NGREWANGI Apa Ngrusuhi
꧋ꦲꦗꦒꦼꦊꦩ꧀ꦢꦶꦒꦭꦼ ꦩ꧀ꦧꦸꦏ꧀꧈ ꧋ꦲꦶꦱꦶꦃꦲꦼꦤꦺꦴꦩ꧀꧀ ꦫꦲꦶꦤꦺꦏꦶꦺ꧀ ꦤꦭꦭꦴꦁ ꧈ꦢꦼꦢꦼꦤꦒꦺꦲꦺꦠꦼꦥ꧀ ꦥꦔꦁꦤꦒꦴ ꦤꦺꦭꦼꦤꦩ꧀ꦭꦴꦤꦫꦴꦁ ꧈ꦤꦲꦴꦩ꧀ꦃꦤꦲꦩ꧀ꦤ ꦒꦺꦴꦁ ꦩ꧀ꦤ ꦒꦺꦴꦁ ꧉ꦱꦭꦸ ꦩ꧀ꦿꦃꦤꦺꦺꦶꦁ ꦚꦮꦁꦧꦺꦗꦸꦂꦏꦼ ꦥꦿꦺꦺ꧀꧈ꦏꦺꦤꦔꦴꦤꦺꦴꦲꦶꦏꦸꦏꦁꦱꦲꦶꦏꦶꦏꦼꦉꦥꦏ ꦤꦺꦴꦺꦶꦁꦤꦩ꧀ꦣꦶꦺꦤꦱꦴꦱꦶꦺꦭ꧀꧈ꦺꦁꦱꦼꦩ꧀ꦩꦤꦏ꧈ꦧꦺꦗꦸꦂꦢꦢꦶꦤꦥꦴꦴꦤꦭꦴ ꦮꦂꦤꦫ꧉ ꧋ꦔꦺꦶꦲꦺꦶ꧉ꦩ꧀ꦸꦁꦱꦶꦗꦶꦏꦸꦮꦶꦥꦶꦮꦼꦭꦁꦏꦁꦏꦸꦢꦸꦺꦺꦶꦃꦢꦶꦲꦸꦒꦼꦩ꧀ꦩꦶ꧉ꦤꦺ ꦺꦚꦶ ꦥꦺꦠꦶꦥꦫꦒꦥꦫꦒꦱꦁꦱꦂꦮꦒꦸꦩ꧀ꦼꦧꦾꦂ ꦥꦢꦶꦺꦤꦺ꧈ꦲꦗꦭꦺꦃꦤꦩ꧀ ꦭꦸꦒꦸꦩ꧀ꦸꦺꦭꦺꦔꦊꦩ꧀ꦧꦺ꧉ꦤꦲꦭꦁꦔ꧈ꦤꦺꦺꦏꦤꦧꦃꦏꦁꦏꦤꦺꦴꦺꦶꦶꦏꦸꦩ꧀ꦸꦁ ꦲꦁꦣꦸꦺꦶꦺꦩ꧀ꦺ꧉ꦤꦢꦤꦺꦏꦁꦱꦼꦗꦺꦶꦤꦺ꧈ꦢꦸꦫꦸꦁꦏꦫꦸꦮꦺꦥꦣ꧉ ꧋ꦥꦤꦩ꧀ꦂ꧈ꦺꦸꦢꦸꦃꦲꦤꦏꦲꦥꦏꦁꦢꦶꦢꦸꦤꦮꦺꦤꦶ꧈ꦲꦸꦺꦮꦲꦥꦏꦁꦏꦱꦶꦭꦢꦶ ꦒꦺꦸꦃ꧈ꦧꦶꦱꦢꦢꦶꦱꦭꦃꦱꦶꦗꦶꦤꦺ ꦱꦿꦺꦏꦁꦤꦒꦴꦺꦮ꧉ꦲꦭꦶꦺꦱ ꦶ ꦠꦿ ꦺꦼꦒꦶꦩ꧀ꦂꦏꦼꦺꦠꦁ꧉ꦲꦺꦔꦁ꧈ꦱꦲꦶꦏꦶꦺꦺꦶꦺꦲꦤꦏꦃꦏꦁꦢꦶꦺꦮꦏꦠꦮ ꦏꦶꦤꦏꦤꦢꦺꦁꦲꦸꦤꦮꦴꦁ ꦲꦸꦤꦮꦴꦁ ꧉ꦤꦲꦴꦫꦩ꧀ꦸꦁꦧꦫꦁꦭꦺꦗꦱꦏꦁꦭꦼꦛꦏ ꦺꦗꦩ꧀ꦺꦝꦶꦱꦶꦏ꧀꧈ꦱꦲꦶꦏꦶ꧈ꦲꦤꦏꦃꦤꦲꦭꦴꦱꦁꦺꦮꦏꦶꦤꦏꦢꦒꦁꦔꦺꦏꦁ ꦤꦲꦴꦫꦲꦺꦮꦼꦮꦸꦗꦸꦢꦢꦤꦺꦤ꧉ꦱꦭꦃꦱꦶꦗꦶꦤꦺꦺꦲꦶꦏꦸꦏꦁꦱꦶꦺꦼꦧꦸꦺꦶꦶ ꦤꦺꦥꦴꦱꦠꦱꦶ꧉ (ꦥꦚꦼꦧꦂꦱꦼꦩ꧀ꦔꦺ꧀ ꦤꦺꦴꦩ꧀ꦂ꧇꧔꧇ꦺꦲꦸꦺ꧀꧇꧒꧐꧒꧓)
꧋ꦲꦭꦺꦂꦒꦶꦏꦸꦺꦶꦠ꧀꧈ ꧋ꦏꦸꦺꦶꦠꦉꦱꦶꦏꦭꦤ꧀ꦲꦺꦸꦱꦏꦁꦭꦱꦲꦠ꧀ ꦮꦶꦱꦱꦺꦸ ꦩꦿꦃꦭꦲꦢꦢꦶꦥꦼꦭꦥ ꦔꦶꦤ꧀ꦤꦭꦤ꧀ꦏꦶꦠꦏꦭꦺꦃ꧉ꦢꦶꦱꦮꦁꦏꦭꦠꦴꦤ꧀ꦤꦁꦱꦼꦩꦩꦭꦏ꧈ꦲꦤ꧀ꦗꦺꦂꦫꦶ ꦏꦿꦱ ꦭꦥꦭꦺ꧉ꦏꦼꦗꦺꦱꦏꦲꦶꦏꦸ꧈ꦏꦁꦭꦒꦴꦭꦲꦴꦺꦃꦺꦤ꧀ꦤꦶꦤ꧀ꦢꦏꦏꦭꦏꦮꦂꦤ꧀ ꦮꦂꦤ꧀ꦲꦸꦒꦏꦼꦭꦥꦤ꧀ꦏꦮꦭꦲ꧉ ꧋ꦱꦺꦃꦱꦶꦗꦶꦭꦤ꧀ꦒꦁꦒꦸꦮꦤ꧀ꦲꦁꦏꦸꦺꦶꦠ꧀ ꦺꦶꦱꦲꦁꦺꦢꦤ꧀꧀ ꦲꦸꦒꦲꦁꦠ ꦔꦤ꧀ꦭ ꦢꦤ꧀ꦢꦶꦗꦶ꧈ꦲꦲꦶꦏꦸꦮꦸꦗꦸꦢꦢꦸꦤ꧀ꦤ꧀ ꦸꦤ꧀ꦱꦭꦭꦤ꧀ꦱꦴꦭꦏꦱꦴꦏ꧀ ꦩꦭꦼ ꦤ꧀ꦶꦁꦔꦼꦩꦸꦺ ꦚꦸ꧉ꦏꦲꦤ꧀ꦤ꧀ꦏ ꦱꦼꦺꦸꦠꦶꦶꦱꦱꦏꦩꦭꦤ꧀ꦏꦗꦺꦂꦫꦤ꧀꧀꧈ꦺꦶꦱꦗꦺꦂꦫꦤ꧀ꦢꦶ ꦭꦺꦴꦭꦏꦴꦭꦠꦏ ꦮꦤ꧀꧀ꦱꦱꦼꦫꦁꦒ꧈꧈ꦏꦲꦤ꧀ꦤ꧀ꦲꦺꦼꦩꦲꦸꦠꦮꦥꦤ꧀ꦱ꧀ ꦭ ꦱ ꦸꦺꦱ꧀ ꦥ꦳ꦭꦏꦺꦴꦂ ꦭꦲꦴꦂ ꦭꦩꦴꦤ꧀꧀ ꦲꦶꦭꦤ꦳꦳꧀ꦏꦱꦶ꧈ꦲꦸꦠꦮꦲꦭꦺꦂꦒꦶ꧉ ꧋ꦲꦭꦺꦂꦒꦶ꧈ꦩꦤ꧀ꦸꦠ꧀dr.ꦺꦸꦱꦶꦲꦥꦸꦢꦾꦱ ꦸꦤ꧀ꦠꦶꦉꦠꦤꦤ꧀ꦁꦠꦾꦱ꧀Sp.A꧈ꦩꦸꦗꦸ ꦢꦢꦭꦏꦺꦺꦏꦁꦭꦒꦭꦤ꧀ꦠꦶꦱ꧀꧈ꦠꦼꦒꦼꦭꦱꦱ꧈ꦥꦤ꧀ꦤ꧀ꦝꦁꦏꦁꦢꦶꦠꦸꦫꦸꦤ꧀ꦤꦭꦏꦱ ꦏꦭꦮꦴꦁ ꦠꦸꦮ꧉꧇ꦭꦲꦤ꧀ꦲꦶꦺꦸꦲꦸꦠꦮꦺꦥꦭꦏꦏꦲꦤ꧀ꦱꦁꦲꦤ꧀ꦢꦤ꧀ꦭꦮꦫꦶꦮ ꦲꦠꦲꦭꦺꦂꦒꦶ꧈ꦲꦤ꧀ꦭꦏꦏꦺꦏꦺꦲꦤ꧀ꦢꦤ꧀ꦭꦮꦺꦏꦠꦏꦼꦤ꧀꧉ꦲꦭꦭꦲꦤ꧀ꦭꦼ ꦭꦺꦴꦭꦫꦴꦭꦤ꧀ꦲꦤ꧀ꦢꦤ꧀ꦭꦮꦤ꧀ꦤꦶꦲꦭꦺꦂꦒꦶ꧈ꦲꦫꦶꦱꦶꦭꦏꦴꦲꦤ꧀ꦭꦏꦏꦲꦭꦺꦂ ꦒꦶꦺꦸꦮꦶꦃꦒꦼꦭꦺ꧈ꦭꦗꦭꦭ ꦤ꧀ ꦸꦺꦃꦭꦲ꧉ ꧋ꦲꦤ꧀ꦮꦂꦤ꧀ꦮꦂꦤ꧀ꦗ꦳ꦠꦏꦁꦺꦶꦱꦤ꧀ꦸꦮꦸꦃꦲꦭꦏꦒꦼꦗꦺꦲꦭꦺꦂꦒꦶ꧉ꦱꦁꦥꦺꦁ ꦺꦸ ꦩꦿꦃꦢꦶꦔꦂꦭꦠꦤ꧀ꦤꦶꦩꦱꦾꦫꦏꦠꦪꦲꦶꦏꦸꦺꦲꦤ꦳꧀ꦔꦤ꧀ꦤꦤ꧀ꦭꦤ꧀ꦲꦶꦤ꧀ꦸꦩꦩ ꦤ꧀꧀꧈ꦏꦲꦠꦱꦸꦱꦸꦱꦥꦶ꧈ꦲꦼꦭꦤ꧀ꦝꦴꦒ꧀ ꦒꦭꦼ ꦥꦸꦁ꧈ꦲꦶꦮꦏꦲꦶꦮꦏꦏꦤ꧀ꦱꦼꦒ ꦫ꧈ꦺꦤ꧀ꦱꦥꦤ꧀ꦸꦁꦒꦺꦭꦭꦤ꧀ꦤ꧉ ꦱꦥꦚꦼꦺꦂꦱꦼꦩꦔꦠ꧀ ꦭꦤ꧀ꦴꦩꦂ꧇꧗꧇ꦠꦲꦸꦤ꧀꧀꧇꧒꧐꧒꧒)
꧋ꦲꦁꦏꦸꦠ꧀ꦠꦤ꧀ꦲꦤ꧀ꦠꦂꦏꦏꦴꦠ꧀ꦮꦶꦮꦶꦠ꧀ꦒꦸꦏ ꦿꦺꦒꦃ꧉ ꧋ꦱꦮꦼꦠ꧀ꦫꦮꦼꦏꦠꦸꦏꦼꦥꦸꦁꦏꦸꦂꦲꦏꦸꦊꦭꦸꦔꦤ꧀ꦱꦏꦱꦸꦫꦧꦪꦿꦼꦚꦁꦿꦭꦁ ꦤ꧀ꦸꦁꦒꦁꦧꦶꦱ꧀꧈ꦧꦸꦣꦭꦱꦏꦠ꧀ꦂꦿꦶꦤ꧀ꦭꦥꦸꦫꦧꦪꦲꦁꦮꦫꦸ꧈ꦱꦶꦢꦲꦂꦗ꧈ ꦧꦶꦱꦥꦠ꧀ꦱꦱꦁꦢꦏꦠꦸꦿꦥꦏꦏꦶꦧꦸꦣꦭꦏꦤ꧀ꦛꦶꦏꦲꦤ꧀ꦏꦤ꧀ꦺꦃꦏꦼꦧꦏꦥꦼꦤ꧀ꦸ ꦿꦥꦁ꧉ꦒꦒꦱꦱꦤ꧀ ꦏꦸ꧈ꦥꦼꦤ꧀ꦸꦿꦥꦁꦧꦶꦱꦮꦶꦮꦶꦠ꧀ꦫꦏꦿꦿꦏꦤ꧀ꦃꦱꦮꦶꦏꦱꦱꦏꦏꦴ ꦧꦂꦱꦼꦥꦶꦿꦂꦒꦥꦒꦼꦧꦭꦸꦒ꧀꧈ꦠ꧀ꦼꦏꦤ꧀ꦠꦂꦿꦶꦤ꧀ꦭꦲꦂꦗꦱꦫꦶꦥꦼꦤ꧀ꦸꦿꦥꦁꦏꦔ ꦏꦼꦧꦏ꧀ ꦲꦮꦶꦠ꧀ꦧꦶꦱꦲꦶꦱꦶꦃꦲꦤ꧀ꦗꦸꦥꦸꦏꦥꦼꦤ꧀ꦸꦿꦥꦁꦲꦁꦢꦭꦤ꧀ꦢꦭꦤ꧀꧀꧈ꦤ꧀ꦔꦁ ꦲꦤ꧀ꦲꦂꦗꦱꦫꦶꦏꦲꦤ꧀ꦏꦤ꧀ꦺꦲꦶꦱꦶꦃꦱꦼꦥꦶ꧉ꦠ꧀ꦂꦿꦶꦤ꧀ꦭꦱꦁꦱꦢꦸꦫꦸꦁꦏꦔ ꦏꦏꦴꦥꦶꦢꦏꦏꦲꦉꦗꦏꦢꦤ꧀ꦁꦱꦭꦶꦫꦱꦭꦶꦫꦶꦏꦤ꧀ꦥꦼꦤ꧀ꦸꦿꦥꦁ꧈ꦢꦶꦤ꧀ꦏꦸꦮꦶꦏꦏꦠ꧀ꦴ ꦤ꧀ꦱꦼꦥꦶꦭꦤ꧀ꦱꦿꦸꦤ꧀꧀꧈ ꧋ꦿꦸꦁꦮꦏꦲꦪꦏꦸꦮꦶ꧈ꦏ ꦥꦺꦴꦏꦠ꧀ꦴꦏꦏꦴꦭꦏꦼꦏꦱꦲꦠ꧀ꦠꦤ꧀ꦢꦶꦭꦂꦮꦏꦲꦏꦏ꧉ ꦲꦁꦠ꧀ꦂꦿꦶꦤ꧀ꦭꦥꦸꦫꦸꦧꦪꦭꦤ꧀ꦲꦂꦗꦱꦫꦶꦏꦲꦴꦫꦠ꧀ꦶꦤ꧀ꦼꦿꦸꦲꦁꦏꦒꦴꦤ꧀ꦮꦶꦱꦸꦃ ꦲꦸꦠ꧀ꦮꦏꦺꦏꦱꦸꦲꦸ꧉ꦿꦁꦏꦥꦼꦠ꧀ꦸꦒꦱꦠꦂꦿꦶꦤ꧀ꦭꦲꦏꦏꦃꦱꦁꦔꦫꦃꦲ ꦏꦏꦥꦼꦤ꧀ꦸꦿꦥꦁꦠ꧀ꦸꦿꦸꦗꦸꦗꦭꦸꦂꦧꦶꦱꦱꦁꦲꦉꦥꦢꦶꦠ꧀ꦸꦿꦥꦏꦏꦶ꧉ꦿꦸꦒꦿꦸꦒꦲꦁ ꦿꦁꦱꦿꦸꦣꦶꦏꦭꦼꦧꦂꦫꦤ꧀ꦲꦶꦏꦶꦥꦼꦤ꧀ꦸꦿꦥꦁꦏꦲꦴꦫꦥꦼꦒꦠ꧀ꦲꦁꦏ ꦥꦺꦪꦶꦠ꧀ꦺꦤ꧀꧀꧈ ꦏꦼꦗꦧꦿꦱꦥꦢꦤ꧀ꦺꦶꦠ꧀ꦶꦤ꧀ꦢꦏꦏꦢꦸꦂꦗꦤ꧀ꦤ꧀꧀ ꦲꦸꦒꦿꦱꦥꦢꦤ꧀ꦺꦶꦥꦼꦤ꧀ꦸꦭꦂꦫꦤ꧀ꦮ ꦧꦃꦱꦁꦲꦶꦱꦶꦃꦔꦤ꧀ꦕꦿꦱꦮꦪꦃꦮꦪꦃ꧉ ꧋ꦮꦂꦠ꧀ꦪ꧈ ꦱꦶꦢꦲꦂꦗ꧉ (ꦥꦚꦼꦧꦂꦱꦼꦿꦔꦠ꧀꧀ ꦏꦤ꧀ꦴꦿꦂ꧇꧑꧘꧇ ꦠ꧀ꦲꦸꦤ꧀꧀꧇꧒꧐꧒꧒)
꧋ꦧꦼꦱꦶꦏ꧀ꦧꦼꦱꦶꦏ꧀꧀꧈ ꧋ꦲꦩ꧀ꦧꦼꦤꦼꦂꦫꦶꦱꦱꦶꦥꦱ꧈ꦱꦶꦩ꧀ꦧꦃꦩ꧀ꦼꦱꦛꦶꦔꦗꦏ꧀ꦲꦏ꧀ꦸꦧꦼꦱꦶꦏ꧀ꦧꦼꦱꦶꦏ꧀ꦩꦏ꧀ꦩ꧀ꦩ꧀ꦩꦥ ꦫꦊꦭꦸꦲꦸꦂ꧉ꦮꦶꦮꦶꦠ꧀ ꦏ꧀ꦭꦱ꧀꧇꧓꧇SDꦲꦏ꧀ꦸꦮꦶꦱꦏꦼꦉꦥꦢꦶꦲꦗꦏ꧀ꦧꦼꦱꦶꦏ꧀꧀꧈ꦱꦶ ꦩ꧀ꦧꦃꦔꦱꦠꦥꦕꦸꦭꦭꦤꦼꦲꦫꦶꦠ꧀ ꦩ꧀ꦺꦩ꧀ꦤꦼꦲꦏ꧀ꦸꦲꦁꦒꦮꦩ꧀ꦕꦩ꧀ꦺꦴꦏ꧀꧀꧈ꦱꦺ ꦭꦤꦼꦢꦭꦤꦼꦱꦶꦩ꧀ꦧꦃ ꦕꦿꦶꦠꦲꦩ꧀ꦏ꧀ꦃ꧉ꦮꦶꦮꦶꦠꦧꦧꦲꦸꦭꦃꦠꦼꦠꦩ꧀ꦤꦼꦤꦼꦔꦤꦼꦠꦶꦱꦼ ꦩ꧀ꦏ꧀ꦴꦭꦃꦏ꧀ꦸ꧉ꦔꦼꦤꦼꦢꦶꦏ꧀ꦩ꧀ꦤꦼꦱꦶꦩ꧀ꦧꦃ꧈ꦲꦏ꧀ꦸꦏ꧀ꦸꦺꦸꦱꦼꦩ꧀ꦏ꧀ꦴꦭꦃꦱꦁꦣꦸꦮꦸꦂ꧉ ꧋ꦲꦁꦩ꧀ꦏ꧀ꦩ꧀꧀ ꦏ꧀ꦩ꧀ꦫꦴꦉꦱꦶꦏ꧀ꦉꦱꦶꦏ꧀꧀ ꦱꦶꦩ꧀ꦧꦃꦤꦼꦼꦫꦁꦔꦩ꧀ꦏ꧀ꦱꦥꦏ꧀ꦁꦩ꧀ꦏ꧀ ꦩ꧀ꦩ꧀ꦩꦺꦶꦉꦱꦶꦏ꧀ꦏꦶꦏ꧀ꦸꦮꦶꦱꦂꦠꦲꦥꦱꦩ꧀ꦧꦸꦁꦔꦩ꧀ꦤꦼꦺꦏ꧀ꦩ꧀ꦫꦴꦥꦤꦼꦗꦼꦤꦼꦁꦔꦩ꧀ꦤꦼꦺ꧉ꦱꦶ ꦩ꧀ꦧꦃꦏ꧀ꦸꦧꦔꦼꦩ꧀ꦠꦲꦴꦩ꧀ꦭꦃꦩ꧀ꦲꦔꦸꦂꦩ꧀ꦠꦠꦶꦥꦫꦊꦭꦸꦲꦸꦂꦩ꧀ꦫ꧉ꦩ꧀ꦧꦴꦏ꧀ꦩꦼꦤꦼ ꦮꦩ꧀ꦸꦁꦱꦶꦩ꧀ꦧꦃꦏ꧀ꦸꦮꦩ꧀ꦲꦏ꧀ꦁꦥꦂꦺꦸꦭꦶ꧉ꦚꦠꦩ꧀ꦤꦼꦩ꧀ꦺꦤꦼꦢꦸꦺꦸꦱꦶꦩ꧀ꦧꦃꦱꦁꦔꦽꦱꦶ ꦏ꧀ꦏꦶ꧈ꦩ꧀ꦏ꧀ꦩ꧀ꦩꦏ꧀ꦩ꧀ꦩ꧀ꦩꦊꦭꦸꦲꦸꦂꦩ꧀ꦲꦸꦥꦣꦲꦤꦼꦗꦼꦩ꧀ꦩ꧀ꦧꦸꦁꦔꦤꦼꦠꦶꦣꦸꦮꦸꦂꦱꦸꦏ꧀ꦼꦩ꧀ꦠꦠ꧉ ꧋ꦫꦶꦏ꧀ꦭꦲꦏ꧀ꦸꦏ꧀ꦠꦩ꧀ꦥꦏ꧀ꦸꦭꦶꦺꦃꦲꦤꦼUGMꦠꦲꦸꦤꦼ꧀꧇꧑꧙꧗꧗꧈ ꦺꦸꦺꦸꦧꦥꦏ꧀ꦲꦶꦧꦸꦏ꧀ꦸꦏ꧀ꦁꦔꦼꦠꦂꦫꦩ꧀ꦏ꧀ꦩ꧀ꦼꦚꦁꦩ꧀ꦺꦴꦒꦾꦏ꧀ꦂꦠꦱꦥꦂꦭꦸ ꦣꦥꦠꦂꦲꦸꦭꦁ꧈ꦤꦼꦔꦁꦱꦶꦩ꧀ꦧꦃꦏ꧀ꦏ꧀ꦸꦁ꧉ꦤꦼꦭꦶꦏ꧀ꦠꦶꦤꦼꦢꦩ꧀ꦏ꧀ꦺꦴꦒꦾꦏ꧀ꦸꦮꦶꦱꦶꦩ꧀ꦧꦃꦔꦒꦼ ꦩ꧀ꦧꦼꦧꦼꦺꦗꦫꦶꦠꦭꦤꦼꦲꦸꦣꦁ꧉ꦲꦩ꧀ꦂꦒꦫꦶꦏ꧀ꦩꦩ꧀ꦤꦼꦱꦶꦩ꧀ꦧꦃꦏ꧀ꦏ꧀ꦸꦁꦩ꧀ꦲꦴꦫꦠꦲꦸꦺꦶ ꦕꦸꦏ꧀ꦸꦂ꧈ꦺꦺꦶꦺꦺꦮꦏ꧀ꦩ꧀ꦲ꧉ꦩ꧀ꦭꦃꦩ꧀ꦺ ꦤꦼ ꦏꦿꦩ꧀ꦱꦲꦏ꧀ꦸꦏ꧀ꦁꦲꦁꦒꦩ꧀ꦮ ꦏ꧀ꦲꦩ꧀ꦏ꧀ꦭꦤꦼꦝꦱꦏ꧀ꦩ꧀ꦼꦫꦁ꧈ꦧꦤꦼꦗꦸꦂꦺꦏ꧀ꦱꦫꦁꦔꦁꦩ꧀ꦒꦴꦏ꧀ꦩ꧀ꦲꦴꦱꦲ ꦩ꧀ꦩ꧀ꦴꦃ꧉ (ꦥꦚꦼꦧꦂꦱꦼꦩ꧀ꦔꦠ꧀ ꦩ꧀ꦤꦼꦴꦩ꧀ꦂ꧇꧗꧇ꦠꦲꦸꦤꦼ꧀꧇꧒꧐꧒꧒)
꧋ꦣꦠꦼꦁꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂ꧉(꧇꧑꧇) ꧋ꦢꦭꦸꦏꦸꦭꦏꦭꦶꦱꦶꦏꦏꦤ꧀ꦏꦏꦩꦤ꧀ꦺꦴꦏ꧀ ꦱꦧꦤ꧀ꦧꦺꦏꦶꦁꦔꦶꦥꦸꦏꦧꦤ꧀ꦣꦣꦠꦼꦁ ꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂꦏꦭꦶꦪꦏꦏꦏꦕꦏꦏꦕꦏꦛꦃ꧉ꦱꦺꦼꦒ꧀ꦠꦶꦊꦩꦱꦼꦏꦼꦣꦥꦭꦗꦼꦁꦩꦶꦉꦁꦱꦼ ꦏꦛꦶꦠꦼꦠꦶꦥꦸꦏꦱꦼꦥꦸꦂꦗꦼꦩꦠꦶꦒ꧀꧉ꦭꦗꦼꦁꦤ꧀ꦧꦴꦠꦼꦼꦏꦱꦒ꧀ꦼꦢꦠꦶꦊꦩꦩꦭꦶꦃ꧈ꦱꦧꦤ꧀ ꦧꦿꦺ ꦩꦺꦁꦏꦁꦱꦏꦁꦔꦤ꧀ꦪꦴꦒ꧀ꦾꦣꦠꦼꦁꦩꦸꦏꦛꦶꦭꦭꦏꦧꦶꦣꦭꦭꦶꦥꦸꦏꦶꦩꦱꦼꦠꦼꦼꦔꦃꦒ꧀ꦁꦱ ꦭ꧀꧈ꦱꦉꦁꦗꦼꦩꦱꦼꦏꦺꦏꦭꦗꦼꦁꦱꦩꦶꦩꦁꦏꦠꦼꦱꦏꦁꦥꦩꦸꦭꦁꦔꦏ꧀꧈ꦢꦸꦩꦸꦒ꧀ꦶꦲꦶꦁ ꦱꦼꦠꦼꦠꦼꦱꦶꦪꦸꦏ꧀ ꦠꦼꦽꦤ꧀ꦥꦏꦩꦤ꧀ꦺꦴꦏ꧀꧈ꦱꦱꦩꦥꦸꦏꦤꦶꦥꦸ ꦏ ꦿꦸꦩꦧꦱꦏꦂꦕꦶꦱꦭꦗꦼꦁꦱꦩꦶ ꦏꦸꦩꦥꦏ꧀꧈ꦲꦶꦁꦱꦊꦧꦼꦠꦼꦠꦶꦥꦸꦤ꧀ ꦏ ꦿꦺꦩꦢꦶꦥꦸꦏꦥꦱꦁꦔꦶꦭꦩꦥꦸꦏꦼꦭꦶꦥꦏꦼꦭꦶꦥ꧀ ꦥꦱꦱꦱꦠꦼꦤꦩꦸꦁꦢꦶꦥꦸꦏꦺꦁꦤ꧀ꦒ꧀ꦱꦫꦤ꧀ꦠꦼꦏꦩꦤ꧀ꦺꦴꦏ꧀꧈ꦤ꧀ꦧꦴꦠꦼꦼꦏꦥꦣꦁꦤ꧀ꦧꦴ ꦠꦼꦼꦏꦩꦼꦏꦥ꧉ꦱꦉꦁꦤ꧀ ꦏꦺꦠꦼꦭꦸꦩꦩꦥꦃ꧈ꦲꦶꦔꦶꦏꦤꦶꦥꦸꦏꦱꦸ ꦩꦱꦶꦧꦶꦠꦼ꧀꧈ꦲꦶꦱꦽ ꦥꦥꦶꦥꦸꦤ꧀ꦏꦧꦴꦠꦼꦼꦏꦶꦩꦏ꧀꧈ꦥꦤ꧀ꦏꦕꦏꦤꦶꦥꦸꦏꦠꦏꦱꦶꦃꦤ꧀ꦲꦶꦕꦤ꧀ꦲꦶꦕꦏꦶꦥꦸꦏꦠꦶꦪꦁ ꦠꦼꦶꦊꦩ꧀ ꦗꦼꦼꦧꦸꦭꦱꦩꦥꦸꦏꦭꦼꦭꦩꦥꦃ꧉ꦢꦤ꧀ꦢꦴꦱ꧀ꦱꦩꦶꦥꦠꦼꦫꦢꦶꦲꦶꦩ꧀ ꦧꦭꦶꦪꦸ ꦠꦼ꧀꧈ꦲꦶꦁꦩꦂꦒ꧀ꦶꦠꦼꦏꦱꦶꦃꦥꦼꦠꦼꦁ꧈ꦤ꧀ꦧꦴꦠꦼꦼꦤ꧀ꦏꦺꦴꦏꦠꦼ ꦏꦩꦼꦏꦥꦩꦼꦏꦥꦲꦶꦁꦏꦁꦏ ꦠꦼꦶꦔꦭ꧀꧈ꦢꦔꦸꦢꦔꦸꦭꦗꦼꦁꦉꦩꦁꦉꦩꦁ꧉ꦠꦼꦶꦪꦁꦠꦼꦶꦪꦁꦲꦶꦁꦏꦁꦱꦩꦶꦣꦠꦼꦁꦥꦼꦏꦼ ꦏꦺꦶꦺꦶꦠꦼꦫꦢꦶꦏꦼꦠꦼꦶꦔꦭꦥꦠꦼꦁꦉꦒ꧀ꦸꦏꦸꦏ꧀꧈ꦱꦉꦁꦱꦩꦥꦸꦏꦧꦾꦂ ꧈ꦭꦃꦩꦼꦏꦶꦏ꧈ ꦏꦶꦺꦠꦼꦼꦔꦼꦏꦏꦼꦠꦼꦶꦔꦭꦺ ꦱꦱꦶ꧉ ꦩꦱꦶꦥꦠꦼꦩꦏ ꦿꦸꦏꦺꦩ꧀ ꦧꦭꦶꦪꦸꦠꦼ꧀꧈ꦱꦒ꧀ꦼ ꦢꦱꦸꦩꦼꦉꦥꦱꦧꦶꦏꦱꦧꦶꦏ ꦿꦸꦺꦶꦏꦠꦼꦒ꧀ꦶꦤ꧀ꦭꦫꦴꦱꦱꦏ꧀꧈ꦥ ꦧꦺꦶꦏꦥ ꦧꦺꦶꦏꦺꦁ ꦒ꧀ꦶꦃꦏꦼꦠꦼꦶꦔꦭꦕꦼꦛ꧉ ꦒ꧀ꦺꦶꦪꦏꦶꦥꦸꦏꦥꦠꦼꦁꦗꦼꦁꦒ꧀ꦼꦊꦒ꧀꧀꧈ꦩꦂꦒ꧀ꦶꦏꦶꦥꦸ ꦏ ꦏꦸꦏꦸ ꦱꦺꦏꦶꦼꦗꦼꦂꦏꦤ꧀ꦢꦴꦱ ꦿꦸꦒ꧀ꦸ꧉ꦲꦶꦁꦱꦏꦶꦺꦠꦼꦼꦔꦼꦏꦤꦶꦥꦸꦏꦩꦂꦒ꧀ꦶꦤ꧀ ꦠꦼꦺꦩꦺꦁꦒ꧀ꦶꦃꦏꦼ ꦠꦼꦶꦔꦤ꧀ꦭꦺꦴꦏꦠꦼꦏꦠꦼꦒ꧀ꦶꦭꦱꦠꦼꦲꦶꦁꦏꦁꦗꦼꦼꦩꦧꦂꦫꦶꦥꦸꦤ꧀ꦏꦧꦴꦠꦼꦼꦏꦩꦼꦏꦏꦠꦼ꧀꧈ꦒ꧀ꦸꦣꦁ ꦔꦶꦥꦸꦏꦱꦠꦼꦲꦶꦏꦶꦁꦒ꧀ꦸꦏꦸꦏ꧀꧈ꦲꦶꦁꦩꦂꦒ꧀ꦶꦩꦂꦒ꧀ꦶꦠꦼꦶꦪꦁꦱꦩꦥꦸꦏꦏꦛꦃ꧉ꦲꦶꦁꦱꦧꦶ ꦏ ꦿꦸꦺꦶꦏꦺꦁꦠꦼꦼꦒ꧀ꦶꦭꦱꦩꦥꦸꦏꦏꦛꦃꦠꦼꦶꦪꦁꦲꦶꦁꦏꦁꦱꦩꦶꦚꦩꦧꦸꦠꦼꦢꦩꦼꦭ꧀꧈ꦥ
ꦤ꧀ꦏꦕꦏꦭꦼꦉꦱꦕꦫꦶꦤ꧀ꦪꦴꦱꦱꦶꦥꦸꦏꦠꦶꦪꦁꦱꦼꦥꦸꦃ꧇ꦤ꧀ꦺꦴꦁ ꦠꦼꦔꦶꦤ꧀ꦲꦶꦱꦸꦏꦏꦸꦺꦶ꧈ꦕꦼꦥ ꦏꦉꦗꦼꦼꦏꦶꦤ꧀ꦏ꧉
꧋ꦣꦠꦼꦁꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂ꧉(꧇꧒꧇) ꧋ꦱꦉꦁꦠ ꦠꦼꦺꦩ꧀ꦢꦸꦩ꧀ꦸꦒꦶꦲꦶꦁꦩ꧀ꦸꦤ꧀ꦛꦶꦭ꧀ꦭꦤ꧀꧀ ꦏꦸꦭ꧀ꦭ꧀ꦗꦼꦁꦱꦩ꧀ꦶꦩ꧀ꦸꦣꦸꦤ꧀꧀ ꦔꦸꦥꦠꦺꦴ ꦠꦱꦺꦴꦏꦂ꧈ꦧꦠꦣꦺꦶꦥꦸꦤ꧀ꦲꦁꦠꦒꦣꦠꦼꦁꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂ꧉ꦱꦉꦁꦱꦩ꧀ꦥꦸꦤ꧀ꦲꦁꦱ ꦭ꧀꧀ ꦭ꧀ꦗꦼꦁꦱꦩ꧀ꦶꦤ꧀ꦸꦩ꧀ꦥꦠꦏꦺꦴꦏꦂ꧉ꦥꦸꦫꦸꦒꦒꦶꦥꦸꦤ꧀ꦩꦔꦶꦠꦭ꧀ꦤ꧀꧀꧈ꦔꦭꦁꦏꦸꦁꦔꦶꦠꦭ꧀ ꦠꦥꦤ꧀꧀ ꦌꦠꦭ꧀ꦴ꧈ꦭ꧀ꦗꦼꦁꦺꦸꦩ꧀ꦸꦒꦶꦲꦶꦁꦩ꧀ꦼꦤ꧀ꦢꦸꦠꦼ꧀꧈ꦠꦺꦴꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦲꦁ ꦔꦿꦶꦏꦸꦠꦧꦴꦠꦼꦼ ꦠꦤ꧀ꦺꦤ꧀ꦢꦼꦭ꧀꧀ ꦩ꧀ꦽꦠꦭ꧀ꦴꦏꦲꦏꦼꦤ꧀ꦺꦠꦼꦁꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂꦫꦸꦩ꧀ꦶꦪꦶ ꦤ꧀꧀꧈ꦤ꧀ꦸꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀꧀ ꦔꦭꦁ ꦏꦸꦁꦔꦶꦠꦭ꧀ꦠꦥꦤ꧀ ꦥꦿꦒ꧉ꦲꦶꦁ ꦔꦿꦶꦏꦸꦠꦺꦴꦤ꧀ꦠꦼ ꦤ꧀ꦏꦽꦠꦼꦼꦒꦒꦶꦥꦸꦠꦤ꧀ꦠꦴꦱꦱꦤ꧀ꦱ ꦠꦤ꧀ꦠꦴꦱꦱꦔꦼꦠꦼ꧀ ꦠꦼꦸꦂꦠꦼꦏꦱꦶꦃ ꦠꦲꦶꦁꦒꦭ꧀꧀ ꦏꦽꦠꦼꦼꦒꦒꦶꦥꦸꦤ꧀ꦲꦁꦏꦁꦫꦸꦩ꧀ꦶꦪꦶ ꦤ꧀ꦱꦩ꧀ꦥꦸꦤ꧀ꦺꦣꦭ꧀ꦺꦼ ꦠꦼꦺꦗꦼꦁꦲꦶꦁꦧꦼꦤ꧀꧉ꦏꦭ꧀ꦠꦺꦠꦫꦁꦺꦶꦥꦸꦤ꧀ꦢꦩ꧀ꦼꦭ꧀ꦭꦏꦼꦤ꧀ ꦏꦽꦠꦼꦼ ꦠꦒꦲꦁꦒꦭ꧀꧀ ꦠꦼꦶꦪꦁꦠꦼꦶꦪꦁꦲꦶꦁꦠꦒꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸꦤ꧀ꦚ ꦧꦺꦁꦤ꧀ꦸꦩ꧀ꦥꦏꦧ ꦲꦶꦶꦠꦼ꧉ ꧋ꦱꦉꦁꦱꦩ꧀ꦥꦸꦠꦤ꧀ꦩꦁꦠꦒꦴꦏ꧀ ꦕꦤ꧀ꦺꦶꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂꦏꦼꦠꦼꦶꦔꦭ꧀ꦱꦏꦁꦏꦼꦠꦼꦼꦧꦶꦃ ꦲꦶꦤ꧀ꦲꦤ꧀ꦘꦁꦒꦼꦊꦒ꧀꧈ꦠꦧꦴꦠꦼꦼꦤ꧀ꦢꦔꦸꦭ꧀ꦗꦼꦁꦺꦸꦩ꧀ꦸꦒꦶꦱꦔꦗꦼꦁꦔꦁꦥꦱꦁ ꦒꦺꦃ ꦲꦶꦤ꧀꧀꧈ꦠꦺꦴꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦲꦁ ꦔꦿꦶꦏꦸꦏꦸꦭ꧀ꦫꦺꦶꦧꦶꦔꦸꦁ꧉ꦥꦱꦁ ꦒꦺꦃꦲꦶꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸꦤ꧀ꦩꦼꦤ꧀ꦶꦏ ꦏꦶꦭ꧀ꦥꦩꦗꦼꦁꦩ꧀ꦔꦠꦭ꧀ꦂꦏꦶꦭ꧀ꦥꦩꦗꦼꦁꦩ꧀ꦠꦔꦠꦼꦤ꧀꧀꧈ ꧋ꦱꦉꦁꦲꦶꦁꦠꦒꦤ꧀ ꦏꦸꦭ꧀ꦤ꧀ꦶꦔꦭ꧀ꦭꦶꦕꦤ꧀ꦺꦶꦺꦲꦶꦸꦱꦏꦁꦕꦼꦭ꧀ꦏꦺꦤ꧀ꦩꦏꦠꦼꦼꦤ꧀꧀ ꦏꦸꦭ꧀ ꦱꦸꦩ꧀ꦭꦼꦔꦂꦉꦤ꧀꧀꧈ꦠꦺꦴꦤ꧀ꦠꦼ ꦤ꧀ꦢꦼꦺꦩ꧀ꦼꦭ꧀ꦭꦠꦤ꧀ꦺꦴꦏꦩꦏꦠꦼꦤ꧀ꦱꦠꦲꦶꦤ꧀ꦶꦥꦸꦤ꧀꧀꧈ ꦠꦒꦏꦲꦁꦏꦁꦲꦶꦁꦒꦫꦠꦥꦺꦩ꧀ꦠꦺꦴꦤ꧀ꦠꦶꦪꦁꦥꦶꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀꧀ ꦫꦩ꧀ꦥꦸꦁꦔꦶꦥꦸꦤ꧀ꦥꦶꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦠ ꦲꦶꦸꦤ꧀꧀꧈ꦠꦼꦸꦏꦁꦔꦶꦥꦸꦠꦤ꧀ꦺꦴꦏꦥꦶꦤ꧀ꦠꦂꦱꦔꦼꦠꦼ꧀꧈ꦺꦠꦺꦴꦠꦱ ꦺꦤ꧀ꦩꦏꦠꦼꦼꦤ꧀ꦠꦶꦪꦁꦏꦶ ꦤ꧀ꦩ꧀ꦼꦤ꧀ꦶꦏꦲꦶꦁꦒꦶꦃꦠꦧꦴꦠꦼꦼꦠꦤ꧀ꦧꦴꦠꦣꦴ꧉ꦕꦫꦶꦠꦪꦴꦱꦱꦶꦥꦸꦤ꧀꧀ ꦩ꧀ꦼꦤ꧀ꦶꦏꦺ ꦩ꧀ꦼꦭ꧀ꦭꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸꦤ꧀ꦠꦶꦪꦁꦗꦼꦺꦶꦏꦭ꧀ꦗꦼꦩ꧀ꦤ꧀ꦧꦸꦺꦲꦶꦸꦠꦼꦺꦶꦗꦼꦩ꧀ꦤ꧀ꦲꦶꦤ꧀ꦝꦸ꧉ꦲꦶꦁꦏꦁꦏꦱꦼ ꦧꦸꦠꦼꦲꦁꦧꦧꦺ꧀ ꦠꦼꦶꦪꦁꦲꦶꦶꦤ꧀ꦝꦸꦲꦶꦁꦠꦒꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸꦤ꧀ꦔꦼꦗꦼꦺꦶꦱꦩ꧀ꦥꦸꦤ꧀ꦮꦶꦺꦶꦠꦼꦺꦶꦤ꧀ꦩ꧀ ꦏꦶꦤ꧀꧉ꦠꦺꦠꦤ꧀ꦥꦤ꧀ꦢꦩ꧀ꦼꦭ꧀ꦭꦶꦥꦸꦤ꧀ꦕꦤ꧀ꦺꦶꦺꦲꦶꦸꦲꦶꦁꦱꦏꦶꦺꦠꦼꦼꦔꦼꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸꦤ꧀ꦠꦲꦶꦸꦤ꧀꧀
850꧉ꦕꦤ꧀ꦺꦶꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂꦩ꧀ꦼꦤ꧀ꦶꦏ ꦚꦿꦩ꧀ꦧꦃꦲꦶꦶꦥꦸꦤ꧀ꦛꦸꦏꦱꦠꦼꦸꦁꦒꦭ꧀꧀ ꦠꦧꦴꦠꦼꦼ ꦤ꧀ꦤꦩ꧀ꦸꦁꦠꦺꦴ ꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦲꦁꦥꦸꦕꦠꦏꦺꦩ꧀ꦠꦺꦴꦤ꧀꧀꧈
꧋ꦣꦠꦼꦁꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂ꧉(꧇꧓꧇) ꧋ꦭꦩꦶꦭꦩꦶꦠꦼꦤꦃꦗꦮꦶꦏꦼꦣꦠꦼꦁꦔꦤꦠꦶꦪꦁꦄꦫꦧ꧀ ꦱꦩꦶꦩꦼꦤꦕꦂꦫꦏꦼꦤꦲ ꦒꦩꦶꦆꦱꦭꦩ꧀꧈ꦥꦶꦮꦸꦭꦁꦔꦶꦥꦸꦤꦠꦶꦪꦁꦲꦶꦤꦝꦸꦏꦮꦮꦴꦤ꧀꧈ꦠꦼꦶꦪꦁꦗꦮꦶꦏꦛꦃ ꦲꦁꦏꦁꦱꦤ ꦠꦸꦤꦲꦒꦩꦶꦆꦱꦭꦩ꧀꧈ꦠꦼꦶꦪꦁꦠꦼꦶꦪꦁꦗꦮꦶꦱꦂꦠꦼꦠꦼꦶꦪꦁꦲꦶꦤꦝꦸꦲꦁ ꦏꦁꦮꦧꦴꦠꦼꦼꦤꦥꦸꦫꦸꦤꦩꦱꦸꦏ꧀ ꦆꦱꦭꦩꦭꦗꦁꦱꦩꦶꦱꦸꦩꦁꦏꦂꦩꦮꦔꦠꦼꦤ꧀꧈ꦮꦮꦴ ꦤꦠꦼꦤꦲꦁꦏꦁꦩꦁꦮꦒꦤꦲꦁꦥꦸꦮꦭꦴꦧꦭꦶꦠꦼꦸꦫꦸ ꦤ ꦠꦸꦩꦸꦫꦸꦤꦔꦮꦤꦠꦴꦱꦱ ꦥꦿꦶ ꦏꦶ꧉ ꧋ꦠꦼꦶꦪꦁꦄꦫꦧꦲꦁꦏꦁꦩꦸꦭꦁꦲꦒꦩꦶꦆꦱꦭꦩꦮꦲꦸꦮ ꦔꦿꦮꦩꦃꦲꦏꦼꦤꦱꦔꦼ ꦠꦼꦝꦠꦼꦁꦢꦼꦢꦩꦼꦭꦭꦤꦤꦶꦥꦸꦤꦠꦶꦪꦁꦗꦮꦶꦲꦁꦏꦁꦩꦶꦠꦼꦸꦫꦸꦠꦼꦥꦶꦮꦸꦭꦁꦔꦶꦥꦸꦤꦠꦶꦪꦁꦲꦶ ꦤꦝꦸ꧉ꦱꦤꦗꦤꦢꦼꦢꦩꦼꦭꦭꦤꦤꦶꦥꦸꦤꦮꦲꦸꦮꦲꦢꦶ꧈ꦲꦁꦒꦶꦃꦮꦧꦴꦠꦼꦼꦤꦢꦶꦥꦸꦤꦥꦽꦢꦸ ꦭꦶ꧉ꦲꦁꦏꦁꦫꦶꦱꦮꦏꦺꦴꦠꦼꦼꦤꦢꦶꦥꦸꦤꦢꦮꦤꦢꦴꦱꦱꦶ꧉ꦩꦭꦃꦲꦁꦏꦁꦠꦼꦏꦱꦶꦃꦮꦼꦠꦼꦃ ꦮꦮꦴꦤꦠꦼꦤꦲꦁꦏꦁꦢꦶꦥꦸꦤꦫꦶꦱꦏ꧀꧈ ꦥꦿꦩꦶꦭꦕꦤꦝꦶꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂꦮꦲꦸꦔꦮꦤꦠꦴ ꦱꦥꦶꦤꦠꦼꦤꦥꦶꦤꦠꦼ ꦤꦢꦱꦠꦼꦲꦸꦤꦏꦼꦮꦭꦏꦼꦮꦭꦮꦧꦴꦠꦼꦼꦤꦢꦶꦥꦸꦮꦤꦲꦴꦮꦥꦤꦤꦶ꧉ ꦢꦮꦢꦴꦱꦏꦼꦠꦼꦶꦔꦭꦫꦶꦱꦏꦱꦔꦼꦠꦼ꧀꧈ꦱꦮꦼꦮꦒꦲꦁꦒꦭꦩꦼꦤꦶꦏꦮꦏꦩꦮꦮꦴ ꦤꦮꦶꦮꦶꦠꦼꦢꦶꦥꦸꦤꦢꦮꦤꦢꦴꦱꦱꦶ꧉ꦉꦕꦉꦕꦲꦁꦏꦁꦉꦤꦠꦃꦥꦠꦼꦁꦱꦭꦼꦧꦂꦱꦩꦶꦢꦶꦥꦸꦤꦮꦁꦱꦸ ꦭꦭꦏꦼꦤꦝꦠꦼꦁꦥꦁꦮꦒꦤꦤꦤꦤꦶꦥꦸꦤꦭꦩꦶ꧉ꦲꦁꦏꦁꦉꦁꦏꦢꦶꦥꦸꦤꦺꦼꦤꦏꦏꦏꦼꦤ꧀꧈ꦱꦩꦼꦤꦶ ꦏꦱꦩꦥꦸꦤ ꦥꦿꦱꦱꦮꦠꦼꦲꦁꦒꦭꦩꦭꦶꦃ꧉ꦮꦲꦤꦢꦃꦲꦶꦥꦸꦤꦔꦸꦁꦏꦸꦭꦭꦶꦱꦏꦛꦃ ꦲꦁꦥꦠꦼꦶꦭꦱꦱꦤꦲꦁꦠꦼꦤꦃꦗꦮꦶ꧉ .............................................................................................................................................................................. ꧋ꦤꦸꦤꦠꦼꦼꦤ ꦏꦸꦭꦱꦩꦶꦩꦁꦒꦃꦔꦭꦁꦏꦸꦁꦔꦶꦲꦸꦤꦝꦏꦲꦸꦤꦝꦏꦏꦮꦤꦱꦭ꧈ꦢꦸꦩꦸꦒꦶ ꦩꦂꦒꦶꦩꦸꦧꦁꦲꦁꦏꦁꦮꦶꦮꦶꦠꦼꦠꦤ꧀꧈ꦩꦂꦒꦶꦲꦁꦏꦁꦩꦸꦧꦁꦩꦏꦠꦼꦼꦤꦩꦼꦤꦶꦏꦮꦮꦴꦤꦠꦼ ꦤꦱꦼꦏꦮꦤꦲꦠꦼꦸꦤꦝꦠꦼꦸꦤꦝ꧉ꦲꦁꦔꦁꦒꦶꦭꦭꦶꦥꦸꦮꦤꦮꦴꦤꦠꦼ ꦤꦩꦭꦶꦃꦠꦼꦶꦒꦲꦁꦒꦶꦃ ꦲꦠꦼꦸꦤꦝꦠꦼꦸꦤꦝ꧉ꦲꦁꦱꦏꦶꦮꦠꦼꦼꦔꦼꦤꦤꦁꦩꦂꦒꦶꦮꦲꦸꦮꦮꦴꦤꦠꦼꦮꦤꦠꦮꦩꦺꦴꦏꦏꦶꦥꦸ
ꦮꦤꦱꦭꦢꦶꦥꦸꦤꦲꦸꦏꦂꦲꦸꦏꦂ꧉ꦲꦁꦏꦁꦢꦶꦥꦸꦤꦥꦼꦛ꧇ꦊꦭꦩꦥꦃꦲꦤꦤꦶꦥꦸ ꦤ ꦁꦁꦸꦸꦢ꧈ꦔꦁꦮꦒꦢꦶꦥꦸꦤꦱꦼꦭꦤꦱꦼꦭꦤꦤꦶꦉꦕꦤꦶꦥꦸ ꦤ ꦁꦁꦸꦸꦢꦥꦶꦤꦠꦼꦤꦥꦶꦤꦠꦼꦤ꧀ ꦢꦸꦩꦸꦤꦸꦁꦲꦁꦮꦱꦮꦒꦴꦒꦒꦮꦤꦮꦴꦤꦠꦼꦤꦱꦊꦧꦼꦠꦼꦠꦁꦮꦠꦼꦮꦩꦺꦴꦮꦏꦱꦭꦮꦲꦸ꧉ ꦏꦼꦠꦼꦶꦔꦭꦭꦶꦥꦸꦤ꧀ ꦯꦁꦸꦸꦢꦲꦒꦼꦩꦲꦒꦼꦩꦩꦤꦤꦶꦥꦸꦤꦕꦫꦥꦤꦝꦶꦠꦼ꧉ꦥꦩꦶꦣꦁꦔ ꦤꦤꦶꦥꦸꦤꦲꦁꦏꦁꦠꦼꦼꦔꦼꦮꦤꦺꦴꦠꦼꦼꦤꦏꦠꦼꦸꦠꦼꦸꦥꦥꦤꦲꦁꦲꦒꦼꦩꦲꦒꦼꦩꦩꦤ꧀꧈
꧋ꦣꦠꦼꦁꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂ꧉(꧇꧔꧇) ꧋ꦩꦂꦒꦶꦲꦸꦤ꧀ꦝꦏ꧀ꦲꦸꦤ꧀ꦝꦏ꧀ꦏꦤ꧀ꦏꦢꦺꦴꦱ꧀ꦲꦲꦁꦏ꧀ꦁꦏ꧀ꦸꦭꦕꦫꦶꦢꦺꦴꦱ꧀ꦲꦱꦏ꧀ꦼꦤ꧀ꦮꦲꦸ ꦢꦺꦴꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦱꦼꦏ꧀ꦺꦤ꧀꧀ ꦺꦂꦤ꧀ꦶꦤ꧀ꦶꦥꦸꦢꦤ꧀ꦺꦃꦱ꧀ꦲꦩꦶꦥꦭꦼꦏ꧀꧀꧈ꦲꦁꦒꦶꦃꦱ꧀ꦲꦩꦶꦲꦢꦤ꧀ꦺꦴ ꦒꦲꦁꦩꦂꦒꦶꦲꦁꦏ꧀ꦁꦩꦸꦧꦁꦩꦼꦤ꧀ꦶꦏ꧀ꦺꦲꦸ꧉ꦺꦢꦺꦴꦢꦱ꧀ꦲ ꦺꦤ꧀ꦠꦶꦺꦁꦩꦭꦩꦥꦃꦩꦸꦧꦁ ꦩꦼꦺꦭꦲꦁꦩꦂꦒꦶꦺꦲꦸ꧈ꦢꦤ꧀ꦴꦢꦭꦃꦔꦶꦺ꧈ꦢꦤ꧀ꦴꦢꦭꦃꦤ꧀ꦼꦔꦼꦤ꧀ꦱꦒꦼꦺꦱꦸꦩꦼ ꦉꦥ ꦒꦩꦧꦂꦲꦸꦏ꧀ꦂꦲꦸꦏ꧀ꦂꦫꦢꦤ꧀ꦲꦤ꧀ꦢꦃ꧉ꦢꦺꦤ꧀ꦱꦩꦥꦸꦤ꧀ꦏꦼꦩꦥꦸꦠꦼꦲꦁꦢꦒꦤ꧀ꦤꦶ ꦥꦸꦤ꧀ꦩꦸꦧꦁ꧈ꦔꦭꦁꦏ꧀ꦸꦁꦔꦶꦲꦸꦤ꧀ꦝꦏ꧀ꦲꦸꦤ꧀ꦝꦏ꧀ꦏꦤ꧀ꦏꦺꦤ꧀ꦥꦁꦢꦒꦤ꧀ꦤꦤ꧀ꦏꦭꦶꦺꦤ꧀ꦲꦁꦏ꧀ꦁꦺꦶ ꦺꦶꦠꦼꦠꦤ꧀꧀꧈ ꧋ꦭꦗꦼꦁꦩꦁꦒꦃꦩꦭꦶꦃ꧉ꦢꦺꦤ꧀ꦲꦁꦢꦒꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸ ꦤ꧀ꦺꦁꦒꦃꦱ꧀ꦲꦩꦥꦸꦤ꧀ꦏꦥꦁꦱ꧀ꦲꦼꦏ꧀ꦺꦤ꧀ꦭ ꦗꦼꦁꦺꦸꦩꦸꦒꦶꦲꦁꦥꦭꦠꦼꦂꦫꦤ꧀꧀꧈ꦲꦁ ꦔꦿꦶꦏ꧀ꦸꦢꦺꦴꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦱꦁꦏ꧀ꦂꦫꦢꦤ꧀ꦱꦭ꧈ꦏ꧀ ꦛꦃꦲꦶꦥꦸꦤ꧀꧀72꧉ꦔꦭꦼꦧꦼꦠꦼꦠꦶꦥꦸꦢꦤ꧀ꦮꦴꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦉꦕꦤ꧀ꦶꦥꦸ ꦤ꧀ ꦯꦁꦨꦸꦺꦱ꧀ꦲꦼꦠꦼꦸꦁꦒꦭꦱꦼ ꦠꦼꦸꦁꦒꦭ꧀꧈ꦲꦁꦔꦁꦒꦶꦭꦥꦶꦺꦩꦧꦏ꧀꧀ ꦲꦁꦠꦼꦼꦔꦃꦠꦼꦼꦔꦃ꧈ꦢꦺꦴꦤ꧀ꦠꦼ ꦤ꧀ꦒꦿꦶꦺ ꦤ꧀ ꦒꦿꦶ ꦺꦤ꧀ꦤ ꦤ꧀ꦲꦭꦶꦠꦼ꧀ ꦩꦭꦼ ꦤ꧀ꦛꦸꦤ꧀ꦔꦁꦲꦁꦒꦶꦭ꧀ ꦲꦁꦏ꧀ꦁꦺꦶꦥꦸꦤ꧀ꦢꦩꦼꦭꦲꦁꦒꦶꦃꦢꦱ꧀ꦲ ꦭ꧉ꦩꦼꦤ꧀ꦶꦏ꧀ ꦧꦏꦏ꧀ꦸꦠꦼ꧀ ꦢꦧꦴꦠꦼꦼꦢꦤ꧀ꦮꦴꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦭꦺꦁꦔꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸꦤ꧀꧀꧈ꦢꦺꦢꦤ꧀ꦥꦥ ꦤ꧀ꦤꦁꦥꦱ꧀ꦲꦁ ꦒꦿꦃꦲꦤ꧀ꦺꦼꦤ꧀ꦶꦏ꧀ꦏ꧀ꦶꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦏꦶꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦏꦭꦫꦸꦩꦶꦺꦶꦤ꧀ꦥꦢꦣꦢꦥꦴꦏ꧀ꦏꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸ ꦤ꧀ꦥꦫꦧꦶꦏ꧀ꦱꦸꦲꦁꦏ꧀ꦁꦠꦼꦁꦒꦕꦤ꧀ꦝꦶ꧉ ꧋ꦩꦁꦒꦃꦏ꧀ꦛꦃꦲꦁꦒꦩꦧꦂꦲꦸꦏ꧀ꦂꦲꦸꦏ꧀ꦂꦫꦤ꧀꧀ ꦲꦁꦏ꧀ꦁꦢꦺꦴꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦲꦁꦢꦠꦼꦢꦩꦧꦴ ꦢꦏ꧀ꦱꦭ꧈ꦏ꧀ꦸꦭꦢꦧꦴꦠꦼꦼꦤ꧀ꦱꦒꦼꦢ꧀ꦺꦺꦢꦠꦼꦭꦏ꧀ꦲꦏ꧀ꦼꦤ꧀ꦱꦼꦺꦺ꧉ꦢꦺ ꦤ꧀ꦲꦁꦢꦒꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸꦤ꧀ꦤꦶꦔꦭꦭꦶꦫꦺꦶꦺꦶꦥꦸꦤ꧀ꦠ ꦩꦠꦼꦠꦏ꧀ꦼꦤ꧀꧀ ꦢꦧꦴꦠꦼꦼꦤ꧀ꦱꦒꦼꦺꦫ ꦩꦥꦸꦁꦱ꧀ꦲꦼꦥꦼꦏ꧀ꦼꦤ꧀꧀꧈ꦱ꧀ꦲꦢꦫꦃꦢꦤ꧀ꦏ꧀ꦸꦭꦢꦱ꧀ꦲꦴꦤ꧀ꦠꦼ ꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸꦤ꧀ꦥꦽꦭꦸꦺꦁꦱ꧀ꦲꦸꦭꦝꦠꦼꦁꦔ ꦢꦺꦴꦒꦾꦺꦢꦺꦴꦱ꧀ꦲꦲꦁꦢꦒꦤ꧀ ꦏꦸꦭꦤ꧀ꦁꦭꦭꦶꦤ꧀ꦩꦸꦁꦏ꧀ꦸꦭꦺꦩꦼꦭꦉꦧꦠꦼꦕꦼꦏ꧀ ꦢꦥꦏꦩꦢꦺꦴꦤ꧀꧀꧈ꦏ꧀ꦸꦭꦭꦗꦼꦁꦩꦸꦣꦸꦤ꧀ꦺꦼꦺꦭꦲꦸꦤ꧀ꦝꦏ꧀ꦲꦸꦤ꧀ꦝꦏ꧀ꦏꦤ꧀ꦲꦁꦏ꧀ꦁꦏ꧀ꦶ ꦺꦠꦼꦼꦔꦼꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸꦢꦤ꧀ꦮꦴꦤ꧀ꦠꦼ ꦤ꧀ꦒꦩꦧꦂꦫꦶꦥꦸꦤ꧀ꦺꦁꦏ꧀ꦫ꧈ꦭꦗꦼꦁꦣꦠꦼꦁꦥꦱ꧀ꦲꦁ ꦒꦿꦃꦲꦤ꧀꧀꧈
ꦢꦺꦴꦤ꧀ꦠꦼꦤ꧀ꦲꦁ ꦔꦿꦶꦏ꧀ꦸꦏ꧀ꦸꦭꦭꦗꦼꦁꦱ꧀ꦲꦩꦶꦢꦔꦴꦢꦩꦧꦢꦠꦼꦴꦺꦺꦼꦒꦤ꧀꧀ ꦱ꧀ꦲꦼꦒꦂ ꦫꦶꦥꦸꦢꦤ꧀ꦧꦴꦠꦼꦼꦤ꧀ꦺꦩꦏ꧀꧀꧈ ꧋ꦱ꧀ꦲꦉꦁꦱ꧀ꦲꦩꦥꦸꦤ꧀ꦫꦺꦶꦔꦢꦱ꧀ꦲꦴ꧈ꦭꦗꦼꦁꦩꦁꦏ꧀ꦠꦼꦮꦁꦱ꧀ꦲꦸꦭ꧀꧈ꦧꦼꦢꦤ꧀ꦠꦂꦫꦶꦥꦸꦤ꧀ꦔꦸꦺꦸꦧꦶ ꦭꦃ꧉
DONGÈNG SATO KÉWAN Anggitané PRIJANA WINDUWINATA BALAI PUSTAKA DJAKARTA 1952
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 2 Rinengga ing gambar déning Ingkang ngarang piyambak Kanggo wacan bocah umur 17 taun tekan umur 70 taun B.P. No. 1806 WEWENANGIPUN PANGARANG KAWENGKU ING ANGGER-ANGGER
