Releli himoya o'quv qo'llanma

turgandagi yuqori va quyi chulg‘amlardagi birlamchi toklar hamda himoya

yelkalaridagi ikkilamchi toklar topiladi.

2. Sozlash koeffitsiyenti ksoz  1,3 bo‘lganda (5.17) va (5.18) ifodalar orqali

himoyaning ishlash toki topiladi. Bunda (5.19) ifodaga muvofiq I ''' tashkil
nb

etuvchisini hisobga olmagan holda noballans tok topiladi.

3. Katta bo‘lgan ikkilamchi tokka keltirilgan ikkilamchi ishlash toki topiladi:

.I  I knrele.ish sx (5.24)
him.ish tA

5.16-rasm. Ikki chulg‘amli transformatorning tez tuyinuvchi tok transformatorli
tok relesi asosidagi differensial himoyasi.

4. Himoya tomondan katta ikkilamchi toki bo‘lgan PHT rele chulg‘amining
hisobiy o‘ramlar soni topiladi va ushbu chulg‘am asosiy deb yuritiladi.

W  W  FIasos.his rele.ish (5.25)
teng1.his rele.ish

Ikki chulg‘amli transformator uchun, odatda asosiy chulg‘am sifatida

tenglashtiruvchi chulg‘amlarning biri ishlatiladi. Ikkinchi tenglashtiruvchi

chulg‘am esa himoya yelkalaridagi toklarni tenglashtirish uchun hizmat qiladi.

Hisoblangan hisobiy chulg‘amni kichik tomonga yaxlitlab, uni tenglashtiruvchi

chulg‘amga Wteng1 o‘rnatamiz.

151

5. Ikkilamchi toki kichik bo‘lgan chulg‘amning o‘ramlar soni (5.24) ifoda
orqali topiladi va bu chulg‘am asosiy bo‘lmagan chug‘am deb nomlanadi.

Misol uchun I2.yu I2.qu bo‘lsa, I2.yu tomon asosiy bo‘lib ishchi chulg‘am
ishlatilmaydi; Wteng1 - asosiy chulg‘am; Wteng2 - asosiy bo‘lmagan chulg‘am.

Bunda himoya yelkalaridagi toklarning muvozanat sharti quyidagiga teng
bo‘ladi:

I2.yu Wteng1  I2.qu Wteng 2  0 (5.26)

bu yerda, Wteng 2.his  I2. yu Wteng1 .
I 2.qu

Hisoblangan hisobiy chulg‘amni eng yaqin tomonga yaxlitlab, uni

tenglashtiruvchi chulg‘amga Wteng2 o‘rnatamiz.

6. In'''b tashkil etuvchini hisoblagan holda hisoblashlar aniqlashtiriladi.

I  W  W  I ,'''
teng 2.his teng 2 (3) (5.27)

nb qt.max
Wteng 2.his

I nb  I '  I ''  I ''' .
nb nb nb

Bundan so‘ng himoyaning ishlash toki Ihim.ish  ksoz  Inb hisoblanadi va bu tok
2-punkdagi qabul qilingan ishlash tokidan katta bo‘lsa, PHT chulg‘amining

o‘ramlar qaytadan soni topiladi. Hisoblashlar, I ''' tashkil etuvchini hisobga
nb

olgandagi himoyaning ishlash toki oldingi himoyaning ishlash tokidan katta yoki

teng bo‘lgunga qadar davom etadi.

7. Himoya zonasiga kiruvchi, transformatordan keyingi ikki fazali qisqa
tutashuvlarda ikkilamchi minimal tok asosida himoyaning sezgirligi topiladi.
Bunda, himoya zanjirlarida toklarning taqsimotini hisobga olish lozim.

ksez  I rele. min 2 (5.28)
I rele.ish (5.29)

Himoyaning sezgirligini soddalashtirilgan holda hisoblasak:

ksez  I (2)  2,
qt . min

I him.ish

152

bu yerda, I (2) - himoya zonasiga kiruvchi minimal ikki fazali qisqa
qt.min

tutashuv toki.

5.17-rasm. Tez tuyinuvchi tok transformatorli tok relesi asosidagi uch
chulg‘amli transformatorning differensial himoyasi.

Uch chulg‘amli transformator yoki avtotransformatorlarning differensial
himoyasida, yuqorida ta’kidlab o‘tgandek transformatorning utuvchi quvvati orqali
barcha tomonlarning birlamchi toklari, mos yelkalardagi ikkilamchi toklar va eng
katta toki bo‘lgan tomon topib olinadi.

Asosiy hisoblanadigan eng katta ikkilamchi toki bo‘lgan tomondagi tok
transformatorga ishchi chulg‘am (P) to‘g‘ridan – to‘g‘ri ulanadi, qolgan ikkita
asosiy bo‘lmagan tomondagi tok transformatorlarga tenglashtiruvchi chulg‘amlar
T1 va T2 ulanadi.

РНТ-565 relesining soddalashtirilgan sxemasi 5.18-rasmda ko‘rsatilgan.

153

5.18 - rasm. РНТ-565 relesining soddalashtirilgan sxemasi.
5.18 – rasmda w2 – ikkilamchi cho‘lg‘am; wqt – qisqa tutashtirilgan
cho‘lg‘am; wish – ishchi cho‘lg‘am, o‘ramlar soni 8 dan 35 gacha oralig‘ida bitta
o‘ram aniqligigacha o‘rnatilishi mumkin; wt1 va wt1 – tenglashtiruvchi
cho‘lg‘amlar, ushbu cho‘lg‘amlarning har birida 0 dan 34 gacha oralig‘ida
o‘ramlarni o‘rnatish mumkin.
Relening tuzilishida tez tuyinadigan tok transformatorini va qisqa
tutashtirilgan cho‘lg‘amning borligi himoyaning ishlash tokini kamaytirishga
hamda sezgirligini oshirishiga imkon beradi. РНТ-565 rele asosida ikki
cho‘lg‘amli transformatorning differensial himoyasining bir ko‘rinishi 5.21 -
rasmda ko‘rsatilgan.

154

5.19-rasm. РНТ-565 rele asosida tuzilgan ikki cho‘lg‘amli transforma-
torning differensial himoyasining sxemasi.

5.6.3 Differensial himoyalarning ishlash tokini tanlash.

Kuchlanishni rostlash oralig‘i katta bo‘lgan ( ) ikki

cho‘lg‘amli transformatorlarning differensial himoyasini hisoblashni yuqori

kuchlanish tomonidan boshlash maqsadga muvofiq, chunki transformatorning

yuqori kuchlanish tomonida kuchlanishni yuklama ostida rostlovchi qurilmasi

joylashgan.

Differensial himoyaning ishlash toki magnitlovchi tokning sakrashidan

(barcha differensial himoyalar uchun) va tokning nobalansidan (tormozli
differensial himoyadan tashqari) sozlanadi, ya’ni

Ihi yu.k  ksoz  Inom.tr (5.30)

Ihi yu.k  kz  Inb (5.31)

bu yerda ksoz - magnitlovchi tokning sakrashidan sozlovchi koeffitsiyent,

155

differensial tokli kesim uchun ksoz  (3, 4  4) , РНТ turidagi relelar uchun
ksoz  1, 3 , ДЗТ turidagi relelar uchun ksoz  1, 5 ;

Inom.tr - transformatorning nominal toki;

kz - zaxira koeffitsiyenti, differensial tokli kesim va РНТ turidagi rele

uchun kz  1, 3 , ДЗТ turidagi relelar uchun kz  1, 5 ;

Inb - nobalans toki.

Agarda kuchlanishni yuklama ostida rostlash qurilmasi bo‘lgan

transformatorlarda magnitlovchi tokning sakrashidan sozlashda kuchlanishni
yuklama ostida rostlash qurilmasining oxirgi «manfiy» holati uchun hisoblanadi.

Inom.tr  ST (5.32)
3 Unom1  (1   UKYUR )

bu yerda ST - tranformatorning nominal quvvati;

Unom1 - transformatorning birlamchi nominal kuchlanish;

 UKYUR - yuqori kuchlanish tomondagi kuchlanishni rostlash oralig‘ining

yarmi, nisbiy birliklarda.
Nobalans toki o‘zida uchta tashkil etuvchini qamram oladi:

Inb  Inb  Inb  Inb . (5.33)

Birinchi tashkil etuvchisi tok transformatorlarning xatoligi bilan izohlanadi:

I    I (3)
knd  kbt qt . max .tashqi , (5.34)
nb

bu yerda knd - qisqa tutashuv tokining nodavriy tashkil etuvchisini hisobga

oluvchi koeffitsiyent, differensial tokli kesim uchun knd  2 , tez to‘yinuvchi tok

transformatorli (РНТ, ДЗТ relelar) himoyalarda knd  1;

kbt - bir tipli koeffitsiyenti, kbt  1 chunki transformatorning yuqori va

past kuchlanish tomonlarida bir biridan farq qiluvchi tok transformatorlar

o‘rnatilgan.

 - tok transformator magnitlovchi tokni iste’mol qilishi hisobiga

156

ruxsat etilgan hatoligini ko‘rsatuvchi kattalik   0,1 ;

I (3) - maksimal ish holatidagi transformatordan keyingi
qt.max.tashqi

(differensial himoyaning ta’sir doirasidan tashqarida) uch fazali qisqa tutashuv toki

(transformatorning yuqori kuchlanish tomoniga keltirilgan).

Ikkinchi tashkil etuvchi transformatorlarda kuchlanishni yuklama ostida

rostlash qurilmasini mavjudligi tufayli yuzaga keladi:

Inb  UKYUR  I (3) (5.35)
qt.max .tashqi

Uchinchi tashkil etuvchi РНТ va ДЗТ relelarning kommutatorlarida

hisoblangan qoldiq o‘ramlarni o‘rnatib bo‘lmasligidan kelib chiqadi.

