Креативті оқыту технологиясын пайдалану арқылы оқушылардың логикалық ойлауын дамыту

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
«ӨРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АКЦИОНЕРЛІК

ҚОҒАМЫНЫҢ ФИЛИАЛЫ
АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ

БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ

КРЕАТИВТІ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН
ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ

ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУЫН ДАМЫТУ
(бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал)

АҚТӨБЕ
2021

1

ӘОЖ 373.3
КБЖ 74.202.4
Р 24

Каплиева А.К.– «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ
филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚБАИ кафедра меңгерушісі, п.ғ.к.

Сансызбаева Қ.З.–«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ
филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚБАИ кафедрасының аға оқытушысы, п.ғ.к.

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының
филиалы Ақтөбе облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін
арттыру институтының 17.02.2021 жылғы сараптау кеңесінің № 42 хаттамасы
шешімінің негізінде баспаға ұсынылды.

Р 24 Креативті оқыту технологиясын пайдалану арқылы оқушылардың

логикалық ойлауын дамыту (бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған

әдістемелік құрал).- Рахатова К.Ж.-«Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы Ақтөбе облысы

бойынша ПКБАИ аға оқытушысы, п.ғ.м., Бексултанова И.И., Қалыбаева Г.Қ.-

Ақтөбе қаласы № 10 ЖББОМ бастауыш сынып мұғалімдері / Ақтөбе: «Өрлеу»

БАҰО» АҚ филиалының баспа бөлімі, 2021 ж.-66 б.

ISBN 978-601-7954-70-3

Әдістемелік құралда ғылыми-тәжірибелік жұмыс негізіндегі ізденіс
әрекетінің түрлері, шығармашылық тапсырмалар жүйесін қолдану және
проблемалық жағдайларды шешу әдістері мен креативті оқыту технологиясын
пайдалану арқылы оқушылардың логикалық ойлауын дамыту жұмыстары
көрсетілген.
Құрал жалпы орта білім беру мекемелерінің бастауыш сынып мұғалімдеріне, жас
ұстаздарға және студенттерге арналған.

ӘОЖ 373.3
КБЖ 74.202.4

ISBN 978-601-7954-70-3 © «ӨРЛЕУ» БАҰО» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ ФИЛИАЛЫ

АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ

БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ, 2021

2

КІРІСПЕ

Бүгінгі таңда білім беру мазмұнын жаңартудың іргелі қағидаларының бірі -
оқушылардың креативтік қабілеттерін дамытуды, шығармашылық іс-әрекеттің
қызығушылықтары мен бейімділіктерін ескере отырып, олардың білімін
даралауды көздейтін жеке бағдарлау. Жеке бағдарлау үшін сыныптағы
шығармашылық іс-әрекеттің мақсатқа сай болуы үшін білім беру процесінің
сипатын, оқушылар іс-әрекетінің әдістерін, оқушылар мен мұғалім арасындағы
қарым-қатынас стильдерін, мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетінің стилін
өзгерту қажет.

Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты мектеп
моделін, оның мақсатты білім беру парадигмасын білдіреді. Жаңартылған білім
беру мазмұнына сай балалардың білімді игеруіне арналған мақсат тұлғаға
бағытталған парадигмаға ауыстырылды. Заманауи білім берудің стратегиясы
білім алушылардың жеке жоспарларын жүзеге асыруға, өзінің талантын және
барлық шығармашылық әлеуетін көрсетуге мүмкіндік беру болғандықтан,
тұлғаны дамыту мақсаттары алға қойылып, пәндік білім мен дағдылар оларға
жетудің құралы ретінде қарастырылды. Дамуы тек белсенділікте жүретін білім
алушы өзі ғана жинақтаған тәжірибе мен білімді игереді, өз қабілеттерін
дамытады, жеке, бірегей тәжірибені қолданады.

Креативті белсенділіктің қажеттілігі кездейсоқ пайда болмайды.
Оқушыларға дайын білімдердің белгілі бір көлемін айтып қана қоймай, оларды
белсенді шығармашылық ізденіс барысында ойлауға, дербестікті көрсетуге, өз
бетінше қажетті қорытындыға келуге үйрету өте маңызды. Сол себептен мұғалім
әр баланың жеке қасиеттеріне сүйене отырып, оны үнемі оқушылардың бойында
қалыптастырады және дамытады.

Креативтіліктің өзектілігі шығармашылық ойлауды дамыту қажеттілігінде,
өйткені қазіргі қоғамға білімді, шығармашылық шешімдер қабылдауға қабілетті,
логикалық ойлауы дамыған, өмірде өз орнын таба алатын жеке тұлғалар қажет.

Оқушылардың логикалық ойлауын дамытуды белсендіру мектептегі
ғылыми-тәжірибелік оқу-тәрбие процесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі
болып табылады. Оқушылардың білімдерін саналы және тұрақты игеру олардың
логикалық ой әрекеті процесінде жүреді. Сондықтан әр сабақтағы оқу
материалы оқушылардың белсенді іс-әрекетінің тақырыбына айналатындай етіп
ұйымдастырылуы керек. Бұған әдістемелік құралда ұсынылған ізденіс
әрекетінің элементтері, шығармашылық тапсырмалар жүйесін қолдану және
проблемалық жағдайларды шешу әдістері мен креативті оқыту технологиясын
пайдалану арқылы оқушылардың логикалық ойлауын дамыту жұмыстары ықпал
етеді.

3

І-ТАРАУ. КІШІ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ
ОЙЛАУЫН ДАМЫТУДЫҢ ЖӘНЕ КРЕАТИВТІК ТЕХНОЛОГИЯНЫҢ

ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі кіші мектеп
оқушыларының логикалық ойлауын дамыту

Кіші мектеп жасы дамудың бетбұрыс кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде
көрнекі-бейнелі ойлаудан сөздік-логикалық, тұжырымдамалыққа көшу жүзеге
асады, яғни логикалық ойлау баланың даму кезеңінің жаңа формациясына
айналады.

Бастауыш мектеп оқушыларының логикалық ойлауын дамытудың
ерекшеліктерін зерттеуге кіріспес бұрын, бұл тұжырымдаманы анықтап, әр түрлі
авторлардың тәсілдерін қарастырған жөн. Дж.Дьюи тұжырымға жетелейтін
ойлау логикалық ойлау деп санайды. Н.Н. Михайлова логикалық ойлау - бұл
саналы түрде, дамыған және оның көмегімен жүзеге асырылатын логика
ережелері мен заңдарына сәйкес ұғымдар, пайымдаулар мен қорытындылар
түрінде ойлау деп тұжырымдайды. Л.Ю. Огерчук логикалық ойлауды мәні
логикалық заңдарға негізделген ұғымдармен, пайымдаулармен, тұжырымдармен
жұмыс істеуден, оларды іс-әрекеттермен салыстыру мен корреляциялаудан
тұратын немесе себеп-салдарлық заңдылықтармен байланысты психикалық
логикалық, сенімді әрекеттер немесе ойлау операцияларының жиынтығынан
тұратын ойлау түрі деп анықтайды.

Бұл зерттеу жұмысы М.Ю. Олешкованың сөздігінен алынған анықтамаға
негізделген. Олешкова логикалық ойлау - бұл ойлаудың бір түрі, оның мәні
логика заңдарына сәйкес тұжырымдамалармен, пайымдаулармен және
тұжырымдармен жұмыс жасау дейді және ойлау - адамға ғана тән ең қиын
танымдық процесс екенін дәлелдейді. Тікелей процесс ретінде ойлау адам
проблеманы шешкен кезде пайда болады. Кіші жастағы оқушының логикалық
ойлауы біртіндеп дамиды. Мәселені шеше отырып, оқушы логикалық
пайымдаудың көмегімен объект немесе құбылыс туралы мәліметтер негізінде
қорытынды жасайды. Белгілі бір мәселені шешудің табысы логикалық ойлау
компоненттерінің дұрыс жұмысына байланысты. М.Ю. Олешкова мәселені
шешудің жолын төрт фазаға бөліді:

1. Қиындық, қайшылық, сұрақ немесе проблеманың пайда болуы.
2. Проблеманы шешу үшін гипотеза, ұсыныс немесе жоба жасау.
3. Проблеманың шешімін жүзеге асыру.
4. Тәжірибе арқылы шешімнің жетістігін тексеру, кейіннен бағалау.
Дж.Пиаже әлеуметтенуді кіші оқушының ойлауының даму көзі деп атайды.
Ал әлеуметтену процесін баланың эгоцентризмін жеңумен байланыстырады, бұл
кезде бала өз ойын басқалардың ойлауына бейімдей бастайды. Зерттеулер балаға
дайын білімді берудің нәтижесіз дамытушы әдіс екенін дәлелдейді. Логикалық
ойлауды дамыту үшін танымдық процестерді жеке белсенді құру және өзін-өзі
реттеу, пікір алмасу, құрдастарымен пікір талас және пікірлесу маңызды дейді.

4

Л.С. Выготский ойлау дамуының сөйлеудің даму деңгейіне тәуелділігін
дәлелдейді. Зерттеуші балаларда ұғымдарды қалыптастырудың үш кезеңін
анықтады:

 бір сөзбен белгіленетін көптеген объектілердің синкреттік бірігуі;
 күрделі ұғымдар;

 нақты түсініктер.
Сөздердің мағынасы мен жалпылама деңгейін дамыта отырып, оқыту
арқылы сананың дамуын бақылауға болатындығын ғылыми зерттеулермен
дәлелдейді. Сондықтан оқушылардың сөйлеу тілін дамыту логикалық ойлау
арқылы ұғымдарды білу деңгейіне байланысты бастауыш мектептің жетекші
міндеттерінің біріне айналады деген.
Кейіннен бұл мәселені А.А. Люблинская ой логикалық ойлау процесінің
өзін жүзеге асыру кезінде байқалады деп санайды. Логикалық ойлауды жүзеге
асыру сөз жүзінде ғана мүмкін. Кіші жастағы оқушылардың мәлімдемелерін
зерттеу негізінде А.А. Люблинская балалардың сөйлеуіндегі екі форманы
ажыратады:
 жағдайға эмоционалды қатынасты көрсететін сөйлеу - «сөйлеу-ойын»;

 әлі де саналы емес байланыстар мен қатынастарды орнатуға
бағытталған сөйлеу - «сөйлеу-сұрақ».

Логикалық ойлау процесінде адам ақыл-ой әрекеттері арқылы ақылға
салып, қажетті байланыстарды талдауы, орнатуы және салыстыруы,
топтастыруы, айырмашылықтарын орнатуы керек делінген.

Өзінің еңбектерінде С.П. Баранов пен Н.И. Чиркова мектепке дейінгі жаста
балалар іс-әрекетке және заттарға қатысты сөздердің мағыналарын меңгеріп,
оларды есептер шығаруда қолдануға үйренетіндігін ескертеді. Мектепте оқудың
басталуына қарай балалар қарым-қатынасты білдіретін ұғымдар жүйесін
меңгереді және пайымдау логикасының ережелерін біледі.

П.Я. Гальперин ойлау тиісті сыртқы әрекеттен кейін ғана пайда болады деп
дәлелдейді. П.Я. Гальперин және оның әріптестері ақыл-ой әрекеттерін кезең-
кезеңмен қалыптастыру тұжырымдамасын жасады. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
бала бес кезеңнен өтеді:

- іс-әрекетпен алдын-ала танысу және оны жүзеге асыру шарттары;
- мәселені шешу үшін сыртқы материалдық әрекеттерді қолдану;
- әрекетті айту;
- ішкі сөйлеу әрекетінің қалыптасуы;
- сыртқы объективті әрекеттің ішкі жазықтыққа ауысуы.
Оқу іс-әрекеті процесінде кіші оқушы үнемі өзінің көзқарасын айту,
дәлелдеу, салыстыру, пайымдау, қорытынды жасау, нәтижелеу және т.с.с.
жағдайларға тап болады. Осындай жағдайларды шешу процесінде оқушыға
логикалық ойлаудың әр түрлі компоненттерін қолдану қажет.
Кіші оқушының логикалық ойлауы келесі операциялармен байланысты:
1. Талдау дегеніміз - заттар мен құбылыстардағы жалпы және ерекше,
маңызды және мәнсізді салыстыру арқылы бүтіннің оның құрамдас бөліктеріне
психикалық ыдырау процесі.

5

Бұл операцияны игерудің бастапқы кезеңінде кіші мектеп оқушылары 2-3
белгіні ғана анықтай алады. Сондықтан балаларды заттар мен құбылыстарға әр
қырынан қарауға, көптеген әр түрлі белгілер мен қасиеттерді бөліп көрсетуге
үйрету қажет. Ол үшін мұғалім оқу үдерісін оқушылардың дамуына, олардың
дүниетанымын кеңейтуге және шындықтың әртүрлі қырларымен таныстыруға
ықпал ететін етіп құруы керек.

2. Жинақтау - бөлшектерді ойша біріктіру процесі, бұл талдауға қарама-қар-
сы операция. Кіші мектеп оқушыларында осы операцияны дамыту үшін берілген
бөліктерді берілген қасиетке ие біртұтас бүтінге синтездеу міндеті қойылды.

Н.Б.Истомина оқушылардың аналитикалық-синтездік белсенділігі тек
белгілерді ажырата білу және элементтерді тұтастыққа біріктіру ғана емес,
сонымен қатар оларды жаңа байланыстарға енгізу, олардың жаңа функцияларын
анықтау қабілеттерінен тұрады деп санайды.

3. Салыстыру - белгілі бір заттар мен құбылыстардың ұқсастығы мен
айырмашылығын бөліп көрсету операциясы. Егер айырмашылықтар мен
ұқсастықтар барлық сипаттамаларға бір негізде немесе көпжақты негізделген
болса - салыстыру біржақты болуы мүмкін.

Оқу материалының көп бөлігі салыстыру кезінде жасалады. Зерттеулер
көрсеткендей, кіші мектеп оқушыларының көпшілігі логикалық салыстыру
операциясын орындай отырып, оны реттік қарапайым позициямен алмастырады,
алдымен бір тақырып туралы, содан кейін екінші тақырып туралы сөйлеседі.
Салыстыру барысында көптеген оқушылар тек айырмашылықтарды немесе тек
ұқсастықтарды табады. Бұл осы жастағы балалардағы логикалық ойлау
ерекшелігінің бір жолды салыстыру ретінде көрінуін дәлелдейді. Сондай-ақ,
бастауыш мектеп оқушылары өзара әрекеттесу мүмкіндігі жоқ заттарды
салыстыру кезінде қиындықтарға тап болады және бұл жаста оқушылар
салыстыру операциясының мағынасын түсіндіре алмайды.

4. Жалпылау дегеніміз - жалпы маңызды белгілерге сәйкес заттарды немесе
құбылыстарды ойша біріктіру.