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 3 ANANTASWARA Kocapa ing jaman kuna ana alas gung liwang-liwung, jenengé alas Bahuwreksa. Ing tengahing alas kono ana wité waringin gedhé banget. Wit waringin kuwi dienggoni kethèk, cacahé kira-kira telung atusan. Sing dadi ratu, kethèk bangkokan, jenengé Mahadanta. Olèhé dipilih dadi ratu kuwi ora kok mung jalaran saka gedhéné lan karosané, ananging uga jalaran saka kapinterané. Mahadanta kuwi sawijining kethèk kang wis putus ing sawarnaning sastra. Saking pinteré lan saking sastrané, mulané Mahadanta kuwi ora mung pinter ngrembug ruwet rentenging praja, ananging dalah sesorah utawa pidhato uga pinter banget. Yèn sesorah, swarané kaya gludhug, yèn mbekèr, sanadyana macan utawa singa pisan ya padha miris. Mulané ya wis pantes Mahadanta dadi ratuning palwaga. Sarèhné kethèk-kethèk mau isih bisa tata janma, mulané wit waringin lan panggonan ing sakubengé kono dijenengaké nagara Wanarapraja. Minangka ngatur uripé para kethèk, ing Wanarapraja dianakaké tatanan nagara ora béda karo nagaraning manungsa. Olèhé maréntah praja, Mahadanta dibantu déning kethèk papat sebutané Juru, yaiku Juru Boga, Juru Baya, Juru Usada, lan Juru Susila. Panggawéané Juru Boga kuwi manggedhèni kethèk kang kuwajibané golèk pangan. Yèn wis padha olèh pangan, banjur diladèkaké marang Juru Boga. Saananing pangan mau banjur didum-dum déning Juru Boga marang para kethèk. Sing olèh akèh dhéwé Mahadanta, banjur para Juru, banjur para lurah, bekel, lan prabot. Saturahé didum marang kethèk-kethèk cilik. Ana sing kumanan sathithik rong thithik, ana sing ora kumanan babar pisan. Ananging sarèhné kethèk cilik, sanadyan ora kumanan ya meneng waé. Mung yèn kethèk sing gedhé-gedhé lagi padha methongkrong ana ing wit waringin, kethèk cilik padha nunggoni ana ing ngisoré, nadhahi wowohan tampikan utawa lepèhané kang padha mukti ana ing dhuwur. Yèn Juru Boga weruh kethék cilik padha ngrayah turahan sing dibuwangi saka ing dhuwur, atiné kamiwelasen, amarga wataké sosial. Mulané yèn lagi mangan, sabisa-bisa ora ngingetaké mangisor, mundhak ora tegel weruh kethèk cilik sing padha kaliren. Mangka yèn ora tegel, banjur ora doyan mangan. Hla yèn ora doyan mangan, wetengé ngelih. Dadi kepénaké éthok-éthok ora weruh waé. Ananging sarèhné wataké pancèn sosial, mulané yèn wetengé wis wareg, turahané mangan ora dikemil kaya kethèk liya-liyané, nanging ditibakaké mangisor, bèn dirayah kethèk cilik. Weruh kalakuané Juru Boga kang kaya mangkono kuwi, kethèk gedhé akèh kang ora pati seneng atiné, jalaran sumelang yèn Juru Boga dadi populèr banget. Arep ngélikaké, pakéwuh, mulané banjur akon marang anak bojoné supaya kemilané disuda sathithik, perluné bisaa nguncali pangan mangisor, bèn katut rada populèr. Juru Baya kuwi panggawéané njaga keslametan. Upamané manungsa, kena dipadhakaké karo panggedhé pulisi lan prajurit. Yèn ana kethèk kerah padha kethèk, Juru Baya sing misah lan mutusi prakarané. Yèn ana kethèk clemer, Juru Baya ngukum. Yèn ana mungsuh teka, Juru Baya lan prajurité sing nanggulangi. Déné yèn ora kena ditanggulangi, amarga mungsuh mau asipat macan utawa gajah utawa kéwan liya-liyané sing gedhé-gedhé, Juru Baya sing ngatur unduring wadya kethèk. Kethèk wadon lan kethèk sing isih bocah didhisikaké, énggalénggal dikon mlayu mènèk uwit. Yèn kabèh wis slamet ana ing dhuwur, Juru Baya lan prajurité lagi kena mènèk. Dené upamané ana kethèk wadon utawa
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 4 kethèk cilik mèh kecandhak macan, Juru Baya kudu enggal-énggal nyedhaki macan karo ngelèdhèk, supaya macan mau mbalik ngoyak Juru Baya. Mulané dadi Juru Baya kuwi abot sanggané, Kejaba rosa awaké lan teteg atiné, ya kudu pinter mlumpat, pinter mencolot, pinter éndha, lan pinter mlayu. Déné yèn kepeksa, senadyan geluta karo macan pisan ya kudu wani. Juru Usada kuwi panggawéané njaga kuwarasaning para kethèk, mriksa lan nambani kethèk sing lara. Supaya aja kerep-kerep olèhé kena lelara, saben dina para kethèk padha dikon pétan, bèn resik kulité, ora kebak tuma. Sarèhné Juru Usada kuwi rumangsané kethèk agama, mulané kethèk lanang mung kena pétan padha lanang, kethèk wadon padha wadon. Tur panggonané ya dipisah, ora kena awor utawa cedhak-cedhak, kuwi nerak agama. Kena cedhak, anggeré ora ana sing weruh. Yèn para kethèk lagi padha pétan, Juru Usada kliling mriksa, sinambi njaluk tuma sing lemu-lemu, lumayan dienggo sarapan. Sarèhné para kethèk wis padha ngerti lagéyané, mulané yèn olèh tuma ora diceplusi kabèh. Salong dingèngèhaké dienggo nyadhiyani Juru Usada. Yèn mriksa olèhé padha pétan kethèk wadon, Juru Usada kuwi kétoké jenak banget. Yèn ditakoni Mahadanta, kena ngapa yèn mriksa kethék wadon kok suwé temen, wangsulané mangkéné: “Kethèk wédok kuwi bakal dadi biyunging sinoman utawa pemudha kethèk. Yèn tliti enggonku mriksa olèhé pétan, mesthiné luwih resik. Hla yèn awaké resik, kuwarasané mesthiné ya mundhak becik. Yèn awaké waras, yèn anak-anak ya metu bregas!” Celathuné Mahadanta : “Bener kowé! Yèn mangkono, aku ya tak mèlu mriksa.” Saploké kuwi, Mahadanta gawéné mèlu mriksa olèhé pétan para wanodya. Sarèhné Mahadanta kuwi gagah prakosa awaké, bagus rupané, tur ya dhasar ratuning kethèk, mulané saploké mèlu mriksa, para wanodya olèhé pétan padha sregep-sregep. Sanadyan tumané wis entèk babar pisan, ya meksa isih pétan. Déné yèn kala-kala Mahadanta kebener ora mèlu mriksa, para wanodya padha gela. Akèh kang padha sesambat. Déné sambaté ora ana manèh mung adhuh Kakangmas Mahadanta! Yèn tliti enggonku mriksa olèhé pétan, mesthiné luwih resik.