Inb  w  whis.yu.k yu.k  I (3) (5.36)
qt . max .tashqi
whis. yu.k

yoki tok transformatorlarni tanlashda himoya yelkalaridagi toklar to‘liq

tekislanmasligi natijasida kelib chiqadi:

Inb  I2 yu.k  I2 pa.k  I (3) (5.37)
I2 yu.k qt . max .tashqi

bu yerda whis.yu.k - tenglashtiruvchi cho‘lg‘amning hisobiy o‘ramlar soni

(yuqori kuchlanish tomondagi);

wyu.k - tenglashtiruvchi cho‘lg‘amdagi qabul qilingan butun sondagi

o‘ramlar soni (yuqori kuchlanish tomondagi);

I2 yu.k va I2 pa.k - yuqori va pastki kuchlanish tomonlaridagi tok
transformatorlardan keyingi ikkilamchi nominal toklarning o‘rtacha qiymati:

I2 yuk  ST  ksx yu.k , I2 pak  ST  ksx pa.k . (5.38)
3 Unom1 ktt yu.k 3 U nom2 ktt pa.k

Bu yerda ksx - tok transformatorlarning ikkilamchi cho‘lg‘amlari va

relelarning ulanish sxemasini hisobga oluvchi koeffitsiyent, ksx yu.k  3 ,

ksx pa.k  1;

157

ktt - himoyalanayotgan transformatorning yuqori va pastki kuchlanish

tomonlariga o‘rnatilgan tok transformatorlarning transformatsiya koeffitsiyenti.

5.6.4 РНТ-565 va ДЗТ-11 relelarning cho‘lg‘amlaridagi o‘ramlar sonini

hisoblash.
Yuqori kuchlanish tomondagi relening ishlash toki aniqlanadi:

I  khim.ish. yu.k sx. yu.k (5.39)
I r.ish .

ktt. yu.k

Yuqori kuchlanish tomondagi tenglashtiruvchi cho‘lg‘amning o‘ramlar soni

qo‘yidagicha hisoblanadi va kichik qiymat tomonga yaxlitlanadi (5.18 - rasmga

qarang):

w  I Fhis.yu.k r.ish (5.40)
r.ish. yu.k

bu yerda Fr.ish - relening ishlashi uchun kerak bo‘ladigan magnit yurituvchi
kuch, РНТ-565 va ДЗТ-11 relelar uchun Fr.ish  100  5 A o‘ramlar.

Pastki kuchlanish tomondagi tenglashtiruvchi cho‘lg‘amning o‘ramlar soni
qo‘yidagicha hisoblanadi va yaqin bo‘tun songa tomonga yaxlitlanadi

w  w IIhis. pa.k 2 yu.k (5.41)
his. yu.k 2 pa.k

Himoyaning sezgirligini tekshirish.

Himoyaning sezgirlik koeffitsiyenti hisoblanadi:

kch  I r . min (5.42)
I r .ish

bu yerda Ir.min - reledagi tok, mos holda himoya ta’sir zonasidagi

shikastlanishdagi minimal tok (ushbu tokdan himoya ishga tushmog‘i lozim);

Ir.ish - relening ishlash toki.

Odatda kch  2 bo‘lishi kerak, hech bo‘lmaganda kch  1,5 bo‘lishi shart.

158

5.6.5 Tormozli differensial himoyani hisoblashning o‘ziga xos

xususiyatlari.
Birinchi o‘ziga xos xususiyat shundan iboratki himoyaning ishlash tokini
hisoblashda nobalans toklarni hisobga olmaslik bilan bog‘liqdir.
Ikkinchi o‘ziga xos xususiyat shundaki tomozlovchi cho‘lg‘amning o‘ramlar
sonini hisoblash va uni o‘rnatish joyini tanlash bilan bog‘liqdir. Ikki cho‘lg‘amli
kuchlanishni pasaytiruvchi transformatorlarda tormozlovchi cho‘lg‘amni energiya
bilan ta’minlash manbaiga teskari tomondagi himoya yelkalarida o‘rnatiladi,
chunki faqatgina tashqi qisqa tutashuvlarda rele ishga tushishi lozim (himoya ta’sir
zonasidagi qisqa tutashuvlarda tormozli cho‘lg‘amdan qisqa tutashuv toklari
oqmaydi 5.20-rasm). Cho‘lg‘amdagi o‘ramlar soni qo‘yidagicha topiladi:

wT  kz  Inb. pa.k  wpa.k , (5.43)
I  tg(3)

qt.max .tashqi

bu yerda kz - zahira koeffitsiyenti, kz  1,5;
Inb. pa.k - kuchlanishni yuklama ostida rostlovchi qurilmasi bo‘lgan

himoyalanayotgan transformatorning eng kichik transformatsiya koeffitsiyenti
orqali hisoblangan nobalans toki (tormozlovchi cho‘lg‘am o‘rnatilgan joydagi),

Inb. pa.k  Inb. yu.k Unom1  (1   UKYUR ) ;
U nom 2

wpa.k - tormozlovchi cho‘lg‘am o‘rnatilgan tomondagi tenglashtiruvchi

cho‘lg‘amdagi o‘ramlar soni;

I (3) - energiya tizimning maksimal ish holatdagi uch fazali tashqi
qt . max .tashqi

qisqa tutashuv toki (past kuchlanish tomonga keltirilgan);
tg - relening tomozlovchi xususiyatlarini hisobga oluvchi katalog kattalik,

ДЗТ-11 relelari uchun tg  0,87 .

159

5.20 - rasm. ДЗТ-11 relesi asosidagi ikki cho‘lg‘amli transformatorning
differensial himoya sxemasi.

Soddalashtirilgan ДЗТ-11 sxemasida (5.21 - rasm) wtor – tormozlanuvchi
cho‘lg‘am nomlanib, o‘ramlar soni qo‘yidagi qatorlardan o‘rnatilish mumkin: 1, 3,
5, 7, 9, 11, 13, 18, 24. Ishchi va tenglashtiruvchi cho‘lg‘amlarning tavsiflari РНТ-
565 relesini bilan bir xildir. Tez tuyinuvchi tok transformatorning magnit
o‘tkazgichidagi tormozlovchi cho‘lg‘am tufayli himoyaning ishlash toki faqat
magnitlovchi tokning sakrashidan sozlab tanlanadi (tokning nobalansi hisobga
olinmaydi). Odatda ushbu holat himoyaning sezgirligini yanada oshishiga olib
keladi. Lekin nisbatan kattaroq sezgirlikni ta’minlash bo‘yicha РНТrelesi asosidagi
himoyada quzatilgan, shuning uchun umumiy holda yuqorida keltirilgan
himoyalarni qo‘llashda tekshirish imkonini beruvchi algoritmni tavsiya qilish
mumkin.

160

5.21 - rasm. ДЗТ relesining soddalashtirilgan sxemasi (ДЗТ-11).

Sinov savollari:
1. Transformatorlarda qanday shikastlanishlar bo’lishi mumkin?
2. Transformatorlarda tokli kesimnig ulanish sxemalari va ishlash tokining

hisobini tishuntiring?
3. Transformatorlarda maksimal tokli himoyaning ulanish sxemalari va

ishlash tokining hisobini tishuntiring?
4. Transformatorlarda gazli himoya ishlash tamoilini tushuntiring?
5. O‘ta yuklanishdan himoyaning vazifasi?
6. Transformatorlarda differensial himoyaning ishlash tamoilini

tushuntiring?
7. Tez tuyinuvchi tok transformatorli differensial himoyaning ishlash

tamoili?
8. Differensial himoyalarning ishlash toki qanday tanlanadi?
9. РНТ-565 relelarning cho‘lg‘amlaridagi o‘ramlar soni qanday aniqlanadi?
10.ДЗТ-11 relelarning cho‘lg‘amlaridagi o‘ramlar soni qanday aniqlanadi?

161

6. ASINXRON VA SINXRON MOTORLAR HIMOYASI.
6.1. Motorlarning shikastlanish turlari va nonormal rejimlari
Motorlarda qo‘yidagi shikastlanishlar bo‘lishi mumkin: stator cho‘lg‘amida
ko‘p fazali hamda bir fazali qisqa tutshuvlar, 1 fazadagi chulg‘amlarning o‘zaro
tutshuvi, sinxron motorlar uchun rotor cho‘lg‘amining yerga ulanishi. Bu
shikastlanishlar natijasida motorda tok oshadi, tarmoqda kuchlanish pasayishi sodir
bo‘ladi. Shuning uchun ko‘p fazali qisqa tutushuvdan himoya sabr vaqtsiz
o‘chirishga xizmat qiladi.
Motorni bir fazali qisqa tutushuvdan himoyasi tarmoqning betaraf nuqtasi
holati bilan aniqlanadi.
Kuchlanishi 1000 V gacha tarmoqlarda betaraf nuqta yerga tutashtirilgan
bo‘ladi va bu yerda bir fazali qisqa tutushuv sabr vaqtsiz o‘chiriladi.
Yuqori kuchlanishli tarmoqlarning betaraf nuqtasi yerdan izolyasiyalangan
yoki yoy so‘ndiruvchi reaktor orqali ulangan bo‘ladi. Bunday tarmoqlarda bir
fazali qisqa tutshuv ko‘p hollarda xavfli hisoblanmaydi. Shuning uchun himoya
faqat xabar berish uchun ishlaydi.
bir fazali qisqa tutshuvdan maxsus himoya qisqa tutshuv toki I3,max  10 A
bo‘lganda, quvvati 2 MVt dan yuqori, kuchlanishi 1000 V gacha bo‘lgan motorlar
uchun qo‘llaniladi.
Chulg‘amlarni o‘zaro tutshuvi natijasida nominal tok oshadi, magnit o‘zak
va Shikaslanmagan cho‘lg‘amlar ortiqcha qiziydi, bu hol izolyasiyani yanada
ko‘proq buzilishiga olib keladi. Shuning uchun filtrli tok himoyasi taklif etiladi.
Motorlarning nonormal rejimlari:
- yuklama ortishi;
- kuchlanishning pasayishi natijasida aylanishlar sonini kamayishi;
- ta’minlovchi tarmoq fazasining uzilishi;
- motorning mexanik qismini Shikastlanishi.

162

6.2 Asinxron motorlarning himoya turlari.
Kichik quvvatli, kuchlanishi 1000 V dan yuqori bo‘lgan motorlarni

himoyalash uchun eruvchan saqlagichlar ishlatiladi. Bunda tokning maksimal
qiymati Iish maks sifatida motorning nominal Idv nom toki olinadi. O‘ta yuklanish toki

Iper ishga tushish toki Ipusk ga teng qilib olinadi. Saqlagichning eruvchan qismidagi

tok Ieq nom quyidagi shartlar asosida tanlanadi:

Ieq.nom  ks  Iish.мax

I eq. nom  I o 'ta  К 'ta (6.1)
o

Quvvati 2000 kVt dan yuqori bo‘lgan motorlar uchun 2 ta releli sabr vaqtsiz

tokli kesim ishlatiladi, quvvati 5000 kVt dan yuqori bo‘lgan motorlar uchun TK 3

ta rele yordamida bajariladi. TK ning ishlash toki motorning ishga tushish tokiga

qarab sozlanadi.