Оқытудың әр түрлі кезеңдерінде кіші мектеп оқушылары жалпылау
әрекетінің әр түрлі формаларына тап болады: біріншіден, олар жалпылауды
сыртқы аналогия бойынша құруды үйренеді, содан кейін маңызды белгілерді
жүйелеу енгізіледі.

Жалпылау операциясының алгоритмі:
- заттың немесе құбылыстың маңызды ерекшелігін бөліп көрсету;
- заттың немесе құбылыстың елеусіз белгілерін бөліп көрсету;
- маңызды белгіні анықтауда объектінің немесе құбылыстың маңызды және
елеусіз белгілерін ажыратуды түсіндіру;
- маңызды белгілерге назар аудару және объектіні немесе құбылысты жалпы
санатқа жатқызу.
5. Жіктеу - бұл заттарды немесе құбылыстарды әр түрлі топтарға бөлу. Бұл
жерде бір топқа кейбір жалпы сипаттамалары бар объектілер жатады.
Жіктеу процесінде оқушылар объектілердің маңызды компоненттерін анық-
тау үшін анализ және синтез операцияларын қолданады, содан кейін салыстыру

6

операциясы қолданылады және объектілердің әр тобы үшін жалпылау жасалады.
Орындалған жұмыс нәтижесінде маңызды белгіге сәйкес жіктеу жасалады.

Жоғарыда аталған барлық операциялар бір-бірінен оқшауланбайды, бірақ
кешенді түрде өзара әрекеттеседі. Логикалық ойлау осы ақыл-ой
операцияларының жиынтығына тікелей негізделеді, сондықтан 1-сыныптан
бастап оқушыларда бұл операцияларды логикалық ойлаудың компоненттері
ретінде мақсатты және жүйелі түрде дамыту өте маңызды.

Кіші мектеп оқушыларының логикалық ойлауын ойдағыдай дамыту үшін
оқу процесінде тиісті жағдайлар жасау қажет. Сонымен, С.Г. Воровщиков
балалардың логикалық ойлауын дамыту үшін оларды салыстыруға, жалпылауға,
сөйлеуді дамытуға және жазуға үйрету қажетті шарт деп санайды. Осы іс-
шаралар нәтижесінде барлық логикалық операциялар жүзеге асады және
тұжырымдамалар қалыптасады.

В.А.Сухомлинский баланы біліммен шамадан тыс жүктеудің қажеті жоқ,
оқыту қызықты әрі жеңіл болуы керек, сонда оқушылардың өздері сабаққа
ұмтылатынын ескертеді. Ол үшін білім беру процесі оқушылардың жас және
психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келетін оқытудың әр түрлі формаларын,
әдістері мен құралдарын қамтуы керек.

Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау және көрнекті мұғалім-
дердің педагогикалық тәжірибесін зерттеу негізінде кіші жастағы оқушылардың
логикалық ойлауын дамытудың келесі шарттары тұжырымдалуы мүмкін:

1. Сабақта оқушылардың өзін-өзі көрсете білуіне, бастамашыл болуына
қолайлы мейірімді атмосфераны құру. Оқушы өзін еркін сезінуі керек, қысымға
ұшырамауы керек.

2. Оқушылардың қызығушылығын сақтау үшін әр түрлі дидактикалық
әдістер мен құралдарды қолдану. Бір реттегі жұмыс кезінде оқушылар тез
шаршайды, олардың танымдық белсенділігі төмендейді, нәтижесінде сабақ
тиімсіз болады.

3. Оқушыларды өз пікірін айтуға, қателік жасаудан қорықпай өз көзқарасын
қорғауға ынталандыру. Әр оқушы өзінің пікірі маңызды екенін сезінуі керек,
сонымен бірге сыныпта біреудің ұсыныстары, жауап нұсқалары туралы қатаң
сыни пікірлер болмауы керек. Барлық даулы жағдайлар пікірталас, пікірлесу,
келісу арқылы шешілуі керек.

4. Оқушылардың белсенділігінің нәтижесін ғана емес, сонымен бірге
жұмысты өзі орындау процесін бағалау. Осылайша, мұғалім оқушыларға
мәселені шешуге әдеттенбеген тәсілі үшін ресурстық сыйақы бере алады және
сол арқылы оларды ойдан тыс ойлауға ынталандырады.

5. Оқушыларды жаңа шешімдер іздеуге және сыныптастарының
шешімдерін талдауға ынталандыру. Бұл логикалық ойлауды дамытуға ғана емес,
оқушылардың қызығушылығын, танымдық белсенділігін арттыруға ықпал етеді.

Көптеген ғалымдар тіл сабақтарында логикалық ойлауды дамытудың
маңыздылығын атап өтіп, тілді меңгеру сапасы мен оқушылардың логикалық
ойлауының даму деңгейіне тәуелді екенін көрсетті.

М.Р.Львов бастауыш мектеп сабағы оқушылардың логикалық ойлауын
дамытуға алғышарттар жасайды деп санайды. Тіл сабақтарындағы жұмыс тілді

7

меңгерумен байланысты: синтаксистік құрылымдардағы сөздердің тіркесімі,
ұғымдар арасындағы қатынасты білдіруге мүмкіндік береді, демек, адамға
ұғымдармен тікелей жұмыс істеуге, яғни ойлауға мүмкіндік беретін ойды айтуға
ықпал етеді деп тұжырымдады.

Сонымен қатар, тіл сабақтарында логикалық ойлауды дамыту үшін К.Д.
Ушинский мұғалім сөзді меңгеру кезінде оқушы нақты идеяларды жалпы
түсініктерге құрып, оларды талдағаннан кейін ұғымдарды жалпы пікірге
біріктіру керек деп есептеді. Сондықтан сыныпта мұғалімдер жүйелі түрде
ауызша және жазбаша логикалық жаттығуларды қолдануы керек. Өз ойын нақты
және анық жеткізе білу қабілетін дамытуға ықпал ететін ауызша жаттығулар
болғандықтан, олар жазбаша жаттығулардың алдында тұруы керек деді.

Зерттеушілер сонымен қатар оқушылар үшін грамматикалық түсініктерді,
пайымдаулар мен тұжырымдарды логика заңдарына сәйкес құруды үйренудің
қаншалықты маңызды екендігі туралы айтты. Оқушылар кез-келген оқу
әрекетінің түрін орындау кезінде логикалық ойлауды қолдана білуі керек. Ол
үшін мұғалім осы мәселелерді шешуге мақсатты және жүйелі жұмыс жүргізуі
керек және жоғарыдағы теорияны тәжірибемен ұштастыруы қажет.

1.2 Креативті оқыту технологиясы логикалық ойлауды дамыту құралы
ретінде

Логика және шығармашылық психологиясындағы креативтілік атауымен
белгілі болған ғалымдар М.И.Махмутов, А.В. Хуторской, В.И.Андреев,
Ю.К.Кулюткин, Э.Г.Юдин, С.М.Бернштейн, А.Н.Лук, С.Медник, В.Смит,
К.Тейлор, Е.Торренс, Н.В.Кипиани, А.М.Матюшкин және басқа зерттеушілер
болатын. Ең алдымен «креатив» сөзінің аудармасына тоқталсақ: «Современный
словарь иностранных слов» деген 1994 жылы Петербургте жарық көрген
сөздікте:

1.Креатив( латын сөзі ) аудармасы « созидание » деп жазылған.
2.Креационизм – сотворение мира деп жазылған.
Креативтік ұғымы (лат. Creatio - құру, сурет) ағылшын тілінен аударғанда
креативтікті білдіреді, яғни. оның ең жалпы түрінде бұл объективті немесе
субъективті маңызы бар жаңа, ерекше, анағұрлым жетілдірілген материалдық
және рухани құндылықтарды құру.
Әлемдегі өркениетті Румыния, Венгрия, Польша, Латвия т. б. елдерінде
«Күтілетін нәтижеге бағдарланған білім беру моделіне» яғни білім берудің
мақсатын, мазмұнын, технологияларын оның нәтижесіне қарап бағалайтын
модельге көшіп отыр. Ұлттық бәсекелестікке қабілетті оқушы ол тек білімділік,
мәдениеттілік деңгейімен айқындалады. Осы креативтік технология бойынша
ұлттық білім беру моделі төмендегідей:
- оқытудың стандарт шеңберімен шектелмей, балама бағдарламалар
пайдалану;
- оқушыларды біліміне, қабілетіне, дарындылығына, сұранысына, өнеріне
сәйкес деңгейлеп, саралап оқыту;

8

- ұлттық тіл, салт-дәстүр, дүниетаным, атакәсіп, ұлттық бай тәжірибе
негізінде тәрбиелеу;

- оқытуды демократияландыру, ізгілендіру;
- бағалау, тексеру және жетілдіру әдістерін тиімді пайдалану. Осы ұлттық
білім моделін пайдалану кезінде халқымыздың «Басында бұлағы бар өзен ұзақ
ағады» деген сөзі естен шығарылмайды. Көптеген ғалымдар әр баланың туа
біткен шығармашылық мүмкіндіктері бар, ал креативтілікті дамыту тек
шығармашылық әрекетте жүзеге асады деген тұжырымды қолдайды. Демек,
шығармашылық даралықты қалыптастыру әлеуметтік ортаға тәуелді. Мектепте
танымдық процесті ұйымдастыру тәсілдері арқылы баланың креативтілігін
дамыту іске асырылады. Креативтілік туралы айтқанда логикалық ойлау ғана
емес, тұлғаның құзыреттілігі мен білім сапасы, сұранысы ескеріледі.
Зерттеушілердің пікірі бойынша, білім беру жүйесінің тиімді көрсеткіші -
тұлғаға бағытталған оқыту. Мұндай оқыту тек біліммен ғана қаруландырып
қоймай, ең алдымен оқушылардың танымдық шығармашылық күштерін
қалыптастырады, осы арқылы креативтілік оқушының даралығы мен
бірегейлігін көрсетеді.
Креативтік қабілеттің дамуы бір мезгілде жүретін болғандықтан, сол
арқылы креативтік ойлау, қиял дами отырып, оқушылардың жалпы даму деңгейі
жоғарылайды, бұл-бірінші компонент.
Екінші компонент - бұл креативтік қабілеттердің нақты дамуы - мектеп
оқушыларының шығармашылығы. Креативтік процесс ретінде субъектінің жеке
еркіндігінің белгілі бір дәрежесін білдіретіндігін атап өту маңызды. Қатаң, қатал
орта, жеке бостандықты шектеу, эмоционалды сараңдық пен немқұрайлылық
ешқашан креативтік ойдың белсенуіне, қиялдың ұшуына ықпал етпейтіні
анық. Сондықтан, егер дарындылықты, балалардың өз бетінше әрекет ету
қабілетін ашуға және дамытуға шынымен қызығушылық танытылса,
авторитарлық оқыту стилі мүлдем қолайсыз болып саналады ...
Үшінші компонент - бұл креативтік мотивация. Креативтікті дамытуда ше-
шуші рөл атқаратын жеке тұлғаның мотивациялық-семантикалық сферасының
дамуы. Мотивтер неғұрлым жоғары болса, олардың қарқындылығы, ауырлығы
соғұрлым күшті болады, интеллектуалды белсенділік соғұрлым жемісті болады.
Басқаша айтқанда, ұмтылыстар деңгейі неғұрлым жоғары болса, жалпы бел-
сенділік мотивтері, креативтік қызметтің нәтижелері соғұрлым жоғары болады.
М.И.Махмутов: «Оқытылатын пәндердің дидактикалық жүйелері мен
ғылыми мәселелерін шешуге және оның жолдарын іздестіруге арналған
проблемалық ілім оқытудың креативтік жүйесіне сәйкес келеді. Бұл технология
күрделі мәселелердің шешімін табуға, тереңіне бойлап интеллектуальдық,
шығармашылық қабілетін жұмсауға итермелейді» деген түсінік береді.
В.И.Андреев, Ю.К.Кулюткин, В.Н.Пушкин, А.В.Хуторской: «Креативтік білім
беру мен өз бетімен біліктілігін жетілдірудің біртұтастық жүйесі эвристикалық
оқыту принциптерінен бастау алады» деген пікір қосады. Г.С.Альштуллер,
А.А.Гин, А.В.Бычков: «Жаңалық ашу, ойлап шығару негізінен креативтік оқу
жүйесін меңгерген адамдарда қалыптасады. Креативтік оқыту технологиясы
алға қойған мақсатты орындау, соңғы нәтижесіне жетуге бағытталады» дейді.

9

Ал енді 2004 жылғы интернет журнал «Эйдоста» былай деп мәлімет берген:
«Креативностью называется способность человека к нестандартному,
оригинальному мышлению и поведению. Креативность-это оригинальность и
быстрота мышления, способность находит неожиданные решения, казалось бы,
в безвыходной ситуации, богатые воображение, чувство юмора, создание новых
оригинальных физических и интеллектуальных продуктов». Осы ғылыми-
зерттеу жұмысының нәтижесінде «креативтік» ұғымына «жасампаздық» деген
балама беріп, «жасампаздық технологиясы» деп түсінілді.

E. Фромм «тану және үйрену қабілеті болуы стандартты емес жағдайларда
оқушылардың шешімдерді табу қабілетін арттырады» тұжырымдамасын берді.

Креативтік деңгейін анықтау үшін Дж.Гилфорд креативтікты сипаттайтын
16 гипотетикалық интеллектуалды қабілетті анықтады. Олардың ішінде:

1) ойдың еркіндігі - уақыт бірлігінде пайда болатын идеялар саны;
2) ойдың икемділігі - бір идеядан екінші идеяға ауысу мүмкіндігі;
3) өзіндік - жалпы қабылданған көзқарастардан өзгеше идеялар тудыру
мүмкіндігі;
4) қызығушылық - қоршаған әлемдегі мәселелерге сезімталдық;
5) гипотеза жасау мүмкіндігі;
6) шындық емес - реакцияның тітіркендіргіштен логикалық тәуелсіздігі;
7) фантастикалық - тітіркендіргіш пен реакция арасындағы логикалық
байланыс болған кезде жауаптың шындықтан толық оқшаулануы;
8) мәселелерді шеше білу, яғни талдау және синтездеу мүмкіндігі;
9) бөлшектерді қосу арқылы объектіні жақсарту мүмкіндігі және т.б.
Педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор Ж. Нұржанның «Қазақ
тілін оқыту технологиясы» атты әдістемелік оқу құралында төмендегідей:
Креативті (біліктер-елестету, агглютинация-жалғастыра алу, схематизация-
сүлбелеу, типизация-топтастыру, акцентировать-негізгісін бөліп көрсете алу,
гиперблизация-әсірелеу) деп көрсетілген.
Ал сонғы жылдары карастырылып отырылған мәселенің зерттелуі жаңа
қырында көрінді. В.И.Слободчиков оқушы өміріндегі басты оқиға - өзіндік
«Менін» ашу, адамдар қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзін өз
өмірбаянының жасаушысы ретінде сезіну деп есептейді. Педагогика, психология
саласындағы ғалымдардың зерттеулерін басшылыққа ала отырып, оқушылардың
креативтілігін дамытуда бір-бірімен тығыз байланыста болатын төмендегідей
қағидаларды айқындауға болады:
- оқушының жеке психологиялық ерекшелігін ескеру;
- оқу-тәрбие процесінде оқушының танымдық әрекетінің басым болуы;
- оқушылардың ішкі сезімдерінің, яғни оқуға деген жағымды көзқарасының
оянуын белсендіруге бағытталған іс-әрекеттерді ұйымдастыру;
- тұлғаның адамгершілік, интеллектуалдық, т.б. қасиеттерін дамыту;
- сабақтардағы оқу-тәрбие құралдарының, формаларының, әдістерінің
нақты бір мақсатқа бағытталып, түрленіп отырылуы.
Қазіргі заманғы педагогикада кіші жастағы оқушылардың логикалық
ойлауын дамытуға ықпал ететін әр түрлі әдістер мен тәсілдер және логикасын
дамытуға бағытталған тапсырмалар бар.