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 5 Panggawéané Juru Susila manggedhèni para kethèk sing diwajibaké mulang muruk ing bab kasusilan lan kapinteran. Sakabèhing kethèk kang umuré wis genep nem sasi, kudu wiwit sinau bab kasusilan utawa tatakrama. Yèn nyebut Mahadanta kudu: Sri Bagénda Pepundhèn Kita Ingkang Mahaminulya; Yèn nyebut Juru kudu: Paduka Ingkang Mahaminulya; yèn lurah: Ingkang Minulya, yèn bekel: Kang Mul! Hla yèn prabot sebutané mardika, waton ora madhani sebutan bekel sapandhuwur. Yén omong-omongan karo dhedhuwurané, kudu ngapurancang lan tumungkul. Wis tau ana kethèk cilik kandha karo Juru Susila mangkéné: “Jaré nagara kita kuwi nagara dhémokratis! Hla kok panggedhé-panggedhé kudu disebut Sri Bagénda, Paduka Ingkang Minulya barang? Kok ora disebut Pak waé, utawa Ki utawa Kiyai? Kok isih mbédak-mbédakaké temen!” WangsuIané Juru Susila : “Hla kuwi rak dhémokrasiné kéwan anèh! Yèn dhémokrasi kita kuwi rak dhémokrasi sing tulèn, mulané ya kudu nganggo unggah-unggguh, kudu nganggo mbédak-mbédakaké barang. Ya kuwi jenengé dhémokrasi sing suci murni! Ngerti kowé?” Kethèk cilik mau ora ngerti, nanging sarèhné cilik, mulané ya meneng waé. Kejaba bab kasusilan, Juru Susila kuwi uga ngurus sawarnaning wulangan bab kapinteran, kalantipan, bab étung, lumpatan, pénékan, milih wowohan lan gegodhongan kang kena dipangan lan sapanunggalané. Wulangan étung cara Wanarapraja kuwi upamané waé mangkéné: siji lan siji padha karo loro. Ana kethèk cilik kandha: “Kok ngono kuwi priyé ta? Mbok ya: siji lan siji ana loro! Utawa: siji karo siji dadi loro! Apa kepriyé kono. Hla kok: padha karo!” Wangsulané sing mulang: “Elo! Wiwit biyèn mula ya wis kudu mangkono! Siji lan siji padha karo loro! Dadi: padha karo; kuwi tetembungan internasional! Ngerti ora kowé? Drajating pasinaon kita kuwi rak kudu madhani drajating pasinaon jagat internasional. Yèn bisa, malah kudu ngungkuli !” Saréhné kethèk sing mulang mau rumangsa dikritik kethèk cilik, mangka olèhé ngritik ya rada mapan, mulané olèhé mangsuli akèh-akèh. Saya suwé tembungé saya gaib. “Ngertia kowé yèn aku iki ahli pédhagogi. Aku iki duwé dhiploma pédhagogi. Ngandel apa ora kowé, hè? Kejaba kuwi aku iki uga ahli pilsapat. Ngerti kowé sing diarani pilsapat? Ora ngerti? Sukur! Dhasar kowé kuwi munyuk goblog! Ngertia kowé yèn miturut pilsapat anu, anu kuwi kudu anu, banjur anu tur anu. Hla kuwi anuné mau yèn anu, é .................. apa kaé? O, iya, anu kuwi yèn dianu banjur anu ............” Kawruhé sing isih ruwed disok kabèh, kanggo nutupi cupeting nalar. Ananging betèké sing diumuki kuwi kethèk cilik-cilik, mulané ya padha dhelegdheleg semu gumun weruh kapinterané kethèk guru. Wulangan étung tetep: siji lan siji padha karo loro. Kethèk, sing ngaku ahli pilsapat mau banjur nglapuraké marang Juru Susila bab kalakuané kethèk cilik. Wani-wani ngritik marang guru. Sing dilapuri manthuk-manthuk, celathuné mangkéné: “Wis, sedulur, aja susah-susah! Sinoman jaman saiki mula padha sembrana. Wani karo kethèk tuwa. Olèhmu mulang waé dibecik. Lan aja kendhat-kendhat olèhmu mulang pilsapat. Bèn padha ngerti. Bab kowé dhéwé, aja sumelang. Pangkatmu saiki rak prabot, ta? Mengko tak matur marang SBPKIM, supaya
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 6 kowé disengkakaké dadi lurah. Sanadyan umurmu durung ana patang taun, nanging saréhné kowé kuwi ahli pilsapat, tur ya duwé dhiploma pédhagogi temenan, mulané ya wis patut dadi lurah. Ora susah dadi bekel dhisik. Dadi taklumpataké satingkatan!”' Krungu tembungé Juru Susila kuwi, saking bungahing atiné kethèk guru mau nganti arep jogédan. Nanging saréhné ahli pilsapat, mulané ya mung manggutmanggut waé, karo muni: “Diperbanyak terima kasih!” Wiwit dina iku, kethèk guru mau banjur ngétokaké kasregepané. Kejaba mulang étung, banjur mulang nembang barang. Saking pinteré, tembangané bisa gawé dhéwé: Manuk ngocèh, manuk ngocèh. Ana ngapa, ana ngapa? Ana nguwit, ana nguwit .......... Kethèk cilik ana sing ora dhemen. Ana sing muni: “Kok ana ngapa? Hla mbok: ana ngendi ngono!” Nanging sarèhné wis padha kapok diumuki bab pilsapat, mulané ora ana sing wani nyereg. Ora antara suwé kethèk guru mau diangkat temenan dadi lurah guru, bayaré mundhak akèh banget. Kocapa ing sawijining dina, Juru Susila pinuju mlaku-mlaku, golèk ilham supaya bisa ngajokaké kasusilan lan kapinterané para kethèk. Saking ketungkulé olèhé golèk ilham, nganti ora krasa yèn lakuné wis ngliwati tepis iringing Wanarapraja. Diceluki déning kethèk sing jaga tapel wates, ora krungu. Ing kono Juru Susila banjur kepethuk karo macan gémbong kang lagi saba golèk pangan. Weruh-weruh bareng wis arep-arepan. Yèn salumrahing kethèk, weruh macan mesthiné mlayu mènèk wit-witan. Golèk slamet. Ananging saréhné Juru Susila mau kethèk kang wus putus ing bab kasusilan, mulané pikirané mangkéné: “Aku iki kethèk becik. Ora sengit karo sapa-sapa. Ora sengit karo macan. Yèn aku ora sengit karo macan, mesthiné macan ya ora sengit karo aku. Dadiné aku ora susah mlayu.” Mangkono pikirané. Ing nalika iku uga Juru Susila ditubruk déning macan digondhol digawa mulih. Dipangan karo anak bojoné. Bareng wis sawatara suwé Juru Susila ora katon mulih, Mahadanta banjur kongkonan caraka panitipriksa, upamané manungsa: badan penyelidik, dikon nitipriksa bab ilangé Juru Susila. Ora let suwé caraka padha mulih, lapur yèn weruh tétésan getih wis garing ana ing sacedhaking tapel wates; karo nemu bodholan wulu kethèk. Bareng dikon ngambus-ambus tangga teparoné Juru Susila, nitik gandané wis cetha yèn wulu mau mula wuluné Juru Susila. Mahadanta banjur akon wara-wara marang sakabèhing kethèk yèn Juru Susila tiwas. Kethèk banjur padha nglumpuk ngubengi ratuné karo nangis. Mahadanta banjur sesorah: “Sedulur-sedulur, andadèkna kawruhanamu, Paduka Ingkang Mahaminulya Juru Susila wis tumeka ing janji. Déné sing numekakaké ing janji, ora liya ya mungsuh kita macan gémbong. Palapuran saka intelligence service kita wis cetha banget. Macan gémbong kuwi turun tumurun mula dadi mungsuh kita. Mulané kita kudu tetep ngati-ati, kudu tansah awas lan waspada. Sanadyan kadhang-kadhang ulaté manis, nyanak-nyanak, api-api wis ora doyan mangan daging amarga wis mlebu agama iki utawa agama iku, wis dadi warga partèi iki
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 7 utawa partèi iku, ananing: sekali harimau, tetap harimau! Dadi sira kabèh aja padha nganti ndléya, aja nganti ana sing kena ing apus. Luwih becik rada kebangeten olèhmu sujanan, tinimbang karo kebangeten olèhmu pracaya marang kéwan galak. Karo manèh, aja dumèh sira iku kéwan becik, banjur ngira yèn sakabèhing kéwan iku uga becik. Kuwi kliru! Sedulur-sedulur, sira wus padha sumurup dhéwé sepira lelabuhané PIM Juru Susila marang nagara. Prakara iku wis ora susah takjlèntrèhaké. PIM iku kethèk kang luhur budiné, landhep pikirané, mumpuni sakabèhing kawruh ......... Wis, sedulur-sedulur, saméné waé enggonku sesorah. Saiki ayo padha ndongakaké arwahé swargi PIM.” Kethèk banjur padha ngadeg kabèh, tumungkul padha memuji. Mujèkaké atmané Juru Susila tumuli pinarengna munggah ing swarga. Ana sawenèhing kethèk pujiné rada nyalenèh. Olèhé umak-umik mangkéné: “Dhuh Déwaning para kethèk, muga-muga nyawané PIM Juru Susila pinaringan pangaksama. Kejaba iku, taksesuwun, muga-muga sing dikon nggentèni PIM kuwi aku. Dhuh Déwa, dhuh Jawata, mbok ya aku ta sing dipilih dadi Juru Susila! Yèn aku sing dipilih, suk saben malem Jumuwah sira taksajèni panganan sing énak-énak. Temenan ta wis!” Bakda mèngeti arwahé Juru Susila, ora ana manèh sing dirembug déning para kethèk kejaba mung sapa kang bakal kinulawisudha dikon nggentèni dadi Juru Susila. Kocapa ana kethèk wis rada tuwa, bab kasusilan ora patia mudheng, kapinterané ora sepiraa, étung ya ora pati bisa, apa manèh lelumpatan utawa pénékan, amarga wis rada tuwa, mula ya wis ora pati trampil. Kethèk mau jenengé Anantaswara. Bojoné jenengé Tamomayi. Sanadyan kawruh utawa kapinterané rada kurang, ananging saka rumangsané dhéwé ya wis lumayan, malah ing bab panggulawenthahing kethèk cilik rumangsané pinter banget. Mulané ya kepéngin banget dadi Juru Susila. Panjangkaning ati mau dijurungi banget karo sing wadon. “Pakné aku iki ora mèri ora apa, ananging yèn taksawang, kaya-kaya ing sanagara Wanarapraja kuwi ora ana kethèk sing kawruhé utawa kapinterané madhani kowé. Mulané saka rasaning atiku ya wis patut yèn kowé sing dadi Juru Susila. Mulané, Pakné, wiwit saiki olèhmu, sok sesorah kaé kerepana. Jaman saiki nèk ora kerep nywara, angèl bisa dadi gedhé. Mulané saiki kowé saben dina sesoraha. Bab apa waé sakarepmu, anggeré saben dina sesorah. Lan aja lali, sumangeté kudu sing ngalad-alad, kaya ngobong-ngobonga tribuwana. Kejaba kuwi sesorahmu kudu dhémokratis, kudu dhinamis, kudu ............. nècis! Aku tak ngréwang-ngréwangi tirakat. Yèn kowé durung dadi Juru Susila, yèn mlaku aku ora arep ngadeg, tak terus mbrangkang waé kaya kethèk cilik. Kejaba kuwi aku arep tapa nggantung sadina sawengi. Sawisé tapa, aku ya arep cawécawé mèlu sesorah ana ing kalanganing kethèk wadon.” Soréné Tamomayi pamit karo sing lanang, lunga golèk uwit ana ing papan kang sepi. Ing kono Tamomayi banjur mènèk ana ing pang sing dhuwur dhéwé. Sawisé muni: “Aum, aum, awignam astu”, tangané karo sikilé banjur diketapelaké ing pang, awaké digandhulaké. Aum, aum, awignam astu! Jin, peri, prayangan, sétan, gendruwo, wéwé, théthékan, sira kabèh padha sumingkira, aja nyikara kethèk kang lagi tapa! Ora let suwé ing ngisoré Tamomayi ana swara kresek-kresek. Sanadyan lagi tapa, Tamomayi meksa nglirik mangisor. Nanging saking petengé lan saking rungkuding gegodhongan, ora weruh apa-apa. Ewadéné atiné dheg-dhegan. Ora
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 8 antara suwé krungu swara kresek-kresek manèh. Bareng ditamataké, jebul ana ireng-ireng mènèk ing uwit sing dienggo tapa. Mangka sajaké marani panggonané Tamomayi. Saking wediné, Tamomayi banjur merem rapet banget karo ndremimil: “Dhuh Déwa, dhuh Jawata, welasana titahira kang lagi nandhang sungkawa. Gendruwo kang marani aku kuwi lungakna. Sétan, sétan, aja ganggu gawé, aku iki kethèk suci, aku iki kethèk setya.” Bareng uwis rampung olèhé nenuwun, matané dielèkaké. Astagfiru'Ilah! Tamomayi enték atiné. Awaké ngoplok. Ireng-ireng mau jebul wis gumandhul ana ing sacedhaké. Banjur nywara: “Mbokné, aku ya arep mèlu tapa, Mbokné, bèn kowé énggal dadi bojon Juru Susila.” Tamomayi unjal ambegan. Crondholo 'ki! Jebulané bojoné dhéwé! “O, hla iya ta. Mula kawit mau ya wis takarep-arep. Yèn sing tapa kethèk loro, mesthiné luwih gelis ketrimané. Aku napakaké kowé bèn dadi Juru Susila, kowé napakaké aku bèn dadi bojon Juru Susila. Rak ngono.” “Hla iya.” Banjur padha meneng. Bareng wis rampung olèhé tapa, Anantaswara karo Tamomayi banjur wiwit padha sesorah. Supaya akèh kang ngrungokaké, mulané olèhé sesorah yèn wayah soré, mangsané kethèk wis padha nglumpuk ana ing wit waringin arep mapan turu. Sing disesorahaké warna-warna. Yèn Anantaswara, sesorahé bab pilsapat, kabudayan, kagunan, kamasarakatan, kasusilan, dhémokrasi, répolusi lan sapanunggalané. Swarané èseg, ambegané menggèh-menggèh. Tangga teparoné sing paturoné nunggal saepang nganti padha ora bisa turu. Sing paturoné rada adoh, padha welas karo tangga teparoné Anantaswara. Nanging kocapa, sing padha welas mau ora suwé banjur padha memelas, sabab uga ora bisa turu, kebrebegen swarané Tamomayi. Mangka swarané wis ora béda karo swarané Larasati wayang wong barangan, dadi nyenthé-nyenthé banget, mbrebegi kuping. Yèn Tamomayi olèhé sesorah durung rampung, kethèk sauwit ora ana sing bisa turu. Dalah Mahadanta sing paturoné, ana ing pucak, meksa ora bisa turu. Mungguh sing disesorahaké Tamomayi warna-warna, nanging sing disenengi dhéwé sesorah bab kanyatan dicampur karo kasunyatan. Dhasar Tamomayi kuwi ya kurang kawruhé, mulané kanyatan diarani padha karo kasunyatan. Suwé-suwé kethèk padha ngerti mungguh sing dadi kekarepané Anantaswara lanang wadon. Mulané banjur padha nemoni Mahadanta, njaluk supaya Anantaswara diangkata dadi Juru Susila, supaya mari olèhé sesorah. “Yèn ora didadèkaké Juru Susila, aku kabèh ora bisa turu, amarga saben bengi bengak-bengok sesorah ora lèrèn-lèrèn. Yèn sing lanang kesel, sing wédok maju. Mangka swarané ora karu-karuwan. Mesthiné sira ya wus sumurup dhéwé.” Mahadanta manthuk-manthuk. Awaké dhéwé yèn bengi mula ya kerep ora bisa turu jalaran kebrebegen sesorah. Yèn Anantaswara didadèkaké Juru Susila, mesthiné banjur mari olèhé dhemen bengak-bengok. Ananging kosok baliné, hla wong kethèk cupet nalaré, kurang kawruhé, apa arep didadèkaké Juru. Wah, angèl temen rasané kethèk dadi ratu. Uparnané ora didadekaké Juru, olèhé sesorah mesthi bakal saya ndadra. Wusana saisining Wanarapraja bakal ora bisa turu utawa ngaso. Mahadanta dhéwé ya ora bisa turu. Bareng wis suwé olèhé meneng waé wusana banjur mangsuli:
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 9 “Sedulur-sedulurku kabèh, sarèhné Wanarapraja iku nagara kang dhémokratis, mangka sira kabèh padha njagoi Anantaswara, mulané Anantaswara ya énggal arep takgawèkaké kekancingan, takangkat dadi Juru Susila. Wis, sira padha muliha.” Bareng kethèk ing Wanarapraja padha krungu yèn sing arep didadèkaké Juru Susila Anantaswara, ana sing ora nrimakaké. Banjur padha nemoni Mahadanta, kandha yèn ing Wanarapraja ora kurang kethèk kang luwih pinter lan luwih jembar kawruhé tinimbang karo Anantaswara. Kena ngapa kok Anantaswara sing arep didadèkaké Juru Susila? Yèn mbrebegi olèhé pijer sesorah, ing atasé ratu, Mahadanta rak ya bisa akon meneng. Yèn dikuwatiraké bakal nganakaké gara-gara, apa Mahadanta ora saguh nyembadani? Mahadanta meneng waé. Kethèk sing padha nemoni diétung cacahé: “Siji, loro, telu. Telu. Sanadyan bener panemuné, nanging cacahé mung telu. Mangka sing njagoi Anantaswara kaé ana siji, loro ... telu ... sepuluh. Ana sepuluh. Yèn Anantaswara sida takdadèkaké Juru, kethèk telu iki mesthi ora trima. Nanging sanadyana ora trima, cacahé mung sethithik. Upamané arep bangga, gampang olèhé nyembadani. Kosok-baliné upamané Anantaswara ora takdadèkaké Juru, kethèk sing rada pinter-pinter mesthiné bungah, ananging sakabèhing kethèk sing ora bisa turu amarga kebrebegen sesorah, mesthiné banjur padha muring-muring. Sing diuring-uring aku!” Rampung olèhé ngunandika, Mahadanta banjur celathu mangkéné: “Sedulur-sedulurku kabèh, aja padha dadi atimu, ya! Wanarapraja kuwi nagara dhémokratis. Sing ngusulaké supaya Anantaswara didadèkaké Juru Susila kuwi akèh banget. Mulané ya kepeksa takturuti.” “Elo, kepriyé ta? Hla mbok aluwung Sedulur Gunawan utawa Sedulur Satyawan kaé!” “Ora, ora, Sedulur! Bab kapinteran, kawruh lan kaluhuraning bebudèn, Anantaswara kuwi rak ora kalah karo sapa waé. Mangka Anantaswara kuwi ahli kabatinan, ahli pédhagogi, ahli sosiologi, ahli psikologi lan sapituruté. Dadi ya wis patut yèn dadi Juru Susila. Kethèk sing pinter-pinter sing kosebut jenengé mau kaé, mengko gampang didadèkaké andhahané Anantaswara. Dadi Anantaswara sing préntah, kethèk sing pinter-pinter sing nindakaké. Wis ngono waé. Saiki padha muliha, urusanku isih akèh banget.” Sapungkuré kethèk kang padha sumengka pangawak braja sowan ing abyantara nata, Mahadanta banjur mènèk ana ing pucaking wit waringin, ngarang sesorah minangka upacara ngangkat Anantaswara dadi Juru Susila. Ing dina Anggara Kasih kethèk sing gedhé-gedhé lanang wadon padha disuruhi ana ing bangsal paséwakan, yaiku panggonan gasik ing sacedhaking wit waringin. Minangka palungguhané para kethèk, bangsal mau didokoki watu gedhé-gedhé dijèjèr-jèjèr. Ing sangarepé larikan-larikan watu mau ana watu gedhé banget. Ing sisih kiwané ana watu loro kepara cilik, ing sisih tengené semono uga. Kuwi dhamparé Mahadanta karo palinggihané para Juru. Kocapa kethèk sing padha disuruhi wis padha andhèr ana ing bangsal paséwakan. Ora let suwé Mahadanta teka, diiringaké déning para Juru lan prajurit bayangkara. Kethèk kang wus lungguh ing bangsal padha ngadeg kabèh, tangané ngapurancang. Mahadanta wis tekan sangareping dhampar, banjur mandheg mbegegeg nyawang wadya balané. Ing bangsal paséwakan nyenyet ora ana swabawaning walang slisik. Mung ing buri grumbulan sacedhaking bangsal isih ana swara pating cekikik. Ya iku swarané kethèk wadon bojon juru, bojon lurah, bojon bekel lan bojon prabot, kang padha mèlu disuruhi, ananging
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 10 diwènèhi panggonan dhéwé. Ora kena awor karo kethèk lanang ana ing bangsal paséwakan, mundhak ngisruhi upacara. Wus jamaking kethèk lanang, yèn cedhak karo kethèk wadon, matané mesthi plirikan. Malah ana sing nggramèh datan pasaja barang! Mulané ya kudu dipisah karo kethèk wadon. Kejaba kuwi, kethèk wadon kuwi mula anèh. Coba ta rasakna dhéwé! Hla wong Sri Bagénda Pepundhèn Kita Ingkang Mahaminulya wis jumeneng mbegegeg ana ing satengahing bangsal, kok isih padha cekikikan! Malah padha rebutan panggonan ana ing saantaraning gegodhongan dienggo nginjen menyang bangsal. Sawenèh ana sing ceblèk-ceblèkan, ana sing jiwit-jiwitan barang. Sawenèh ana sing alok: “Wah bagusé ta SBPKIM kuwi! Matané olèhé nggerong! Bathuké olèhé nonooongl” Ana sing sesambat: “Adhuh laé Kakangmas Mahadanta, mbok ya gèk énggal mriksa olèhku pétan manèh!” Sing muni mangkono kuwi dikrawus karo tanggané: “O, kowé 'ki munyuk kèwèk! Rumangsamu SBPKIM 'ki kangmasmu apa? Nglindur kowé ‘ki!” Mahadanta isih mbegegeg kaya tugu. Bareng swara ing kaputrèn wis rada lerem, Mahadanta banjur ngangkat tangané tengen karo muni: “Wanarapraja jaya!” Sakabèhing kethèk sing ana ing bangsal padha ngangkat tangané tengen karo mangsuli: “Jaya Wanarapraja!” Saka kaputrèn uga keprungu swara: “Jaya, jaya, jaya!” Kuwi salam kabangsan ing Wanarapraja. Sarampungé salam kabangsan, kethèk banjur padha lungguh kabèh. Ora antara suwé, Mahadanta banjur ngadeg manèh, wiwit sesorah. Mungguh surasané, minangka ngajokaké kasusilan, lan kapinteraning para mudha ing Wanarapraja, Anantaswara kawisudha dadi Juru Susila. Embuh amarga rada suwé sesorahé Mahadanta, embuh amarga kasiliran ing samirana, kethèk akèh kang padha ngantuk. Sing ora ngantuk mbokmanawa mung Anantaswara, amarga lagi ribut, ngapalaké sesorahé minangka atur panarima. Olèhé dikandhani yèn arep didadèkaké Juru Susila wis ana sawatara dina, mulané bisa tata-tata gawé pidhato. Ana ing ngomah wis diapalaké bola-bali, nganggo disemak bojoné barang, nanging meksa isih ana sing kelalèn. Mulané tansah diapalaké karo umak-umik. Ana ing kaputrèn kethèk wadon sing wis rada kulina karo Mahadanta padha omong-omongan bisik-bisik sinambi geguyon. Sawenèh ana sing teturon utawa pétan. Sing durung kerep weruh Mahadanta, ora wareg-wareg olèhé nginjen. Yèn rumangsané diingetaké déning kang lagi sesorah, banjur nginggati, ndhelik. Ana sing banjur nyekel tasé, njupuk bèngès banjur usak-usek, mbèngès lambé. Rampung mbéngés nginjen manèh. Sarampungé sesorahé Mahadanta, Anantaswara banjur ngadeg maju ana ing satengahing bangsal. Banjur wiwit sesorah : “Aku ora nyana banget yèn arep kinulawisudha dadi Juru Susila. Saka rumangsaku, ing Wanarapraja iki isih akèh kethèk kang pinter-pinter. Hla kok aku sing dipilih! Mangka aku iki pancèné kepéngin tetep dadi kethèk partikelir waé. Upamané kenaa nampik sih, aku mesthi ora gelem dadi Juru Susila. Sedulursedulur aja padha kliru tampa. Olèhku tansah prihatin, malah sok tapa barang kuwi, amarga aku iki tansah ngèlingi kaananing nagara kita. Sing taksesuwun rina wengi kuwi ora ana manèh mung kamakmuran lan kamajuaning bangsa. Aku
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 11 dhéwé ora kepéngin dadi apa-apa. Ananging sarèhné dadi Juru Susila iki didhawuhaké déning SBPKIM, mulané ya taktampani caturpada, tegesé taktampani sikil papat. Ora luwih aku mung nyuwun pangèstu marang SBPKIM, supaya aku kuwata nindakaké kuwajibanku. Kejaba iku, aku ya njaluk bantu marang sira kabèh sedulur-sedulurku. Yèn ora kobantu, panggawéanku mesthi bakal kurang sampurna.” Mangkono sesorahé. Suwéné mung karo tengah jam. Yèn gelema, rong jam ya bisa, mbok telung jam pisan ya keconggah. Ananging sarèhné rada ngerti marang kasusilan, tur ya sumelang yèn para kethèk padha ngantuk, mulané sesorahé dicekak mung dadi karo tengah jam. Kocapa nalika wiwit sesorah, tangané ngapurancang. Bareng sumangeté wis wiwit mubal, tangané banjur srawéyan. Bareng wis ngalad-alad, sikilé barang sok mèlu srawéyan. Mulané ya sok tiba kréngkangan. Kethèk cilik sing ana ing kadohan padha methangkrong ana ing wit-witan ndeleng upacara, ana sing ngira yèn Anantaswara mau lagi ngébaraké jogèd modhèl baru. Mulané banjur ana sing kendhangan cangkem, ana sing ngegongi. Rékané nggameli sing dikira lagi njogèd. Kocapa Tamomayi, olèhé ngrungokaké sesorahé bojoné karo nglirik ngiwa nengen. Batiné: “Rungokna Paduka Ingkang Mahaminulya Garwaningsun, apa ora renyah swarané, titis pakecapané, cèples tetembungané! Hara ta saiki, rasakna kowé kabèh kethèk wédok sing biyèn padha ngekul karo aku! Dadi kléréhanku kowé saiki.” Atiné mongkog banget, nanging éthok-éthoké muni mangkéné: “Hlo kok anèh! Sing dipilih dadi Juru Susila kok bojoku! Mangka bojoku kuwi ora kepéngin dadi apa-apa. Ah, SBPKIMM 'ki kok ya aéng! Apa kurang kethèk pinter, apa?” Celathu mangkono kuwi karo dhidhis. Olèh tuma dimamah nyamuk-nyamuk, ngiras kanggo nyamun mongkoging ati. Bareng olèhé sesorah bojoné wis olèh Sikilé barang sok mèlu srawéyan. setengah jam, sanadyan Tamomayi dhéwé ya banjur krasa ngantuk. Sandhingé ana bojon bekel, dijawil dikon ndhidhis. Sing dijawil wis rumangsa dadi andhahané, mulané énggal-énggal nindakaké pakoné Tamomayi. Sing didhidhis kepénaken, banjur kebacut turu ana ing pangkoné bojon bekel mau. Wiwit ngrasakaké nikmaté kethèk dadi bojon PIM. Sing pangkoné dituroni, mangkel banget, nanging arep nginggati, ora wani. Wusana mupus:
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 12 “Ah, ya wis bèn! Mbokmanawa mengko bojoku énggal munggah pangkat.” Bareng sesorahé Anantaswara wis rampung, para kethèk banjur padha dikon awèh slamet. Ing kaputrèn mangkono uga. Kethèk wadon padha ngrubung Tamomayi. “Slamet, ya Yu, slamet!” Ana sing kandha: “Aja lali karo aku, hlo Yu! Dhèk durung dadi apa-apa kaé, kowé sok utang pelem karo aku. Malah isih ana sing durung kosauri!” Sawenèh ana sing bisik-bisik: “Dhèk purik karo bojomu kaé, pirang-pirang dina kowé mèlu aku. Mangka ora tau nguruni apa-apa. Aja lali marang kabecikanku, hlo! Bojoku umuré wis mèh limang taun, isih tetep dadi prabot waé.” Sing rada pinter, celathuné mangkéné: “Aku mèlu bungah banget, Yu, kowé dadi bojon Juru. Wah, bojomu kuwi olèhé wasis! Dhasar kethèk jatmika, swarané mriyambada! Saiba bungahé bojoku yèn pinarengaké ngladèni bojomu!” Karepé padha waé. Bojoné bèn énggal munggah pangkat. Mula bab golèk unggahing pangkat, kethèk lanang wadon kena diarani saékapraya. Sing lanang ngonggrong lurahé, sing wadon ngonggrong bojoning lurah. Malah sok padha munjung barang. Kocapa, bareng Anantaswara wis didadèkaké Juru Susila, kaanan ing Wanarapraja, apa manèh ing wit waringin, tentrem manèh kaya wingi uni. Anantaswara lanang wadon mari olèhé padha dhemen sesorah. Mulané para kethèk padha bisa ngaso lan turu manèh. Jalaran wis ora kebrebegen pidhato. Kejaba wis ora sesorah, Tamomayi ya wis ora tirakat. Yèn mlaku wis ora mbrangkang, ya wis gelem ngadeg barang kaya salumrahé kethèk gedhé. Minangka ngunggahaké drajating para wanodya, Tamomayi ngusulaké supaya bojon Juru diwènèhi sebutan: Paduka Nyonyah Ingkang Mahaminulya. Usul mau ya wis pinarengaké déning SBPKIM. Kethèk lanang sing sembrana yèn ngarani Tamomayi: Paduka Nyonyah Ingkang Minul-Minul. Mungguh Anantaswara dhéwé, bareng wis ketekan apa sing dadi pepénginaning ati, banjur ora tau lunga-lunga. Sadina-dina mung lungguh ana ing sangisoring wit waringin, diadhep klèrèhané, ngurus prakara kasusilan lan kapinteran. Juru liya-liyané sok kliling, nïtipriksa bagéané dhéwé-dhéwé. Mung Anantaswara sing ora tau kliling, jalaran gelis kesel. Yèn ditakoni kanca-kancané, kena ngapa kok ora tau kliling, wangsulané: “Sing kliling kuwi beciké kethèk nonoman waé, para prabot lan bekel, gedhé-gedhéné para lurah. Supaya bèn padha kétok. Yèn apa-apa taklakoni dhéwé, mengko sing kétok rak mung tansah aku baé. Prasasat ngalang-alangi majuné para nonoman.” Krungu ujar mangkono kuwi, para kethèk padha banget ing pangalembanané. Anantaswara banjur dadi populèr. Loking kethèk mangkéné: “Anantaswara kuwi dhemen banget ngajokaké andhahané. Sing diunggahaké pangkaté wis rada akèh.” Ngunggahaké pangkat kuwi mula dadi siyasaté Anantaswara, minangka nguwataké kalenggahané. Ing sawijining dina andhahané nganti tekan magangmagangé pisan diklumpukaké banjur disesorahi: “Hèh, sira sedulurku kabèh, aku iki kethèk dhinamis. Tegesé aku iki ora patia nyawang dhiploma utawa nyawang umur. Sing taksawang mung watak lan kapinteran. Yèn aku ora kliru, kowé kuwi watakmu becik kabèh, kapinteranmu ya
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 13 wis cukup. Mulané sanadyan racak-racak dhiplomamu ora nyukupi, malah ana sing ora duwé dhiploma, ananging sarèhné aku iki dhinamis, ora burokratis, kowé meksa arep taksengkakaké dadi prabot, dadi bekel, malah ana sing arep takumbulaké dadi lurah. Dadi mencolot telung tingkatan. Kepriyé, sedulursedulur?” Sing disesorahi padha keplok-keplok karo surak-surak: “Akur! Akur!” Anantaswara saya mundhak populèr. Ana sawijining kethèk njaluk supaya didadèkaké Panyarikan. Mungguh kalungguhaning Panyarikan kuwi saantarané Lurah lan Juru, dadi ya dhuwur banget. Anantaswara ngerti yèn kethèk kuwi sabeneré mauné ora pati mupakat yèn Anantaswara dadi Juru Susila. Bareng Anantaswara meksa didadèkaké, saiki dhèwèké ngrerepa njaluk diunggahaké dadi Panyarikan. Olèhé lungguh sila ngethepes, tangané ngapurancang, sirah konjem ing siti! “Olèhku wani-wani njaluk supaya didadèkaké Panyarikan kuwi, sapisan, supaya aja ketanggungan olèhku ngladèni PIM. Kapindhoné, umurku wis cukup, dhiplomaku ya wis sedhengan. Malah aku duwé dhiploma istiméwa, yaiku dhiploma ngilang. Kuwi perlu banget. Yèn ana mungsuh teka, kuwi aku terus bisa ngilang, blas!” “Mengko dhisik ta, ngilang apa ndhelik?” “Ya sakarepé oléhé ngarani PIM. Yèn aku ngarani: ngilang. Mulané saka rasaning atiku, ya wis patut yèn aku didadèkaké Panyarikan. Bèn ora ketanggungan olèhku ngladèni PIM. Rina wengi sing takpikir-pikir mung kepriyé anggonku bisa ngladèni PIM kanthi sampurna.” Anantaswara rada éwa krungu tembungé kethèk mau. Ananging saking pinteré olèhé ngonggrong sing kepéngin dadi Panyarikan, ing wusana Anantaswara metu sihé. Kethèk mau disaguhi arep diunggahaké dadi Panyarikan, amarga kejaba pinter ngonggrong, kethèk mau jebulané tunggal partèi karo Anantaswara! Kocapa, miturut kethèk sing wis padha disengkakaké munggah pangkat, saploké Anantaswara dadi Juru Susila kuwi, kawruhing para kethèk cilik wis akèh majuné, amarga wulangané étung wis mari: Siji lan siji padha karo loro, ananging wis salin: Satu dan satu sama dengan dua! Kejaba kuwi, saka dhawuhé Sri Bagénda Pepundhèn Kita Ingkang Mahaminulya, Anantaswara ya wis ngedegaké Pawiyatan Luhur barang. Bagéané warna-warna. Ana bagéan kawruh usada, bagéan kawruh tanem tuwuh, bagéan ulah-raga lan supanunggalané Malah bagéan ngèlmu gaib barang ya ana. Dhuwur kethuné, dawa jubahé.