Ihim.ish = Ks Iishga.max ; (6.2)

bu yerda Iishga.max – motorning ishga tushish tokining maksimal qiymati;

Ks - sozlash koeffitsiyenti.
Bevosita ta’sir etuvchi relelar uchun Ks =2 - 2.5 ga teng deb olinadi,
bilvosita ta’sir qiluvchi relelar uchun esa Ks =1.8 – 2.
Agar TK talab qilingan sezgirlikni ta’minlamasa, quvvati 2 MVt va undan
katta bo‘lgan motorlar uchun differensial tokli himoya ishlatiladi.

Asinxron motorning qisqa tutshuvdan tokli himoyasi turlari quyidagicha:
a) bevosita ta’sir etuvchi releli; (6.1 a - rasm)
b) bilvosita ta’sir etuvchi releli (o‘zgaruvchan operativ tokda); (6.1 b-rasm)
v) bilvosita ta’sir etuvchi releli (o‘zgarmas operativ tokda).

163

a) b)

6.1 – rasm. Asinxron motorlarda tokli kesim sxemalari: a) bevosita ta’sir
etuvchi releli; b) bilvosita ta’sir etuvchi releli.

Betaraf nuqtasi yerdan izolyasiyalangan tarmoqlarda ishlovchi motorlarni
himoyasi faqat ikki fazali qisqa tutshuvlarda ishga tushadi.

Himoya odatda ikki fazali va bir releli qilib tuziladi.

6.2.1 Asinxron motorning o‘ta yuklanishdan himoyasi.
Himoya odatda sabr vaqt harakteristikasi tokka qisman bog‘liq bo‘lgan tok

relesi yordamida bajariladi (masalan induksion tok relesi RT- 80).

Himoyaning ishlash toki motorning nominal tokini hisobga olgan holda

aniqlanadi. Ihim.ish = Ks Inom ;

bu yerda Inom – motorning nominal toki;

Ks - sozlash koeffitsiyenti.
Bu himoya uchun Ks = 1.1 – 1.2 ga teng deb hisoblash mumkin.

Sabr vaqti topilayotganda ikki shartni bajarilishi hisobga olinadi:
- normal ishga tushirishda yoki o‘z-o‘zidan ishga tushishida ishlab

ketmasligi;
- Chulg‘am qizib ketmasligi.
Odatda bular bir-biri bilan bog‘langan, ishga tushish va o‘z-o‘zidan ishga

tushish vaqti 10-15 sekundni tashkil qiladi, shuning uchun tok relesining maxsus
turlari kerak bo‘ladi.

164

a) b)
6.2 – rasm. O‘zgaruvchan (a) va o‘zgarmas (b) operativ tokda ishlovchi

sxemalar.

Kuchlanishi 1000 V dan yuqori katta quvvatli motorlar uchun differensial
tokli himoya qo‘llaniladi.

6.3 Motorlarning differensial tokli himoyasi.
Quvvati katta bo‘lmagan motorlarda differensial tokli himoya odatda ikkita

tok relesi bilan ikki fazali qilib bajariladi. Bunda sezgirlik yetarli darajada yuqori
bo‘ladi:

(2) (6.3)

I q.t . min
К sez

I him.ish

Himoyaning ishlash toki Ihim.ish  1,5  2 Inom ga teng qilib olinadi.

Himoyaning sezgirligini oshirish uchun differensial zanjirda to‘yingan tok
transformatorli tok relesi qo‘llaniladi.

Katta quvvatli motorlar uchun (5000 kVt va undan yuqori) differensial

himoya uch fazali qilib bajariladi.

Betaraf nuqtasi yerdan izolyasiyalangan tarmoqlar uchun nol ketma-ketlik

himoya nol ketma-ketlik toklari filtriga ulanadi. U odatda nol ketma-ketlik tok
transformatori yordamida bajariladi va motor ulangan kabellarda o‘rnatiladi.
Himoya sabr vaqtsiz o‘chirishga ta’sir etadi.

165

6.4 Asinxron motorlar uchun minimal kuchlanishli himoya
Vazifasi:
1) o‘ta muhim motorlarni o‘z – o‘zidan ishga tushish sharoitini ta’minlash;
2) texnologik jarayon va texnika xavfsizligi shartlarini ta’minlash uchun o‘z-
o‘zidan ishga tushishi mumkin bo‘lmagan motorlarni o‘chirish.
Ish kuchlanishi: Tashqi q.t. o‘chirilgadan so‘ng o‘z – o‘zidan ishga
tushishni va minimal kuchlanish relesini qaytarishni ta’minlash shartlari bo‘yicha:

Uhim.ish  (0.6  0.7) Unom

Agar himoya muhim motorlarni o‘chirishi kerak bo‘lsa, unda qo‘shimcha
ishga tushirish organi V ko‘zda tutiladi:

Uhim.ish  (0.45  0.5) Unom

Himoyani bajarilishiga bir necha misollar keltirish mumkin. Sxema
variantlari bir nechta, har biri o‘zini xususiyatlariga ega.

Unom = 6kV bo‘lgan muhim motorlar uchun himoya sxemasini ko‘rib
chiqamiz.

6.2-rasmda sxemaning ikki varianti keltirilgan. Ular bir – biridan kuchlanish
zanjiri (kuchlanish transformatori) buzilganda noto‘g‘ri ishlab ketishi oldini olish
bilan farq qiladi. a) – sxemada buning uchun uchta minimal kuchlanish relelari
ishlatiladi: KV-1  KV-3; b) – sxemada teskari ketma – ketlik kuchlanish filtridan
FNOP ta’minlanadigan maksimal kuchlanish relesi KV-1.

Himoya sxemasi ikki pog‘onadan iborat:
Birinchi pog‘ona: a) KV-1  KV-3 va KT6

b) KV2 va KT4
Bu pog‘ona o‘ta Muhim motorlarning o‘z – o‘zidan ishga tushishini
engillashtirish maqsadida Muhim bo‘lmagan motorlarni o‘chirish uchun xizmat
qiladi.
Uhim.ish  0, 7 Unom ; t  0.5
Ikkinchi pog‘ona: a) KV 4 va KT 5

b) KV 3 va KT 5
Bu kuchlanish uzoq yo‘qolganda muhim motorlarni o‘chirish uchun

166

mo‘ljallangan
Uhim.ish  0, 5Unom ; t  3  9c

6.5 Sinxron motorlar himoyasi
Shikastlanish turlari:
1) ko‘p fazali qisqa tutshuvlar;
2) bir fazali qisqa tutshuvlar (380 V tarmoqlarda);
Ulardan himoya sabr vaqtsiz qilib bajariladi. Sinxron motorlardagi 1 fazali
qisqa tutshuvlardan himoya asinxron motorlar himoyasiga o‘xshab bajariladi va
himoya o‘chirishga ta’sir etadi.
Nonormal ish rejimlari quyidagilardan iborat:
3) yuklamani ortishi;
4) uzoq davom etadigan ishga tushish;
5) asinxron rejim.

6.3 – rasm. Katta quvvatli motorning differensial himoyasi.

Sinxron motorlarni yuklama ortishidan himoyasi AD himoyasiga o‘xshab
bajariladi. Sinxron motorni sinxronizmdan chiqib ketishi oqibatida asinxron rejim
sodir bo‘ladi. Bu quyidagilar natijasida bo‘lishi mumkin:

6) tarmoqdagi kuchlanish pasayishi;
7) qo‘zg‘atish tokini kamayishi;
8) yuklamani ortishi natijasida.

167

Sinxron motor uzoq asinxron rejimga mo‘ljallanmagan. Shuning uchun
asinxron rejimdan himoya o‘rnatiladi.

Muhim bo‘lmagan motorlarda himoya o‘chirishga ta’sir etadi.
O‘ta Muhim motorlarda himoya resinxronlash qurilmasiga, avtomatik yuk
tushirish yoki o‘chirishga ta’sir etadi. Sinxron motorlarning himoya turlari
asinxron motorlarnikiga o‘xshagan bo‘ladi.
Sinxron motorni asinxron rejimdan himoyalash sxemalari:
a) o‘zgarmas operativ tokda
b) o‘zgaruvchan operativ tokda bajariladi.
Asinxron rejimda stator cho‘lg‘amida vaqt bo‘yicha pulsatsiyalanadigan tok
IDV oqib o‘tadi. Uning maksimal qiymati motorning nominal toki IDV,NOM dan bir
necha barobar katta. Bu tok himoya ishi uchun ishlatilishi mumkin. Shu maqsadda
induksion tok relesi qo‘llaniladi.
IDV toki ta’sirida ushbu relening qo‘zg‘aluvchan qismi sekin – asta
harakatlanishi mumkin, IDV kamayganda u boshlang‘ich holatiga qayta olmaydi.
Buning uchun RT – 80 relesi yordamidagi himoyaning ishlash toki IDV,MAX>3 Ixish
ga ega bo‘lishi kerak.
KA3 relesi o‘zini ushlab turuvchi KL4 orqali ta’sir etadi.
Tokli himoya turli tok relelari yordamida bajarilishi mumkin:
9) sekinlashtirishsiz rele KT3;
10) KL4 – qo‘yib yuborilganda kechikish bilan KL5 relega.
KL – kechikish bilan qaytarilgandagi oraliq relesi
IS3 = (1.3 1.4)I ДВ,НОМ

tВР  (1.2 1.5)t - qaytish vaqti

6.6 Kuchlanishi 1000 V gacha elektr tarmoqlar himoyasi
Kuchlanishi 1000 V gacha tarmoqlarda himoya eruvchan saqlagichlar va
avtomatik uzgichlar yordamida bajariladi.
Eruvchan saqlagich elektr uskunalarini qisqa tutshuv toklaridan va yuklama
ortishidan himoyalash uchun xizmat qiladi. Uning asosiy harakteristikalari-

168

eruvchan qo‘yilmaning nominal toki Inom, saqlagichning nominal toki Inom,pr,
saqlagichning nominal kuchlanishi Unom,pr, saqlagichning nominal o‘chirish toki

Inom,otk, saqlagichning kimyoviy harakteristikasi.
Eruvchan qo‘yilmaning nominal toki deb, nominal rejimda eruvchan

saqlagich uzoq muddat ishlashga mo‘ljallangan tokka aytiladi. Saqlagichning
nominal toki – bu tok saqlagichdan uzoq muddat oqib o‘tganda uni qizishi
kuzatilmaydi. Shuni ko‘zda tutish kerakki, nominal toki saqlagichning nominal
tokidan kichik bo‘lgan eruvchan qo‘yilma saqlagichning uzunligini aniqlaydi.
Saqlagichning o‘chirish qobiliyati nominal o‘chirish toki bilan harakterlanadi, bu
eng katta qisqa tutshuv (q.t.) toki bo‘lib, bunda saqlagich zanjirni xech qanday

shikastlanishsiz uzadi.