10

ІІ-ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУ ПӘНДЕРІНДЕГІ КРЕАТИВТІ
ТЕХНОЛОГИЯ МЕН ЛОГИКА

2.1. «Тіл және әдебиет» саласының оқу пәндерінде берілетін тапсырма
түрлері

Қазақ тілі мен әдебиеттік оқу сабақтарында оқушылардың логикалық
ойлауын дамытатын креативті тапсырмалардың түрлері мен формаларын
қолдану төмендегідей нәтижелер береді :

- балалар белсенді,
- білуге құмар,
- оқуға ынталы және қабілетті,
- қиялшылдар мен армандаушылар қалыптасады,
- күнделікті өмірде ғажайыпты көре алатын адамдар болып өседі.
Олардың өзіндік шығармашылығының әр түрлілігі теориялық білімді
жақсы игеруге және есте сақтауға көмектеседі. Сыртқы уәж балалардың ішкі
ұмтылысын дамытады.

Әдебиеттік оқу пәні бойынша.

Сөздерді оңнан солға қарай оқыңыз. Мысалы, үстел-летсү, оқушы-
ышуқо, қарындаш-шадынрақ, мектеп-******, қала-****, жылу өткізгіштік және
т.б..

Әңгімені төменнен жоғары қарай оқуға тырысыңыз.
Бір күні екі дос орманда келе жатады. Кенеттен алдарынан бір аю шыға
келеді. Сол кезде біреуі қаша жөнеледі, екіншісі талға өрмелеп жасырынып
қалады. Қашқан жігіт ортада қалып кетеді.
Алайда, не істерін білмей тұрғанда, ойына «Өлген адам сияқты жерге
етбетіммен жата қалсам, бәлкім құтылып кетермін» деп жерге жата қалады. Аю
келіп оны иіскелей бастағанда демін жұтып, дем алмай жатады. Аю кеткен соң
талға өрмелеп кеткен досы төмен түсіп, досының қасына келіп, күліп: «Айтшы
ал, аю сенің құлағыңа не деп сыбырлады?» дейді.
Сонда досы: «Досына қауіп-қатер төніп тұрғанда қашып кеткен адамдардан
сақтану керектігімді, айтты» дейді.
Бұл тапсырманы орындау кезінде балалардың назарын осы оқылым
кезіндегі оқиғалар реттілігі кері тәртіпте орналасқандығына аудару қажет.

Берілген ұйқастарға сәйкес өлең жазудағы жаттығулар. Мысалға,
________________ толады
________________ жабылады.
________________ болады
________________ табылады!

11

Балаларды сахналау техникасымен таныстыру. Берілген екпін бойынша
рөлдерді оқу. Мысалы, мұңды, көңілді, наразы, жалынышты, қатал, ашуланшақ,
жұмбақ және т.б. сөздерін әр түрлі екпінмен айту.

Мұңды-бота енесіне мҰңды (ұ дыбысын созып айтады) көзімен қарап қал-
ды, яғни енесіне ренжіпген көзқараспенқарады; бота енесіне мұңдЫ (ы дыбысын
созып айтады) көзімен қарап қалды аянышты, еркелеген көзбен қарады.

Жұмбақ-мен үшін ол адам жҰмбақ адам болып қала ереді; жұмбАқ-неге
олай жасағаны жұмбАқ болып қала береді.

«Кітапшадағы жазба». Оқушы өзінің дайындап алған кітапшасына үйде
ата-анасымен бірге не оқығанын жазады. Сабақта оны қысқаша әңгімелейді;
«Егер басты кейіпкер басқаша әрекет етсе, не болар еді?» сауалына оқыған
мәтіні бойынша пікір жазады (2-сыныптан бастап).

Кейіпкер – кім? не?
Жағымды –
Жағымсыз-
Ол қандай іс-әрекет жасады?
Оқырман ретінде сен қандай шешімге келдің?
Егер жағымды кейіпкердің орында болсаң, не істер едің?
Жағымсыз кейіпкердің орнында болсаң, қалай жасар едің?

Ғажайып оқиғалар туралы ертегі ойла:
«Тазалық еліне саяхат жасау»
Балшық күнгі етіктің еліне саяхат. «Әй, шүберек, сүр мені» ......
«Мінсіз адам туралы ертегі»
«Сол жақ бәтеңкенің ертегісі»
«Неге қараңғылықтан қорқу керек?»
Мысалы: «Кесе мен қасық қалай жанжалдасқан?»
Үстел үстіне ыдыстар жайғасты. Алдымен дастарқанға кесе келді. Кесенің
оң жағына қасық орналасты. Әуелі кесеге шай құйылып, қант саларда қасық өз
пікірін білдірді: «Маған неге кеседен кейін көңіл бөлінді?» деп ренжіді. Кесе де
қарап тұрмай «Маған тамақ құйылмаса сен қайдан тағамды ілер едің, әрине мен
бірінші жүремін» деді. ........
Сөйтіп, кесе мен қасық ренжісіп қалды. Үйдің иесі оларды татуластыру
үшін кесенің ішіне қасықты салып қойды да, құшақтарың айрылмастай
болсаңдар, дос боласыңдар, енді ренжіспеңдер-деді. Осылайша достық орнады.
«Магнит пен ұлғайтқыш әйнек»
Олжас орманға барды. Соқпақ жолмен келе жатып, бір түймесінің түсіп
қалғанын байқады. Ол түйменің темірден жасалғанын есіне түсірді де, үймені
іздеу жолын қарастырды.

Елестетіп көріңіз:
- мандарин шырыны ас үйдің кранынан құйылған:
- жаңбырдың орнына бұлттан мейіз түсе бастады;
- адамдар ұйықтататын дәрі ойлап тапты.

12

Ертегілерден қоллаж жаса, мәтіннен коллаж жаса.
Таныс ертегілердің кейіпкерлерінен коллаж жасап, жаңа ертегінің сюжетін
ойлап тап. Мысалы, мыстан кемпір бауырсақпен орманда кездесті, екеуі бірге
саяхаттап түлкіге барды ... .
Ертегілердегі жағдайлардың тоғысуы мен нұсқалары көп болуы мүмкін,
бастысы, алғашқы кейіпкерлерді ұмытпау.

Өмірде болмайтын фантастикалық құбылыстардан ертегі құрастыр.
Мысалы, сіз құмырсқа мөлшеріне дейін кішірейе аласыз деп елестетіңіз, сонда
сіздің сүйікті ермегіңіз қандай болады? Сіз неден қорқар едіңіз? және т.б.

Қазақ тілі пәні бойынша.

«Керісінше». Қарама-қайшы мағынаны білдіретін сөз тіркестерін ойлап
табуға тырысыңыз. Мысалы, ыстық балмұздақ, төртбұрыш ай, тәтті тұз, ащы
қант, құрғақ су.

«Анаграммалар». Берілген сөзде бар әріптерден тұратын, бірақ оларды
басқа мағынада қолданатын жаңа сөздерді ойлап табыңыз: қасқыр (қыр, ас, қас,
сыр, қыс, рас) және т.б.

«Аяқталмаған сөздер». Мұғалім әріптердің жолын жазып, дауысты
дыбыстардың орнына нүкте қояды. Оқушылар сөздерді берілген дауыссыз
дыбыстар бойынша ғана болжайды.

М..р (мөр), ..д..м (адам), т..л..д..д..р (теледидар) және т.б.

«Баспалдақ». Оқушыларға бір әріп ұсынылады. Тапсырма: сізге осы
әріптен бастап мүмкіндігінше көп сөз алу керек. Бірақ әрбір келесі сөз міндетті
түрде алдыңғы әріптен бір әріпке артық болуы керек.

Б, би, бен, бала, бұлар, бишіге, балапан және т.б.

«Сөз тізбегі». Әрбір келесі сөз алдыңғы сөзді аяқтаған әріптен
басталатындай етіп тізбек жасау керек.

Құмыра, арман, нар, ру, уық, қарбыз, зат, төртбұрыш, шегіртке және т.б.

«Көзбен (визуальді) қабылдау».
Визуал оқушы оқу материалын өзінше «көруі» керек. Оқушы көбінесе
«Ақпараттың маңыздылығын мен былайша көріп тұрмын» деген сөздерді
қолданып, бейнелерді ойша елестетеді және соны баяндайды.

«Есту арқылы (аудиал) қабылдау».
Оқушы оқытудың ауызша түрін қалайды, көбінесе «Мұның маңыздылығын
мен естіп тұрмын» деген сөздерді қолданады да рет-ретімен берілген
түсіндірмелерді қабылдайды. Сабақтың барысында мұғалімнің дауысына, оның
дауыс ырғағына, жылдамдығына ілесіп отырады.

13

«Сезу арқылы (кинестетикалық) қабылдау».
Мұндай оқушы өзін сабақта ыңғайлы сезініп, бәрін қолмен ұстап көргісі
келеді көбінесе «Мұның маңыздылығын мен сезіп тұрмын» деген сөздерді
қолданады.

«Бұрыштар».
Бір топ кейіпкердің жағымды қасиеттерінен дәлелдемелер дайындайды,
екіншісі - жағымсыз туралы, өз жауаптарын мәтіннен үзінділермен бекітеді.
Мұндай тәсіл балаларды диалогқа, қарым-қатынас мәдениетіне үйретеді.

«Өзара оқыту»
Жұппен жұмыс істеу тәсілдерінің бірі. Бұл тәсіл коммуникативтік
дағдыларды дамытуға ықпал етеді.

«Мәтінді қалпына келтір»
Мұғалім мәтінді қалпына келтіруді, содан кейін жұпта немесе топта
тексеруді және үлгімен салыстыруды ұсынады.

«Шығармашылық жұмыстарды жазу»
Балаларға тарихи оқиғаның жалғасын немесе оның дамуының балама
нұсқасын жазу ұсынылады.

«Викторина жасау»
Балалар өз бетімен, оқу мәтіндерін пайдалана отырып, викторина
сұрақтарын дайындайды, содан кейін топтарға біріктіріледі және тарихи
викторина өткізіледі.

«Логикалық тізбек»
Мәтіннен кейін оқушыларға логикалық реттілік түрінде оқиғаларды салу
ұсынылады.

«Мен балыққа айналдым» тақырыбында шағын әңгіме құрап жаз.
Балалардың жұмысы
Бірде мен: «Біреуге айналғаным жақсы болар еді» деп ойладым. Маған
кенеттен бір нәрсе болды ... Мен балыққа айналдым. Менің айналамда су, тастар
және таңғажайып өсімдіктер бар. Мен кейбір тауларға тап болдым. Алдымнан
маржан тастар кездесті. Су астында күн сәулесінен барлығы жарқырап көрінеді
екен. Су асты әлемі қандай керемет!
Кенеттен алдымнан балықтар мектебі кездесті. Мектептегі барлық балық
маған қарай тура жүзді. Мен қорқып, тастың, шөптің арасына тығылдым. Олар
маған ұқсайтын сияқты, яғни олар менің достарым. Мен олармен бірге жүздім.
Көптеген таңқаларлық жайларды көрдім. Бірақ мен өз үйіме қайтып оралуға бел
будым. Кез-келген әлем керемет, бірақ мен өз өмірімді жақсы көремін!
Өзін-өзі диктанттау. Тапсырма: құрамында берілген сөздер бар басқа да
сөздерді табыңыз, мысалдар келтіріңіз және қатесіз жазыңыз.

14

«жаз (жыл мезгілі)» бар (жазушы, жазық, жаз-етістік, ...) ұя
«мыс» - (мысалы, мысық, мыс, мысы)
«тап» - (тапқыр, тап, тапанша, тапау ...) және т.б..
Бұл тапсырманы орындай отырып, оқушылар этимологиялық
құрастырады.

«Қиын» сөздер аукционы. Ауызша түрде жүзеге асырылады. Құрамында
екі дауысты, бір дауыссыз дыбысы бар сөздерден басқа мағынадағы сөздерді
көбірек ойлап тап. Мысалы, «аша»-(оңаша, алаша, тамаша, ашамын ... ), «ірі»-
(көзілдірік, ірімшік, іріту, өтірік ...) және т.б..

«Неліктен бұл сөз осылай аталады?» шағын композициясы. Мысалы,
«Көкөністі неге қырыққабат деп атады?» тақырыбындағы эссе.

Осы сөздердің әрқайсысымен үш түрлі сөйлем ойлап тауып жаз.
Теңіз, жаңбыр, күн.

Таңдалған сөйлемдерді мәтін деп санауға бола ма? Сөйлемдерді
оқыңыз. Олардың ішінен «Алма ағашы» тақырыбына сәйкес келетіндерді
таңдаңыз. Жақшаларды ашып, таңдалған сөйлемдерді жазыңыз.

Терезенің астында (А) ... ағашы өсіп тұр.
Біздің сүйікті (А) өнімді көп береді.
Көп адамды (А) қиындықсыз көтереді.
Далада самал жел тұрса, (А) жайқалып тұрады.
Менің досым (А) - өте жақсы оқушы.
Біз (А) жақсы күтеміз.

Сипаттауды жалғастыр.
Орман тығыз, _______________________.
Қарағайлар - түзу, ____________________.
Қайыңдар жұмсақ, ____________________.

15

Сіз орман патшалығына кіретін күн сәулесі екеніңізді елестетіп көріңіз.
Алған әсерлеріңізді сипаттаңыз.

«Үлпілдек қардың» шытырман оқиғалары туралы шағын әңгіме құрып,
жаз.

Түсі және иісі қандай жазыңыз ...
Күн - ____________________________________.
Түн - ____________________________________.
Таң - ____________________________________.
Жел - ____________________________________.
Қарлы боран - ___________________________________.
Жаңбыр - ___________________________________.
Өзен - _____________________________________.