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 14 Minangka ngluhuraké Pawiyatan Luhur mau, sakabèhing guru didadèkaké mahapuruhita lan diwènèhi sebutan Dhang Hyang. Kejaba kuwi, minangka nyethakaké kaluhuraning Pawiyatan mau, kethu kapraboné para mahapuruhita olèhé gawé ya kudu sing dhuwur-dhuwur, jubahé sing dawa-dawa. Mulané sapa waé sing arep nyaritakaké bab kaluhuraning Pawiyatan Luhur ing nagara Wanarapraja lan para mahapuruhitané mau nganggo tembung padhalangan, kudu éling yèn tetembungan sing uniné dhuwur kukusé lan dawa pocapané kudu disalini dadi dhuwur kethuné, dawa jubahé. BABON MARDIKA Ana sawijining padésan, jenengé Parimas. Padésan mau akèh sawahé. Yèn pariné wis tuwa, rupané kaya emas. Mulané padésan mau jenengé Parimas. Sing ngenggoni padésan mau bangsané pitik. Uripé rada kepénak, amarga ora pati kekurangan pangan. Mung kadhang kala waé sok ana wulung nyamber kuthuk. Ananging yèn para babon utawa jago olèhé ngemong anaké ora léna utawa ndléya, ora tau ana kuthuk nganti kena disamber wulung. Éwadéné isih ana sing dadi rasaning atiné babon, yaiku kalakuané para jago: isih sok dhemen wayuh. Mangka yèn wayuh ora trima loro telu. Ana sing wayuh papat, lima, malah ana sing wayuh wolu barang. Pitik lanang 'ki mula kebangeten banget! Sarèhné diélikaké bola-bali meksa ora kena, mulané para babon banjur padha rukunan arep ngedegaké kumpulan kanggo mbrantas kalakuané jago sing ora becik mau. Sing dadi panitya ngedegaké kumpulan ana telu, yaiku: Blirik (wis laki, pangarsa), Tulak (durung laki, panitra), Lurik (wis laki, hartaka). Pitik telu mau mubeng-mubeng ana ing padésan. Sarupaning sing wis diwasa disuruhi dikon neksèni olèhé arep ngedegaké kumpulan. “Kang, Kakang Widocempaka!” “Apa, Dhi Wiringkuning?” “Kowé rak ya diulemi, ta? Suk Paing dikon teka ana ing sangisoré wit nagasari.” “Kok iya. Arep ana apa ta kuwi?” “Jaré babon-babon kuwi padha arep ngedegaké kumpulan. Nanging yèn ditakoni kumpulan apa, ora gelem blaka. Kandhané, ya 'suk Paing waé tekaa, mengko rak ya ngerti dhéwé. Sajaké kok istiméwa iki! Kowé rak ya merlokaké teka kang?” “O iya. Nèk ora teka rak ya kurang prayoga ta. Tegesé ora ngrujuki kareping babon .......... Hlo, kaé kok kaya Kakang Jènggèrsumpel. Sajaké lakuné kok saya rekasa ........... Rak ya padha slamet ta, Kang?” “Kuru-kuru ya slamet, Dhi. Hla kowé rak ya padha slamet waé, ta?” “Pangèstumu, Kang. Anu, aku iki mau lagi rasanan karo Si Adhi Wiringkuning bab bésuk Paing kuwi. Kowé rak ya menyang ta, Kang?” “Ah, Dhi, wong rembugé pitik wédok waé kok dirasakaké. Nèk aku ora kober. Wong lagi ribut nyambut gawé kok dikon ndelok kumpulan barang.” Wiringkuning nyambungi: “Pancèn kok, Kang, aku ya weruh dhéwé olèhmu nyambut gawé. Kaya nganggo mlayu barang. Sajaké kok latihan perang, ngoyak-oyak mungsuh.''
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 15 Jènggèrsumpel mandeng Wiringkuning. Ulaté peteng, sajaké arep muring. Nanging banjur lunga. Lakuné kedhingklangan. Wiringkuning mèsem. “Anèh Kakang Jènggèrsumpel kuwi! Hla wong bojoné wis wolu kok saben dina isih ngoyak-oyak dhéré lor kono kuwi. Anu, Si Manis. Mau ésuk aku weruh dhéwé. Manis lagi cecèkèr ujug-ujug dibledig nékad waé. Manis nglubuk karo petok-petok. Wah, sanadyan wis tuwa, tur ya wis bubulen, Kakang Jènggèrsumpel kuwi playuné rikat banget. Manis mèh kecekel. Tujuné metu akalé. Olèhé mlayu ménggok metu krakalan. Bareng kepidak-pidak krakal, Kakang Jènggèrsumpel sajaké krasa lara banget. Olèhé ngoyak banjur mandheg. Manis slamet. Saiki durung wani saba manèh. Isih mlangkring ana nguwit.” “Hm, hla wong jago arep dikapakaké! Angger jago wataké ya ngono kuwi. Bédané mung ana sing bisa angon mangsa, ana sing ora. Nèk kowé kuwi, Dhi, ora susah kooyak-oyak, dhéréné wis padha mara dhéwé!” Manis nglubuk karo petok-petok. “Aja ngono ta, Kang. Nyatané Kakang Jènggèrsumpel kuwi ya rada kebangeten. Ora nguman-umani sing isih enom. Wis ta ya, Kang, andum slamet. Aku arep ngétan mrono. Taklimku nyang mbakyu.” Ing dina Paing ésuk-ésuk ing sangisoré wit nagasari wis ramé banget. Swarané pitik pating pretèk, pating pretok. Mèh sakabèhing pitik ing Parimas sing wis diwasa padha nglumpuk ana ing kono. Blirik ngadeg ana ing sacedhaking uwit, jèjèr karo Tulak lan Lurik. Bareng sajaké pitik wis pepak kabèh, Blirik banjur muni: “Hèh, hèh, para kanca kabèh. Olèhmu cecèkèr utawa olèhmu padha omong-omongan uwisana dhisik. Lungguha sing prayoga. Aja suk-sukan. Babon, dhara, dhéré ana ngarep, jago ana ing buri!” Bareng wis padha tata lungguh kabèh, Blirik mbacutaké sesorah: “Sedulur-sedulurku kabèh, nyonyah-nyonyah, nonah-nonah apa déné tuwan-tuwan! Olèhmu padha takundang mréné kuwi supaya kowé kabèh padha neksènana olèhku arep ngedegaké kumpulan babon. Déné apa sababé lan apa perluné ngedegaké kumpulan kuwi mengko arep diterangaké déning Nonah Tulak. Mari, saudara, silakanlah mulai berpidato!” Tulak ngelus suwiwiné, ngipitaké buntuté, manthuk ngiwa nengen, banjur wiwit sesorah. Surasané: gumun déné jago kok isih padha dhemen wayuh. Yèn jago kuwi ngajèni marang babon, mesthiné rak ora mangkono. Nanging jago kuwi
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 16 sing akèh-akèh wataké mula dak-menang. Dumèh awaké gedhé lan rosa, jaluné dawa, banjur sawenang-wenang karo babon. Kosok baliné, babon dhéwé sabeneré ya salah. Déné salahé amarga gelem disawenang! Kuwi anèh banget! Pitik wadon kuwi rak bisa golèk pangan dhéwé ta? Malah nggolèkaké pangan anak barang ya bisa! Hla kok meksa gelem dinyèk karo jago, meksa gelem diwayuh! Yèn manungsa ngono ana èmperé. Amarga manungsa wadon kuwi sing akèh-akèh ora bisa cèkèr-cèkèr dhéwé. Akèh sing uripé gumantung marang manungsa lanang. Mulané disawiyah déning manungsa lanang ya gelem waé. Malah ana unèn-unèn: manungsa wadon kuwi swarga naraka mung mèlu manungsa lanang! Apa sababé? Amarga ora bisa golèk pangan dhéwé. Balik babon! Golèk pangan dhéwé bisa. Ngingoni anak dhéwé ya bisa. Hla kok meksa gelem diwayuh! Hlo, rak ya kebangeten ta! Plok, plok, plok, plok, plok! Babon padha keplok kabèh. Sanadyan sing wis kebacut diwayuh ya mèlu keplok. Jago padha thingak-thinguk. Ana sing gèdhèg-gèdhèg, ana sing pringisan. Nanging wusana ya padha mèlu keplok. Sawenèh ana sing keplok amarga seneng banget nyawang si Tulak. Dhasar pitik enom, ayu, tur kèwes! “Hidup Nona Tulak! Hidup!” “Sedulur-sedulur, supaya para babon padha ngerti marang wewenangé, lan para jago padha ngerti marang apa kang diarani kaadilan, mulané kita kabèh para babon lan dhara dhéré ing Parimas kudu padha manunggal dadi sawiji, nglumpuk ana ing sawijining pakumpulan. Pakumpulan iki ing ngendi-endi arep mropagandhakaké supaya babon aja nganti ana sing isih gelem diwayuh, mropagandhakaké hak utawa wewenang sing padha tumrapé babon lan jago.” “Mupakat apa ora, Sedulur?” “Mupakaaaatl” Ana jagoan siji lungguhé kepara ana ing buri. Ditakoni mupakat apa ora, wangsulané jebul: “Kukuluruuuuuk”. Disénggol karo tanggané:“Hus, aja kluruk! Mengko diarani ngluruki sing sesorah hlo kowé! Nèk nganti digusah rak ngisin-isini. Coba ta, tolèhen mburimu kuwi!” Jagoan sing kluruk mau bareng nolèh, weruh yèn ing buriné ana babon gedhé banget. Umur-umurané wis setengah tuwa. Telihé méndhol-méndhol, sikilé ana jaluné nylekenthang, ulaté njenggureng. Mandeng marang dhèwèké. Jagoan mau pucet cahyané. Pringisan karo muni: “Ma'af, Nyah Besar! Aku ora apa-apa kok. Olèhku kluruk mau ora takjarag.” Babon ora mangsuli. Matané dipenthelengaké, cucuké diènjepaké. Jagoan ora betah dipenthelengi, banjur ngésod ngalih panggonan, aling-aling jago sing wis rada tuwa. Bareng wis tetéla yèn sakabèhing pitik sing nglumpuk ana ing sangisoring wit nagasari padha mupakat, pakumpulan babon banjur didegaké. Jenengé : Pakumpulan Babon Mardika, dicekak dadi PBM. Sing dadi pangrèh tetep Blirik, Tulak, lan Lurik. Sarèhné babon kuwi padha durung duwé pangalaman ana ing pakumpulan, mulané dianakaké parampara. Mungguh sing dipilih dadi parampara Widocempaka, Wiringkuning karo Nagatumurun. Bareng Jènggèrsumpel krungu yèn awaké ora dipilih dadi parampara, atiné kemropok. Mèh saben babon lan dhara dhéré ing Parimas dadi warga PBM. Jago ora kena dadi warga, nanging dililani mènèhi panjurung! Babon 'ki mula anèh pikirané. Ngedegaké pakumpulan kanggo nyrimpung jago. Sing arep disrimpung, dililani mènèhi panjurung! Paramparané ya sawung!
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 17 Kocapa saploké ana pakumpulan PBM uripé para jago ora pati mardika kaya mauné. Sing wis kebacut wayuh, saben dina disemoni, dicengèsi utawa diundhat-undhat déning bojo. Sing durung wayuh, anggeré ketenta arep ngèrèki dhara utawa dhéré, durung-durung wis disantlap karo bojoné. Yèn ora gelem marèni anggoné ngérak-ngèrèki pitik liya, bojoné arep njaluk pegat. Jago sing durung rabi, yèn nari marang dhéré, wangsulané: gelem anggeré ora diwayuh. Jago akèh kang padha judheg. Batiné mangkel banget, ananging arep apa-apa ora bisa. Upamané arep mala babon, mesthiné ora patut; hla wong jago kok nggitiki babon! Arep minggat, mesthiné ya ora betah: hla wong jago kok dikon pisah karo babon! Jènggèrsumpel nlangsa banget. Yèn ora kabeneran, diunèk-unèkaké babon wolu. Maju bareng pating pretèk. Jènggèrsumpel nganti isin banget karo tangga teparo. Yèn metu saka ing omahé arep mlaku-mlaku nglelipur ati, sarupané babon utawa dhara dhéré mesthi padha sumingkir. Jènggèrsumpel sedhih banget. Wusana banjur ngundher ana ing omah, nyambi momong anak. Kocapa, jago kuwi wataké ya watak jago. Mulané bareng wayuh blak-blakan wis ora bisa utawa angèl banget, banjur nempuh dalan peteng. Jago sing gedhé-gedhé bangsané panggedhé utawa opsir utawa sudagar, banjur ana sing ndhelikaké bojo enom utawa selir ana ing kampung-kampung utawa ana ing padhukuhan sing sepi-sepi. Ing ngendi-endi padha ngaku yèn durung duwé bojo kejaba bojo sing pinuju ditiliki. Cekaké jago banjur padha metu akalé, padha nggorohi bojo, nggorohi anak, nggorohi kanca. Kang mangkono kuwi suwé-suwé kawruhan déning babon. Mulané pangrèh PBM banjur padha rembugan, kepriyé olèhé golèk sarat supaya para jago kuwi bisa ngowahi kalakuané. Tulak ngusulaké supaya nganakaké saraséhan agung karo sakabèhing pitik ing Parimas lan ing padésan-padésan sakiwa-tengené. Warga PBM padha mupakat kabèh, mulané PBM banjur kongkonan menyang padésan Semangkajingga, Argulobang, Dhondhongmanis, lan Suruhayu. Babon ing padésan-padésan mau padha bungah diajak saraséhan, amarga ing kono racak-racak jagoné ya dhemen goroh. Saraséhan agung kuwi bakalé suwéné telung dina. Wiwité tanggal telulas nganti tekan tanggal limalas. Perluné yèn bengi padhang bulan, kena dienggo ramé-ramé. Malem patbelas sèpsi, tanggal patbelas ésuk ngajokaké praeadvies, sorené netepaké putusan. Tanggal limalas ésuk cangkrama ana ing pategalan, soréné pista andum slamet. Ana sing ngusulaké supaya dianakaké baby show karo mode show. Nanging akèh kang ora mupakat. Sawenèh ana kang ngusulaké supaya dianakaké beauty contest. Uga ora dimupakati. Hla wong lagi arep ngrembug laki-rabi, kok nganggo arep adol ayu barang. Tanggal rolas, plataran sangisoré wit nagasari wis diresiki, dipajang-pajang. Ora kena dienggo saba, mundhak reged. Gabah, jagung lan liya-liyané. Blirik répot banget, amarga kejaba ngatur panggawéan, uga kudu ngrampungaké praeadvies-é. Tanggal rolas kuwi dhayoh wis wiwit ana sing teka. Tanggal telulas ésuk lagi pepak. Amarga ana ing tapel wates dipriksa déning jagabaya. Olèhé mriksa tliti banget. Malah ana sing ditahan sedina sewengi barang. Mesthi waé dhayohdhayoh mau atiné mangkel banget. Ana sing tumuli arep bali manèh marang padésané dhéwé-dhéwé. Blirik, Tulak, Lurik, lan babon liya-liyané olèhé mbudidaya nglelipur para tamu ora uwis-uwis, ananging meksa isih ana sing terus muring-muring. Sing salah jagabaya, sing diuring-uring sakabèhing pitik ing Parimas. Kebangeten banget pitik Parimas 'ki! Dhayoh adoh-adoh, kesel-kesel,
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 18 olèhé teka mréné kuwi diundang, hla kok tekan tapel wates nganggo ditahan barang. Mangka olèhé ngglédhah waé ya sawenang-wenang. Hla apa disengguh, pitik ala apa? Coba ta, suwiwi dikon ndhaplang, kèlèk diiling-ilingi. Sikil dikon mbegagah. Telih diemèk-emèk, brutu dipèjèti, buntut diolak-alik, ngisoré diiling-ilingi. Karepé 'ki golèk apa. Wah, nèk kèlingan aku rak isih isin banget! Isiiiin ta aku! Nganggo ditahan apa, ora? Ora? O, hla nèk aku ditahan sedina-sewengi lan ora diingoni. Diwènèhi banyu kanggo ngombé waé ora! Kowé mung diemèk-emèk telihmul Hla aku sakanca sing dipriksa ana ing kikis wétan kuwi, wah! Cucuk nganggo dicangar barang. Ilat dikon mèlèt. Mangka aku iki lagi gowèhen. Hla ya lara banget. Banjur awak sakojur digrayangi. Wis cekaké aku kabèh kuwi dianggep pitik ala! Mula crondholo temenan kok pitik Parimas ‘ki! Weruha nèk ngono rak ora keraya-raya merlokaké teka. Hla wong dhayoh suruhan hlo, kok dikonokaké! Blirik lan kanca-kancané warga panitya saraséhan nganti padha sedhih ngrungokaké caritané para tamu. Saking judhegé, banjur padha nemoni parampara. Widocempaka karo Nagatumurun mrayogakaké supaya panitya saraséhan njaluk ngapura marang para tamu kanthi resmi, lan ngakonana yèn tatanan ing Parimas kuwi pancèn durung sampurna. Kandhanana yèn kadhang-kadhang pancèn sok ana pitik ala nyoba mlebu ing Parimas mindha dhayoh. Mulané jagabaya rada keras. Wiringkuning njurungi pamrayoga mau ananging kejaba kuwi ana beciké laraning ati para tamu kuwi digolèkaké tamba sing peng-pengan, sing ces pleng. Hla apa kuwi? Gampang! Sing marakaké lara kuwi sapa? Jagabaya. Jago. Hlo, ya bener sing ngglédhah barang kuwi babon utawa dhéré, nanging sing akon rak jago sing dadi panggedhé jagabaya. Sing akon nahan barang kuwi rak jago. Mulané sing dienggo tamba ya kudu jago! Hlo, kepriyé? Ngéné, mengko soré yèn sèpsi kuwi sakabèhing jago sing enom-enom, sing bagus-bagus utawa isih legan, tur ngerti marang tata krama, gapyak wataké, kuwi padha suruhana, dadèkna pamong tamu. Wis ta ngandela, mengko putriputri mancadésa rak padha mari olèhé sedhih. Cekaké, panitya saraséhan ya wis mupakat karo pamrayogané para parampara. Kejaba padha njaluk pangapura tumraping tandang tanduking jagabaya, uga nyuruhi jago kang bagus-bagus. Cacahé rong puluh, dadi padha karo akèhing dhayoh. Soréné ana ing sèpsi, jago-jago mau padha dikon ngancani para tamu. Dhayoh siji, jago siji. Carané olèhé omong-omongan warna-warna, ananging maksudé padha waé. Ya kuwi mènèhi ati marang dhayoh kanthi pangalembana. Wataking wadon, susaha kaya ngapa, anggeré dialem, apa manèh dialem ayu, mesthi banjur bungah. Saya yèn sing ngalem mau jago nonoman sing bagus rupané. Titènana nèk ora ngandel! Ana jago pamong tamu sing olèhé omong-omongan mangkéné: “Wah, upamané aku iki durung ngoyod ana ing Parimas, mesthi ngalih omah ana ing Suruhayu. Hla jenengé désané waé Suruhayu! Apa manèh pitiké!” Dhayoh saka Suruhayu sing diomongi kaya mangkono kuwi mèsem semu isin, ananging batiné mongkog. Ana jago sing kandha: “O, dadi kowé kuwi saka Argulobanq? Nèk ngono ya mèmper. Aku wis kerep krungu yèn pitik ing Argulobang kuwi wis padha modhèren-modhèren, wis akèh kang padha sekolah. Saiki aku weruh buktiné. Mula ya wis padha modhèrenmodhèren lan luwes-luwes.”