Kuchlanishi 1000 V gacha tarmoqlarda NPN va PN2 turidagi saqlagichlar

keng tarqalgan, ular qisqa muddatli Yuklama ortishiga chidamli.

Eruvchan saqlagichlar inersion (IP turdagi) va yuklama ortishiga
chegaralangan qobiliyatli noinersion (NPN, PN2 turdagi) xillarga bo‘linadi.

Saqlagichlarni tanlash quyidagi shartlar bo‘yicha amalga oshiriladi.

U saq.nom  Utar

I  Iuzish.nom q .t . max

I  Isaq.nom tar . max

Inersion saqlagichlar uchun eruvchan qo‘yilma liniyaning uzoq muddatga

ruxsat etilgan toki bo‘yicha tanlanadi.

I  Irux.liniya his.max

Noinersion saqlagichlar uchun quyidagi shartlar hisobga olinadi:

I  Irux.liniya his.max

Irux.liniya  (ibir.ish / K )yuk.oshi

Yuqoridagi ifodalarda:
Utar – tarmoqning nominal kuchlanishi;
Iq.t.max – tarmoqning maksimal q.t. toki;
Itar.max – tarmoqning maksimal ish toki;

169

ibir.ish – bir motorning ishga tushirish toki ( iП  I НОМ  К ПУСК );
Inom – motorning nominal toki;
Kish.kar– ishga tushirish tokining karraligi;
Kyuk.oshi – Yuklama ortish koeffitsiyenti (og‘ir sharoitli ishga tushirish sharti
uchun – 1.6  2; va engil sharoitli uchun 2.5 ga teng).

6.4 – rasm. Radial tarmoqni saqlagichlar yordamida himoyalash sxemasi

K1 nuqtada qisqa tutshuv sodir bo‘lsa tanlovchanlik shartiga asosan F1

saqlagichning eruvchan qismi zanjirni uzadi. K2 nuqtada esa F2 saqlagich ishga

tushadi.
Kondensator batareyasini himoyalaydigan eruvchan qo‘yilmaning toki

ulanish va kondensatorlar razryadi toklaridan saqlashni hisobga olib tanlanadi.

I nom,eq  1.6n Qkon.nom (6.4)
3Ulin

Bu yerda:
n – barcha fazalar batareyasidagi kondensatorlarning umumiy soni;
Qkon,nom – bir kondensatorning nominal quvvati;

Ulin - tarmoqning chiziqli kuchlanishi.

Eruvchan saqlagichlardan tashqari kuchlanishi 1000 V gacha uskunalarda
avtomatik havo uzgichlari keng qo‘llaniladi va ular bir – , ikki – va uch qutbli
qilib, hamda o‘zgarmas va o‘zgaruvchan holda ishlab chiqariladi.

Avtomatik uzgichlar maxsus rele qurilmasi bilan ta’minlanadi va ular uzgich

170

turiga qarab, tokli kesim, maksimal tokli himoya yoki ikki pog‘onali tokli himoya
ko‘rinishida bajariladi. Buning uchun elektr magnit va issiqlik relelari qo‘llaniladi.

Tuzilishi bo‘yicha avtomatik uzgichlar saqlagichlarga qaraganda murakkab
bo‘lib, uzgich va ajratgich to‘plamidan tashkil topgan.

Avtomatik uzgichning nominal toki Inom,A eng katta tok bo‘lib, u oqib
o‘tganda uzgich uzoq muddat shikastlanmasdan ishlashi mumkin.

Avtomatik uzgichning nominal kuchlanishi Unom,A elektr tarmog‘i
kuchlanishiga teng. Bu uzgich ishlashi uchun mo‘ljallangan kuchlanish bo‘lib,
uzgichning pasportidagi kuchlanishdir.

Ajratgichning nominal toki Inom,pas – pasportida ko‘rsatilgan tok bo‘lib, uning
uzoq oqib o‘tishi ajratgichni ishlab ketishiga olib kelmaydi.

Ajratgichning o‘rnatma toki eng kichik tok bo‘lib, u oqib o‘tganda ajratgich
ishlab ketmaydi.

6.7 Avtomatik uzgich turlari.
Sanoat korxonalari elektr ta’minotida AVM, “Elektron”, A 3700, AE – 200
va boshqa turdagi avtomatik uzgichlar qo‘llaniladi.
AVM turidagi avtomatik uzgichlar ikki va uch qutbli qilib tayyorlanadi.
O‘rnatish usuliga qarab surilmaydigan va suriladigan bo‘ladi.
Bunday uzgichlarning maksimal o‘chirish qobiliyati o‘zgaruvchan tok uchun
Iuzish, A=20kA ni, o‘zgarmas tok uchun Iuzish, A=30 kA ni tashkil qiladi. Avtomatik
uzgich soat mexanizmi sozlanadigan maksimal elektr magnitli ajratgichga ega.
Yuklama ortganda tokka teskari bog‘langan soat mexanizmi hosil qiladigan sabr
vaqtli AVM–4s, AVM–10s va AVM–15s turidagi avtomatik uzgichlarda noldan
2Inom,A gacha, AVM–20s da –1.5Inom,A gacha o‘zgartiriladi.
AVM turidagi avtomatik uzgichlarni kommutatsiya qobiliyati past, u
kimyoviy harakteristikasi rostlash imkoniyati yetarli bo‘lmagan tok va
kuchlanishlar bilan chegaralangan. Bu kamchiliklarni yo‘qotish maqsadida
“Elektron” turidagi ikki va uch qutbli avtomatik uzgichlar ishlab chiqilgan. Ular
660 V o‘zgaruvchan va 400 V o‘zgarmas kuchlanishlarga, hamda maksimal tok
ajratgichlarning toki 250 – 4000 A ga mo‘ljallangan.

171

A3700 turidagi avtomatik uzgichlar ikki va uch qutbli bo‘ladi va 160 – 630
A toklarga mo‘ljallangan. yaxshi himoya harakteristikalarini olish uchun uzgich
tuzilishida yarim o‘tkazgichli himoya bloki ko‘zda tutilgan. U o‘lchov organidan
signal oladi va o‘chirish komandasini elektr magnitli ajratgichga uzatadi. Uzgichlar

tokni cheklovchi qilib bajariladi:
1. Yarim o‘tkazgichli va maksimal tokli elektr magnit ajratgichli uzgichlar

(A37105 – A37405).
2. Maksimal tokli elektr magnit ajratgichli uzgichlar (A37115 – A37425).
Ikkala holda ham eletromagnit ajratgichda o‘rnatma toki 10Inom,aj ga teng.
AE – 1000 turidagi avtomatik uzgichlar bir qutbli 6, 10, 16, 20, 25 A

nominal toklarga mo‘ljallangan issiqlik ajratgichli qilib bajariladi. Ularning asosiy

vazifasi yoritish tarmoqlarini himoyalash.

6.5 – rasm. Tarmoqni avtomat uzgichlar yordamida himoyalash.

6.7.1 Avtomatik uzgichlarni tanlash
Avtomatik uzgichlarni tanlashga quyidagi talablar qo‘yiladi:

1. Uzgichlarning nominal kuchlanishi tarmoq kuchlanishidan past
bo‘lmasligi lozim;

2. O‘chirish qobiliyati himoyalanayotgan elementdan oqayotgan
maksimal q.t. tokiga hisob bo‘lishi kerak;

3. Ajratgichning nominal toki himoyalanayotgan elementdan uzoq
oqayotgan eng katta hisobiy yuklama tokidan kichik bo‘lmasligi kerak:

I  Inom,aj his , max

172

4. Avtomatik uzgich himoyalanayotgan elementning normal rejimida
o‘chirilishi mumkin emas, shuning uchun rostlanadigan ajratgichlarning o‘rnatma
toklari quyidagi shart bo‘yicha tanlanadi:

Inom,aj  (1.11.3)Ihis,max

Ajratgichlari rostlanmaydigan avtomatik uzgichlarda birinchi shartni
bajarilishi yetarli hisoblanadi.

5. Himoyalanayotgan elementda mumkin bo‘lmagan qisqa muddatli
yuklama ortishida avtomatik uzgich ishlab ketmasligi kerak. Bu quyidagi shart
bo‘yicha ta’minlanadi:

Inom,his.e  (1.25 1.35)ip

iP saqlagichni tanlashga o‘xshab aniqlanadi.
Ketma – ket o‘rnatilgan avtomatik uzgichlarni tanlovchanligini ta’minlash
uchun ularning himoya harakteristikalari selektivlik kartasida kesishishmasligi
kerak. Bunda ta’minlash manbasiga yaqin joylashgan uzgichlar ajratgichlarining
o‘rnatma toki uzoq joylashgan uzgichlarnikidan 1.5 barobar katta bo‘lishi kerak.
O‘rnatmalari tanlovchanlik sharti bo‘yicha tanlangan uzgichlarning
ajratgichlari sezgirlik talabini qoniqtirishi kerak, ya`ni himoyalanayotgan
liniyaning eng uzoq nuqtasidagi minimal q.t. toki (odatda 1 fazali q.t.)
ajratgichning nominal tokidan kamida 3 barobar katta bo‘lishi kerak.

Sinov savollari:
1. Motorlarda qanday shikastlanish turlari va nonormal rejimlar kuzatilishi

mumkin?
2. Asinxron motorlarda qanday himoya turlari qo’llanilishi mumkin?
3. Asinxron motorning o‘ta yuklanishdan himoyasining ishlash tamoilini

tushuntiring?
4. Asinxron motorlar uchun minimal kuchlanishli himoyaning vazifasi?
5. Eruvchan saqlagichlarni tanlash shartlari?
6. Avtomatik uzgichlarning turlarini keltiring?
7. Avtomatik uzgichlarni tanlash shartlari?
8. Saqlagich va avtomatlarni sxemalarda tasvirlanishi?