Ауыспалы мағынада қолданылатын етістіктерді жаз.
Қыс ерте оянды.
Әр терезе акварельмен боялған.
Мен тамшылардан кішкене мұздақтар жасадым.
Қатты нөсер орманды сыпырды.
Қолөнер шебері аязды өрнекті әдемі тоқыды.

Шығарма үзінділерін қайта өңдеп креативті жазудағы «Фанфик» әдісі
Талдау барысындағы фанфиктің алғашқы бағыты - «Шығармадан тыс
қалған көрініс» - бұл бағытта оқушылар «Шығармада тағы қандай оқиға болуы
мүмкін?» деген сұраққа жауап бере отырып, өз траптарынан бір немесе бірнеше
оқиға қосады. Бір оқиға қосуды сабақ барысында бірнеше бағыт бойынша жұмыс
істесе қолданады да, ал бір ғана «Шығармадан тыс қалған көрініс» бағытын
таңдап алса бірнеше оқиға қосып жазады.

Тыңдалым дағдысын басшылыққа ала отырып әр сабақта тақырыпқа сай
аудиожазба арқылы тапсырмамен жұмыс орындатып отыруға болады. Мысалы
сапалық және қатыстық сын есім тақырыбын өткенде оқушыларға
аудиожазбадан «Атаның ақылы» деген мәтін тыңдату. Мәтін бойынша тест
жұмысын және тапсырмалар беруді былайша жүзеге асыруға болады:

«Атаның ақылы»
Аппақ шыңды Алатаудың аясындағы Алматы қаласының Орталық саябағы
маусым айы кезінде жайқалып тұр. Бой түзеген күміс қылқанды шыршалар,
жасыл сырғалы ақбалтыр қайыңдар, жұпар иісі аңқыған аршалар гүлзарлы
алаңдарды қоршап, қоңыр салқын самалмен тербеледі.
Бес жасар Бектай атасымен бірге бақ аралап, әткеншек тепті, серіппеде
секіріп ойнады. «Поезға» мініп, «жол жүрді», «зымыранға» мініп, зымырады. Бір
кезде тәмпіш мұрны тершіп, қарақаттай көзі күлімдеп, ол:
- Ата, шөлдедім, - деді. Атасы ақ күмістей сақалын тарамдап, күлімдеді де:
- Шөліңді қандыр, жарығым, -деп, оған салқындаған алма шырынын сатып
әперді. Бекжан құтыдағы салқын, тәтті алма шырынын құшырлана жұтып алды
да:

16

- Ата, балмұздақ жегім келеді, - деп, ентіге сөйледі. Ақжарқын атасы
Бекжанға балмұздақ сатып әперді де:

- Ботам, балмұздақтан көп жеме, тамағың ауырып қалады, деп ескертті.
Бектай атасы алып берген балмұздақтан біраз жалады да:
- Ата, шоколад жегім келеді, деп, күлімдеді.
- Жарығым, әр нәрсенің шамасы бар. Қанағат керек.
- Ата, қанағат деген не? – деп, Бекжан сұрақ қойды.
- Күнім-ау, «қанағат» деген – әр нәрсенің шама-шарқын біліп, соған риза
болу, тамақ ішудің де шегін, ретін білу... Қанағат қылмай, не болса соны
талғамай, іше берсең, ауырып қаласың – деп атасы ақыл айтты.
- Онда... Мақұл! – деп, Бекжан ойланып қалды.
Атасының ақылын түсініп, айтқанын істеген Бекжан бақта сергек сейілдеп,
жақсы демалды.
Мәтінді талдау жұмыстары:
1.Тест сұрақтары
1. Оқиға қай кезде болды?

A) мамыр айында
B) шілде айында
C) маусым айында
D) тамыз айында
E) күзде
2. Баланың көзі қандай?
A) қоңыр
B) қарақаттай
C) көкшіл
D) қой көзді
E) бота көзді
3. Атасының мінезі қандай?
A) ақкөңіл
B) момын
C) қатал
D) ұлтжанды
E) ақжарқын
4. Мәтінде айтылмаған ақпаратты табыңыз.
A) Шөліңді қандыр, жарығым.
B) Ата, балмұздақ жегім келеді.
C) Атасы оған шие шырынын сатып әперді.
D) Жарығым, әр нәрсенің шамасы бар.
E) - Онда... Мақұл! – деп, Бекжан ойланып қалды.
5. Мәтінге қай тақырып сай келеді?
A) Көзіңді жас кезіңнен сақта
B) Ата мен бала достығы
C) Бақытты балалық шақ
D) Бала арманы
E) Қанағат – денсаулық кепілі.

17

2.Мәтін бойынша тапсырмалар
Сөздердің синонимдерін табыңыз.
Салқын - ..... (суық), Ата - .... (қария, ақсақал), Ақыл - .... (сана, ес)
Төмендегі тіркес мағыналарын таратып жазыңыз.
«Бой түзеген шыршалар» - .... (Әдемі, түзу болып өскен шынарлар)
Шама-шарқын білу - .... (әр нәрсенің шама – шарқын білу, соған риза болу).
3. Мәтіннен сапалық және қатыстық сын есімдерді табу.
Мысалы:
Сапалық сын есімдер: қоңыр салқын, жасыл, жақсы демалды.
Қатыстық сын есімдер: гүлзарлы алаңдар, қарақаттай көзі, ақ күмістей
сақалы

Біріккен сөздерді өткенде оқушыларға аудиожазбадан бірнеше біріккен
сөздерді тыңдату. Оқушылар есінде қалған біріккен сөздерді жазып шықты. Бұл
жерде оқушылардың есте сақтау деңгейінің қаншалықты екенін тексеруге
болады.

Біріккен сөздерді есте сақтап дәптерге жазу.
Күнтізбе, елбасы, тілашар, мұражай, дәрісхана, медбике, этнография,
Қараой, Екібастұз, әзілқой, көзқарас, көнекөз, шаруақор, қонақжай, беймаза,
Жетісу, Жетісай, Таңшолпан, Қаратау, Талдықорған.

Сан есім тақырыбын өткенде оқушыларға мәтін тыңдату. Мәтіннен сан
есімді тауып түрлеріне қарай ажыратып жазу. Сан есімге байланысты берілген
мәтін.

Төрт атты жақындай беріп, екі – екіден қақ жарылды. Екеуі оң жақтан, екеуі
сол жақтан шықты. Екеуі таныс. Екеуі беймәлім. Біреуі адамның басын алуға
келе жатқандай қабағын түйіп алыпты. Енді біреуінің жүзінде, езуінде мысқыл
бар. Олар – төртеу, бұлар екеу, алты атты бір – біріне ат басын тірей келіп
тоқтады. Екеуміз бірге өстік, бір мектепке бардық. Кеңсенің есігінен қазандай
қара құлып асылып тұр екен, үшеуі бірдей күнқағарлы сәкіге барып отырды.
Екеуі қатарласа отырып, буы бұрқыраған самаурынды орталарына алғанда,
ақшам жамырап, өрістен мал қайта бастаған.

Үшеу, төртеу, біреу, екеуі – жинақтық сан есім 6 рет қайталанды; алты, бір
– есептік сан есім; екі – екіден – топтау сан есім.

Оқушылар осылай әр тақырыпқа байланысты аудиожазба арқылы
тапсырмалар орындады.

Көп нүктенің орнына керекті әріпті қойып жаз.
с...рет
ә...е
қ...ырдақ
сер...ен
та...ық
...әде
бұза...

18

к...ә
оқ...
ба...ыр

Дөңгелек ішіндегі буындардан мақал құрастырып жаз.
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________

Ребусты шеш және шешуі болған сөзге екі сөйлем құрап жаз.

Әр суреттің атауын жаз. Сөздің соңына «ы, і» әріптерінің тиістісін жалғап
жаз. Өзгерген әріптің астын сыз

_________________ _________________ _________________ __________
_____________ _____________ ______________ _________

19

Берілген сөзге сәйкес келетін әріпті қоршап сыз.
Сөздерді қатесіз көшіріп жаз.

_______________ ________________ _______________

Қайсар жуан, жіңішке буынды сөздерді екі бағанға бөліп жазды. Қатесі бар
ма? Қатесін түзетіп, көшіріп жаз.

Қатесін түзетіп, Қатесін түзетіп,
көшіріп жаз. көшіріп жаз.

Жаңбыр терек

Жапырақ әдемі
Қар терезе

Гүл ал
Қайың ыдыс

Тыңдалым дағдысын қалыптастыруға бағытталған әдіс – тәсілдер:
«Айқайлап диктант оқу» әдісі. Сынып оқушылары екі топқа бөлінеді.
Бірінші топ оқушылары мәтінді айқайлап оқиды. Екінші топ оқушылары бір ғана
оқушыны тыңдап, диктант жазуға тырысады. Осы арқылы оқушылар ерікті
зейінді қалыптастырады әрі өмірге бейімделеді.

«Синонимдерді тап» әдісі. оқушыларға сөздер ұсынылады.Олар тыңдалған
мәтіннен осы сөздердің синонимдерін тауып, жауап парағына белгілеуі керек.
Осы арқылы оқушылардың тыңдау әрекеті мен сөздік қоры дамиды.

20

Аяқталмаған сөйлем
Оқушыларға тақырыпқа қатысты мәтін оқимын. Оқушылар топпен не жеке
(жұппен) бірлесе мәтінді өз ойларымен аяқтайды. Мұны әр түрлі тақырыпта
сергіту сәті ретінде де алуға болады Мысалы:
«Баяғыда сөз табы деген қарияның зат есім деген ұлы болыпты.

Тізбектелген ереже
Бір оқушы тақырып бойынша бір тұжырым айтады. Екінші оқушы оның
айтқанын қайталап, өзінің тұжырымын айтады. Үшінші оқушы алдыңғы екі
оқушының айтқанын қайталап, өзінің тұжырымын айтады. Сөйтіп жалғаса
береді. Кезегінде айта алмаған оқушы шығып кетеді.Шығып кеткен оқушы
тақырып туралы түсінбеген дегенді білдіреді, яғни ол баламен саралу жұмысы
жүргізіледі.

Жасырын сөз.
Оқушылар тақырып бойынша сөз жасырады. Оны сипаттайды, сол
сипаттама арқылы басқа оқушылар жасырынған сөзді табады. Сипаттауда
айтатын сөздерге шектеу қою арқылы немесе қимыл арқылы көрсетуді ұсынуға
болады. Мысалы жасырылған сөзді 3 сөз арқылы сипатта деген сияқты.
Дөңгелек үстел.
Оқушылар екі топқа бөлінеді. Топ оқушысының бірі жаңа тақырыпты
қатыстыра отырып 1 сөйлем айтады. Екіншісі оның айтқан ойын әрі қарай
жалғастырып, екінші сөйлемді айтады. Соңында мәтін шығады. Екінші топ мәтін
не туралы екенін айтып береді және мәтінге тақырып қояды, сөйлем ішінен жаңа
тақырыпқа байланысты сөздерді табады. Барлық айтылған тапсырмаға бір ғана
оқушы жауап бермейді, ол-сарапшы. Топ мүшелерінің барлығы қатысады.

«Кір жаятын жіп»
Өтілген тақырып бойынша мәтін оқимын. Мәтін ішінен керекті сөзді тауып
кір жаятын жіпке ілу керек. Соңында кім қанша сөз ілгенін тексеремін. Бұл
әдістің мақсаты оқушының тыңдау дағдысын қалыптастыру және есте сақтау
қабілетін қалыптастыру.
Мен не естідім?
Бір оқушыға мәтін оқытамын. Оқушылар тыңдаған мәтін ішінен сөз
табының қай түрі көп кездескенін табу керек. Және екі тақырыптың ұқсастығы
мен айырмашылығын табу керек.

«Есте сақтайық» әдісі
Оқушылар екі топқа бөлінеді. «Бастаймыз» деген кезде, топтың бір
қатысушысы сурет тұрған үстелдің үстіне жақын келеді де өзіне берілген
суреттен көп ақпаратты есте сақтауға тырысады. Сол сурет бойынша тақырыпқа
байланысты топпен бірігіп отырып әңгіме құрастырады. Бұл ойынға 7 минут
уақыт беріледі.
Ереже:
1. Командадан бір адам ғана өз орнын бір рет тастап шыға алады.

21

2. Сіз үстел басында болғанда ештеңе жаза алмайсыз.
3. Үстел басында тұрып, өз командаңызға ақпаратты дауыстап айта

алмайсыз.

«Төрт сөйлем» әдісі
Тыңдаған материалдан қажетті ақпаратты іріктеп алуға дағдыландыру
мақсатында қолданады.
1. Пікір. Тыңдаған мәтін бойынша өзіндік пікірін бір сөйлеммен жазады.
2. Дәлел. Өз пікірін бір сөйлеммен дәлелдейді.
3. Мысал. Пікірін өмірмен байланыстырып, мысал келтіреді
4. Қорытынды. Тақырып бойынша қорытынды шығарады.
Тыңдайтын үшбұрыштар
Оқушылар үш адамнан тұратын топта бірлесіп жұмыс істейді:
СПИКЕР мұғалімнің нұсқаулығы бойынша тақырыпты түсіндіреді (немесе
проблема туралы өз ойымен бөліседі).
ИНТЕРВЬЮЕР мұқият тыңдайды және егжей-тегжейін анықтау үшін
сұрақтар қояды.
ХАТШЫ үдерісті бақылайды және «спикерге» де, «интервьюерге» де кері
байланыс береді.

Сауат ашу пәні бойынша

Оқу мақсаты: 1.2.5.1 Мәтін иллюстрациясы бойынша сұрақтар қоя білу
немесе қойылған сұраққа жауап беру.

1.3.8.1 Жазу жолын, жоларалық кеңістікті, жолдың жоғарғы және төменгі
сызығын сақтап, әріп элементтерін каллиграфиялық талаптарға сай жазу.

- Мына суретте қандай әдепті сөзді қолдануға болады?
- Әженің «Өркенің өссін!» деген батасын қалай түсіндің?
«Не істеу керек?» ойыны.
- Үлкен кісіні ( алу керек)
- Үлкеннің тілін ( сәлем беру керек)
- Үлкендерге (сыйлау керек)
- Кішілерге ( күтіп ұстау керек)
- Оқу құралдарын ( қамқорлық жасау керек)

22

Оқу мақсаты:1.3.5.1 Тақырыпқа байланысты керекті сөздер, сызба, сурет,
белгілер қолдана отырып, жай сөйлемдер құрастыру және жазу.

1.2.5.1 Мәтін иллюстрациясы бойынша сұрақтар қоя білу немесе қойылған
сұраққа жауап беру.

Баланың сабаққа кешігуінің себебі неде? Осы үш суреттен қандай әңгіме
құрауға болады.