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 19 Para parampara padha ngadeg ana ing pojok plataran, nyawang sing padha sèpsi. Blirik nganthuki saka kadohan karo mèsem. Sajaké bungah atiné, weruh yèn para tamu katoné wis padha seneng. Wiringkuning mlaku-mlaku mentengah. Weruh ana dhayoh, ulaté isih peteng. Kala-kala ngusapi eluh. Mungguh sababé mangkéné: jagoan pamong tamu sing nemoni dheré mau kapinujon rada bodho, grusa-grusu. Hla wong dhayoh saka Dhondhongmanis diarani saka Semangkajingga. Banjur tansah ngalembana pitik Semangkajingga, waé. Saking tololé, malah nganggo nacad pitik Dhondhongmanis barang. Jaré pitik Dhondhongmanis kuwi kemayu-kemayu. Ora kaya pitik Semangkajingga! Yèn wayanga, putri ing Banoncinawi! Dhayohé nyelani: “Ya wis ta kana, goléka putri Semangkajingga! Aja cedhak-cedhak aku!” Jagoan kagèt. “Elo, hla kowé 'ki dhayoh saka ngendi ta?” “Aku? Saka padésan sing pitiké kemayu-kemayu!” “Masya'alloooh!” Saking isiné, jagoan mau banjur klépat lunga. Sing ditinggal ngigit-igit. Luhé carocosan. Wiringkuning welas. Dhayoh diparani. “Selamat soré, Nona! Bolehkah saya memperkenalkan diri? Saya ini Wiringkuning.” Dhayoh meneng waé. Batiné, iki arep disembranani manèh. “Nona tamu dari mana, Nona?” “Dhondhongmanis.” “Ah, dari Dondongmanis! Dusun Dondongmanis itu bagus sekali. Dulu saya pernah berkunjung di sana, di tempat sahabat saya di Jalan Jabalkat. Tahukah Nona Jalan Jabalkat?” “Rumah saya di situ juga.” “Betul, Nona? Kalau begitu, bolehkah saya duduk sebentar di sini? Kenalkah Nona dengan sahabat saya? Namanya Juragan Jawèralus.” “Kenal, Tuan. Anak Juragan Jawèralus itu teman saya.” “Jadi Nona itu teman Kasèp? Ah, kalau begitu barangkali saja nona ini Agan Sukahati? Betul?” “Tuan pandai betul menerka!” “Bukan begitu, Nona. Dulu waktu saya di Dondongmanis, Kasèp masih kecil. Akan tetapi walaupun begitu, ia sudah senang sekali dengan anak ayam yanq rumahnya di Jalan Jabalkat juga. Sering ia berkata: ‘Moal kawin, lamun henteu ka Agan Sukahati!’* Sekarang barulah mengerti saya. Jadi Nona itu Agan Sukahati! Ya, ya, ya, ya! Kalau begitu Kasèp itu pandai betul memilih! Ma'af ya Nona, saya berani berkata demikian. Saya ini sudah tua. Sudah patut kalau menjadi ayah atau nènèk Nona.” (Aja goroh kowé, Wiringkuning! Hla wong umurmu lagi karo tengah taun, kok ngaku patut dadi embahné dhéré!) “Masakan Tuan sudah tua! Kelihatannya masih muda betul. Muda remaja!” (Blai kowé, Wiringkuning!) “Ah, Nona itu pandai membuat senang hati orang! Sungguh sudah tua saya ini, Nona. Hanya soré ini memang merasa agak muda oleh karena boleh bercakap-cakap dengan yang datang dari Dondongmanis.” * Tegesé: ora bakal omah-omah, yèn ora olèh Juragan Sukahati.
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 20 Mangkono kuwi rékané Wiringkuning nglelipur dhayoh. Suwé-suwé Sukahati katoné seneng, malah bisa ngguyu barang. Bola-bali ngelus-elus wulu karo ngipitaké buntut. Saking baudé para jago olèhé padha among tamu, utusan saka mancadésa ing wusana padha lilih atiné. Kosok baliné dhéré ing Parimas dhéwé ana sing rada mangkel, amarga jago sing disiri tansah runtang-runtung karo dhayoh! Ésuké saraséhan agung bagéan resmi wiwit. Wakil-wakil padésan padha ngajokaké praeadvies-é. Bukané kabèh padha surasané. Mung tetembungané lan dawa-cendhaké waé béda-béda. Cekaké kabèh padha mupakat yèn jago ora kena wayuh. Jago siji mung kena rabi karo babon siji. Iku margané kasampurnaning jejodhoan. Supaya para jago suwé-suwé padha ngerti dhéwé yèn wayuh iku ala, mulané kudu digulawenthah, dituturi, diwulang-wuruk, dikandhani yèn babon kuwi dudu pabrik endhog, ananging sato-kéwan uga, ora béda karo jago. Duwé nyawa, duwé rasa-pangrasa, duwé pikiran. Bab pegatan, ora mung jago, ananging babon ya kudu anduwèni wewenang megat. Dadi sapadha-padha. Sarampungé praeadvies, banjur dianakaké dhébat. Mauné ora patia ramé, amarga bakuné kabèh wis padha mupakat. Wusana ana dhéré njaluk idin nglairaké panemuné. Saraséhan banjur ramé banget. Amarga dhéré mau kandha yèn bab wayuh utawa ora kuwi pancèné rak kudu gamantung marang kaananing jagat pitik. Upamané cacahing jago mung sèket, mangka babon ana patang atus, apa jago ya tetep ora kena wayuh? Yèn mangkono, banjur turahé babon sing telung atus sèket kuwi kepriyé? Apa sajegé urip dikon ijèn waé? Apa mung kena ngentèni anané dhudha? Apa rnangkono kuwi adil? Kosok baliné upamané jago kuwi kéhé patang atus, mangka babon mung ana sèket, jago ya kudu gelem diwayuh déning babon. Jago mesthiné kagèt. Mbokmanawa malah muring-muring yèn krungu panemu iki. Mula wataké jago kuwi anèh. Yèn mayuh gelem, yèn diwayuh ora gelem. Banjur nyebut-nyebut agama. Hla déné Pandhawa Lima kaé ya gelem diwayuh déning Dèwi Wara Dropadi! Yèn miturut panemuku, manawa jago wis lila diwayuh yèn cacahé pinuju luwih akèh tinimbang cacahing babon, babon ya kudu gelem diwayuh yèn wis nyata cacahé luwih akèh tinimbang cacahing jago. Yèn miturut cacah jiwa babon padha akèhé karo jago, hla ya siji padha siji. Kuwi jenengé adil! Ing plataran saraséhan ramé banget. Pitik padha ribut. Ana sing akon supaya dhéré mau aja mbanjuraké sesorahé. Ana sing padha ngguyu cekikikan. Ana sing surak-surak. Ana sing muni: “Hla apa saben dina dikon nganakaké cacah jiwa?” Blirik kepeksa mabur ana ing pang nagasari sing èndèk dhéwé karo jelih-jelih : “Diam, Saudara, diam! Saya usulkan supaya pendapat Saudara dhéré ini tidak diperdebatkan saja!” “Mupakaaat!” “Tidak mupakaaaaaat!” “Mupakaaaaaaaaat!” “Diam! Kalau saudara-saudara tidak diam, rapat saya sekores! Diam, diaaaaam!” Suwé-suwé pitik ya banjur padha meneng. Mung isih ana sing anguk-anguk kepéngin weruh rupané dhéré sing panemuné aèng mau. Nanging dhéré mau wis lunga. Wusanané saraséhan banjur énggal-énggal gawé résolusi:
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 21 Sawisé ngrungokaké ............ Sawisé nimbang ............ Netepaké bilih: 1. jago ora kena wayuh, 2. babon ora kena wayuh, 3. jago kena megat, 4. babon kena megat. Résolusi kuwi bakalé arep dikirimaké marang sakabèhing lurah ing Parimas lan ing mancadésa lan marang sakabèhing pakumpulan pitik ing saindenging jagat. Uga marang WADH (World Association of Democratic Hens utawa: Sarikat Babon Dhémokratis ing saindenging Jagat). Ananging wis adaté ana ing jagat pitik: résolusi tetep résolusi. Tegesé ora ana kasilé apa-apa. Saprana-sapréné sing akèh-akèh jago ya isih padha wayuh. Sing diwayuh, ya isih padha gelem. Karo manèh jenengé wis mari “diwayuh”, jenengé, “diperlindungi.” Cangkrama ana ing pategalan lan pista andum-slamet ana ing sangisoré wit nagasari kena diarani nyenengaké banget. Sajaké bisa ngraketaké olèhé seduluran tumrap pitik ing Parimas karo pitik mancadésa. Pancèné dongèng Babon Mardika iki wis rampung. Nanging banjur ana candhaké, amarga ing Parimas isih ana lelakon sing kudu dicaritakaké. Mbokmanawa waé ana paédahé. Ing Parimas kuwi ana babon jenengé Blorok. Pancèné mono rupané ya rada ayu, nanging ora disenengi déning tangga teparo, jalaran dhiri banget. Yèn ora diundang Bendara Radèn Ayu ora gelem. Mangka ana sing ngerti yèn pancèné sebutané mung Mbok Mas Ayu. Yèn sebutané bojoné dikurangi sethithik waé ya ora trima. Wis tau ana pitik nggolèki omahé, takon marang Blorok: Apa kéné iki omahé Radèn Mas Gombèldawa? Wangsulané: Dudu, dudu omahé Radèn Mas Gombèldawa, nanging dalemé Radèn Mas Arya Gombèldawa Mangsuli mangkono kuwi karo muring-muring. Mulané ora disenengi sapadha-padhaning pitik. Dalah bojoné ya rada disingkiri pitik, amarga kumalungkung banget. Yèn ngumuk-umukaké kapinterané utawa kasugihané utawa ngumuk-umukaké olèhé tansah dikédani babon, ora uwis-uwis. Mangka kapinterané lumrah waé. Mung yèn golèk dhuwit mula pinter banget! Bab olèhé sok dikédani babon kuwi ya ana beneré, amarga akèh-akèhing babon ya ana sing seneng karo jago jènggèr wilah gombèl dawa. Ésuk-ésuk Blorok kedhayohan adhiné sing jenengé Ireng. Olèhé teka karo mrebes mili. Ngandhakaké yèn bojoné mentas rabi manèh olèh pitik kidul bulak. “Aku arep minggat waé, Mbakyu, ora betah ngrasakaké wirang!” “Kuwi salahmu dhéwé, Dhi! Kowé rak wis kerep takkandhani ta. Babon kuwi aja kemproh. Awak kuwi kudu dijaga sing becik. Kowé kuwi angger tangi turu terus cèkèr-cèkèr waé. Yèn aku rak ora. Tangi turu kekablak dhisik, perluné gurem utawa tuma bèn ilang. Sing isih kèri takdhidhis. Yèn uwis, wuluku 'njur tak elus nganti alus banget. Banjur golèk jamu singset. Mulané sanadyan kacèk satetesan, kowé karo aku 'ki kétok enom aku. Kejaba kuwi aku iki saben dina isih sinau. Sing taksinau apa waé sing dadi kasenengané kangmasmu, kayata politik, ékonomi. Saya èkonomi, tegesé golèk dhuwit, kuwi kangmasmu dhemen banget. Dhasar olèhé seneng politik kuwi sabeneré ya mung minangka marganinq ékonomi, lan manèh gampang golèk pangkat. Nanging iki aja kokandhakaké sapa-sapa, hlo! Hla kuwi kabèh sabisa-bisa taksinau. Carané gampang. Yèn kangmasmu omong-omongan karo kancané politik, aku mèlu ngrungokaké. Apa kandhané takgatèkaké banget. Suwé-suwé aku rada ngerti. Yèn kangmasmu
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 22 omong-omongan manèh karo kanca-kancané, aku bisa nyambungi utawa urunurun rembug. Dadi aku iki ora pati keponthal-ponthal karo kangmasmu kuwi. Wah, kangmasmu kuwi kapinterané nggegirisi temenan! Mbokmanawa waé jago sa-Parimas ora ana sing madhani. Pitik gagah, bagus, pinter! Mulané ya akèh sing kédanan. Biyèn sing arep ngepèk mantu akèh banget. Hla wong pitik sajagat rat kok arep ngepèk mantu kabèh! Ananging sing dipilih aku! Mangka nèk karo aku, kangmasmu kuwi manutaaaan banget. Takkon apa waé gelem ...... “ “Anu, Mbakyu, aku ..............” “Temenan kuwi, manutan banget. Mangka babon utawa dhéré sing kédanan karo kangmasmu kuwi saiki isih akèh banget. Hla nanging kangmasmu kuwi sing ditresnani mung Yèn uwis, wuluku ‘njur takelus nganti alus banget. aku. Dadi sing padha kédanan kuwi ya mesakaké! Nèk mulih saka kantor, kangmasmu kuwi kerep kandha: Wah, dhiajeng, aku iki dikédani pitik manèh, hlo! Tur aku iki ora apa-apa. Nanging ya kuwi, mbokmanawa weruh rupaku 'njur kepéncut. Aku meneng waé. Mbok ayua kaya ngapa ta, nèk karo dhiajeng mesthi kalahé! Ngono kuwi kandhané kangmasmu. Aku olèh kangmasmu kuwi prasasat munggah swarga temenan. Yèn wayanga, kangmasmu kuwi Prabu Rama, aku iki Dèwi Sinta. Dadi pangantèn jaka lara, terus padha setyané. Rama kuwi bojoné mung Dèwi Sinta thok. Hla kangmasmu kuwi ......” “Ya wis ta ya, Mbakyu, aku tak mulih.” “Mengko dhisik ta! Wong lagi dikandhani kok! Dadi anu, ya, babon kuwi kudu resikan, awaké kudu singset, kudu bisa urun rembug karo jago. Ya wis ta, cekaké ya kaya aku iki. Hlo, gilo, emèken, awakku rak singset ........ Elo, priyé ta? Dikon ngemèk kok malah mlayu! Reng, Ireng! O, ya wis karepmu! Diwayuh ya karepmu, ora diwayuh ya karepmu!” Ireng mula wis mlayu nginthar. Ora betah diumuki mbakyuné. Lagi susahsusah arep sambat, jebul diumuki kaya mangkono! Kocapa lakuné Ireng kelunta-lunta. Wusana tekan ing sawijining padhukuhan. Sarèhné wis surup surya, Ireng banjur golèk panginepan. Ing kono weruh babon isih nonoman lungguh ana ing plataran. Ireng nembung arep nginep. “O, hla mbok iya. Ayo ta mlebu ngomah. Kowé 'ki pitik ngendi, mbakyu, lan jenengmu sapa?”
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 23 “Aku iki pitik lor kana, Dhi, jenengku Mbokné Trondhol. (Embuh apa sababé Ireng ora mblakakaké jenengé. Nanging goroh ya ora, amarga bojoné yèn ngundang mula: Mbokné Trondhol) Iki mau aku saba banjur keblasuk-blasuk. Hla balik Si Adhi sapa?” “Jenengku Putih. Olèhku manggon ana ing kéné kuwi durung suwé, ya mung saploké dadi mantèn, kira-kira ana selapan dina. Banjur diséwakaké omah iki.” “O, dadi Si Adhi 'ki mantèn anyar ta! Mulané kerikané isih kétok.” “Iya, Mbakyu. Nanging ya kuwi, mantèn anyar ora disandhing bojo.” “Hlo, kepriyé ta?” “Hla bojoku kuwi gawéané akèh banget. Mangka olèhé nyambut gawé adoh. Mulané yèn mulih, sepasar kuwi akèh-akèhé mung sewengi rong wengi, yèn kebeneran mbokmanawa mengko iki mulih.” “O ya sukur ta, Dhi. Ya wis ta, Dhi, yèn kepareng aku tak mapan turu dhisik. Awakku sayah banget.” “Elo, apa ora mangan dhisik?” “Wis, nuwun, Dhi, aku wis selak ngantuk.” “O ya wis ta. Gilo, paturoné kéné, ana ing senthong wétan. Wis ja, Mbakyu, kepénakna. Aku arep ngadhang Adhimu.” Ireng mapan turu, nanging ora bisa-bisa turu. Ora suwé krungu swarané Putih karo swaraning jago. Olèhé omong bisik-bisik. Nanging Ireng meksa rada cetha krunguné. “.......... jenengé Mbokné Trondhol. Sajaké kok lagi nandhang sungkawa. Mbokmanawa saiki wis turu.” “Ya wis bèn yèn wis turu ........ ” Krungu swarané jago, atiné Ireng mak dheg! Swarané kok mèmper ........ Ah, mesthiné ya dudu ta nèk ............. Ireng tangi, mundhuk-mundhuk nginjen saselaning lawang .......... Adhuh, mbakyuku sing singset awaké! Jebul bojomu dhéwé ya duwé bojo enom! Sing lungguhan ana ing jogan karo Putih kuwi mula ora ana manèh kejaba Radèn Mas Arya Gombèldawa. ZULFULUS Zulfulus Saffachuldima' Gelar Maharajaléla Rudirabrata kuwi panggedhé tinggi, pangkaté bekel. Sarèhné dadi panggedhé mulané bayaré akèh. Nanging sanadyan mangkono, Zulfulus kuwi gemi banget. Malah tinggi sing ora seneng, olèhé ngarani cethil. Olèhé gemi mau jalaran sanggané akèh. Ora ngemungaké anak bojoné, ananging kulagotrané ya padha diingoni. Mesthi waé ragadé akèh. Mulané kepeksa gemi. Omahé ana ing rengataninq kayu sangisoring kasur. Déné kasur mau tumumpang ana ing ambèn kanthil. Mula ambèn kanthil mau kena diarani nagarané Zulfulus. Amarga wis akèh pangalamané, Zulfulus mau ora gelem manggon ana ing kasur. Ya bener kasur kuwi empuk, nanging kala-kala sok diepé, digeblogi, dipétani. Temahané tinggi sing ana ing kono akèh sing kecekel déning manungsa. Yèn tuma kecekel manungsa, isih lumayan. Sanadyan mati, nanging matiné meksa digigit, kadhang-kadhang malah diulu. Dadi kena diarani gugur ing médhan kahurmatan. Balik tinggi. yèn kecekel manungsa mung dipithes, begja-begjané getihé mung diambu. Mulané Zulfulus olèhé milih omah
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 24 ana ing rengataning kayu. Rengatan mau jero tur ciyut. Dadi yèn kadhang-kala ana “pembersihan”, akèh slameté. Sarèhné Zulfulus mau dadi panggedhé, dadi panggawéané ya akèh banget. Sing nindakaké panggawéan sing akèh banget mau punggawané sing cacahé ya akèh banget. Zulfulus mung saderma mréntah lan tahu beresnya. Mung panggawéan warna siji sing ditindakaké dhéwé déning Zulfulus, yaiku urusan sesambunganing ambèn kanthil karo ambèn sakiwatengené. Mula bukané ana sesambungan karo ambèn sakiwatengening kono kuwi mangkéné. Ki Lurah Rektarupa, ya kuwi panggedhé ambèn kanthil sing dhuwur dhéwé, kuwi wis tau lara lesu. Sanadyan olèhé ngombé getihé manungsa sing turu ana ing ambèn kanthil kono nganti wareg, nanging awaké isih krasa lesu waé. Wusana para dhokter sing dikon mriksa awaké padha kandha yèn Rektarupa kuwi kekurangan vitamine warna-warna. Jalarané, amarga manungsa sing turu ing ambèn kanthil kuwi pancèn kekurangan vitamine, dadi getihé ya ora pati sampurna. Coba ta delengen, tinggi ing ambèn kanthil kuwi racak-racak rupané rak ora pati seger, iya apa ora? Yèn Ki Lurah kepéngin waras, kudu ngombé getihé manungsa saliyané sing dadi lengganan. Rektarupa banjur ngundang para bekel, diajak rembugan olèhé arep golèk akal supaya bisa ngombé getih manungsa saliyané getihé sing wis dadi lengganan. Ing kono Zulfulus ngusulaké supaya dianakaké sesambungan karo ambèn sing ana ing lor, wétan, kidul, lan kulon. Olèhé ngarani ambèn mancapat. Mbokmanawa waé manungsa sing turu ana ing kono vitamine-né pepak. Yèn salah sijining vitamine ora ana ing lor, mbokmanawa ana ing wétan, yèn ora ana ing wétan, mbokmanawa ana ing kidul. Mangkono sapituruté. Cekaké Ki Lurah kudu medhayoh mrana, perlu ngombé getih anyar. Malah ora mung Ki Lurah waé, panggedhé liya-liyané ya kudu mèlu, bèn padha waras awaké. Dadi olèhé nyambut gawé bisa maju. Cekaking carita, Zulfulus diwènèhi purbawisésa enggoné arep nganakaké sesambungan karo ambèn mancapat utawa “mancatalpa”. Zulfulus 'ki mula pinter banget! Hla wong ngarani “peturon manca” waé kok ya “mancatalpa”! Zulfulus banjur ngundang Coro, ditari apa gelem ditunggangi menyang ambèn sakiwa-tengené kanthil kono. Gelem anggeré diopahi satus. Ngétan satus, ngidul satus, ngulon satus, ngalor satus. “Wah, hla kok akèh temen! Mbok ya aja semono!” “Kuwi wis harga mati, ora kena dienyang.” “Yèn kowé dienggo lengganan kepriyé?” “Yèn lengganan suda sepuluh persèn.” “Dadi sangang puluh. Saben tinggi sangang puluh. Hla yèn tinggi sing isih bayi pira?” “Telung puluh.” “Wah, jatuh Kanthilnagara!” “Hlo, kepriyé ta, kok jatuh?”
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 25 “Amarga sing mbayari nagara. Yèn aku sakanca lelungan kuwi sing mbayari ragadé nagara.” “Yèn mangkono, hla kok nganggo kopikir barang? Hla wong kowé dhéwé ora cucul waé kok nganggo mikir tarip. Weruhmu rak mung lelungan nunggang Coro. Mengko saben habis bulan rékening takwènèhaké kas nagara. Dadi kowé dhéwé ora susah ngurus bab opahku. Hla wong nagara waé kok dirembug! Anggeré kowé dhéwé wis kepénak rak uwis!” “Ya wis ta, ayo, aku géndhongen. Aja nganti kelayatan! Énggal-énggal mabura menyang ambèn lor.” Bareng Zulfulus wis ngethapel ana ing gegeré, Coro banjur mabur. Ora let suwé wis tekan ing ambèn lor.” Ing kono Zulfulus énggal-énggal nemoni lurah tinggi. “Ki Lurah, aku iki utusan saka ing ambèn kanthil kidul kono. Jenengku Bagénda Zulfulus Saffachuldima' Gelar Maharajaléla Rudirabrata. Mungguh tekaku mréné kuwi, sepisan: ngaturaké salam taklimé lurahku marang Ki Lurah, kapindhoné: yèn dadi atimu, aku arep rembugan bab kasangsaraning tinggi saindenging jagat.” “Sangsara kepriyé, Ki Sanak?” “Mangkéné, Ki Lurah, miturut kawruh kadhokteran, tinggi kuwi butuh vitamine warna-warna. Mungguh vitamine mau anané ana ing getihing manungsa. Ananging ing jaman saiki iki, miturut statistiek, manungsa iku mèh ora ana sing pepak vitamine-né. Ana sing ora duwé vitamine A, ana sing ora duwé vitamine B, ana sing ora duwé vitamine C, mangkono sapituruté. Dadi ya ana sing ora duwé vitamine X, Y, Z barang.” “É, dadi vitamine ‘ki nganti Z barang ta? Aku iki Pamong Praja, dadi bab ngèlmu kadhokteran ora patia mudheng.” “Aku dhéwé ya dudu dhokter, nanging seneng maca buku kadhokteran, apa manèh sing ana gambaré sing lucu-lucu kaé. Kejaba kuwi, miturut nalar sing séhat, ing ngendi ana A, ing kono kudu ana Z! Iya apa ora? Dadi yèn ana vitamine A, ya kudu ana vitamine Z.” “Wah, pinter temenan Ki Sanak Dulbulus 'ki!” “Aja Bulus, ta! Fulus.”' “O, iya, Pelus!” Zulfulus gèdhèg-gèdhèg. Batiné: Ki Lurah ki ndésa banget! Sajaké ora ngerti basa manca sethithik-sethithika. Mung muni Fulus waé ora bisa. Suprandéné bisa dadi lurah! “Ya wis, mula jenengku Pelus. Dadi cekaké, tinggi ing saindenging jagat kuwi padha kekurangan vitamine. Mulané awaké padha ora pati waras. Coba, kowé dhéwé rak ya sok ngelu, ta? Yèn kesuwèn kanginan rak ya sok mangsuk angin ta?” “Hlo kok iya!” “Hla kuwi amarga kekurangan sawenèhing vitamine.” “Wah, banjur kepriyé iki akalé olèh vitamine?” “Mangkéné, yèn Ki Lurah kepéngin séhat, kala-kala kudu salin ombèn. Manungsa sing turu ana ing kéné kuwi mbokmanawa ora duwé vitamine A utawa B. Malah vitamine C mbokmanawa ya ora duwé. Yèn manungsa sing turu ana ing ambènku kuwi vitamine-né pepak. Mulané kowé saanak bojo utawa manèh panggedhé-panggedhé ing kéné taksuruhi tekaa ing ambènku, perlu ngombé getihé manungsa kana.”
