 2010. – 380 б.
8. Кҥдеринова Қ. Бірге жҽне бҿлек жазылатын сҿздердің орфографиясы. –
Алматы: 2005. – 144 бет.
9. Ҽміржанова Н. Латын ҽліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен
орфографиясы (1929-40 жж.): филол.ғ.к. ... дисс. – Алматы‚ 2010. – 142б.
10.Байтҧрсынҧлы А. Дыбыстарды жіктеу туралы // Тіл тағылымы. – Алматы:
Ана тілі‚ 1992.
11.Жҧбанов Қ. Қазақ тілі жҿніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым‚ 2010.
12.Байтҧрсынҧлы А. Емле туралы // «Еңбекші қазақ» газеті. – 27.03.1929.
13.Шонанҧлы Т. Шет сҿздердің емлесі жайында // «Еңбекші қазақ» газеті.
14.Базарбаева З. Некоторые аспекты реформирования казахского алфавита на
основе латинской графики // Латын графикасы негізіндегі қазақ ҽліпбиі:
тарихы, тағылымы жҽне болашағы. – Алматы: Арыс, 2007. – 410 б.
15.Досанова А.Ж. Латын ҽліпбиі негізінде сауат ашу ҽдістемесі: пед.ғ.к. ...
дисс.– Алматы: Абай ат-ғы ҚазҦПУ, 2009. – 166 б.
16.Жҥнісбек Ҽ. Ҽліпби мҽселесі //http:// old.abai/kz/content/elimkhan-zh-nisbek-
elipbi-meselesi
17.Қазақ тілінің орфоэпиялық сҿздігі. – Алматы, 2005.
18.Исаев С. Қазақ тілі. – Алматы, 1998.
19.Момынова Б., Саткенова Ж. Қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы: Қазақ
уни- верситеті, 2014.

72

МАЗМҰНЫ

Алғы сҿз............................................................................................................. 3
TAQYRYP. JAŃA QAZAQ ÁLİPBIİNİŃ FONOLOGIALYQ NEGİZDERİ 5
Ҽліпби, графика, орфография..........................................................................
TAQYRYP. QAZAQ TİLİ EMLE EREJESİNİŃ JOBASY 7
Орфографиялық ереже. Орфографиялық нормалардың жазба тілді
реттеудегі қызметі мен маңызы.......................................................................
TAQYRYP. TÓL JÁNE KİRME SÓZDER EMLESİ

Позиция талғайтын ҽріптер (ҽ, ҥ, ҿ, ҧ, о; б, д) мен оларға қосымшалардың

жалғануы............................................................................................................ 7
Бейҥндес буынды кірме сҿздерге қосымшалардың жалғануы.................... 9
Ы, І ҽріптерінің емлесіжҽнеорфоэпиялықерекшеліктері.............................. 10
TAQYRYP. DYBYS TİRKESİN TAŃBALAITYN ÁRİPTER

Дыбыс тіркесін таңбалайтын ҽріптер (и, у) емлесі мен орфоэпиясы жҽне

тасымал мҽселесі.............................................................................................. 11
Я, Ю ҽрпі бар тҿл сҿздердің таңбалану ерекшеліктері................................ 12
TAQYRYP. BİRGE JAZYLATYN SÓZDERDİŃ EMLESİ
Қосымшалар арқылы бірге жазылатын сҿздердің емлесі ........................... 13
Сҿзалды сыңарлары бар кҥрделі сҿздер емлесі ........................................... 16
Сҿзсоңы сыңарлары бар біріккен сҿздер емлесі .......................................... 17
Мағыналық ҿзгерістер арқылы бірге жазылатын сҿздердің емлесі ........... 19
Кіріккен сҿздер қҧрамы мен белгілері ........................................................... 21
TAQYRYP. KÚRDELİ SÓZ BEN TURAQTY TİRKESTERDİŃ BİRİKKEN

SÓZDERMEN ARAQATYNASY JÁNE EMLESİ

Кҥрделі сҿз бен біріккен сҿздің аражігін ажырату тҽсілдері жҽне емлесі.. 22
Аң, қҧс, ҿсімдіктердің кҥрделі атауларының емлесін меңгерту тҽсілдері.. 22
Лексикаланған тҧрақты тіркестердің бірге таңбалану себептері жҽне