2.2 Математика сабақтарындағы креативті көзқарас пен
логикалық тапсырмалар
1-сыныптарға

Айдынның Асқардан бойы ұзын, бірақ Жанаттан кіші. Кім ұзын? Шешімі:
Жанат – ұзын

Бөлмеден пішіні бірдей заттарды ата. (терезе, тақта, есік, қабырға, (еден,
шкаф, кітап, дәптер,т.б. –төртбұрышты)

Допты лақтырғанда, доп сол ізімен кері қайту үшін оны қалай лақтыру
керек? Жауабы: жоғары.

Тапқыр болсаң, тауып көр.
Бөлмедегі әр бұрышта бір мысықтан және оған қарама-қарсы үш мысықтан
отырса, бөлмеде неше мысық бар? Жауабы: 4 мысық
«Мен не жасырдым? -Есік, терезе, кітап, дәптер-бәрі бірдей пішінде.
(төртбұрыш) -Доп десем де болды, шарға да ұқсап қалады. (дөңгелек) - Үш
бұрышы, үш қабырғасы бар. Ол қандай фигура? (үшбұрыш)
Құрастыр.

-Фигураны ата. ( шаршы) - Неше бөліктен құрастырдың? (4 үшбұрыштан) -
Тағы қандай фигуралар құрастыруға болады? (2 үшбұрыш)

Бөлікке бөл. Практикалық жұмыс

23

Қағазды қайшымен қию арқылы бірнеше бөліктерге бөледі.
Неше бөлікке бөлінген? Сызғышпен өлше.

10 см

Ойлаған санға 1-ді қостым, қосындыны 1-ге арттырдым. Қосындының
мәнінен 1-ді азайттым. Айырманы 1-ге азайттым. Бір шықты. Мен қандай сан
ойладым? Шешуі: 1 (х+1+1-1-1=1, 1+1+1-1-1=1)

Сиқырлы кестеге тығылған сөзді тап және оны сыз.
шү * т
бтрө
ұ р ыш

Тапсырманы орында. -Мысық қандай фигуралардан салынған?

- Нешеуден?

Тағы да бірнеше фигуралар сал.

Бес шырпы таяқшасынан екі үшбұрыш құрып көр, одан бір шырпыны алып
тастап,төртбұрыш шығар.

Үлгі: дуал—9218

Анар- тау- дауыл-

Дана- қуат- тауық

ауқтнрылд

12345 67 89

Үстел үстінде үш стакан шие тұр. Марат бір стакан шиені жеп қойды. Неше
стакан қалды? Жауабы: үш стакан.

Кім алғыр?

1, 2, 3 сандарынан мысалдар төрттігін құра және өрнектің мәнін тап.

1+2=3 3-2=1

2+1=3 3-1=2

24

Ойлаған санға 2-ні қостым, қосындыны 2-ге арттырдым. Қосындының
мәнінен 3-ті азайттым. Айырманы 1-ге кеміттім. Бір шықты. Мен қандай сан
ойладым? Шешімі: х+2+2-3-1=1

1+1+3-2-2=1

«Тез жауап бер!» ойыны. Жатып қапты біреуі
Жаңа ғана шалғында, Нешеуі енді жайылып,
Алты бұзау жүр еді, Айт, жүргенін айырып? (1)
Әлде шаршап қалды ма,

Үстел үстінде 5 майшам жанып тұр еді. Оның 1-еуін сөндіріп тастадым.
Неше майшам қалды? Түсіндір. (Шешуі: 1 майшам қалды, қалғаны жанып кетті.)

Лездеме.
-Дымбілмес 5 құлпынай, артынан 4 құлпынай жеді? Барлығы неше
құлпынай жеді? Дымбілмес тойды ма?
-Аюда 5 бөшке бал, тағы 3 бөшке бал бар. Барлығы неше бөшке бал бар?
-Екі қолыңдағы саусақ нешеу?

Тоғыз литрлік және төрт литрлік екі ыдыс берілген. Осы ыдыстардың

көмегімен бактан алты литр суды қалай алуға болады? (суды бакқа қайта құюға

болады)

Шешуі: 9-4-4=1 9-4=5 5+1=6

«Өзің ойла, өзің жаз.» ойыны. Оқушы санға 1 мен 2-ні қосуға және саннан
1 мен 2-ні азайтуға өрнек жазып, мәнін табады. 2 мин. уақыт беріледі. Болған соң
жұмыс тоқтатылып, тексеріледі.

Сұрақтарға жауап бер. Жауабын жаз.

4 тышқанның құлағы нешеу? 5 қазда неше аяқ бар?

2 сиырдың аяғы қанша? 2 түйенің неше өркеші бар?

Жүгіру жарысынан Асет, Марат, Талғат үш орынды алды, егер: Марат
екінші орын алмаса, ал Талғат –үшінші орын алмаса, кім қандай орын алды?

Жауабы: 1-Марат, 2-Асет, 3-Талғат

Мотоцикл жүргізушісі ауылға келе жатқанда жолдан өзіне қарсы үш жеңіл
машина және бір камазды кездестірді. Ауылға неше машина бара жатыр?
Жауабы: Бір ғана мотоцикл

Тапқыр болсаң, тауып көр. А) Көшеде екі әкесі, екі баласы, және атасы
немересімен қыдырып жүр. Көшеде неше адам жүр? Жауабы: үшеу (1+1+1)

Шығармашылық тапсырма
10 ағашты үш қатарға төрт-төрттен отырғызуға бола ма?

25

Аспаз торт пісіру үшін жұмыртқаның 1 ондығын жұмсады. Кекс пісіру үшін
2 ондығын жұмсады. Аспаз барлығы неше жұмыртқа жұмсады?

Тігінші жейделерге қадау үшін түйменің 2 ондығын жұмсады. Көйлектерге
қадау үшін 4 ондығын жұмсады.Тігінші барлығы неше түйме жұмсады?

Жұмбақтар:
1. Тал басында тізіліп
Тоғыз жапырақ тұр еді
Жел соқты да үзіліп
Ұшып кетті біреуі
Өзінше оның жұлынып
Түсіпті тағы бесеуі
Тұр әлі ілініп, жапырақтың нешеуі (3) 9 - 1 - 5=3
2. Сегіз асықтың үшеуін
Досың сұрап алады
Айтшы сонда нешеуі
Өз қолыңда болады (8 - 3= 5)
3. Бір – бірімен жарысқан
Төрт аю, екі арыстан
Екі қоян, бір түлкі
Бәрі нешеу, кім білді? 4+2+2+1=9

Он асықтың үшеуін,
Досын сұрап алады.
Айтшы сонда нешеуі,
Өз қолында қалады? (10-3=7)
Бесбайда бар бес іні,
Елтайда бар екі іні.
Қоссаң бес пен екіні,
Нешеуі болар шешуі? (5+2=7)
Жетіден бірді алайық,
Қанша бала қарайық
Қарайық та санайық
Санайық та табайық. (7-1=6)

Ойын « Кім тез есептегіш?»
а) Аулада 5 үйрек,

26

Қорада 3 үйрек
1 үйрек тығылды
1 үйрек жығылды
Қалғаны неше үйрек?
ә) Ал, балалар, балалар
Қағаз бенен қалам ал
Екі ешкінің мүйізі
Кәне, кімдер табады
Сонда қанша болады?
б) 10 асықтың үшеуін
Досың сұрап алады
Айтшы сонда нешеуі
Өз қолыңда қалады?

2 – сыныптарға

Жұмбақ өлең бойынша өрнек құрастыру.
Шомылып жүр үшеуі,
Жағалауда алтауы.
Балалардың барлығын
Санап берші, сен тауып. 3+6=9
Оқулықпен жұмыс.№1

Логикалық тапсырмалар.
Оқушылардың деңгейіне сай тапсырмалар беріледі.
1.Сана. Сұрақтарға жауап бер. Әр қатардағы суретте не артық, не кем,
немесе тен? Салыстыр.

«Айналмалы мысал» ойыны.
Жазбаны оқы, және толықтыр.
Ұшақ Астанаға дейін 1 сағат, 20 минут ұшады. Қайтарда осы аралыкты 80
минут ұшты. Бұл қалай?
2. 1 кг темір мен 1кг мақтаның қайсысы ауыр?
3. 2 жұмырқа 3 минут піседі, ал 4 жұмырқа неше минутта пысады?
4. Президент сөзінің басқа мағынасы.
5. Шаршы деген? Периметр деген ?
Астанаға келдік Сәт сапар!

12 алманы 4 тәрелкеге тең бөліп салды. Сонда әр тәрелкеге неше алмадан
салынды?

2- мысал. Әжей шарадағы 4 л қымызды 4 кесеге тең бөліп құйды. Әр кесеге
неше литр қымыз құйылды?

14(15,16,18) санынан нәтижесінде нөл шығатындай етіп, бірдей сандарды
азайт.

27

Үлгі:15 – 5 – 5 – 5 = 0
15 – 3 – 3 – 3 – 3 – 3 = 0

Наурыз тойында 60 өнерпаз оқушы қатысты. Олардың 20- сы әнші,6- уы
биші,ал қалғандары – домбырашылар.Тойға неше домбырашы қатысты?

Өнерпаздар байқауына қатысқан 42 адамның ішінен 6 адам жүлде алды.
Байқауға қатысқан неше өнерпаз жүлде ала алмады?

Мына шаршыға 1,2,3,4 цифрларын әрбір көлденеңнен, тігінен бірдей
цифрлар болмайтын етіп орналастыр.

1 14 3 2
2 41 2 3

3 23 4 1
4 32 1 4

Тізбекті мысалды есепте:

+2 3 -1 - 2 + 3
8

Тапсырма Құрылыс материалдарын сатып алу «Біліміңді байқа»

2 6 9
93 27

∙3 :3
84 21 12

75 18 15

«Шытырман» ойыны

8 8-

+

Санды 7-ге бөлгенде қандай қалдықтар қалуы мүмкін?

28

Тік төртбұрыштың ауданы 15 см2, ал ені – 3см. Тік төртбұрыштың
периметрін тап. (Р= 16 см)

Аулада 3 метрлік 20 бөрене бар еді. Жарты метрден кесіп, отын дайындау
керек болса, оларды барлығы неше рет кесуге тура келеді? (100 рет)

Теңдеу құр,шығар. Қой 15жыл өмір сүреді, ол қояннан 5жыл артық өмір
сүреді. Қоян неше жыл өмір сүреді? Теңдеу құрып шығар.

Қой 15жыл өмір сүреді. Ал қоян одан 5жыл кем өмір сүреді. Қоян неше жыл
өмір сүреді? Теңдеу құрып шығар.

Қоян 10 жыл өмір сүреді. Ол қойдан 5жыл кем өмір сүреді. Қой неше жыл
өмір сүреді? Теңдеу құрып шығар.

Қоян 10жыл өмір сүреді. Ал қой одан 5жыл артық өмір сүреді. Қой қанша
жыл өмір сүреді? Теңдеу құрып шығар.

Қой қояннан 5жыл артық өмір сүреді. Егер қоян мен қой екеуі 25 жыл өмір
сүрсе әрқайсысы қанша жыл өмір сүреді?

Әр топқа геометриялық тапсырма беру.
1т. Төртбұрыш сыз, оның екі тік бұрышы ғана бар.
2т. Төртбұрыш сыз, оның төрт тік бұрышы бар.
3т. Төртбұрыш сыз, оның үш тік бұрышы бар.
4т. Төртбұрыш сыз, оның бір ғана тік бұрышы бар.
5т. Төртбұрыш сыз, оның бірде-бір тік бұрышы жоқ.

Есепті өрнек түрінде шығар
а) Анасы 200теңгеге сүт, 420 теңгеге ірімшік, 345 теңгеге айран сатып алды.
Анасы барлық сатып алған затқа қанша ақша төледі?
ә) Әкесі 9теңгеге 5дәптер және 400 теңгеге альбом сатып алды. Ол
дүкеншіге 1000тенңге ұсынды. Дүкенші әкесіне қанша теңге қайтарды?

Қосындысы 13 шығатындай етіп, бір таңбалы тақ сандарды
орналастыр

Бос торкөздерге 4, 5, 6, 7, 8, 9 сандарын қой, сонда көлденеңінен, тігінен
қосқанда 15 шығатын болсын.

Ойлан, тап. Амал таңбаларын қой.
1-топ. 27 ?=63
35 ? 49=84
84 ? 34= 50
3-топ 64 ? 16= 48
81 ? 51=30
12? 5?= 5

Үйге жұмсап Жарқынды

29

Алдырдық біз үш түйе
Қос қап бидай артылды
Әр түйенің үстіне
Тапқыр болсаң ал санап
Бидай алдық қанша қап?

Жоғалған сандарды тап.
209,..., 409,..., .................809,...............
120,..., 360,...600,..................................
149,...,349,...,........................................

Ойлан.
Бір таңбалы ең үлкен санға екі таңбалы ең үлкен санды неше рет қосқанда
үш таңбалы ең үлкен сан шығады?

Тапсырма.
Жанұяда 4 бала бар,олардың жастары 5, 8, 13 және 15-те, ал есімдері Айгүл,
Жанат, Назгүл және Нұргүл. Қыздардың біреуі балабақшаға барады. Айгүл
Жанаттан үлкен және Айгүл мен Назгүлдің жастарының қосындысы 3-ке
бөлінетіні белгілі. Балалардың әрқайсысы нешеде?

Тапсырма. Қорапта көк,қызыл және жасыл қарындаштар бар. Барлығы 20.
Көктер жасылға қарағанда 6 есе артық. Қызылы көгіне қарағанда аз. Қорапта
қаншы қызыл қарындаш бар?

А, В және С фигураларының: 1) боялған бөліктерін; 2) боялмаған
бөліктерін бөлшек түрінде жаз:

АВ

Сандардың 3-тен бір бөлігін тап: 24, 15, 90, 18, 27, 27, 33, 12.

Тапсырма. 12 тоғыздық берілген. 9, 9, 9, 9, 9, 9, 9, 9, 9, 9, 9, 9.

Есептер шығару.
1.Спортшы старттан 100м жүгірді. Бұдан 3 есе артық жол жүгіруі керек.
Барлық жүгіретін жолдың ұзындығы қанша болған?

30

2.Айнұрдың анасы дүкеннен 56 теңгеден 6м сиса және 75 теңгеден 5м сәтен
сатып алды. Барлық сатып алынған матаға неше теңге төледі?

3.Асан 600г вареньені 6 минутта жейді, ал Үсен оған қарағанда 2 есе тез
жейді. Екеуі бірігіп осы вареньені қанша уақытта жейді

4. Сегіз лақ пен тоғыз қазды бес қораға әрбір қорада лақ және қаздың
аяқтарының саны 10-ға тең болатындай етіп орналастырыңдар.

5.Шанаға қосарлап жегілген үш ат 30 км жүріп өтті. Әр ат қанша км жүріп
өтті?

Тапсырма. Орамда 29 м мата бар еді. Тігінші әрқайсысына 3 метр матадан
жұмсап көйлек тікті. Тігінші қанша көйлек тікті, қанша метр мата қалды?