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 26 Zulfulus kuwi mula wis patut dadi duta, amarga pinter ing bab dhiplomasi. Mungguh tegesé dhiplomasi kuwi: wicara sing ora terang, ora cetha, ana jégalané. Wicara sing nuwuhaké pikiran ing atiné kéwan liya yèn sakabéhing tindak sing diusulaké iku nguntungaké kéwan liya mau, sanadyan ing sabeneré sing untung awaké dhéwé! Kuwi yèn dhiplomasi miturut sato kéwan. Yèn miturut manungsa béda. Jaréné. “Mengko dhisik ta, Ki Sanak. Yèn nyata manungsamu kuwi pepak vitaminené, hla kok awakmu dhéwé kuru?” “O, kepriyé ta Ki Lurah 'ki! Olèhku kuru iki rak saking kerepé olèhku pasa, saking bangeté olèhku prihatin. Mrihatinaké tinggi saindenging jagat. Bèn padha ketrima uripé.” “É, é, é, é, é! Luhur temenan budiné Bagénda Pelus iki! Ya ta, Ki Sanak, banget andadèkaké bungahing atiku, déné kowé gelem mikir bab kuwarasanku. Ananging yèn aku kokon ngombé getihé manungsamu, kowé sakanca ya kudu ngombé getihé manungsaku. Dadi padha-padha.” “Yèn pancèné, aku iki mung arep wèwèh, mung arep nindakaké kuwajibaning tumitah, tetulung marang sapadha-padhaning dumadi. Ananging yèn arep kowales, ya taktampani, amarga nampik sih kuwi ora ilok. Banjur bésuk apa, Ki Lurah, olèhmu arep teka ana ing ambènku?” Lurah ambèn lor banjur ngundangi bekelé, dijak rembugan. Kadadéaning rembug mangkéné: bab ijol ombèn kuwi beciké didadèkaké prajanjian waé. Ananging sarèhné tinggi padha tinggi kuwi kena diarani gentleman padha gentleman, mulané ora susah nganggo kontrak barang. Prajanjian mau asipat gentleman's agreement waé. Yèn saka ambèn lor ana tinggi sepuluh menyang ambèn kanthil, lan ing kono nginep sawengi, saka ambèn kanthil ya kudu ana tinggi sepuluh sing teka ana ing ambèn lor, olèhé nginep uga sawengi. Dadi aran padha-padha. Déné olèhé wiwit ijol ombèn, arep digolèkaké dina sing becik dhisik. Bésuk mènèhi kabar. Zulfulus bungah banget, banjur pamitan, arep nerusaké laku menyang ambèn wétan, kidul, kulon. Sarèhné terus nunggang Coro, mulané sawengi wis rampung olèhé rembugan karo mancatalpa. Sing rada angèl mung karo ambèn kulon. Jaré manungsa sing turu ana in kono kuwi lemu-lemu tur enom-enom. Kejaba pepak vitamine-né lan sedhep rasané getihé, dagingé yèn dicokot isih empuk. Mulané tinggi ing ambèn kulon kuwi kétoké ya lemu-lemu, guwayané sumringah. Ora kaya tinggi ing ambèn kanthil, guwayané ireng semu wungu. Mulané lurah ambèn kulon ya rada uthil. Kandhané, yèn tinggi ambèn kanthil sing menyang ambèn kulon sepuluh, tinggi ambèn kulon sing menyang ambèn kanthil kudu telung puluh. Zulfulus kagèt. Prasasat dicathut iki! Banjur nyang-nyangan. Dhiplomasi kuwi ora ana bédané karo dol tinuku ana ing pasar, nganggo nyang-nyangan barang. Ing wusana Zulfulus ngalah: yèn saka ambèn kanthil ana tinggi sepuluh, saka ambèn kulon tinggi rong puluh. Lurah lan para bekel ing ambèn kanthil rada gela. Yèn mangkono, prasasat kalah separo enggoné nindakaké dhiplomasi. Zulfulus akèh-akèh olèhé nerangaké. Sapisan: dhèwèké wis diwènèhi purbawisésa, dadi apa waé kena diputusi dhéwé. Kapindhoné: getih manungsa ambèn kulon kuwi mula nikmat banget. Yèn upamané didol ana ing pasar, regané mesthi tikel pindho utawa tikel telu karo getih manungsa ambèn kanthil. Zulfulus dhéwé wis ngicipi getih kulon, rasané ora béda karo ombèning Jawata. Pancèné mono Zulfulus arep madhahi getihé sethithik kanggo conto, ananging manungsané selak njingkat, banjur
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 27 ngolak-alik kasur. Tujuné Zulfulus énggal-énggal bisa ndhelik. Oraa rak tiwas temenan. Lurah lan para bekel banjur padha meneng waé. Kocapa, bareng Ki Lurah Rektarupa wis kelakon bisa ngombé getih ana ing ambèn lor, wétan, kidul, kulon, awaké banjur waras temenan. Apa manèh yèn mentas ngombé getih ana ing ambèn kulon, paribasané mbok dikon patigeni sepasar ya betah. Mula nyata manungsa ing ambèn kulon kuwi getihé nikmat banget. Sajaké mula pepak vitamine-né. Tinggi sing dadi panggedhé ya padha dililani menyang mancatalpa perlu golèk salin ombèn. Lakuné kabèh nunggang Coro. Dadi kepénak. Bareng padha weruh yèn para panggedhé gawené padha lelungan menyang mancatalpa, tinggi cilik-cilik banjur padha kepéngin. Nanging mung sethithik sing keturutan. Amarga tinggi cilik kuwi arep nunggang Coro, kudu mbayar dhéwé. Mangka menyang mulih satus wolung puluh. Hla sapa sing kuwat kejaba tinggi sing sugih-sugih, upamané waé tukang cathut. Jaré tinggi-tinggi sing dadi panggedhé kuwi yèn lelungan ya ana sing nyambi nyambi nyathut. Mangka nunggang Coro ora susah mbayar dhéwé. Sing mbayar kas Kanthilnagara. Sarèhné ora cucul dhéwé, mulané ya tansah wira-wiri ngalor ngidul, ngétan ngulon. Yèn ana tinggi cilik padha rasanan: “Mbok rada nggemèni ragad: dhuwit nagara kuwi anané rak saka pajeging rayat.”, wangsulané: “Olèhku padha wirawiri kuwi rak untuk kepentingan negara, minangka keperluaning praja; dadi sing wajib mbayar ya nagara. Panggedhé tinggi kuwi rak akèh banget panggawéané ta? Yèn kala-kala ora diombèni vitamine sing pepak, lan ora dililani plesir-plesir ana ing mancanagara, hla banjur kepriyé olèhé bisa nyambut gawé? Kang mangka yèn panggedhé-panggedhé ora bisa nyambut gawé, ora wurung Kanthilnagara mesthi jatuh, rusak! Hla yèn nagara rusak, sing kapitunan sapa? Rak ya rayat tinggi ta? Ngerti ora? Mulané tinggi cilik kuwi ora susah mèlu apaapa. Wis dililani mèlu ngombé barang kuwi rak wis pira-pira. Hla kok 'njur arep mèlu-mèlu plesir nunggang Coro!” Tinggi cilik rumangsa kalah pinter wicara, mulané ya banjur padha meneng waé. Sanadyana bisa menang wicara pisan, dhébat karo tinggi gedhé-gedhé kuwi wis mesthi tanpa kasil. Yèn kojur, olèhé dadi kuli harian bisa dipocot pisan! Ana tinggi cilik, bojoné laranen. Arep ditunggangaké Coro supaya bisa golèk vitamine ing mancatalpa, dhuwité kurang. Wusana metu kakendelané. Kurangé dhuwit dijupukaké saka kantor, akèhé patang puluh. Konangan, banjur diukum. Dikunjara sesasi. Olèhé dadi juru tulis dipocot tidak dengan hormat. Uripé tinggi cilik kuwi biyèn mula kena diarani ora kepénak, nanging saploké ana sesambungan karo mancatalpa, uripé saya rekasa. Jalarané mangkéné: miturut aturan ambèn kanthil, tinggi kuwi olèhé kena wiwit ngombé yèn wis tengah wengi. Manungsa lagi kepénak-kepénaké olèhé turu. Tinggi banjur padha dikon urut kacang. Olehé ngombé mbaka siji, perluné manungsané bèn ora pati krasa yèn dicokot. Yèn olèhé padha ngombé bebarengan, saking akéhé sing nyokot, manungsané sok nglilir, banjur ngoyak-oyak. Mulané kudu urut kacang, olèhé nyokot genténan, tur kudu saenggon, akeh-akèhé rong enggon. Perluné yèn nganti krasa, manungsané ngira yèn, sing nyokot mau mung tinggi siji utawa loro. Sing ngombé dhisik Ki Lurah Rektarupa. Yèn wis wareg, banjur bojoné, banjur anaké. Yèn kalurahan wis ngombé kabèh, banjur para bekel sakulawargané, banjur para prabot sapituruté. Urut-urutan miturut pangkat. Saking akèhé para panggedhé lan kulawargané, mangka manungsa sing turu ana ing ambèn kanthil kuwi akèh-akèhé mung loro, nyengkané banget telu, ya
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 28 kuwi yèn anaké rèwèl njaluk diéloni, mulané tinggi cilik kala-kala ing wayah bangun lagi bisa wiwit ngombé. Durung kumanan kabèh, manungsané sok wis tangi. Sing durung kumanan kepeksa pasa. Sarèhné tinggi cilik kuwi uripé rekasa, mulané dhemen tulung-tinulung. Sing saiki durung uman, besuké didèkèkaké ana ing ngarep, tegesé: tumuli ana ing buriné panggedhé sing cilik dhéwé. Perluné bisané uman. Kocapa yèn pinuju ana dhayoh saka mancatalpa, tinggi cilik ora ana sing kumanan babar pisan. Amarga dhayoh saka mancatalpa kuwi ana sing dremba-dremba. Tur dikon urut kacang sok ana sing ora gelem. Ana dhayoh kok dirèh! Mulané manungsané kerep nglilir. Malah wis tau manungsané kagèt, banjur nggeblogi kasur ngiwa nengen. Tujuné olèhé latihan mlayu karo ndhelik wis peng-pengan. Ajaa rak akèh sing tiwas. Wis ana lelakon kaya mangkono, dhayohé meksa kurang ngati-ati. Olèhé nyokoti manungsané sakarep-karepé, hla saking judhegé, manungsané sok ngalih panggonan. Wusana tinggi cilik ora bisa ngombé apa-apa. Mulané awaké saya kuru-kuru. Mangka olèhé dikon mbayar pajeg ajeg! Ora ana sudané. Malah kepara ana undhaké. Ana manèh sing dadi mangkelé tinggi cilik. Yaiku tandang tanduké tinggi pamong tamu. Yèn karo kancané dhéwé wis tanpa tatanan babar pisan, tanpa tata krama sethithiksethithika. Nanging yèn ngladèni dhayoh saka mancatalpa, wah, olèhé mundhukmundhuk! Dhasar wis tinakdhir mbrangkang, karepé mundhuk-mundhuk, dadi wetengé nganti késod ana ing lemah! Tinggi cilik sing rada kepénak uripé mung sing kapinujon duwé sedulur tinggi gedhé. Kaya upamané sedulur-seduluré Zulfulus. Uripé kena diarani kepénak. Yèn Zulfulus lelungan nunggang Coro, ora mung anak bojoné, nanging sanadyan gotrané sing ora dadi apa-apa ya sok dikon mèlu kabèh. Déné sing mbayari ragadé ya nagara. Yèn ditakoni, kena ngapa dudu lurah, dudu bekel, dudu prabot, yèn nunggang Coro sing mbayari kok nagara, wangsulané: “Amarga nindakaké ayahaning praja! Wruhanamu, ya, tinggi bodho, yèn anakku mèlu nunggang Coro tanpa mbayar dhéwé kuwi, sababé, amarga duwé tugas kewajiban untuk negara kita yang tercinta. Delengen layangé kekancingan, yèn ora ngandel. Anakku kuwi sajeroné lelungan menyang mancatalpa rak takdadèkaké sèkretarisku, hla bojoku takdadèkaké verpleegster-ku. Keponakanku kaé, sing siji takdadèkaké jurabasa, sing siji takdadèkaké juru tik, sijiné takdadèkaké palaku. Yèn manungsa olèhé ngarani: koerier! Kowé rak ya ngerti dhéwé ta, yèn urusanku ing mancatalpa kuwi akèh banget. Mulané aku ya mbutuhaké kanca akèh. Yèn diladèni tinggi liya, olèhku nyambut gawé ora pati kepénak, mulané sing takkon mèlu kulawarga utawa gotraku dhéwé. Ananging kabèh mau sungguh sungguh untuk kepentingan negara. Ngerti kowé?” Zulfulus kuwi yèn omong mula pinter banget, mulané ya dilumuhi déning tinggi saambèn kanthil. Nanging suwé-suwé Ki Lurah Rektarupa bola-bali tampa layang budheg, ngandhakaké yèn Zulfulus iku kebangeten banget olèhé ngrugèkaké nagara. Yèn Zulfulus ora diélikaké, bisa uga tinggi cilik-cilik padha ngraman. Rektarupa banjur ngundangi para bekel. Bareng wis tata lungguh, Rektarupa banjur kandha yèn dhuwit nagara mung kèri sethithik. Mulané para panggedhé kudu padha mèlu nggemèni. Bésuk manèh saliyané tinggi kang nglakokaké ayahaning praja, ora ana kang kena nunggang Coro tanpa mbayar dhéwé. Miturut palapuran, sok ana pegawé tinggi sing ngajak anak-bojoné utawa gotrané menyang mancatalpa nunggang Coro tanpa mbayar. Dadi rékeningé saka Coro saben sasi mundhak akèh banget.
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 29 Zulfulus krasa yèn sing dituju kuwi awaké, mulané banjur muring-muring. “Wis ta, terus terang waé. Sing kokarepaké kuwi rak aku ta? Pancèn ya bener aku sok ngajak anak bojo. Ananging apa mung aku dhéwé sing mangkono kuwi? Hla kuwi, Ki Bekel Rudirapati kuwi, dhèk anu kaé bojoné ya dicangking menyang mancatalpa, ya tanpa mbayar. Mangka ana ing kana banjur plesir menyang ngendi-endi. Angger toko dileboni. Ki Bekel Rudirasmara samono uga. Malah dhèk arep nyekolahaké anaké ana ing ambèn kulon kaé, kabèh dijak nunggang Coro tanpa mbayar. Hla Ki Bekel Rudiramangsa kuwi kepriyé? Anak bojoné ya wis tau dijak nunggang Coro tanpa mbayar. Mangka ana ing mancatalpa anaké ugal-ugalan. Wis diélikaké nyokot manungsa, jalaran olèhé turu durung kepati, meksa nyokot. Bareng manungsané nglilir, tinggi ing ambèn kono ana sing kepithes. Wusana sing diuring-uring aku. Aku kepeksa njaluk ngapura lan mènèhi karugian marang sanak seduluré sing kepithes. Kejaba kuwi, yèn aku ngajak anak bojo, meksa nganggo tata gelar. Bojoku takwènèhi beslit dadi verpleegster-ku, anakku takwènèhi beslit dadi sékretarisku. Dadi yèn nunggang Coro dibayari nagara kuwi, resminé rak wis sah.” Sasuwéné Zulfulus muring-muring kuwi para bekel liya-liyané padha pringisan, amarga rumangsa kewiyak wadiné. Ana sing wani mangsuli: “Bener, nanging yèn aku rak mung ngajak bojo, balik kowé, tinggi sagotra kogawa kabèh!” Zulfulus saya nepsu. Yèn cara wayangé: jaja bang mawinga-winga, nétra andik angatirah, kumedut padoning lathi. Banjur muni-muni. Olèhé muni-muni ora béda karo Prabu Baladéwa yèn lagi muring-muring, mung basané waé nganggo basa manca barang, perluné bisa misuh-misuh, sing dipisuhi ora ngerti. Tur ngiras ngumukaké yèn ngerti basa manca. Yèn pepisuhé sing kebangeten olèhé kasar diilangi, lan dicaraJawakaké, tembungé Zulfulus mau mangkéné: “Drohun belis laknat! Sing duwé akal nganakaké sesambungan karo mancatalpa kuwi sapa, hè? Rak dudu kowé ta! Rak aku ta! Saiki kowé wani-wani ngala-ala aku! Mangka kowé dhéwé ya nglakoni!” Sikilé pirang-pirang digedrug-gedrugaké. Tujuné ambèné pengkuh. Oraa, mbokmanawa rak obah! Para bekel padha kucem. Tumungkul ora wani ngingetaké Zulfulus. Bareng krasa yèn dièringi kanca, Zulfulus saya kendel, olèhé muni-muni saya ora karukaruwan. “Kowé apa durung ngerti aku iki sapa, hè? Aku iki Bagénda Zulfulus Saffachuldima' Gelar Maharajaléla Rudirabrata sing wis kondhang kaonangonang. Aku iki tinggi sing wis misuwur ing saindenging jagat raya ...........” Bareng olèhé muni-muni ora uwis-uwis, Rudirasmara krasa isin, wusana banjur ngadeg karo mangsuli: “Ih! Mbuh ora idhep! Aja kakéhan crèwèt! Imbang-imbang yèn padhaa! Ayo krubuten aku!” Wah, olèhé omong antawacanané niru wayang uwong gagahan cara Yogya, mulané ya ngegèt-gèti. lha Nganggo giro barang. Zulfulus gragapan. Dalah Nyi Lurah sing pinuju lagi teturon ana ing buri ya kagèt, banjur mlayu menyang ngarepan, kuwatir yèn bojoné dikrubut déning bekel. Ki Lurah Rektarupa nyelani: “Sarèh-sarèh kembang borèh! Aja padha kerengan !”
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 30 Nyi Lurah mak plong atiné. Jebulané bojoné mung misah bekel padu. Nyi Lurah banjur kèlingan Bathara Narada ing Langen Wanara nalika misah Anoman karo Triyangga. “Wis, wis, sedulur, olèhé rembugan dipedhot saméné waé dhisik. Bésuk yèn wis padha lerem enggoné muring-muring, dibacutaké. Saiki padha muliha.” Para bekel padha mulih sowang-sowang. Tujuné sowang-sowang, yèn oraa mesthi padha cokot-cokotan ana ing dalan. Satekané ing omah, Zulfulus nglumpukaké gotrané, dikon tata-tata. “Sésuk bengi kowé arep takangkataké kabèh menyang ambèn kulon. Rajabranamu gawanen kabèh. Sing ora kena digawa, bésuk bèn dilélangaké si Akil (Akil kuwi mindhoané Zulfulus sing ora tunggal saomah). Ana ing ambèn kanthil kéné aku ora krasan. Sapisan kurang vitamine, kapindhoné olèhku nglabuhi nagara ora dianggep déning Ki Lurah.” Cekaking carita, Zulfulus sakulawarga lan gotrané banjur ngalih menyang ambèn kulon. Miturut kabar saka persbureau Anéka, ana ing kana uripé kepénak banget. Ora kekurangan vitamine, tur kajèn kèringan. Kocapa kang kari ana ing Kanthilnagara. Uripé saya sangsara. Akèh kang padha mati kaliren. Tinggi-tinggi sing diandel déning nagara dikon nukokaké pangan utawa butuh liya-liyané akèh sing padha ngapusi. Olèhé ngapusi nagara utawa ngapusi rayat ora mung éwon utawa leksan, malah nganti yutan barang. Éwadénê sepréné isih padha slamet, durung dilikwidir. BAGAWAN TÉGA-ING-RAT Dhèk biyèn ana alas gedhé banget. Saka kikis wétan tekan kikis kulon kirakira lakon sepasar, saka kikis kidul tekan kikis lor samono uga, malah kepara luwih. Ing sisih kulon lan sisih wétan sing dadi tapel watesé kali bengawan, ing sisih kidul segara, ing sisih lor pagunungan sing jurangé jero-jero. Alas mau akèh banget pategalané. Mulané jenengé Tegal Pangangen Angen. Sing ngenggoni alas mau kéwan tracak loro, yaiku banthèng, menjangan, kidang, lan wedhus. Sing akèh dhéwé wedhusé. Ana yèn mung rong èwu. Banjur kidang, kira-kira telung atusan. Banjur menjangan, mbokmenawa ana satus. Sing sethithik dhéwé banthèngé. Cacahé mung ana telung puluhan. Ananging sanadyan mung sethithik cacahé, sarèhné gedhé lan rosa dhéwé, mangka ya kendel lan pinter dhéwé, mulané saben-saben ana pilihan lurah, sing dipilih déning sakabèhing kéwan ing Tegal Pangangen Angen mau mesthi banthèng. Ing kalaning lelakon sing takcaritakaké iki, sing dadi lurah jenengé Ki Tulus. Olèhé mréntah ana ing Tegal Pangangen Angen adil banget, mulané ditresnani déning sakabéhing kéwan. Kocapa, ana ing èrèng-èrènging gunung cedhak kikis lor, ana patapan, jenengé Wukir Rinengga. Sing tapa ana ing kono wedhus bérok, jenengé Bagawan Téga-ing-Rat, yèn pinuju ora muja semadi utawa ngeningaké cipta, Sang Bagawan mau gawéné mlaku-mlaku karo mriksa olèhé padha nyambut gawé para cantrik lan para éndhang. Saking jembaré pekarangané lan
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 31 pategalané, mula olèhé ngingu cantrik lan éndhang ya rada akèh. Mulané sanadyan wedhus tapa, Bagawan Téga-ing-Rat kuwi klebu kéwan sing uripé mukti dhéwé. Panganan apa waé sing dadi karemaning wedhus ana. Kejaba kuwi, apa waé sing kepénak tumrap ing panca indriya, ing patapan wis cumepak. Sing ngladèni éndhang, cèthi, para nyai, manggung, lan ketanggung. Mulané muktiné Sang Bagawan ya wis ora ketanggungan. Ora béda karo muktiné raja Turki utawa raja Prancis ing jaman biyèn. Wis tau ana wedhus nonoman takon marang Sang Bagawan, kena ngapa yèn nyata wedhus tapa temenan, uripé kok luwih saka mukti ngono. Awaké nganti lemu banget wangsulané Sang Bagawan: “O, kowé kuwi cempé wingi soré! Yèn oraa, mesthiné rak ngerti yèn lairing urip kuwi ora magepokan karo batin. Apa kowé durung tau krungu caritané Gagang Aking karo Bubuksah? Durung? Yèn durung takcaritakaké. Ngono ya: Ing jaman kuna kuwi ana sedulur kakang adhi. Sing tuwa jenengé Gagang Aking, sing enom Bubuksah. Sedulur loro mau arep tapa ana ing alas. Sarèhné ora cocog kepriyé olèhé arep tapa, mulané banjur pepisahan. Gagang Aking olèhé tapa sarana ngurang-ngurangi: gelem mangan yèn krasa ngelih banget, gelem ngombé yèn krasa ngelak banget, gelem turu yèn krasa ngantuk banget. Yèn mangan, sing dipangan mung gegodhongan karo wowohan; yèn ngombé, sing diombé mung banyu tawa. Cekaké ngurang-ngurangi sakabèhé. Awaké nganti kuru banget. Mulané jenengé ya Gagang Aking. Adhiné tapané rada anèh. Mangan ngombé ora lèrèn-lèrèn. Sing dipangan apa waé sing kecandhak: manuk, cèlèng, kidang, lan liya-liyaning sato kéwan. Malah yèn bisa nyekel manungsa, ya dipangan. Wowohan ora ditampik. Cekaké apa waé sing kena dipangan, dipangan. Déné yèn ngombé, kejaba banyu tawa, ya brem lan tuwak. Yèn ngombé nganti mendem. Banjur turu nglempus sadina sawengi. Awaké nganti lemu banget, ya ora béda karo aku iki. Mulané jenengé Bubuksah, tegesé hawa nepsu mangan. Kocapa ing Suralaya, Bathara Indra arep nyoba tulusing atiné sedulur loro mau. Banjur utusan Bathara Kalawijaya, ndikakaké malih macan lan nari marang Gagang Aking lan Bubuksah apa gelem dipangan. Bathara Kalawijaya banjur tumurun ing marcapada, malih macan. Marani Gagang Aking. “Gagang Aking, aku iki ngelih banget. Kowé apa gelem takpangan?” “Aku iki lung-lit ngéné kok arep kopangan. Mbok coba menyanga enggoné adhiku Si Bubuksah. Kuwi awaké lemu tur isih enom. Yèn dipangan mesthiné énak banget.” Macan banjur marani Bubuksah. “Bubuksah, aku iki ngelih banget. Kowé takpangan apa gelem?” “O, gelem waé, Kiyai. Nanging mengko dhisik ya, entènana sedhéla. Aku tak nutugaké olèhku mangan.” Sawisé mangan, Bubuksah banjur adus reresik awak. Bareng wis resik awaké, banjur marani macan. “Wis, Kiyai, aku panganen.” Macan banjur mblakakaké yèn awaké kuwi satemené waé utusané Bathara Indra, ndikakaké nyoba tulusing atiné Gagang Aking lan Bubuksah. Saiki nyata yèn sing tulus iku Bubuksah, lega-lila masrahaké pati uripé. Ya bener Gagang Aking kuwi wong tapa, nanging durung suci atiné, durung téga ninggal donya. Sedulur loro mau banjur digawa sowan Bathara Indra ing Suralaya. Bubuksah dililani nunggang ana ing geger, Gagang Aking mung kena géndholan buntut.