тҧрақты тіркестерден айырмашылығы............................................................ 25
TAQYRYP. BÓLEK JAZYLATYN SÓZDERDİŃ EMLESİ

Анықтауыштық қатынастағы сҿз тіркестерінің бҿлек жазылу себептері... 26
Кҥрделі етістіктердің емлесі............................................................................. 27
Кҥрделі сын есім, ҥстеу жҽне есімдіктердің емлесі....................................... 29
Ырғақтық топ, кҥрделі сҿзді ҧластырып айту орфоэпиясы.......................... 30
TAQYRYP. SHETTİLDİK SÓZDERDİŃ ORFOGRAFIALANÝY JÁNE

ORFOEPIASY 32
Шеттілдік сҿздердің орфографиялануы..........................................................
Э, Ё, Ц, Щ ҽріптері бар сҿздердің жаңа емлесі жҽне оларға қазақ тілі 32
қосымшаларының жалғануы............................................................................
34
Ю, Я ҽріптері бар сҿздердің жаңа емлесі жҽне оларға қосымшалардың 36
жалғануы........................................................................................................... 38
Ь, Ъ таңбалары бар сҿздердің жаңа емлесі....................................................
Һ-мен жазылатын сҿздердің жаңа емлесі......................................................
СС, ММ, ЛЛ, ТТ, ФФ, НН, ББ, РР, ПП, ГГ, ДД, КК, УУ қосар

дауыссыздармен келген сҿздердің емлесі..................................................... 39

73

Қатар келген дауыссыздардың емлесі........................................................... 40
ТЧ, ДЖ, СТ, СТЬ, ИЙ, НГ ҽріп тіркестері бар сҿздердің жаңа емлесі......... 40
ОГ, РК, РГ, КС, ЛК, КЛ, НК, КТ, СК, ПТ, ФТ, НКТ ҽріп тіркестері бар
сҿздердің жаңа емлесі....................................................................................... 41
Айтылуы бойынша жазылатын кірме сҿздердің емлесі................................ 42
TAQYRYP. BAS ÁRİPPEN JAZYLATYN SÓZDERDİŃ EMLESİ
Кҥрделі атаулардың емлесі.............................................................................. 43
Жалқы есімдер емлесі....................................................................................... 47
Жер бедері, аспан денелері атауларының емлесі........................................... 50
Қазақ тіліндегі кісі тегінің жазылуы жҽне оларға қосымшалардың

жалғану емлесі................................................................................................... 53
TAQYRYP. QYSQARǴAN SÓZDER EMLESİ JÁNE TASYMAL TÁRTİBİ

Қысқарған сҿздерді тасымалдау тҽртібі.......................................................... 55
TAQYRYP. DEFISPEN JAZYLATYN SÓZDERDİŃ EMLESİ

Қос сҿздер емлесі............................................................................................... 56
Цифрларды қолданудағы дефистің қызметі................................................... 56
TAQYRYP. JAŃA ÁLİPBIDİ MEŃGERTÝGE ARNALǴAN JAŃA

JOBALAR 58
Жаңа қазақ емлесі бойынша компьютер пернетақтасында жазу дағдысын 61
меңгерту. Ҽріптерді пернетақтада орналастыру ...........................................
Жаңа ҽліпбиді меңгертуге арналған мобильдіқосымшалар......................... 72
MÁTİNDER
Пайдаланған ҽдебиеттер тізімі.........................................................................

74

К.Ж.Рахатова, М.Т.Адилханова, Ж.К.Меделбаева, С.М.Шаштыгарина

ЖАҢА ӘЛІПБИ НЕГІЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН ТАПСЫРМАЛАР
ЖИНАҒЫ

Теруге. 01.07.19. жіберілді.
Баспаға 05.07.19. қол қойылды
Пішімі 60x84/8. Қағазы офсеттік.

₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪
Ақтҿбе облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін

арттыру институтының баспа қызметі жҽне қоғамдық ортамен байланыс бҿлімі
- Ақтҿбе қаласы, Тургенев кҿшесі, 86 ҥй. Тел: 56-05-37

75