3.39 мм кесіндіні тең жеті бөлікке бөл. Әр бөліктің ұзындығы мен артық
қалған кесіндіні тап.

Есепті әр түрлі тәсілмен шығар.
Ержан 2 литрлік үш ыдысқа және 5 литрлік үш ыдысқа құйылған алма
шырынын сатып алды. Ержан барлығы неше литр шырын сатып алды.

Есепті әр түрлі тәсілмен шығар.
Айнаш литрі 90 теңгеден алдымен 2л, сонан кейін 3л сүт сатып алды. Айнаш
барлығы неше теңге төледі?

Әжей литрі 100 теңгеден алдымен 5л, сонана кейін 3л сұйық май сатып
алды. Әжей барлығы неше теңге төледі?

Тапсырма. Іңкәр ойыншықтарын сөреге орналастырды. Егер ол
қуыршағын жоғарғы және төменгі сөреге қоймаса, зырылдауықты төменгі
сөреге қоймаса, онда ол қоянды қай сөреге қояды?

Ойлан!

а\ Екі күн қатарынан қар жауа ма?

ә\ Қайыңда 50 жаңғақ өсіп тұр. Қатты соққан желдің әсерін 10 жаңғақ үзіліп
түсті. Қанша жаңғақ қалды?

б\ Бір кісі құйып тұрған жауынның астында қалды. Ол үйіне келгенде үсті
малмандай су болды. Тек шашы ғана су болмады. Себебі ...

31

в\ Әли мектепке келе жатып оң жағында орналасқан үйлерді санады.
Үйлердің саны жиырма болды. Ол мектептен келе жатып сол жағындағы үйлерді
санады. Үйлердің саны жиырма болды. Әли неше үй санады?

Тапсырма.
Суретті мұқият қара. Екі үлкен көршісі бар кішкентай құсты тап. Оны
айналдыра сыз.

Тапсырма . Берілген цифрлардан мәні 100-ге тең болатын өрнек құрастыр.

1 1 1 1 1 = 100
3 3 3 3 3 = 100
5 5 5 5 5 = 100

Теңдеу құр және оны шығар.
Сыныпта 7 ұл бала бар. Бұл қыздардан 3 есе кем. Сыныпта неше қыз бала
бар.

Бірінші күні бірнеше килограмм, ал екінші күні 20 кг бал сатылды. Бірінші
күні 4 кг артық сатқанда, екі күнде бірдей бал сатылған болар еді. Бірінші күні
неше килограмм бал сатылды?

68 л сүтті бөтелкелерге бірдей етіп бөліп қою үшін әуелі 30, онан кейін 4
бөтелке әкелінді. Әр бөтелкенің сыйымдылығы неше литр?

78л бензинді тең бөліп құю үшін сыйымдылықтары бірдей әуелі 14,
кейіннен тағы 12 ыдыс әкелінді. Әр ыдыстың сыйымдылығы қанша литр?

Қырының ұзындығы 10 см куб тәріздес ыдыстың көлемін тап. Осы ыдысқа
неше литр су сыяды?

Қабырғасы 2 см шаршылардан куб құрастырылған. Шаршылардың ауданын
және көлемін тап.

Кубтың төбелерінің, жақтарының және қырларының санын тап.
Төбелерінің санына жақтарының санын қосып, нәтижесін қырларының
санын азайт.

32

Есепті шығар.
60 партаны сырлау керек еді. Оқушылар күніне 8 партадан сырлап, 6 күн
жұмыс істедіи сырлануға неше парта қалды?

Наубайханаға 160 қап ұнды 4 машинамен жеткізу керек.. Алдыңғы 2
машинаның әрқайсысымен 30 қап ұн жеткізілді. Қалған 2 машинамен неше қап
ұн жеткізілді?

Есепті теңдеу құру арқылы шығар
Фермада бір күнде 978л сүт сауылды. Оның 402 литрін фермада қалдырды.
Қалғанын әр ыдысқа тең бөліп, асханаларға жіберді. Сонда барлығы 48 ыдыс
болды. Әр ыдысқа неше литр сүт құйылды?
Шеберханаға 128 шеге әкелінді. Шегелерге қарағанда 39 шуруп кем,
шуруптарға қарағанда 18 болт кем әкелінді. Шеберханаға барлығы неше шеге,
шуруп, болт әкелінді?

Спорт алаңына 32 ер бала және 8 қыз бала келді. Ер баланың саны қыз
балаға қарағанда неше есе артық?

Айнұр 30 тұшпара пісірді. Ол 10 тұшпараны шешесіне және сонша
тұшпараны әкесіне берді. Айнұр өзіне неше тұшпара қалдырды?

«Танып ал!» логикалық ойыны
Осы шаршыны өзара тең 8 үшбұрышқа бөл

Әдебиеттегі сандар
1. Қазақ халық мақалында қанша құмалақ бір қарын майды бүлдіреді? (бір)
2. Атасы 56 жаста, ал немересі 14 жаста.Неше жылдан кейін атасының жасы
немересінен екі есе үлкен болады (28 жылдан кейін)
3. Сиқырлы қаптағы сұрақ: Арыстан 1 қойды 2 сағатта,қасқыр 3 сағатта, ал
ит 6 сағатта жеп, тауыса алады.Барлығы бірігіп жегенде қойды қанша сағатта
жеп бітіреді? (бір)
4. Наурыз мерекесінде 20 адам би биледі.Ләззат 7 жігітпен,Гүлзат 8
жігітпен,Алмагүл 9 жігітпен, ал Айдана сол мереке келген барлық жігітпен би
биледі. Мерекеде қанша жігіт болған? (13 жігіт)
Ойлан, тап
5. Ноль санын алғашқы ойлап тапқан адам? (Парсы математигі аль-
Хорезми) (787–850)
6 .Кімді математика королі атаған? (Карл Гаусс)
7. Үнділіктер оны «Сунья»,ал араб математиктері «Сифр» деп атаған. Біз
оны қазір қалай атаймыз? (0)
8. Сиқырлы қаптағы сұрақ Егіз сандар деп қандай сандарды айтамыз?
(Айырмасы 2-ге тең жай сандар ,мысалы:5 пен7)

33

Әзіл есеп: “ Топ үйрек”
Бір топ үйрек ұшып барады. Олар барлығы бесеу. Біреуі жерге қонса, нешеуі
қалады?

Логикалық есеп: “Үш қоян”
Бір торда үш қоян отыр еді. Үш оқушы оларды бір-бірден таратып алды.
Сонда торда әлі де бір қоян қалып қойды. Ол қалай?
Үш май шам жанып тұрды. Екеуін сөндірсе, нешеуі қалады?
Сиқырлы сұрақ
Бір бала ас үйде тарақандарды ұстап жүріп,5-ін өлтірді, ал 3 есе көбін
жаралады. 3 тарақанды өте ауыр жаралады және олар жарақаттарынан өліп
қалды, ал қалғандары тіріліп кетті, бірақ балаға ренжіп көршілеріне мүлдем кетіп
қалды. Көршілеріне неше тарақан кетіп қалды? (12)

Әсет пен Азатқа 5 тәтті тоқаштан әперді.Әсет өзінің тоқаштарын 6 минутта
жеп қойды да, әр тоқашын 4 минутта жеп жатқан Азатқа қарап қызғаныштан
жыдана жаздады. Әсет әлі неше минут қызғаныштан жынданатын болды? (14)

Қызықты тапсырмалар.
1. Аулада жүрген бұзаулар мен тауықтардың аяқтарының саны - он. Аулада
неше тауық, неше бұзау болуы мүмкін?
2. Ағаш басында 2 балық отыр еді. Оларға тағы 2 балық ұшып келді.
Барлығы неше балық болды?
3. Аулада тұрған әртүрлі көліктердің (жеңіл машина, мотоцикл, велосипед)
дөңгелектерінің саны - он болады. Аулада неше жеңіл машина, мотоцикл,
велосипед тұр?
4.Тиін мен алатышкан орманга буршік жинауга барды. Тиін 43 қарағай
бүршігін және 14 шырша бүршігін, ал алатышқан 28 қарағай бүршігін және 54
шырша бүршігін жинады.Тиін мен алатышқан қандай бүршікті артық және
қанша артық жинады?Тиын: қарағай бүршігін артық жинады
43-28=15 бүршік артық жинады
Алатышқан: шырша бүршігін артық жинады
54-14=40 бүршік артық жинады

Қызықты сұрақтар:
1.Қос жегілген аттар 40 км шауып өтті. Әр ат неше км шауып өтеді? (40)
2. Сиқырлы қаптағы сұрақ 7 ағалы-інілердің бір-бірден қарындастары
бар.Отбасында барлығы неше бала бар? (8)
3. Қояндар бөренені арамен бөліп жатыр. Олар14 жерден кесті. Неше бөлік
пайда болды? (15)
4. Айболитке көрінуге аңдар келді. Бәрі, тек 2 иттен басқалары. Бәрі, тек 2
мысықтан басқалары. Бәрі, тек 2 қояннан басқалары. Айболитке көрінуге неше
аң келген? (3)
Логикалық сұрақтар.
Үстелдің бір бұрышы кесіп алынды. Үстелде енді неше бұрыш қалды? (5)

34

АУКЦИОН - сұрақ : Алмұрт алмадан ауыр, ал алма өріктен ауыр. Алмұрт
ауыр ма, әлде өрік ауыр ма? (алмұрт)

Еменде үш бұтақ, ал әр бұтақта үш алмадан бар. Барлығы неше алма?
(еменде алма өспейді)

Кішкентай Есетті мысық тырнап алғанда,ол 5 мин бақырды,ал ара шағып
алғанда ол 3 мин ұзақ бақырды,өзінің анасы ұстап алып сабынмен
жуындырғанда Есет ара шағып алғандағыдан екі есе көп уақыт бақырды. Анасы
Есетті 11мин жуындырды. Есет жуынып болғаннан кейін қанша уақыт бақырды?
(5мин)

«Мақалды жалғастыр».
1.Бір кісі қазған құдықтан,........................ (мың кісі су ішеді).
2.Бір тал кессең........................................... (10 тал ек).
3.Бес саусақ жиналса,................................. (жұдырық болады)

Жұмбақ шешіп,жауабын айту.
1.12 бұтағы бар алып емен,

52 шыбық тарап өсіп өнген.
Шыбық сайын жетіден жапырағы,
Бар ма сондай ағашты көзің көрген? (жыл,12ай,52 апта, 7 тәулік).
2. Бір-бірімен жарасқан,
Төрт аю, бір арыстан,
Екі қой мен бір түлкі,
Бәрі нешеу кім білді? (8).
3. Түйе бота маң басқан,
Төртеуі аяғын тең басқан.
Шұнақ құлақ бес ешкі,
Төрт қозылы екі қой.
Бәрін бірге санап қой. (15)
Ауызша жаттығулар:
1. 1 кг қызанақ 230 теңге тұрады. 3 кг ға қанша төлеу керек? (690)
2. 1 кг қызанақ 300 теңге тұрады, ал қияр одан2 есе арзан. Қияр қанша
тұрады? (150т)
3. Кесіндінің 3\1 бөлігі12 см. Барлық кесіндеде қанша см бар?
4. Түйе 40жыл өмір сүреді, өмірінің 5\1 бөлігінде ол өседі. Түйе қанша жыл
өседі?
5. Үш аптада қанша күн бар?
6. 2 сабақ қанша минутқа созылады?
7.Ақпан айы 29 күнге созылатын жыл қалай аталады? Бұл есептерде қандай
масса, ұзындық, уақыт бірліктері кездеседі?

Есімдері әртүрлі, жастары бірдей жеті ағайындардың есімдерін
атаңдар.(апта күндері)

35

Тәуліктің қалған бөлігі өткен бөлігінен екі есе артық болса, қазір сағат
неше?(8)

Ертегі есеп: Атай бір арба балық аулап келе жатып жолда өліп жатқан
түлкіні көреді. Шал: Кемпіріме жаға болатын болды,-деп қуанып, түлкіні арбаға
салып алады. Ал, түлкі болса, өтірік өліп жатқан еді. Ол балықтарды
біртіндеп:алғашқы минутында 1-еуі, артынан екеуін, одан соң 2 еседен лақтыра
беріп, 7 минуттан соң өзі түсіп қалды. Қу түлкі неше балық алып қалды?

«Компьютер» дидактикалық ойыны. Тізбек оқылады, оқушылар
жауабын айтады.

7 200:8+100-190:9х4:10:9х1000(4000)
8х50+1000:2х8-5 000:2х7(2100)
4500 :9х5-2000:2х4х0+750(750)

Математикалық викторина.

а) Қосындысы мен көбейтіндісі бірдей болатын сандарды табыңдар.

ә) Сегіздікпен мың қосу таңбаларын пайдаланып, сегіз сегіздікпен мыңды

құрау керек

88 8 8 8 8 8 8 =1000

Логикалық есептер:
1. 50 саусақ көріну үшін неше бала болу керек? (22).
2. Бір топ үйрек ұшып барады. Олар барлығы бесеу. Біреуі жерге
қонса,нешеуі қалады? (Жауабы: Біреуі, өйткені қалғандаоы ұшып катеді).
3. Бір торда 3 қоян отыр еді. Үш оқушы оларды бір-бірден таратып алды.
Сонда торда әлі де бір қоян қалып қойды. Ол қалай? (Жауабы:бір оқушы қоянды
торымен алған).

Логикалық есептер:
1. Аулада жүрген бұзаулар мен тауықтардың басы–төрттеу, аяқтарының
саны
Аулада қанша тауық,қанша бұзау бар? (1 бұзау, 3 тауық. 4+2+2+2=10;)

Математикалық фокус. «Ойлаған санды табу».
Сан ойла. оны екі еселеп, 5-ті қос. 5-ке көбейт. 10-ды қосып, 10-ға көбейт.
Нәтижең қанша?
Ойлаған саныңды табамын. Мысалы. 9х2=18. 18+5=23. 23х5=115. 115+10=
125. 125х10=1250. Фокус сыры. Нәтижеден 350-ді азайту керек. Айырманың
жүздігі ойлаған сан болады: 1250-350=900. 9-ойлаған сан.

Логикалық есептер:
Екі әкесі мен екі баласы үш алманы бір-бірден бөліп жесе, олар қалай
бөлісті? (Жауабы: Әкенің баласы және оның баласы болғаны. Сонда небары
3адам. Олардың 3 алманы бір-бірден бөлісуіне болады).

36

Көшедегі өткелді жолақтап ақпен бояп қояды. 30 боялмаған жолақ болса,
ақ жолақтар саны қанша болғаны? (Жауабы:31)

12-беттік оқушы дәптерінің салмағы қанша? (3,5г).

Кесте бойынша екі кері есептен құрастыр.