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 32 Dhawuhing Déwa, Bubuksah pinarengaké munggah swarga sing dhuwur dhéwé, Gagang Aking kalilan manggon ana ing swarga sing èndhèk dhéwé. Mangkono cekaking carita. “Aku iki kaya Bubuksah. Sanadyan olèhku tapa kuwi tumraping wedhus lumrah kena diarani anèh, malah sanadyan uripku kuwi kena diarani mukti pisan, ananging aku wis téga ninggal kadonyan, lega lila masrahaké pati uripku. Mung ana bédané sethithik tumrapé aku karo Bubuksah. Yèn Bubuksah isih nganggo munggah swarga barang. Yèn aku wis ora mreduli marang swarga. Sing takèsthi mung manunggaling Kawula kalawan Gusti. Malah saiki iki uga, satemené waé nyawaku kuwi wis jumbuh karo Gusti. Tumraping aku wis ora ana Kawula, ora ana Gusti, sing ana mung ‘Iku’. Ananging yèn aku mati, ya ing kono kuwi sampurnané enggonku manunggal kalawan Gusti.” Wedhus nonoman krungu kandhané Sang Bagawan mangkono mau banjur rumangsa isin banget. Njaluk pangapura, déné nganti ora ngandel marang Sang Bagawan. Tekan ngomah, wedhus mau ngandhakaké apa sing diandharaké déning Sang Bagawan. Sang Bagawan saya kondhang. Muridé saya akèh, punjungané ya saya akèh. Mulané banjur padha ngumbara tekan ing endi-endi. Kocapa ing alas Srigalabumi, panggonaning asu ajag. Ing kono ana paceklik. Akèh sato kéwan kang mati jalaran saka pageblug. Wusana asu ajag banget enggoné kekurangan pangan. Mulané banjur padha ngumbara tekan ing endiendi. Malah ana sing nganti nyabrang bengawan tapel watesing Tegal Pangangen Angen. Asu sèketan sing bisa slamet tekan Tegal Pangangen Angen mung ana salawé. Banjur padha golèk pangan. Sing katon dhisik dhéwé wedhus. Suwé-suwé mregoki kidang, banjur mregoki menjangan. Sarèhné kidang menjangan sok nglawan mulané yèn bisa milih, sing dipilih wedhus. Gampang patèn-patènané. Nanging yèn kepeksa amarga ngelih banget, apa waé ditempuh. Malah wis tau ana banthèng isih rada cilik, saba dhéwé misah karo kanca-kancané, kawruhan ing asu ajag, banjur dikrubut nganti tekan patiné. Saking mirisé, kéwan ing Tegal Pangangen Angen nganti ora bisa ngéstokaké apa dhawuhé Ki Lurah Tulus. Dhawuhé yaiku supaya sakabèhing kéwan nglumpuk dadi siji, banjur gawé pager sing pengkuh. Sing njaga mengko banthèng lan menjangan lanang sing gedhé-gedhé. Ananging saking jembaré Tegal Pangangen Angen, mangka ana ing dalan sok dibégal asu, mulané wedhus utawa kidang menjangan akèh sing ora wani mlaku marang omahé Ki Tulus. Wani-wani yèn diteraké banthèng loro utawa telu. Mulané sing bisa
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 33 ngumpul ana ing kalurahan mung sethithik. Cekaké uripé kéwan ana ing Tegal Pangangen Angen nalangsa banget. Sing rada kepénak mung sing cedhak Ki Tulus sabalané. Saking rosané lan kendelé, sanadyan asu ajag sing gedhé-gedhé yèn ora kepeksa ora waninempuh. Déné yèn meksa nempuh, Ki Tulus ora bakal atinggal glangganq colong playu! Ing patapan Wukir Rinengga uripé para cantrik, éndhang, cèthi sapituruté uga ora pati ngrekasa banget, amarga saking sugihé Bagawan Téga-ing-Rat, yèn kedhayohan asu ajag, bisa nyuguh panganan, sing enak-énak. Yèn wis wareg, asu ajag trima ora sida njaluk cantrik utawa éndhang. Malah yèn meksa arep mangan cantrik utawa éndhang, banjur diendemi brem karo tuwak. Banjur digotong menyang jaban patapan. Régol dikancing. Karepé para cantrik, asu sing mendem mau arep dipatèni pisan, nanging ora dililani déning Sang Bagawan. Ora becik matèni sapadha-padhaning urip. Mundhak ngalang-alangi manunggaling Kawula kalawan Gusti. Utawa manèh, anané asu ajag ana ing Tegal Pangangen Angen kuwi rak wis pinesthi déning Sang Hyang Acintya. Kanggo nyoba bebudèning para wedhus lan kanca-kancané. Asu ajag ya wis padha ngerti marang bebudéné Sang Bagawan, mulané banjur padha rembugan. Wosing rémbug mangkéné: Bagawan Tega-ing-Rat kuwi wedhus sing kajèn kèringan ing Tegal Pangangen Angen. Mangka sanadyan ngerti yèn asu ajag kuwi gawéné mangan bangsané wedhus, nanging Sang Bagawan katoné ora serik atiné. Malah ngandhani marang murid-muridé yèn asu ajag kuwi sapadha-padhaning tumitah, dadi ora kena diaru biru. Béda karo banthèng. Yèn banthèng, apa manèh si Tulus kaé, ora kendhat-kendhat olèhé ngandhani kanca-kancané yèn asu ajag kuwi mungsuh. Tur yèn kadhangkadhang dikrubut, mesthi nglawan. Wis tau ana asu ajag sing durung akèh pangalamané, weruh ana banthèng rada adoh karo kancané, banjur dikrubut. Ora ngerti yèn sing dikrubut mau si Tulus. Hla, asu ajag akèh sing tiwas. Kepénaké sing didadèkaké lurah kuwi Sang Bagawan waé, supaya saisining Tegal Pangangen Angen mari sujanan tumraping asu ajag. Yèn wis ora sujanan, gampang bedhog-bedhogané. Asu ajag banjur padha marani Sang Bagawan. Ditari dadi lurah. Wangsulané: “Aja dadi atimu, Ki Sanak, aku iki wis tuwa tur durung tau nyekel papréntahan. Kowé ngerti dhéwé yèn aku iki wedhus tapa. Sing takgolèki mung manunggaling Kawula kalawan Gusti. Yèn kowé takon aku, sapa sing patut dadi lurah ana ing kéné, ya kuwi lurahmu dhéwé, Ki Ageng Srigalanata. Sababé, yèn aku ora klèru, Wahyu Cakraningrat kuwi saiki wis ana ing lurahmu.” “O iya ta, Bagawan, yèn kowé ora gelem dadi lurah ya ora dadi apa. Nanging panjalukku, sato kéwan saisining Tegal Pangangen Angen kuwi kandhanana yèn bangsaku asu ajag kuwi ana ing kéné rak ora arep gawé ala, malah arep gawé becik. Wedhus lan kidang menjangan sing kadhang-kadhang takpatèni, kuwi rak amarga dosa. Apa iya kéwan ora dosa kok diukum pati! Kanca-kancamu kuwi kandhanana yèn sing dosa gedhé banget kuwi sabeneré waé Si Tulus. Jalaran, si Tulus kuwi tansah ngala-ala waé marang bangsaku. Yèn wataking satriya utawa wataking pandhita ratu kaya kowé kuwi, mesthiné ora bakal ngala-ala sapadha-padhaning dumadi. Rak ya ngono ta, Bagawan?” “Bener banget kandhamu kuwi! Mulané lurahmu énggal-énggal aturana jumeneng ana ing kéné.” Kocapa ing alas Sardulapada, panggonané macan kombang. Ing kono uga ana paceklik. Saking ngelihé, macan kombang banjur padha ngumbara menyang ngendi-endi. Nganti dilabuhi nyabrang bengawan tapel watesing Tegal
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 34 Pangangen Angen. Ing kono kang katon dhisik dhéwé asu ajag sing lagi padha sarapan wedhus. Macan kombang banjur padha mundhuk-mundhuk ngrundhuk asu ajag. Bareng wis rada cedhak, mencolot nubruk sing lagi énak-énak sarapan. Banjur padha kerah ramé banget. Asu ajag kelindhih ing yuda. Sing durung kebacut mati, padha mlayu nggolèki kancané. Wiwit dina iku, asu ajag terus perang nglawan macan kombang. Wedhus, kidang, lan menjangan padha kekes weruh perangé kéwan galak padha galak. Sing wani ndeleng saka kadohan mung banthèng. Ananging yèn olèhé perang campuh saya cedhak saka panggonan enggoné ndeleng, banthèng meksa sumingkir. Suwé-suwé asu ajag keseser. Sing isih urip kepeksa lunga saka ing Tegal Pangangen Angen. Sang Bagawan Téga-ing-Rat krungu yèn asu ajag kalah, atiné sedhih banget. Sababé, sanadyana kéwan galak, asu ajag kuwi wis tepung becik, mangka ya durung tau ngganggu gawé ana ing patapan. Satekané macan kombang, uripé wedhus, kidang, menjangan, lan banthèng saya ngrekasa, amarga macan kombang kuwi sanadyan dedeg pangadegé ora sepiraa, ananging karosané ngungkuli asu ajag. Mangka gamané ora mung siyung waé, cakaré ya landhep banget. Kejaba kuwi, mènèk wit-witan bisa, ngrundhuk pinter banget. Weruh-weruh yèn wis nyokot gulu utawa ngethapel ana ing punuk. Wedhus sakanca-kancané saya akèh sing mati dadi mangsané macan kombang. Malah banthèng ya wis ana sawatara kang kena dilimpé. Ki Tulus nganti judheg banget. Ing sawijining dina Ki Tulus nékad arep marani panggonané macan kombang. Sing dijak mung kanca papat. Liyané dikon tunggu omah. Karepé Ki Tulus, macan kombang arep ditantang pranq tandhing. Tekaning ngendon, jebul sepi. Macané mbokmanawa lagi padha saba utawa wis ngalih panggonan. Ora olèh gawé, ca, macané ora ana siji-sijia. Wis ayo, mulih waé. Awas, Ki Tulus! Ndhuwurmu kuwi apa? Wadhuh, kasèp! Punuké Ki Tulus wis dicengkerem macan kombang. Macan mau anjlog saka ing uwit. Ki Tulus njola. Lagi arep ngipataké sing ana ing punuk, geger, lambung, pupu, bokong, sirah wis diéncoki macan. Ki Tulus kepeksa gulung koming. Macan sing pinuju ketindhihan ya banjur uwal, nanging yèn wis mari ketindhihan, nubruk manèh. Ajaa ditulungi kancané, bokmanawa Ki Tulus tumekèng layon temenan. Saking akèhé lan jeroné tatuné, Ki Tulus banjur lara banget. Ana salapan dina ora bisa obah. Tujuné isih bisa mulih. Kocapa ing Wukir Rinengga, Bagawan Téga-ing-Rat wis ngerti yèn bakal diparani macan kombang, mulané régolé saben dina wis disadiyani panganan sing énak-énak. Perluné yèn macan teka, bèn mangan ana ing régol nganti sawaregé. Yèn wis wareg, sukur yèn nganti kemlakaren, mesthiné ora bakal énggal-énggal mangan wedhus. Temenan, ora antara suwé macan kombang teka ana ing patapan. Tekan ing régol banjur padha mangan nganti wareg banget. Malah ana sing nganti kemlakaren temenan. Sawisé mangan banjur mlebu ing pendhapa sarana nglumpati pager. Sang Bagawan kepeksa methukaké. Para murid, cantrik, éndhang, cèthi sapanunggalané wis padha ndhelik ana ing omah, ing gandhok utawa ing sanggar palanggatan. Padha nginjen menyang pendhapa. Gumun banget weruh kakendelané Sang Bagawan. Macan sing gedhé dhéwé banjur celathu: “Bagawan, wruhanamu, aku iki Ki Ageng Sardulapati, lurahing macan kombang kang ana ing kéné. Aku wis ngerti yèn kowé kuwi wedhus tapa, mulané ya ora arep takkapak-kapakaké. Mung aku krungu kabar yèn muridmu utawa
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 35 cantrikmu lan manèh éndhangmu lan cèthimu kuwi akèh banget tur isih enom-enom. Hla kuwi waé aku njaluk sawatara.” “O iya ta, Ki Ageng, nanging arep kokapakaké. Yèn arep kopangan, mbok aku waé. Aku iki wis tuwa, wis tau mukti. Saking tuwaku, dagingku wis alot banget, wis sepa rasané. Mulané aku waé panganen.” “Ora susah kokandhani, aku wis ngerti dhéwé yèn dagingmu kuwi wis alot, wis ora énak. Olèhmu ora takkapak-kapakaké kuwi ya awit dagingmu wis ora énak, ora kok amarga kowé kuwi wedhus tapa. Ngerti kowé, hè?” Krungu tembung bengis kuwi Sang Bagawan atiné dheg-dhegan, kringeté gumrobyos. Ing batin nenuwun marang Jawata. Dhuh, Jawata kang Mahaasih, aku nyuwun slamet. Ya yèn macan iki malihané Bathara Kalawijaja, aku gelam-gelem waé dipangan. Nanging sajaké kok macan temenan. Adhuh laé, kepriyé olèhku golèk akal supaya slamet! “Ya wis ta, Ki Ageng, yèn kowé njaluk muridku, ya takwènèhi, nanging sarèhné isih enom-enom, aja énggal-énggal kopangan dhisik. Antèkna sawatara dina, bèn lemu dhisik awaké.” Olèhé kandha mangkono kuwi karo bisik-bisik, bèn ora krungu muridé. “Supaya aja nganti padha wedi, éthok-éthoké pèken anak.” “Ya becik. Saiki njaluk papat waé dhisik. Mbésuk manèh gampang. Pilihna sing lanang siji waé, sing wédok telu. Yèn dagingé mono memes sing wédok, nanging yèn sing takgawa wédok kabèh, mengko mundhak sujana. Mulané ilailané wènèhana sing lanang siji.” “Ya, Ki Ageng, nanging kowé ngentènana dhisik ana ing régol. Mengko takpilihaké sing awaké wutuh-wutuh.” Bareng macan wis sumingkir ana ing jaban régol, Sang Bagawan banjur ngundangi muridé lanang wadon. “Anakku, Nggèr, aku mau kedhayohan macan. Kowé wis padha weruh dhéwé. Mauné aku sumelang. Jebulané karepé becik banget. Saking tresnané marang bangsaning wedhus, mulané arep ngepèk anak wedhus. Wédok telu, lanang siji. Mulané kuwi, sapa sing gelem dipèk anak, ngacunga.” Wedhus padha thingak-thinguk. Ora ana sing ngacungaké tangan. “Sapa sing gelem? Wis ta, ora susah sumelang. Sing mréné kuwi mau Ki Ageng Sardulapati dhéwé, lurahing macan kombang, ratu pinandhita, ora tau mangan daging.” Wedhus meksa durung ana sing mangsuli. “Elo, kepriyé ta kuwi? Ana ditari guru kok padha meneng waé! Wis, yèn mangkono kowé waé, Nggèr, Ni Gandhes, Ni Kèwes, Ni Menik, karo Ki Teguh. Kowé waé sing isih dhapur cempé, patut yèn dipèk anak déning macan pinandhita. Iki jenengé begjamu, Nggèr!” Éndhang lan cantrik sing dituding padha tumungkul, ora mangsuli apa-apa. “Wis ayo, Nggèr, takteraké tekan régol. Bapakmu ngentèni ana ing jaba.” Ni Gandhes, Ni Kèwes, Ni Menik, karo Ki Teguh banjur pamitan karo kanca-kancané. Sing mangkat karo sing kèri akèh kang padha mrebes mili, kabèh padha sumedhot. Tekan régol, cempé ditampani macan kombang, banjur digawa menyang padunungané. Ana ing omahé Sardulapati, cempé papat mau katoné digematèni banget. Mangan apa waé diuja. Malah yèn krasa ora kepénak sethithik waé wis digolèkaké jamu. Ora antara suwé awaké lemu-lemu. Ing sawijining dina Ni Gandhes dijak lelungan déning Sardulapati. Ésuké Sardulapati mulih dhéwé.
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 36 Jaré Ni Gandhes kèri ana ing omahé Sardulamuka, adhiné Sardulapati. Ana ing kana krasan banget, mulané ora gelem mulih. Bareng wis sawatara dina Ni Gandhes ora mulih, Ki Teguh banjur saba ing sacedhaké omahé Ki Sardulamuka. Rékané arep niliki Ni Gandhes pisan. Nanging arep mlebu wedi, mulané mung dhèpel-dhèpèl bethèk karo injan-injen. Sarèhné tetandurané rungkud, ora weruh apa-apa. Ora let suwé krungu swarané macan kombang pirang-pirang. Banjur ana sing kandha: “Mréné, Ndhuk, Cah Ayu, mlebua kéné, aja wedi-wedi. Iki omahé pamanmu.” “Elo, iki kok swarané Ki Ageng Sardulapati! Teguh banjur krungu swaraning cempé. Bareng ditilingaké, tetéla yèn swarané Ni Kèwes.” “Mbok aku tak ana ing kéné waé ta, Pak. Aku wedi!” “É, ora, Nggèr, mrénéa ta, mlebua. Iki rak omahé pamanmu dhéwé. Iki hlo, pamanmu arep mbagèkaké!” “Padha slamet tekamu, Ndhuk? Aku iki ala-ala pamanmu dhéwé. Ayo ta, Cah Ayu, mlebu ngomah.” “Iya ta, Paman, nanging mbok olèhmu ngrangkul kuwi aja kenceng-kenceng. Adhuh, Paman, guluku lara! Pak, Bapak, iki hlo, Paman kok nyokot aku! Tulung, Pak! Adhuh!” Ki Teguh banjur krungu panjeriting Kèwes. Mentas njerit, banjur meneng. Atiné Ki Teguh kaya diiris-irisa. “Wah, hm, olèhé gurih getihé! Kéné genténan ngokop. Nèk uwis, dagingé njur didum-dum.” “Mbésuk nèk Si Menik, aku hlo sing nyokot dhisik. Iki aku mèh ora kumanan getih sethithik-sethithika.” Krungu tembung kaya mangkono kuwi, sirahé Teguh nggliyer, mripaté peteng, banjur tiba sumaput. Bareng wis éling, Teguh banjur mlayu mulih menyang ing omahé Sardulapati. “Ni Menik!” “Apa, Ki Teguh?” “Ayo padha minggat! Ni Kèwes dipangan Bapak saseduluré ana ing omahé Ki Sardulamuka. Mbokmanawa Ni Gandhes kaé ya wis dipangan. Ayo rikat, pupung Bapak durung mulih.” Teguh karo Menik banjur padha minggat. Karepé arep mulih menyang Wukir Rinengga. Lakuné gegancangan. Bareng wis rada adoh, banjur mlayu. Sawengi mung lèrèn sepisan perlu ngombé ana ing sendhang. Banjur terus mlayu manèh. Ésuké Ni Menik sambat sayah, arep lèrèn sedhéla. Ki Teguh ya nuruti. Ni Menik malah dikon mangan suket pisan, dienggo sarapan. Ki Teguh dhéwé munggah ana ing punthukan lemah kang rada dhuwur. Bareng ngingetaké mangidul, weruh yèn ing kadohan ana ireng-ireng mlaku ana ing bulak. Cacahé lima utawa enem. Bareng ditamataké jebul Ki Ageng Sardulapati karo kancané. Ki Teguh banjur mudhun saka ing punthukan. Ni Menik dijak mlayu manèh. Ora antara suwé Menik ndhéprok. “Wis, Kakang, aku tégakna. Aku wis ora kuwat. Kowé mlayua dhéwé.” “Aja ngono ta, Dhi, ayo, kuwat-kuwatna sedhéla. Lor kono kuwi kaya ana kali. Mengko yèn wis nyabrang, lèrèn manèh kena.” Ni Menik dipeksa-peksa wis ora kuwat, banjur digéndhong, digawa mlaku. Mlayu Ki Teguh wis ora bisa. Mlaku waé wis mèyèk-mèyèk. Nanging meksa isih bisa tekan kali. Ni Menik diudhunaké, dikon mlaku. Olèhé mlaku mudhik. Sikilé terus diambahaké banyu. Perluné macan bèn ora bisa nggolèki tipaké. Ana papan rada cethèk, cempé loro banjur padha nyabrang. Tekan ing pinggir ora
Untuk kepentingan pengajaran di Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa FBS UNNES 37 padha mentas. Terus mlaku mudhik. Sawatara adoh lagi mentas. Tepining kali ndeder mandhuwur. Kebeneran ing kono ana plekahaning lemah, rupané kaya guwa cilik. Ing sandhingé akèh watuné rada gedhé. Ni Menik dikon mlebu ing guwa kono. Lawangé ditutupi nganggo watu. “Wis kowé kéné waé dhisik, ya Dhi. Yèn durung takparani utawa diparani kancané dhéwé, aja metu.” Teguh banjur bali nyabrang kali. Mbalèni tipaké nalika nyemplung ing banyu, banjur terus mlayu. Olèhé mlayu ngalang, bali ngidul manèh, banjur ménggok ngétan. Karepé arep minta sraya marang Ki Lurah Tulus. Kocapa Sardulapati sakancané wis tekan pinggir kali, ngambus-ambus lemah, nurut tipaké Ki Teguh. Sing digoléki wis tekan ing omahé Ki Lurah Tulus, bengok-bengok njaluk tulung. Dipethukaké Ki Mulus, adhiné Ki Lurah Tulus. “Ana apa, Ki Sanak?” “Aku dioyak-oyak Sardulapati sakancané.”' “Pira cacahé?” “Kira-kira ana lima, enem Sardulapati.” “Wé hla, mangka kéné sing jaga mung ana telu, papat aku. Saploké dikrubut kaé, Kakang Lurah isih lara. Durung bisa apa-apa. Ya wis ta, Ki Sanak, kowé mlebua ngomah, nanging terus metua manèh metu butulan buri. Perluné mengko yèn ana apesé, kowé wis ora ana ing kéné. Wis kana, andum slamet. Macan takpethukné.” “O ya banget panarimaku.” Teguh banjur mlebu ing omahé Ki Lurah, metu manèh saka ing butulan buri, banjur terus mlayu ngidul, ménggok ngulon, ménggok ngalor, ngener marang Wukir Rinengga. Cekaking carita, Teguh wis tekan ing patapan, banjur niba ana ing ngarepé Sang Bagawan. Bareng ambegané wis rada sarèh, banjur nyaritakaké apa kang dadi lelakoné, saka wiwitan tekan pungkasan. Sang Bagawan suwé meneng waé. Wusana banjur celathu: “Wis, aja kopikir dawa-dawa. Ni Gandhes karo Ni Kèwes wis padha munggah swarga. Mati déning Ki Ageng Sardulapati kuwi prasasat mati déning Bathara Wisnu, tegesé mati ketrima. Jalaran Wahyu Cakraningrat kuwi ing wektu iki wis ana ing Ki Ageng Sardulapati. Bab Menik, ya wis bèn dhisik ana ing guwa. Idhep-idhep pasa.”