173

7. ELEKTR TIZIMINING AVTAMATIKASI
Elektr tizimi iste’molchilarining ishonchli va uzluksiz elektr ta’minoti releli
himoya bilan bir qatorda shikastlanishga qarshi avtomatika sistemasi bilan ham
ta’minlanadi. Ulardan asosiysi quyidagilar:
- zaxiradagi ta’minot manbani avtomatik ulash (ZAU);
- qisqa tutshuvda rele himoyasi bilan o‘chirilgan liniya, transformator va
shinalarni avtomatik qayta ulash (AQU);
- avtomatik chastotali yuksizlantirish (ACHT);

7.1 Avtomatik ulash.
Elektr energiyasi ta’minotida uzilishi mumkin bo‘lmagan birinchi kategoriya
iste’molchilari zaxirali manba bilan ta’minlanishi kerak.
Zaxirali ta’minot manbani avtomatik ulash (ZAU) qurilmasi elektr
stansiyalarida, hamda ikki va undan ortiq liniya yoki transformator bilan
ta’minlangan tarmoq podstansiyalarida keng qo‘llaniladi. Elektr stansiyalarida
ZAU qurilmasi o‘ta Muhim mexanizmlarning elektr motorlari (ta’minlash nasosi,
tutun so‘rgich va boshqalar) ulanganda ishlatiladi.
ZAU qurilmasi ikki qismdan iborat. Birinchi qismga ishchi ta’minot
manbasi himoyasini to‘ldiruvchi minimal kuchlanish himoyasi kiradi. Bu himoya
ZAU qurilmasini ulaydi. Iste’molchilarni elektr energiya bilan ta’minlash
to‘xtatilgan barcha hollarda ishchi ta’minot manbasini o‘chirilishini ta’minlaydi.
Ikkinchi qismga ishchi manba uzgichi o‘chirilganda zaxira ta’minot
manbasini avtomatik ulanishini ta’minlovchi ulash avtamatika kiradi.
Taqsimlovchi uskuna ishchi liniya bo‘yicha normal ta’minlanadi,(7,1) uning
uzgichi V1 ulangan. Zaxiradagi liniya uzgichi V2 normal o‘chirilgan.V2 uzgich 2
yukli yuritma bilan ta’minlangan. V2 uzgichni 3 yukni tushirish yo‘li Bilan ulash
mumkin. Uzgich qo‘l bilan yoki Masofali (masofada) ulanadi.Bunda yuritma
richagini ozod etuvchi maxsus ulash chulg‘amzanjiri tutashtiriladi.
Ko‘rsatilayotgan sxemda ZAU qurilmasi zaxirali liniyada o‘rnatilgan TN2
kuchlanish transformatoridan ta’minlanadi.

174

V1 uzgich o‘chirilganda uning yuritmasidagi 1-blok-kontakti tutashadi,
natijada ikkinchi yukli yuritma-g‘altak cho‘lg‘amida tok paydo bo‘ladi; g‘altak
o‘zakni tortadi va 3 yukni ozod etadi, u esa og‘ib uzgich yuritmasi o‘qini buradi va
V2 uzgichni ulaydi, bunda zaxira liniyadan uskuna ta’minoti tiklanadi.

Sxemada uskunaning yig‘ma shinasida kuchlanish yo‘qolganda ZAU ni
ishga tushirishni ta’minlovchi minimal kuchlanish relesi (N<) ko‘zda tutilgan,
agarda V1 uzgich ulangan bo‘lsa, bunda 5 va 4 rele ishga tushadi, V1 uzgich
o‘chadi, V2 esa ulanadi.

TN1 kuchlanish transformatori saqlagichlar yordamida himoyalanganda
avtomatik qurilmaning noto‘g‘ri harakati bo‘lmasligi uchun 2 ta kuchlanish relesi
o‘rnatiladi, ularning cho‘lg‘amlari har xil fazalarga ulanadi, kontaktlari esa ketma-
ket ulanadi.

ZAU qurilmasi ishga tushganda iste’molchilar ta’minotidagi uzilish vaqti
himoyaning harakati vaqtlari yig‘indisidan tashkil topadi. Bular uzgichning ishchi
manbadan o‘chirish va zaxira ta’minot manbasi ulash vaqtlaridir. Tez
harakatlanuvchi rele himoya, uzgich va yuritmalar uchun bu vaqt 0,4-0,5 s tashkil
etadi.

7.2 Avtomatik qayta ulash (AQU).
Havo elektr uzatish liniyalarida aksariyat qisqa tutshuvlar momaqaldiroqli
razryad, qushlar simlarning har xil fazalarni tutashtirishi, simlarning o‘ralashib
ketishi va boshqalar natijasida sodir bo‘ladi. Tajribasi ko‘rsatadiki, havo
tarmoqlarida Shunga o‘xshash tutshuvlarning aksariyat qismi qisqa vaqtli
harakterga ega, chunki shikastlangan qism o‘chirilgandan so‘ng tutshuv joyidagi
izolyasiya ko‘p holda tiklanadi va liniya yana ishga ulanishi mumkin.
Ko‘p hollarda qisqa tutshuvlar transformator podstansiyalarida
izolyasiyalarni yoki yuqori kuchlanish saqlagichlarining izolyasiyalarini tutashib
qolishi natijasida sodir bo‘ladi va u ham qisqa vaqtli xususiyatga ega. Qisqa
tutshuvdan so‘ng ular odatda ta’mirlanmay, saqlagichsiz yana ishga tushirilishi
mumkin.

175

Liniyani qayta ulash uchun maxsus qurilma qo‘llaniladi, u yordamida
o‘chirilgan liniya avtomatik ravishda yana ishga tushiriladi. Bu qurilma avtomatik
qayta ulash qurilmasi (AQU) deb ataladi. Bir tarafdan ta’minlanadigan liniyalarda
AQUni samarasi yuqori, AQU ning har bir muvaffaqiyatli harakati iste’molchilar
ta’minotining uzilishini oldini oladi. Respublikamiz energetika tizimida bir karra,
hamda ko‘p karra harakatlanuvchi uch fazali va bir fazali AQU qurilmalari
qo‘llaniladi.

Bir karrali deb liniyani faqat bir martta ulaydigan AQU ga aytiladi, agar
liniya yana himoya orqali o‘chirilsa, unda AQU qurilmasi harakatdan to‘xtaydi va
ikkinchi martta ishlamaydi. Bir fazali deb, faqat bitta o‘chirilgan fazani qayta
ulaydigan AQU ga aytiladi.

AQU qurilmasi elektr relelar yordamida elektrli tamoilda yoki uzgich
yuritmasiga mos ravishda mexanik tamoilda bajariladi.

Elektrli AQU elektr magnitli va pnevmatik yuritma bilan ta’minlangan
uzgichlarda ishlatiladi. Mexanik AQU qo‘l bilan yoki avtomatik boshqariladigan
yuritma (yukli, prujinali) bilan ta’minlangan uzgichlarda ishlatiladi.

Bir karrali qo‘l bilan qaytariladigan elektrli AQU sxemasida oraliq (KL) 4
va ko‘rsatkich (KN) 6 relelar ko‘zda tutilgan.

Relening yuqoridagi kontakti 4 normal holatda yopiq, pastkisi ochiq, uzgich
7 ulangan. Liniyada qisqa tutshuv sodir bo‘lganda releli himoya ishga tushadi va
o‘chirish g‘altagi SO yordamida uzgich V o‘chiriladi. Uchirgich o‘chirilgandan
so‘ng uning yuritmasi kontaktlari 3 oraliq relesi kontaktlarining OK ulanish
solenoidi US zanjirini tutashtiradi va uzgich ulanadi (tok zanjiri: plyus – kontaktlar
3-relening yuqori kontaktlari 4-rele g‘altagi 6-uzgich 7-kontaktlar 1-g‘altak OK-
minus).

Bunda rele 6 ishga tushadi va o‘zining kontaktlarini tutashtiradi:
ulanganda tutashgan kontaktlar 2-rele kontaklari6-rele g‘altagi 4-minus).
Rele 4 ishga tushadi (yuqori kontaktlari ochiladi va pastki kontaktlari
tutashadi) va o‘z-o‘zidan bekiladi (o‘z-o‘zidan bekilish zanjiri toki: plyus-relening
pastki kontaktlari 4-tugmacha 5-rele g‘altagi 4-minus).

176

Agar avtomatik qayta ulash bartaraf etilmagan qisqa tutshuv vaqtida sodir
bo‘lsa, releli himoya ikkinchi martta ishga tushadi va ikkinchi martta uzgich V
o‘chiradi. Yana avtomatik o‘chirish ulana olmaydi, chunki yuritma oraliq
kontaktlarining OK ulanish solenoidi o‘z-o‘zidan bekilish relesining yuqoridagi

kontaklari 4 bilan ochilgan.

AQU qurilmasini oldingi (birlamchi) holatiga ketirish uchun 4 releni

bekitish (blokirovka), 6 rele kontaktlarini 5 tugmani bosib va 6 rele shtiftasini
burib uzish kerak. Uzish 7 AQU ni o‘chirish uchun xizmat qiladi, qachonki ishlash
sharoiti bo‘yicha uni ma’lum vaqtga kerak bo‘lmasa, aytish joizki. Hozirgi vaqtda
AQU na faqat elektr uzatish liniyalari uchun, balkim podstansiyalarning yig‘ma
shinalari uchun ham keng ishlatiladi, chunki o‘zgaruvchan qisqa tutshuvlar nafaqat
elektr uzatish liniyalarida, balkim podstansiyaning yig‘ma shinalarida ham bo‘ladi.

AQU tizimi iste’molchilarning elektr energiya ta’minotidan uzilishini yo‘q

qilish bilan birga vaqtini qisqartiradi, ya`ni qisqa tutshuvdagi yoyni ishdan
chiqarish (buzish) ta’sirini kamaytiradi, chunki yoy paydo bo‘lgandan so‘ng liniya
tezda o‘chirilishi kerak (0,2 . . . 0,3 s).

