Releli himoya o'quv qo'llanma

uchun kamlik qilganda, podstansiyalarda kuchlanishi va tok yo‘q vaqtida, minimal
kuchlanishli himoya sxemalarida ishlatiladi.

Birlamchi releli MTH.
Kuchlanishi 6-10 kV li tarmoqlarda birlamchi releli MTH sxemalari
qo‘llaniladi.
Birlamchi relelar uzgichning yuritmasiga joylashtiriladi. Bu sxemalar
shuning uchun sodda va arzon hisoblanadi, bir tomonlama ta’minlanadigan
sxemalarda huqori tanlovchanlikka erishish mumkin.

4.21.-rasm. Birlamchi releli MTH.

Manba yaqinida sabr vaqti kattalashgani uchun ko‘p shaxobchalik
tarmoqlarda sezgirlik yetarli darajada emas. 4.21-rasmda birlamchi releli MTH
sxemasi ko‘rsatilgan. Birlamchi relening ishlash tamoili avvalgi boblarda
yoritilgan. Relening chulg‘amlari ishlash tokida katta quvvat iste’mol qiladi. Tok
transformatorining aniqlik sinfi relening ishlash tokiga qarab moslanadi.

4.3 Uch pog‘onali tokli himoyalar.
Elektr tarmoqlarini shikastlanishlardan ishonchli himoyalash uchun ko‘pgina
hollarda bir turdagi himoyani qo‘llash yetarli bo‘lmaydi. Tokli himoyalar
Shikastlanishlarni tezda topsada, lekin himoyalanayotgan qo‘rilmaning ohirda
sezgirlikka ega bo‘lmaydi. MTH yetarli darajada ishlash zonaga ega bo‘lsada,
lekin ularni katta sabr vaqt orqali bajarishga to‘g‘ri keladi. Bu esa tarmoqning bosh

101

qismlarida tezkor ishlash talab qilinishini ta’minlab bera olmaydi. Ushbu holda har
xil turdagi himoyalarning afzalliklaridan samarali foydalanish uchun ularni bitta
kompleksga birlashtirishadi.

Bulardan eng ko‘p tarqalgani uch pog‘onali tokli himoyalar hisoblanadi.
Birinchi pog‘ona sifatida sabr vaqtsiz tokli kesim (tanlovchan tokli kesim)
qo‘llaniladi. Ikkichi pog‘ona sifatida – sabr vaqtli tokli kesim (notanlovchan tokli
kesim) qo‘llaniladi. Uchinchi pog‘ona sifatida MTH qo‘llaniladi.

4.22 – rasm. Uch pog‘onali tokli himoyali tarmoq sxemasi va mos holda
qisqa tutshuvlar hamda vaqtlar diagrammasi.

Uch pog‘onali tokli himoyalar to‘liq bo‘lmagan bo‘lishi mumkin. Masalan,
bosh liniyada L1 (4.22 – rasm) qoidaga ko‘ra barcha uchta pog‘ona o‘rnatiladi.
Tarmoqning bosh qismiga yondosh liniyalarda (L2) ko‘pincha ikkita pog‘ona
qo‘llaniladi: birinchi va uchinchi pog‘ona. Tarmoqniig manbadan uzoqda bo‘lgan

102

qurilmalarida (L3 liniya) odatda faqatgina MTH ning o‘zi yetarli hisoblanadi.
Hisoblashlarni manbadan uzoqda bo‘lgan liniyadan boshlab maqsadga

muvofiqdir (L3). Uchinchi himoyaning uchinchi pog‘onasidagi ishlash toki
qo‘yidagicha topiladi:

I him.ish33  kz  Iuz.ish  kz  kuz.ish L3  Iish.max (4.19)
kqay kqay
L3 L3

bu yerda Iuz.ish L3 va Iish.max L3 - mos holda liniyadagi (L3) avariyadan keyingi
o‘z – o‘zini ishga tushirish toki va normal holatdagi ishchi tokning maksimal

qiymati;

kz - zahira koeffitsiyenti (sabr vaqtli himoyalar uchun);

kqay - qaytish koeffitsiyenti;
kuz.ish L3 - liniya (L3) uchun o‘z – o‘zini ishga tushirish koeffitsiyenti.
3 – himoyaning uchinchi pog‘onasining sabr vaqti qo‘yidagicha:

thim.ish33  thim.ish yuk4  t , (4.20)

bu yerda thim.ish yuk4 - yuklama himoyasining maksimal ishlash vaqti;
t - tanlovchanlik pog‘onasi.