Жылдамдық Уақыт Қашықтық
?
10км/сағ 2сағ
99км
? 3сағ 600км

60км/сағ ? ?
840км
50км/сағ 6сағ

? 12сағ

Дөңгелек сандарды көбейту және бөлу кезіндегі тәсілдерді
936 6300
қорытындылау мақсатында, кесте толтыру:
16 000 0
В 330 1500 3003

Вх5

В:3

С 86 440 368 880 8 280

С:40

Сх20

Әртүрлі есептер шығару: а) Пойызда әрқайсысында 36 орыннан 9 купе
вагоны, әрқайсысында 54 орыннан бірнеше плацкарт вагоны бар. Егер пойызда
барлығы 756 орын болса, неше плацкарт вагоны бар?

ә) Тіктөртбұрыш пішінді бақшаның ұзындығы 240 м, ал ені 4 есе кіші.
Бақшаның барлық ауданының үштен бір бөлігі –көкөніс, қалған бөлігі –картоп.
Картоп қандай ауданды алып жатыр?

Кесте бойынша есептер құрастыр. Әр есепке кері екі есептен құрастыр.

Саны Бағасы Құны

55 теңге 3дана ? теңге

250 теңге ?дана 500 теңге

? теңге 3 дана 2 100 теңге

25 теңге ? дана 5 200теңге

30 теңге 90 дана ? теңге

Логикалық есептер: 1.Фокус деген 5 сөзден 7 рет фокус сөзі шығатындай
етіп жаз.

Жауабы: Фокус деген сөзді бірінің астына бірін бес рет жазып, қиғаштап
оқысақ тағы екі рет фокус деп оқитын боламыз. Сонда небары ол сөз жетеу
болады.

Ф О КУ С
Ф О КУ С

37

Ф О КУ С

Ф О КУ С

ФО КУ С

Кім қырағы? Цифрларының қосындысы 18 болатындай етіп,

карточкаларды үш топқа жікте: 2637 1638 1368 2367 2673 1863

Жауабы: 1, 2 және 3 цифрларының орны бойынша топтаймыз:

1638 2637 1368

1368 2376 2376

1395 2367 1395

1863 2673 2367

9-ға көбейту. Бір таңбалы санды 9-ға көбейту үшін пайдалынылады.

Алақанды жайып, солдан оңға қарай саусақты санаймыз да қажет көбейткішті

бүгеміз. Берілген саусақтың сол жағы ондықтарды, ал оң жағы бірліктерді

білдіреді.

Логикалық есеп
а) 1 газеттің ортасынан алынған беттің сол жағында 9-бет, ал оң жағында 9-
бет деп жазылған, газет неше беттен жазылған ? (12)
ә) Атай мен әжей өздерінің немерелеріне беру үшін абрикостан әрқайсысы
тақ сан етіп әкелді.осы абрикостарды немерелеріне тең бөліп беруге бола ма ?
(болады )
б) Мерген нысанаға 10 рет атып, 90 ұпай жинады. Оның 4-ін ондыққа,
сегіздікке, жетілікке, тигізді. Ол тоғыздыққа, сегіздікке, жетілікке нешеуін
тигізді?
(жетілікке -1 рет,сегіздікке -2 рет, тоғыздыққа -3 рет, ондыққа 4 =90 )
Өзгерісі басқаша дөңгелекті тап :

3 27 2 16 4 28 7 31
11 18 48 12 20 15 23

Логикалық есеп
1. Ақдананың ойлаған санынан ең үлкен бір таңбалы санды азайтып, нә-
тижеге ең кіші екі таңбалы санды қосса, 100 шықты.ақдана қандай сан ойлады?
2. «Қасқыр мен түлкі»
Қасқыр мен түлкі балық аулайды. Екеуі бөліп жемекші болып, қасқыр
түлкіге, «Сен маған қарағанда есепті жақсы шығарасың ғой балықты сен
бөлсейші депті» Сонда түлкі қасқырдың аңқаулығын, есеп шығара алмайтынын
пайдаланып, былай бөліпті:
1-еуі саған, 2-еуі маған
3-еуі саған, 4-еуі маған
5-еуі саған, 6-ауы маған депті . Сонда әрқайсысына неше балықтан тиеді.?

38

Логикалық тапсырма
3 * 3 * 3 * 3 * 3 * 3= 90
4 4 4 = 12
5 5 5 5 5 =100
5-есеп
Екі стақанға бірдей су құйдың. Оның біреуін тарелкаға төңкердің. Қайсы
стакандағы су көп? (бірдей)

Ойланбай-ақ тап! Амал таңбасын қой.

60 32 =100 100 44 = 56 56 44 =100

100 15 = 85 77 23 = 100 100 23 = 77

Логикалық тапсырма

а) 1 кг жүзім 80 теңге тұрады. Егер ол 10% арзандайтын болса ,оның 1 кг

қанша тұрады? (72 теңге)

ә) Баланың құны 3 және 5 тиыннан 14 теңгесі бар еді. Ол ақшасын санап еді,

57 теңге болып шықты. Ол қателескен жоқ па? (жоқ)

Математикалық викторина

. . . . - . . .=1

8 8 8 8 8 8 8 = 100

Математикалық лабиринттер

Сандар қатарының қосындысын тап .

12 345

67 8 9 10

11 12 13 14 15

16 17 18 19 20

21 22 23 24 25

Логикалық тапсырмалар

1. Әжесі немересіне 8 қолғап тоқыды. Сонда немересі нешеу ? ( 4 )

2. Су ағатын краннан 6 литр суды 5 литр және

3. 7 литр ыдыстардың көмегімен қалай құйып алуға болады? (7+7+7-5-5-5)

4. Түнгі сағат 10-да жауын жауып тұрса ,24 сағаттан кейін күннің шығып

тұруы мүмкін бе ? (жоқ, өйткені , түнде күн шығып тұрмайды)

5. 8-наурызда 2 шешей мен 2 қызына әжей мен немересіне үш орамал сыйға

тартты. Бұл қалай ? (әжей, шешесі қызы бір-бір орамалдан алды)

6. Тақта алдында 3 ұл тұр. Үсен, Мұрат, Асан. Үсен ортада тұр. Асан ортада

тұру үшін не істеу керек ? (Асанды ауыстыру керек)

7. Шаруа қожасы күз айында 1341 т бидай, одан 350 т кем арпа және

бидайдан 9 есе кем жем сатты. Шаруа қожасы сатқан дәнді дақылдардың

мөлшерін тап.

Логикалық есептер

А) екі адам 4 сағат шахмат ойнады. Олардың әрқайсысы неше сағат ойнады?

(4 сағат)

Ә) Қандай жолмен еш уақытта адамдар жүрмейді ?

Б) Столдың 4 бұрышы бар. Оның бір бұрышын кесіп тастаса неше бұрыш

қалады ? (5)

39

Математикалық жұмбақтар
Қайта айналып қарасаң,
Сый- құрмет – төр болам
Т-ны алып тастасаң
Лаулап жанған от боламын (4)

3 - сыныптарға
Проблемалық сұрақ
1. Бөлімі бірдей бөлшектерді салыстырғанда алымы үлкен бөлшек үлкен
болады. Неліктен ? Түсіндір.
2.Бәліштің қай бөлігі үлкен ? 8\2 бөлігі ме әлде 8\4 бөлігі ме ? Неге олай
ойлайсың ? Түсіндір.
4.Логикалық есептер
1. 2 әкесі мен 2 баласы 3 алманы бір-бірден бөліп жесе, олар қалай бөліскен?
2. 66 санынан еш амал таңбаны қолданбай оның жартысына арттыр.
3. 1 торда 3 қоян отыр еді.3 оқушы бір-бірден таратып алды. СОНДА
ТОРДА ӘЛІ БІР ҚОЯН ҚАЛЫП ҚОЙДЫ. Ол қалай ?
«Бәйге» ойыны
- Миллионда неше нөл бар ?(6 )
- Барлық қабырғалары тең тік төртбұрыш ( шаршы )
- Тік бұрыш жасап қиылысатын екі түзу (перпендикуляр )
Жазықтықта қиылыспайтын екі түзу ( паралель)
Логикалық тапсырма
Ертеде бір жарлы жігіт жылдар бойы байға жалданып жүріп,ірілі –ұсақты
біраз ешкі жинап алыпты. Бұлардың үлкен ешкілерінің тушалары екі есе, ал
шыбыштары үш есе көп. Көктемде шыбыштары жалқы ,тушалары егізден, ал
үлкен ешкілері үштен лақ табады. Жарлы жігіттің барлық ешкілерінің саны
лақтарымен қосқанда 64- ке тең. Бұл үйде ең алғашында қанша шыбыш, қанша
туша, қанша ешкі болған ? (ешкі -, туша-8, шыбыш -12 )

Сызба бойынша есеп құрастыр, оны теңдеу арқылы шығар.
=23км/сағ t=?сағ =18км/сағ

S=355км
Шешуі:
Х*(18+23)=164
Х*41=164
х=164:41
х=4
Жауабы: 4 сағаттан соң кездесті.
Логикалық тапсырма
Шайнекке қарағанда қазандағы су 5 есе көп, ал қазанға қарағанда шайнекте

40

8 стақан су кем. Қазанда қанша стақан су бар?
х- шайнектегі судың мөлшері
Қазандағы судың мөлшері 5*х
5*х-х=8
4*х=8
х=2(ст)-шайнекте
Ал қазанда 5 есе артық: 2*5=10 (ст). Қазанда 10 стақан су бар.

Қиылысатын екі түзу сыз да, олардың ортақ нүктесін О деп белгіле.
Центрі О нүктесі болатын циркульдің көмегімен шеңбер сыз.

О

Дөңгелектердің диаметрі мен радиусын өлше. Миллиметрмен өрнекте.
Өлшемі бірдей дөңгелектерді тап

Центрі ортақ екі шеңбер сыз.

Радиустары 2 см, 3 см, 25мм болатын шеңберлер сыз. Әр шеңберге диаметр
жүргіз және өлше. Шеңбер неше бөлікке бөлінді?

Қанша болады?

23 564 900 4 есе арттыр

4 560 200 5 есе кеміт

456 289 219 2 миллионға қос

Бұлар қандай сандар?
III, VI, IX, XII, XXIV, LII, CI, DIX, MC

41

Бақтың 7 гектарына алма, ал қалған бөлігіне алмұрт ағаштары
отырғызылды.

Шешуі: Алма – 7 га = 70 000 м2
70 000 м2 : 5 = 14 000 м2
70 000 м2 + 14 000 м2 = 84 000 м2 = 840 а

«Тетрис» ойыны барысында әрқайсысы қабырғасы 5 мм-ге тең
шаршылардан тұратын суреттегідей фигуралар шығып отырған. Осы
фигуралардың ауданын тап және оларды

см2-мен өрнекте.

Бұрыштардың қайсысы үлкен? Транспортирдің көмегімен анықта.

Бұрыштарды салып көрсет

АВС = 90°; KAN = 75°; МАК = 110°
X
№3 В O E

А СL NR S

Бөшкеде 480 л су бар. Судың 1 бөлігін картоп суаруға жұмсады. Суаруға

8

неше литр су кетті?

Класта 28 оқушы бар. Оқушылардың 1 бөлігі жарысқа кетті. Класта неше

4

оқушы қалды?

Санның бөлігін тап 54 000 600 300 000
сан 420 000 42 000
42
бөлік
1

6
1

10

Қалдырылған санды тап

сан

бөлік

1 4000
4 бөлігі

1 бөлігі 4200 8000

10

Тиісті сандарды қой.

1 сағ = мин; 1 тәул = сағ; 1 м2 = см2;

4 6 10

Салыстыр 1 сағ * 4 сағ; 1 ц * 500 кг
1м * 30 см;
8 2
5
+ ; + ( + ) - ( + )
№6

+ ;



Ірімшікті үш рет кесу арқылы қалай 8 тең бөлікке бөлуге болады?

Логикалық тапсырмалардың жиынтығы

Қызықты есептер
«Бәрін бірге ойлап қой»
Түйе, бота маң басқан,
Төрт аяғын тең басқан.
Шұнақ құлақ бес ешкі,
Қос лақты қос ешкі,
Төрт қозылы екі қой,
Бәрін бірге ойлап қой.

Әзіл есеп: «Топ үйрек»
Бір топ үйрек ұшып барады. Олар барлығы бесеу. Біреуі жерге қонса нешеуі
қалады?

Логикалық есеп: «Үш қоян»
*Бір торда үш қоян отыр еді. Үш оқушы оларды бір-бірден таратып алды.
Сонда торда әлі де бір қоян қалып қойды. Ол қалай?
*Үш май шам жанып тұрды. Екеуін сөндірсе, нешеуі қалады?

Математикалық викториналар:
*Қосындысы мен көбейтіндісі бірдей болатын сандарды табыңдар.
*Сегіздікпен 1000.Тек қосу таңбасын пайдаланып,сегіз сегіздіктен 1000-ды
құрастыру керек.
*13 шырпыдан «метр» деген сөзді құрастыр.

43

Жұмбақтар
«Бұл не?»

Жоқ өзінде бас та,
Қас та
Мойын да
Ұзындығы жазулы тұр бойында.

Математикалық фокус: «Ойлаған санды табу»

 Сан ойла. Оны екі еселеп, 5-ті қос. 5-ке көбейт. 10-ды қосып, 10-ға көбейт.
Нәтижең қанша? Ойлаған санды табамын.
Мысалы: 9*2=18+5=23*5=115+10=125*10=1250

 Лезде қосу. Тақтаға сіздермен кезектесіп, бірінің астына бірі жазылған,
цифрлар саны бірдей үш сан жазамыз. Мен жауабын бірден айтамын.
Сенбесеңіздер,көріңіздер. Тақтаға бірнеше оқушы шығып,төменгі сандар
қосындысын табу керек болсын. 156-тақтаға шыққан оқушы.