7.3. Avtomatik chastotali yuk tushirish (ACHT).

Energo tizim ish rejimining ajralib turadigan xususiyati shundan iboratki,

har doim energiya manbasining quvvati Pe yuklama va isrof yig‘indisiga teng
bo‘ladi:

Pe=Pyuk+Pisf (7.1)

Bu yerda Pyuk – yuklama quvvati;

Risf – quvvat isrofi.

Yuklamani o‘zgarishi ishlab chiqarilayotgan quvvatni o‘zgarishini talab

qiladi, aks holda tizimdagi chastota o‘zgaradi, chunki quvvat balansi (muvozanati)

chastota fN bo‘lganda ta’minlanadi. Elektr stansiyalarda generatorlar shikastlanish
natijasida o‘chirilganda yoki energotizim har qanday sabab bilan aloxida qismlarga

bo‘linganda, oxirgilarda ishlab chiqarilayotgan aktiv quvvat etishmovchiligi

(tanqisligi) paydo bo‘lishi mumkin, shu sababli tokning chastotasi tushib ketishi

177

mumkin. Tokning chastotasi tushishi bilan birga kuchlanish shuning past qiymatga
ega bo‘lishi mumkin. Bunda ko‘plab elektr motorlar sekinlasha boshlaydi va
ularning yuklama toklari oshadi, buning natijasida tizimdagi kuchlanish ko‘proq
pasayadi. Natijada parallel ishlayotgan generatorlar sinxronizmdan chiqadi va
o‘chiriladi. Iste’molchilarning ta’minoti uziladi.

Quvvat tanqisligi paydo bo‘lganda avval tizimda mavjud bo‘lgan: turbina
tezligini rostlagichi yordamida avtomatik yuklovchi zaxira ishlatiladi,

Birinchi navbatda bug‘ turboagregatlari to‘la quvvatgacha yuklanadi. Agar
chastota ma’lum qiymatdan tushib ketsa, unda gidroelektr stansiyalarning
zaxiradagi agregatlari avtomatik ravishda ishga tushiriladi. Ularning ishga tushirish
vaqti 30 . . . 50 sek.dan oshmaydi.

Chastotani ma’lum minimal qiymatgacha tezda tiklash uchun tizimdagi
zaxirani ishlatidan tashqari iste’molchilarning bir qismi o‘chirish yo‘li bilan tizim
yuksizlantiriladi. Bunda energo tizimning yukini tuShurish avtomatik chastotali
yuk tuShurish (ACHT) qurulmasi deb ataladigan maxsus qurulma yordamida
amalga oshiriladi.

ACHT qurulmasi TN kuchlanish transformatoriga ulanadi.
ACHT ning ish ustavkasi 48-45 Gs oraliqda bo‘lgan bir nechta chastota
relelari RCH1 va RCH4dan tashkil topgan.
Ajratgich R orqali taqsimlovchi uskuna TU shinasiga ulangan uzgichlar V
navbat bilan iste’molchilarni o‘chiradi. Buning uchun ma’lum ustavkili chastota
relesi oraliq relelar RP2 va RP3 yordamida ta’minlovchi liniyalar sonini
kamaytiradi. Ularning soni energotizim dispetcherlik xizmati tomondan beriladi.
Elektr motorlarning o‘z-o‘zidan ishga tushirish.
Elektr tarmoqla va iste’molchilardagi qisqa tutshuvlar va boshqa
Shikastlanishlar TU yig‘ma shinalarida va ularga ulangan barcha tarmoqlarda 0,2-
5 sekundli kuchlanishni qisq vaqtli pasayishiga va batamom yo‘qoliщga olib
keladi. Shundan keyin kuchlanish o‘sha (AQU da) yoki boshqa (ZAU da)
manbadan tiklanadi. Elektr ta’minoti qisqa vaqtga uzilganda motorlarda ro‘y
beradigan jarayonlarni ko‘rib chiqamiz.

178

Kuchlanish o‘chirilgan vaqtda (yoki juda pasayganda) motorlarning aylanish

chastotasi kamayadi - sekinlashadi.

Kichik quvvatli motorlarda daqiqaning ulushigacha, katta quvvatli
motorlarda – 10 s. Gacha davom etadigan bu jarayon «vibeg» deb ataladi. Vibegda
cho‘lg‘amdagi toklar, EYUK, magnit oqimlar sekin – asta so‘nib boradi. Ular to‘la
so‘nmaganda, motorlar generator rejimida ishlaydi, o‘chirilmagan tarmoqdagi

qoldiq kuchlanishni ushlab turadi. Katta quvvatli sinxron motorlar mavjud
bo‘lganda qoldiq kuchlanishni so‘nish vaqti vibeg vaqtiga teng bo‘lishi mumkin
(to‘la to‘xtagungacha). Bu xodisa ZAUni ulash va minimal kuchlanishli himoya

ishlashini kechikishiga olib keladi.
Ma’lum hollarda ZAU ni tezroq ulash uchun minimal kuchlanish relesi

emas, balkim «vibeg» jarayonida aniqroq ishlaydigan minimal chastota relesini
ishlatishga to‘g‘ri keladi.

Odatda yig‘ma shinalarga motorlardan tashqari boshqa statik Yuklamalar
ham ulangan. Ular qoldiq kuchlanishda quvvat iste’mol qilib motorlarning

sekinlashishini tezlatadi.
Agar korxonadagi elektr motorlarning o‘z o‘zidan ishga tushish imkoniyati

bulsa elektr ta’minoti ishonchliligi ancha oshadi. O‘z-o‘zidan yurgizish deb elektr
ta’minotida qisqa uzilish bo‘lgandan so‘ng xodimlarni ishtirokisiz muhim

mexanizmlar elektr motorlarining normal ishini tiklashiga aytiladi.
Ta’minot tiklanayotgan vaqtda uzgichlari ulangan holatda bo‘lgan barcha

motorlar o‘z-o‘zidan ishga tushadi (o‘z-o‘zidan yurgizish). Bu vaqtda motorlarning
bir qismi to‘xtagan, boshqa qismi esa vibegda bo‘ladi.

Taxminan qabul qilish mumkin, o‘z-o‘zidan yurgizish toki Io’z-o’zi barcha
ulangan o‘zgaruvchan tok motorlarining ishga tushish toklari (Iish.tush) va
o‘chirilmagan statik elektr iste’molchilarning u3mumiy nominal toklari (Inom)
yig‘indisiga teng:

Io’z-o’zi= Iish.tush+ Inom (7.2)

Bu Ihim.ish toki nominal qiymatdan bir necha barobar oshib ketadi. Ilgari
motorlar ta’minoti tiklanganda yuqori toklardan shikastlanmasligi uchun motorlar

179

vibegda minimal kuchlanishli himoya bilan o‘chirilar edi. Oqibatda o‘z-o‘zidan
yurgizish mumkinligi amaliyotda isbotlangan.

Boshqa tomondan, barcha elektr iste’molchilarini o‘z-o‘zidan yurgizish
uchun ularni ulangan holda qoldirish har doim ham mumkin emas, сhunki o‘z-
o‘zidan yurgizishda qancha ko‘p motorlar ishtirok etsa, shuncha IS.Z katta bo‘ladi .

Natijada qancha o‘z-o‘zidan yurgizish tok kuchi IS.Z katta bo‘lsa, shuncha
podstansiya yig‘ma shinasida kuchlanish past bo‘ladi. Demak, qisqa vaqtli
kuchlanish yo‘qolishidan so‘ng barcha iste’molchilarni ulangan holda qoldirish
kerak emas, balki o‘ta Muhimlarini texnologik jarayonni davom ettirish uchun
qoldirish kerak. Bundan tashqari, texnologiyasi yoki texnika xavfsizligi bo‘yicha
o‘z-o‘zidan yurgizish mumkin bo‘lmangan motorlarni o‘chirish kerak. Buning
uchun motorlarda minimal kuchlanishli himoya ko‘zda tutiladi va u motorlarni
normal elektr ta’minoti buzilganda o‘chiradi. Ta’minot tiklangandan so‘ng bu
iste’molchilar odatdagiday asta-sekin ishga tushiriladi.

Shuning uchun motorlarni guruhli o‘z-o‘zidan yurgizish navbat bilan amalga
oshiriladi:

Birinchi navbatda sabr vaqtsiz (t1=0) ulanadi, ikkinchi t2 sabr vaqti bilan
uchinchi t3 sabr vaqti bilan va xokazo.

O‘z-o‘zidan yurgizish vaqtida ulanishi mumkun bo‘lmagan matorlar zanjiri
magnitli ishga tushirgichga ega.

Nasos va kampressor stansiyaalarida motorni avtomatik qayta ulash
ishlatiladi, u minimal kuchlanish himoyasi ishlagandan so‘ngamalga oshiriladi.

7.4. Energetika tizimida dispetcherlik boshqaruv va telemexanizatsiya.
Dispetcherlik xizmati energiya ta’minoti tizimini markazdan boshqaradi, uni
aloxida elementlarining harakatini nazorat qiladi. Ushbu sistemaning normal ishini
ta’minlash uchun uskunalarni ta’mirlash va shikastlanishlarni yo‘qotish yoki
tarqalishini to‘xtatish bilan bog‘liq operativ qayta ulashlarni amalga oshiradi.
Dispetcherlik xizmati xodimi joylashgan dispetcherlik punkti (DP) yoki
boshqarish punkti (BP) bilan nazorat punktlaridagi (NG) boshqarish nazorat

180

ob’ektlari (BNO) o‘rtasidagi aloqa telemexanika yordamida amalga oshiriladi.
Telemexanika TB-TS-TO‘ (teleboshqaruv, telesignalizatsiya, teleo‘lchov)
qurilmasini o‘z ichiga oladi.

Telemexanikaning xajmiga qarab TB-TS-TO‘ sistemasi quyidagilarni
ko‘zda tutadi:

- liniya, transformator, avtomatik rostlash agregatlarining uzgichlarini,
korxona xududini yoritish kontaktorlarini teleboshqaruvini;

- barcha teleboshqaruvli va teleboshqaruvsiz ob’ektlar elektr ta’minoti
sistemasida yuklama taqsimlanishiga ta’sir etuvchi kata elektr iste’molchilar
holatlarini (ulangan, o‘chirilgan) telesignalizatsiyasini;

- 6-35 kV kuchlanishli tarmoqlarda uzgichlarni yerga tutashishdan releli
himoya yordamida avariyali o‘chirilishi signalizatsiyasini;

- teleboshqaruv transformatori yoki rostlash agregatining o‘ta yuklanish
telemexanikasining normal ish rejimlari bilan bog‘liq BP dagi nosozliklar
signalizatsiyasini;

- podstansiya shinasidagi kuchlanishni, elektr ta’minoti liniyasidagi tokning
teleo‘lchovini.

Teleboshqaruv uskunalarning bajaruvchi mexanizmlariga ta’sir etuvchi
boshqarish signallarini masofaga uzatishni ta’minlaydi: Normal va avariya
rejimlarida tez-tez operativ qayta ulanishlarni amalga oshirish talab qilinsa va
ko‘rsatilgan qayta ulanishlarni avtomatika vositalari bilan amalga oshirish mumkin
bo‘lmasa, TB ko‘zda tutiladi.

Teleboshqaruv tizimi doimiy navbatchi xodimsiz ishlaydigan ob’ektlar
uchun, hamda avtomatik boshqarish qurilmalari sifatida ham qo‘llaniladi.
Teleboshqaruvli elektr ta’minoti ob’ektlari albatta maxalliy boshqaruvga ega
bo‘lishlari kerak.

Uzatuvchi telemexanika qurilmalari va qabul qiluvchi qurilmalar aloqa
kanallari bilan bog‘langan. Ular uchun simli aloqa liniyalari, radioliniyalari, kuch
va yuqori voltli liniyalar ishlatiladi.

Aloqa kanallaridan foydalanish usuli bo‘yicha TB-TS-TO‘ qurilmasi ko‘p va

181

kam kanallilarga bo‘linadi.
Nazorat savollari.

1. Ta’minot manbasi zaxirasini avtomatik ulash qanday maqsadda amalga
oshiriladi?

2. Avtomatik qayta ulashning vazifasi nima?
3. Avtomatik chastotali yuk tushirishni vazifasi nimada?

182

Adabiyotlar:

1. Allaev Q.R., Siddiqov I.X., Hakimov M.H., Ibragimov R.I., Siddiqov
O.I., Shamsutdinov H.F. «Stansiya va podstansiyalarning elektr qismi».O‘quv
qullanma. - T.: Cho‘lpon nomidagi NMIU, 2014. 304

2. Андреев В.А. «Релейная защита и автоматика систем
электроснабжения». - Москва: «Высш школа», 2006.-639 с.

3. Булычев А.В., Наволочный А.А. «Релейная защита в
распределительных электрических сетях». - Москва: ЭНАС, 2011.-208 с.

4. Басс Э.И., Дорогунцев В.Г. «Релейная защита электроэнергетических
систем». - Москва: Издательство МЭИ, 2002.-296 с.

5. Копьев В.Н. «Релейная защита. Принципы выполнения и
применения». Учебное пособие. - Томск: Изд. ЭЛТИ ТПУ, 2006. 143 с.

6. Овчинников В.В., Удрис А.П. «Реле РНТ и ДЗТ в схемах
дифференциальных защит». -М.: НТФ «Энегопрогресс», «Энергетик», 2004.

7. Рожкова Л.Д. Карнеева Л.К. Чиркова Т.В. «Электрооборудование
электрических станций и подстанций». Учебное пособие. 4-издания –М.:
Издательский центр «Академия», 2007.

8. Gayibov T.Sh., Shamsutdinov H.F., Pulatov B.M. «Elektr energiyani
ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash». Oʻquv qoʻllanma. T.: «Fan va
texnologiya», 2015. 216 b.

9. Marlin O. Thurston «Electric Relays principles and Applications». A
Series of Reference Books and Textbooks. Taylor and Francis Group. Boca Raton,
FL. 676 pages.

10. P.M. Anderson «Power system protection». Textbook. The Institute of
Electrical and Electronics Engineers, Ins., New York, 1998 year, 1307 pages.

183

Mundarija 3
5
Kirish 5
1. RELELI HIMOYA XAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA 6
1.1 Shikastlanishlar va nonormal holatlar 10
1.2 Qisqa tutshuv turlari 12
1.3 Qisqa tutshuv toklarini hisoblas 16
1.4 Rele himoyasiga qo‘yiladigan talabla 18
1.5 Relening turlari
1.6 Releli va himoya elementlarining chizmalarda tasvirlash 18
19
usullari 22
1.7 Relening ulanish usullari
1.8 Himoyaning uzgichga ta’sir qilish usullari 22
2. RELELI HIMOYADA TOK VA KUCHLANISH 24
24
TRANSFORMATORLARI 25
2.1 Tok transformatorining vazifasi 25
2.1.1 Magnitlovchi tokni kamaytirishga ta’sir qiluvchi parametrlar 25
2.1.2 Tok transformatorlarini aniqlik darajasi 26
2.1.3 Tok transformatori chulg‘amlarining belgilanishi
2.2 Tok transformatorlarining ulanish sxemalari 28
2.2.1 Tipik sxemalar va ularning tahlili
2.2.2 Tok transformatorlari va rele chulg‘amlarini to‘liq yulduz 29

sxemasi bo‘yicha ulanishi 31
2.2.3 Tok transformatorlarining va rele chulg‘amlarini to‘liq 32
33
bo‘lmagan yulduz sxemasida ulanishi 34
2.2.4 Tok transformatorlarining uchburchakka ulangan 37
37
chulg‘amlariga releni yulduz sxemasini ulash 38
2.2.5 Ikki faza toki ayirmasiga ulangan bitta releli sxema 44
2.2.6 Tok transformatorlarning yuki 45
46
2.3 Kuchlanish transformatorlari haqida umumiy ma`lumotlar 49
2.3.1 Kuchlanish transformatorlarini ulanish usullari 50
53
3. RELE QURILMALARINING ASOSLARI 57
3.1 Elektr mexanik relelar 60
3.2 Elektr magnit relelar 67
3.3 Tok relelari 67
3.4 Kuchlanish relelari 69
3.5 Elektr magnit oraliq relelari 70
3.6 Ko‘rsatgich relelari
3.7 Vaqt relelari
3.8 Induksion relelar
3.8.1 Tok va kuchlanish induksion relelar
3.9 Induksion quvvat yo‘nalishi relelari
3.10 Magnit elektrik va yarim o‘tkazgichli relelar
3.10.1 Magnitoelektrik relelarning tuzilish
3.10.2 Yarim o‘tkazgichli relelar
3.10.3 Qutblangan relelar

184

3.11 Operativ tok manbalari 72
72
3.11.1 Operativ tok zanjirining vazifasi 75
3.11.2 Operativ o‘zgaruvchan tok 79
79
4. TOKLI HIMOYALAR 80
4.1 Tokli kesim 82
4.1.2 Tokli kesimning o‘rnatmalarini tanlash 83
4.1.3 Tokli kesimning sxemalari 86
87
4.1.4 Sabr vaqtli notanlovchan tokli kesim 89
4.1.5 Sabr vaqtsiz notanlovchan tokli kesim 90
97
4.2 Maksimal tokli himoya 99
4.2.1 Maksimal tokli himoya sxemalari 101
4.2.2 Maksimal tokli himoyaning ishlash tokini aniqlash 106
4.2.3 Kuchlanish bo‘yicha ishga tushuvchi MTH 110
4.2.4 O‘zgaruvchan operativ tokli MTH 110
113
4.3 Uch pog‘onali tokli himoyalar 115
4.4 Yo‘naltirilgan tokli himoya 115
4.5 Masofali himoya 120
4.5.1 Maqsadi, ishlash tamoili va himoyaning asosiy organlari 122
4.5.2 Masofali himoyaning ishlash tavsiflari 122
4.6 Liniyalarning differensial himoyalar
4.6.1 Liniyalarning bo‘ylama differensial himoyasi 122
4.6.2 Liniyalarning ko‘ndalang differensial himoyasi
124
5. TRANSFORMATORLARNING RELELI HIMOYASI
5.1 Transformatorlarda shikastlanish turlari va nonormal ish 124
125
holatlari 129
5.1.1 Yuqori kuchlanish tomonidagi ikki va uch fazali qisqa 135
139
tutashuvlar 140
5.1.2 Yuqori kuchlanish tomondagi bir fazali yerga (korpusga) 143
144
qisqa tutashuvlar 145
5.1.3 O‘ramlararo qisqa tutashuv 147
5.1.4 Transformatordan keyingi fazalararo qisqa tutashuv 150
5.1.5 Transformatordan keyingi bir fazali qisqa tutashuvlar 155
158
5.2 Transformatorlarda tokli kesim
159
5.3 Transformatorlarda maksimal tokli himoya
5.3.1 Maksimal tokli himoyaning ulanish sxemalari

5.4 Gazli himoya
5.5 O‘ta yuklanishdan himoya
5.6 Transformatorlarning differensial himoyasi
5.6.1 Differensial tokli kesim
5.6.2 Tez to‘yinuvchi tok transformatorli himoya
5.6.3 Differensial himoyalarning ishlash tokini tanlash.
5.6.4 РНТ-565 va ДЗТ-11 relelarning cho‘lg‘amlaridagi o‘ramlar

sonini hisoblash
5.6.5 Tormozli differensial himoyani hisoblashning o‘ziga xos

xususiyatlari

185

6 ASINXRON VA SINXRON MOTORLAR HIMOYASI 162
6.1 Motorlarning shikastlanish turlari va nonormal rejimlari 162
6.2 Asinxron motorlarning himoya turlari 163
6.2.1 Asinxron motorning o‘ta yuklanishdan himoyasi 164
6.3 Motorlarning differensial tokli himoyasi 165
6.4 Asinxron motorlar uchun minimal kuchlanishli himoya 165
6.5 Sinxron motorlar himoyasi 166
6.6 Kuchlanishi 1000 V gacha elektr tarmoqlar himoyasi 168
6.7 Avtomatik uzgich turlari 171
6.7.1 Avtomatik uzgichlarni tanlash 172
7. ELEKTR TIZIMINING AVTAMATIKASI 174
7.1 Avtomatik ulash 174
7.2 Avtomatik qayta ulash (AQU). 175
7.3 Avtomatik chastotali yuk tushirish (ACHT). 177
7.4 Energetika tizimida dispetcherlik boshqaruv va 179