843-фокусшы 372=1+371. Тақтаға шыққан оқушы жауабы (Жауабы: 1371-
фокусшы)

Мерген.
Мерген нысанаға 10 рет атып, 90 ұпай жинаған. Оның төртеуін ондыққа,
сегіздікке және жетілікке тигізді. Ол
«Санау»
1. Ертеңгілік көлде аққулар жүзіп жүрді. Кешке қарай 3 аққу ұшып келіп,
олардың саны 8 болды. Ертеңгілік көлде неше аққу жүзіп жүрді?
2. Ыдысқа 5 алмұрт және 3 алма салынды. Балалар барлық алманы жеді.
Ыдыста қанша алмұрт қалды?
3. Әмір, Арман, Сауле, Айгул, Дана ойнап жүр. Қыздардың саны қанша?
Ұлдар нешеу?
4. Аквариумда 8 балық жүзіп жүр. Біреуі су түбіне жатып қалды. Нешеуі
жүзіп жүр?
5. Әжей бір бума пияз сатып алып, бәрін де пайдаланды. Екеуін сорпаға
салды, қалған екеуін салатқа турап салды. Әжейде барлығы неше пияз болды?
6. Дәуреннің көк және қызыл 2 қағаз жолағы бар. Қызыл жолақты 4
бөлікке қиды. Енді Дәуренде барлығы неше жолақ болды?
7. Винни Пух пен Пятачок бес балмұздақ сатып алып, бөліп жемекші
болды. Винни Пух қапаланып, ренжіп қалды. Ол неге ренжіді деп ойлайсыңдар?
8. Ақ тауық бірнеше жұмыртқа басып шығарды. Екі жұмыртқа құлап,
жарылып қалды. Үш жұмыртқасын көршісі Борсық ішіп қойды. Ал қалған
жұмыртқалардан бес балапан жарып шықты. Ақ тауық әуелде неше жұмыртқа
басып шығарған еді?
9. Қойбүлдіргеннің сабағында 6 бүлдірген өсіп тұр еді. Екі бүлдірген пісіп,
үзіліп түсті. Сабақта қанша бүлдірген қалды?
10. Құлыншаққа 4 ай, ал қозыға 2 ай. Құлыншаққа 1 жас 1 ай болғанда,
қозыға қанша ай болады?
«Тез есепте» (Қол соғу)
Екі тышқанның құлағы нешеу?

44

Екі мысықтың аяғы нешеу?
Екі киттің құйрығы нешеу?
Бес тырнаның мойны нешеу?
Екі сиырдың мүйізі нешеу?
Сандар құрамы

«Таразы»
1. Екі табақшысы бар таразының сызбасын пайдаланып, бір табақшаға 5
цифрын салып, екіншісі табақшаға 5 санымен теңесетін 2 санды тауып салады.
2. «Жасырынған санды тап»
Мен бір сан ойладым.Ол саннан 2-ні азайтқанда 5 шықты. Ол қай сан?
3. Көршілерін тап
37

4. Тиісті таңбаны қой?

3 4 =7 2 3=5 8 3=5

4-сыныптарға
Есептер.
1. Жүк.
Он екі кісі он екі қап арқалап келеді. Әрбір ер адам екі қаптан, әрбір әйел
жарты қаптан, ал әр бала ширек қаптан зат арқалап тоғыздыққа нешеуін,
сегіздікке нешеуін, жетілікке нешеуін тигізген ?
Сырғауылдың ұзындығы 20 құлаш. Ұлу күндіз 5 құлаш жоғары шығып, ал
түнде 4 құлаш төмен түседі. Ұлунеше күнде сырғауыл басына шығады?

2. Шырылдауық шегіртке .
Шегіртке түзу бойымен қатты және жәй ырғиды. Қатты ырғыса үш елі
жерге, жәй ырғыса екі елі жерге түседі. Бірінші қарақшыдан қарғығанда одан бір
елі жердегі екінші қарақшыға дәл түседі?

3. Өрістегі жылқы .
Барлық жылқының үштен бірі және екеуі бөлініп алынды. Бұдан соң қалған
жылқының жартысы айдалып кетті. Сонда өрісте 9 жылқы қалды. Әуелде неше
жылқы болған?

4. Асық саны.
Он-оннан асығы бар үш бала өзара асық ойнады. Ойыннан соң біріншісіне
қарап:
- Қанша асық ұттың ?-дейді .
Ол:- Онша көп ұтыла қойған жоқпын, сегіз асығым қалыпты.-деді.

- Онда сендегі барлық асық менің ұтып алған асығыма тең екен.,-дейді
үшінші бала асықтарын түгендеп тұрып.

- Ең көп асық ұтылған мен болдым,-дейді мұңайып бірінші бала.
Ойыннан кейін кімде, қанша асық қалды?

45

5. Алма.
Шекпен киген қара кедей ханға :
- Мейірімді алдияр! Өз бағыңыздан бір алма алуға рұқсат етіңіз,-депті.
Хан алуға рұқсат етті. Кедей баққа келсе, бақ үш рет қоршауға алынған екен
. Әрбір қоршау қақпасында жасауыл тұр . Кедей бірінші жасауылға келіп:
- Хан маған бір алма алуға рұқсат етті. –деді .
- Ал, бірақ шығарда алған алмаңның тең жартысын және бір алма бересің, -
деді жасауыл.
Қақпадағы екінші және үшінші жасауыл да осылай деді. Жасауылдарға
сұраған алмаларын беру үшін, кедей бақтан неше алма алуы керек?

6. Салт аттылар .
Айдала .Көзге түртсе көрінбейтін айсыз түн. Суыт жүрістілер аяң жүріспен
келеді. Екі ауыл арасы ет пісірімдік жер. Жаппадан жылт еткен сәуле сөніп, өшті.
Үй иесі бұрын көре ме, салт аттылар бұрын көре ме?

7. Екі қарға .
Екі қарғаның біреуі оңтүстікке, екіншісі солтүстікке қарап отыр. Олар
біріне-бірі:
- Достым, мен сені көріп отырмын.-дейді.
Олар бірін-бірі қалай көреді?

8. Соқыр шам.
Ертеде кедей – жатақтар жертөледе тұратын. Ол кезде төбеден терезе ойып,
әйнек орнына малдың қарыны керілетін–ді. Бостау есілген жіп ,малдың майына
батырылып, кешкісін тұтанған соң ала көлеңкеленіп жарық қылады. Әке-
шешелері: --Жатың дар!-деп ертеңгі тіршілік қарекетін ойласа, балалары есепке
ой жүгіртеді. Сондағы есебі:
- Үш жалпылдақ шамның екеуін сөндірсе, неше шам қалады?

9. Түйеқұс салмағы.
Атасы немересіне:
 Түйеқұс екі аяғымен тұрғанда бір пұт тартса, бір аяғымен тұрғанда неше
пұт тартады?

10. Бөрене.
Сәкен жасынан елгезек болып өсті. Ол әрқашан үлкендер мен кішілерге
қамқорлық жасап, қол ұшын беретін.
- Апа, мына бөренені неше бөлеміз? - деп сұрады.
- Бөрене алты құлаш. Бір құлаштан кесіңдер, -депті апасы.
Бөрене неше бөлікке бөлінді?

11. Шыпта.
Шыптадағы оралған ши мен оралмаған ши алма-кезек орналасқан.
Шыптада оралған 30 ши болса, оралмаған неше ши болады?

46

12. Судыр балық .
Балықшыдан неше балық ұстадың дегенде:
- Жиырманың жартысын, бассыз екеуін, құйрықсыз үшеуін - деді ол.

Балықшы неше балық ұстаған?

Зеректілікке тапсырмалар.
1-сурет
1. Фигураға көңіл аударыңдар. Ол қанша таяқшақдан құрастырылғандығын
санаңдар. Парта үстінде сондай фигураны құрастырыңдар.

2 - сурет

2. Берілген фигуралар ішінен төртбұрыштарды үшбұрыщтарды табыңдар.
Бес таяқшалардан құрастырылған фигураны табындар. Парта үстінде дәл
осындай фигураны құрастырыңдар.

Таяқшалардан және пластилин кесектерінен үшбұрыш құрастырындар
(таяқшалар –көпбұрыштың қабырғасы, ал таяқшаларды біріктіретін плпстилин
кесегі-көпбұрыштың төбесі болады деп келісіп аламыз. Үшбұрыш салу үшін
қанша таяқша және қанша кесек пластилин алу керек?

Мұндай тапсырманы сабақтың аяқ кезінде бергеннің өзіндеде балар өте
қызыға кіріседі. Егер оқушылар қарымдық әрекеттер орындайтын болса, онда
олар білімді саналы түрде үлгереді және ол білімдері берік болады. Сонда тік
бұрыш ұғымын былайша беруге болады.

2-3 күн бұрын балаларға үйде қағаздан түсі де, өлшемі де кез келген
дөңгелек қиып әкелу тапсырылған болатын (мұғалім оның шамамен алынған
өлшемін көрсетеді). Дөңгелектер әр түрлі болып шыққан: біреулердікі үлкен
екіншілердікі кіші, кейбіреулердікі қалын қағаздан, екіншілердікі жұқа қағаздан
жасалған. Түстеріде түрліше болған дөңгелектерді алып оларды екіге бөлу керек
деймін (өзім көрсетемін 2-сурет)

3-сурет
Дөңгелекті екі бөлікке бүктейміз (тағы көрсетемін). Енді ол төрт бөлікке
бөлінді олардың әр қайсысында тік бұрыштың моделі пайда болды. Бір бөлігін
балалар қиып алып мұғалімге береді. Оларды жинап және барлығын бірге
қабаттап салып бұрыштардың барлығы тең екендігін көрсетеміз. Енді
манайымыздағы заттардан тік бұрыштарды табамыз. Тік бұрыштың моделін
алып дәптердің бұрышына (оны қалай жайғастыруды көрсетміз), кітапын
тақтаның т.с.с бұрышына салып көрсетуді ұсынамыз. Тақтаға бірнеше бұрыш

47

сызамызда олардың іщінен тік бұрышты іздейміз (балалар мұны тік бұрыштың
бұрын жасалып қойған моделінің көмегі арқасында орындайды).

Мысалы: коп бұрыштар жайлы білімді пысықтау үшін мына түрдегі

жұмысты ұсынуға болады.

Тік төртбұрыштар Шаршылар Дөңгелектер Бесбұрыштар

Кестеден тыс жерге әр түрмен бірнеше геометриялық фигуралар және
(оның аты кестеде жоқ) бекітіліп қойылған. Тақтаға шақырлған оқушы бірінші
бағанның атын оқиды. Геометриялық фигуралардың ішінен тік төртбұрышты
табады да оларды бірінші бағанға бекітеді. Тақта алдында жауап беріп тұрған
оқушы фигураны дұрыс таңдап алғандығын дәлелдеуі тиіс.

Соңғы оқушы қалған фигураларды қарап олардың ішінен артығын тауып
алып оны тақтада қалдырады. Ол неліктен кестеге енбей қалғандығын
түсіндіреді.

Тапсырма: осы көпбұрыштардың ішінен тік бұрыш моделінің тік
бұрыштарды табыңдар. Тік бұрыштың ішіне «m» әрпін қою керек

4 сурет
Геометриялық фигураларды тани білуге және айыра білуге берілген
жаттығулар бүкіл оқу жылы бойына жүргізіледі. Осы мақсатпенәр түрлі
қызықты материалдар таңдап алынып,кестеге жазыладыол қажетіне қарай
сабақтарда пайдаланылады.
Солардың кейбіреулеріне мысал келтірсек:
1. Фигуралардың қайсысы артық? (5 сурет)

5 сурет

2. Мұнда қанша ұшбұрыш бар? (6 сурет)
3.Мұнда қанша шаршы бар? (7 сурет)

48

6 сурет
Оқу жылының аяғындағы сабақтарға оқушылардан ептеген тапқырлықты
талап ететін, геометриялық мазмұнд бірқатар тапсырмалар енгізіледі.
Мысалы:
1 Шаршының бір бұрышын кесіп тастасақ, қанша бұрыш қалды. Қандай
фигура пайда болды?

2. 12 таяқшадан фигура құрастыр.

3. Қандай фигура сызылып қойылған және олар қанша? Қарындашты қағаз
бетінен алмай бұл фигураны қалай тең 6 бөлікке бөлуге болады? Қандай
фигуралар пайда болды?

Сынық сызықпен таныстыру ды былайша жүргізуге болады. Түзу сызық
түріндегі бір бөлек сымды бірнеше жерінен майыстырып сынық сызықтың
моделін аламыз. Модель арқылы сондай ақ тұйық та, тұйық еместе болатынын
білдік. Сынық сызық құрастырылатынын қарастырамыз

1- кесіндінің ұшы 2-кесіндінің басы болып табылады.
2- кесіндінің ұшы 3 кесіндінің басы болып табылады
3- кесіндінің ұшы 4- кесіндінің басы болып табылады т. с.

8- сурет
Бұл ұғымды тексеру үшін мынадай сұрақтар береміз:
- Осы фигураны сынық сызық деп атауға бола ма? (9- сурет), Ал мынаны
ше? (жоқ) Неліктен? (10 – сурет)
- Бұлда сынық сызық болмайды, себебі оның кесінділері тағыда кесінді
құрайды.

-

9 сурет 10 сурет

Геометриялық материалмен жұмыс істеу балалардың ойлауын тапқырлы-
ғын, шығармашылығын дамыта түседі. Оларды ойлауға итермелейді. Ең
маңызды мәселе оқушыларды геометриялық қасиеттерін және жеке фигураның
өзіне тән қасиеттерін жақсы білсе, онда оларды жіктеуді жақсы біледі.

49

2.3 Жаратылыстану пәніндегі креативті оқыту мен оқу

1. Оқу мақсаты: 1.5.4.1 жылыту жабдықтары мен құралдарын анықтау
1.1.1.1 қоршаған әлем құбылыстары, үдерістері мен нысандарын зерттеудің
қажеттілігін түсіндіру
Сабақтың тақырыбы: Жылытқыш құралдар
«Тұжырым» әдісімен

- Жылытқыш құралды қай мезгілде қолданамыз?
- күн қай мезгілде салқын болады?
- кім қысқы орманда болып көрді?
- Қысқы орманның ерекшелігі неде?
- Онда нені көруге болады?
Ежелгі заманда оттың адамдарды суықтан қорғағаны жайлы айтып беру.
Балалардың назарын кітапта берілген суреттерге аудару.
Суреттерді сипаттау.
- Бірінші суреттегі Негеш пен Эвриканың іс – әрекетіне назар аудар.
- Екінші суреттегі іс – әрекетінен нені байқадың?
- Суреттер несімен ұқсас?
- Айырмашылығы неде?
Дескриптор:
- Суретті мазмұндап айтады
- Жылытқыш құралдарды не үшін қолданатынын айтады
- Талдайды
«Серпілген сауал» әдісімен
«Есіңде сақта» айдарын түсіндіру.
Адамдарға жылу қажет. Адам оны сезіп, қабылдай алады.
Дескриптор:
- тұжырым жасайды
Зерттеу жұмысы
А 4 форматқа мектептің бір бөлмесін сызып, қай жылытқыш құрал қай
жерде орналасу керек екенін тауып, салады,оны неге ол жерге орналастырғанын
түсіндіріп береді.
Дескриптор:
- Бөлме макетін салады
- Жылытқыш құралдарды орналастыруды болжайды
- Ойын жинақтап айтады.
«Дүкенде» ширату жаттығуы
ҚБ тапсырмасы
Суреттерге мұқият қараңыз. Жылыту құралдарын белгілеп көрсетіңіз.
Олардың атауын білесіз бе?
Бағалау критерийі
- Жылытқыш құралдарының түрін анықтайды
- Жылудың не үшін қажеттілігін айтады, әңгімелейді.
- Жылу алу үшін қандай жылытқыш құралдарды пайдалану керектігін

біледі.

50