telemexanizatsiya 183
Adabiyotlar

186

СОДЕРЖАНИЕ 3
Введения 5
1. ОБЩИЕ ПОНЯТИЯ О РЕЛЕЙНОЙ ЗАЩИТЕ 5
1.1 Повреждения и ненормальные режимы 6
1.2 Виды коротких замыкании 10
1.3 Расчет коротких замыкании 12
1.4 Основные требования, предъявляемые к релейной защите 16
1.5 Виды реле 18
1.6 Способы изображения реле и схем защиты на чертежах. 18
1.7 Способы включения реле 19
1.8 Способы воздействия защиты на выключатель. 22
2. ТРАНСФОРМАТОРЫ ТОКА И НАПРЯЖЕНИЯ В
РЕЛЕЙНОЙ ЗАЩИТЕ 22
2.1 Задачи трансформатора тока и их погрешность 24
2.1.1 Параметры, влияющие на уменьшение
намагничивающего тока 24
2.1.2 Класс точности трансформаторов тока 25
2.1.3 Обозначение выводов трансформаторов тока 25
2.2 Схемы соединение трансформаторов тока 25
2.2.1 Типовые схемы и их анализ 26
2.2.2 Схема соединения трансформаторов тока и обмоток реле
в полную звезду 28
2.2.3 Схема соединения трансформаторов тока и обмоток реле
в неполную звезду 29
2.2.4 Схема соединения трансформаторов тока в треугольник, а
обмоток реле в звезду 31
2.2.5 Схема соединений с двумя трансформаторами тока и
одним реле, включенным на разность токов двух фаз 32
2.2.6 Нагрузка трансформаторов тока 33
2.3 Общие сведения о трансформаторов напряжения 34
2.3.1 Способы схема соединения трансформаторов напряжения 37
3. ОБЩИЕ ПРИНЦИПИ ВЫПОЛНЕНИЯ РЕЛЕ 37
3.1 Электромеханических реле 38
3.2 Электромагнитные реле 44
3.3 Реле тока 45
3.4 Реле напряжения 46
3.5 Реле промежуточные 49
3.6 Реле указательные 50
3.7 Реле времени 53
3.8 Индукционные реле 57
3.8.1 Индукционные реле тока и напряжения 60
3.9 Индукционные реле направления мощности 67
3.10 Магнитоэлектрические и полупроводниковые реле. 67
3.10.1 Структура магнитоэлектрических реле 69
3.10.2 Полупроводниковые реле 70
3.10.3 Полярызованные реле

187

3.11 Источники оперативного тока 72
3.11.1 Назначения оперативного тока 72
3.11.2 Переменный оперативный ток 75
79
4. ТОКОВЫЕ ЗАЩИТЫ 79
4.1 Токовые отсечки 80
4.1.2 Выбор уставки токовой отсечки 82
4.1.3 Схемы токовых отсечек 83
4.1.4 Неселективная токовая отсеска с выдержкой времени 86
4.1.5 Неселективная токовая отсеска без выдержкой времени 87
4.2 Максимальная токовая защита 89
4.2.1 Схемы максимальной токовой защиты 90
4.2.2 Выбор тока срабатывания максимальной токовой защиты 97
4.2.3 Максимальная токовая защита с пуском напряжения 99
4.2.4 Максимальная токовая защиты с переменном
101
оперативном током 106
4.3 Трехступенчатая токовая защита 110
4.4 Токовая направленная защита 110
4.5 Дистанционная защита 113
4.5.1 Назначения, принцип работы и основные органы 115
4.5.2 Характеристики работы дистанционной защиты 115
4.6 Дифференциальная защита линий 120
4.6.1 Продольная дифференциальная защита линии 122
4.6.2 Поперечная дифференциальная защита линии 122
5. РЕЛЕЙНАЯ ЗАЩИТА ТРАНСФОРМАТОРОВ
5.1 Повреждения и ненормальные режимы работы 122

трансформаторов 124
5.1.1 Трехфазные и двухфазные короткое замыкания на
124
стороне высшего напряжения 125
5.1.2 Однофазное замыкание на землю (на корпус) на стороне 129
135
высшего напряжения 139
5.1.3 Витковые замыкания 140
5.1.4 Междуфазные короткое замыкание за трансформатором 143
5.1.5 Однофазные короткое замыкание за трансформатором 144
145
5.2 Токовая отсечка трансформатора 147
5.3 Максимальная токовая защита трансформатора 150
5.3.1 Схемы подключения максимальной токовой защиты
5.4 Газовая защита 155
5.5 Защита от перегрузки 158
5.6 Дифференциальная защита трансформатора 159
5.6.1 Дифференциальная токовая отсечка
5.6.2 Дифференциальная защита с быстронасыщающимся

трансформатором тока
5.6.3 Выбор тока срабатывания дифференциальной защиты
5.6.4 Расчет число витков обмоток реле РНТ-565 и ДЗТ-11
5.6.5 Особенности расчета дифференциальной защиты с

188

торможением 162

6 ЗАЩИТА АСИНХРОННЫХ И СИНХРОННЫХ 162
ДВИГАТЕЛЕЙ 163
164
6.1 Виды повреждения и ненормальные режимы двигателей 165
6.2 Виды защит асинхронных двигателей 165
6.2.1 Защита асинхронных двигателей от перегрузки
6.3 Дифференциальная защита двигателей 166
6.4 Защита асинхронных двигателей от минимального 168
171
напряжения 172
6.5 Защита синхронных двигателей 174
6.6 Защита электрических сетей напряжением до 1000 В. 174
6.7 Виды автоматических выключателей 175
6.7.1 Выбор автоматического выключателя 177
179
7. АВТОМАТИКА ЭЛЕКТРИЧЕСКИХ СИСТЕМ
7.1 Автоматической включения 183
7.2 Автоматическое повторное включения
7.3 Автоматическое частотное разгрузка
7.4 Диспетчерское управления и телемеханизация

энергетических систем
Литература

189

CONTENTS 3
5
Introductions 5
1. GENERAL CONCEPTS OF RELAY PROTECTION 6
1.1 Damage and abnormal conditions 10
1.2 Types of short circuit 12
1.3 the calculation of the short circuit 16
1.4 Basic requirements for relay protection 18
1.5 Types of relays 18
1.6 Methods of depicting relays and protection circuits in the drawings 19
1.7 Ways to turn on the relay
1.8 Methods of influence of protection on the circuit breaker. 22
2. CURRENT AND VOLTAGE TRANSFORMERS IN RELAY 22
24
PROTECTION 24
2.1 Tasks of the current transformer and their error 25
2.1.1 Parameters affecting the decrease in the magnetizing current 25
2.1.2 Accuracy class of current transformers 25
2.1.3 Designation of conclusions of current transformers
2.2 Schemes connecting current transformers 26
2.2.1 Typical schemes and their analysis
2.2.2 Connection diagram of current transformers and relay 28

windings in a full star 29
2.2.3 Connection diagram of current transformers and relay
31
windings into an incomplete star 32
2.2.4 Connection diagram of current transformers in a triangle, and relay 33
34
windings in a star 37
2.2.5 Connection diagram with two current transformers and one relay 37
38
connected to the current difference of two phases 44
2.2.6 Load of current transformers 45
2.3 General information on voltage transformers 46
2.3.1 Methods for connecting voltage transformers 49
3. GENERAL PRINCIPLES OF RELAY 50
3.1 Electromechanical relays 53
3.2 Electromagnetic relays 57
3.3 Current relay 60
3.4 Voltage relay 67
3.5 Intermediate relays 67
3.6 Indicator relays 69
3.7 Timer
3.8 Induction relays
3.8.1 Induction current and voltage relays
3.9 Induction power direction switches
3.10 Magnetoelectric and semiconductor relays.
3.10.1 Structure of magnetoelectric relays
3.10.2 Semiconductor relays

190

3.10.3 Polarized relays 70
3.11 Sources of operational current 72
3.11.1 Appointments of operational current 72
3.11.2 Alternating Operational Current 75
4. CURRENT PROTECTION 79
4.1 Current cutoffs 79
4.1.2 Selecting the current cut-off setting 80
4.1.3 Schemes of current cutoffs 82
4.1.4 Non-selective current compartment with time delay 83
4.1.5 Non-selective current compartment without time delay 85
4.2 Overcurrent protection 87
4.2.1 Overcurrent protection circuits 89
4.2.2 Selection of the tripping current of the overcurrent protection 90
4.2.3 Overcurrent protection with voltage starting 97
4.2.4 Overcurrent protection with alternating direct current 99
4.3 Three-stage current protection 101
4.4 Current directional protection 106
4.5 Remote Protection 110
4.5.1 Appointments, principle of operation and main organs 110
4.5.2 Performance characteristics of distance protection 113
4.6 Line differential protection 115
4.6.1 Longitudinal differential line protection 115
4.6.2 Transverse differential line protection 120
5. RELAY PROTECTION OF TRANSFORMERS 122
5.1 Damage and abnormal operation of transformers 122
5.1.1 Three-phase and two-phase short circuit on the high voltage side 122
5.1.2 Single-phase earth fault (on the chassis) on the high voltage side 124
5.1.3 Coil circuits 124
5.1.4 Interphase short circuit behind transformer 125
5.1.5 Single-phase short circuit behind transformer 129
5.2 Current cutoff of transformer 135
5.3 Maximum transformer current protection 139
5.3.1 Maximum current protection wiring diagrams 140
5.4 Gas protection 143
5.5 Overload protection 144
5.6 Transformer differential protection 145
5.6.1 Differential current cutoff 145
5.6.2 Differential protection with fast saturable current transformer 150
5.6.3 Selection of residual current tripping 155
5.6.4 Calculation of the number of turns of the windings
158
of the relayRNT-565 and DZT-11 159
5.6.5 Features of the calculation of differential protection with braking
6 PROTECTION OF ASYNCHRONOUS AND 162
SYNCHRONOUS MOTORS 162
6.1 Types of damage and abnormal engine conditions

191

6.2 Types of protection of induction motors 163
6.2.1 Overload protection of induction motors 164
6.3. Differential motor protection 165
6.4 Protection of induction motors from undervoltage 165
6.5 Protection of synchronous motors 166
6.6 Protection of electrical networks up to 1000 V 168
6.7 Types of circuit breakers 171
6.7.1 Selection of circuit breaker 172
7. AUTOMATION OF ELECTRICAL SYSTEMS 174
7.1 Automatic start 174
7.2 Automatic restart 175
7.3 Automatic frequency unloading 177
7.4 Dispatch control and telemechanization of energy systems 180
183
Literature

192