Birinchi va ikkinchi liniyalarning MTH sining ishlash parametrlari shu

singari aniqlanadi:

I him.ish 23  kz  Iuz.ish L2  kz  kuz.ish L2  Iish.max L2 ,
kqay kqay

thim.ish23  max(t him.ish33,t him.ish.yuk 3 )   t,

kz kz  kuz.ish L1 (4.21)
kqay kqay
I him.ish13   Iuz.ish L1   Iish.max L1,

thim.ish13  max(t him.ish23,t him.ish.yuk 2 )   t .

Ikkinchi liniyaning birinchi pog‘onasining ishlash toki qo‘yidagicha:

Ihim.ish21  kz  I (3) , (4.22)
q.t.max

bu yerda kz - zaxira koeffitsiyenti (sabr vaqtsiz himoyalar uchun);

I (3) - liniyaning oxiridagi uch fazali qisqa tutshuv tokining
q.t.max

103

maksimal qiymati.
Xuddi Shuning birinchi himoyaning birinchi pog‘onasining ishlash toki

aniqlanadi:

Ihim.ish11  kz  Iq.t.K 2max . (4.23)

Birinchi himoyaning ikkinchi pog‘onasining ishlash toki ikkinchi liniyaning

birinchi pog‘onasining ishlash tokidan rostlash kerak:

,(3)

z12 z21 q.t.K 3max
I  k  I  k  k  Ihim.ish12 (4.24)
z12 him.ish21

bu yerda kz12 va kz21 - mos holda birinchi liniyaning ikkkinchi
pog‘onasining tok bo‘yicha zahira koeffitsiyenti va ikkinchi liniyaning birinchi
pog‘onasining tok bo‘yicha zahira koeffitsiyenti; umumiy holda ushbu
koeffitsiyentlarning qiymatlari har xil, chunki birinchi pog‘onaning himoyasi sabr

vaqtga ega emas.
Birinchi himoyaning (L1) ikkinchi pog‘onasi vaqt bo‘yicha qo‘shni

tutashmalarning (L2 liniya) tezkor himoyalarining vaqtlaridan (umumiy ishlash

hududida) sozlanishi lozim:

thim.ish12  thim.ish21  t , (4.25)

bu yerda thim.ish12 - ikkinchi himoyaning birinchi pog‘onasining ishlash

vaqti.

Alohida pog‘onalarning relelarini ishlash toki qo‘yidagicha topiladi:

I rele.ish  ksx  Ihim.ish , (4.26)
ktt

bu yerda Ihim.ish - himoyaning mos pog‘onasidagi birlamchi ishlash toki;

ksx - sxema koeffitsiyenti;

ktt - himoya tok transformatorining transformatsiya koeffitsiyenti.
10 kV li liniyalarning uch pog‘onali tokli himoyasining bazaviy sxemasi
4.23 – rasmda keltirilgan.
Himoyaning birinchi pog‘onasining sezgirligi uning ishchi zonasining
uzunligi bo‘yicha baholanadi. Ishlash zonasi, qoidaga ko‘ra grafiklar orqali

104

aniqlanadi.

4.23 – rasm. Pog‘onali tokli himoya sxemasi.

105

4.4 Yo‘naltirilgan tokli himoya.
Qisqa tutshuv quvvatining yo‘nalishiga bog‘liq bo‘lgan himoyalar
yo‘naltirilgan himoyalar deyiladi. Ikki tomondan ta’minlangan liniyalarda

а)

b)

d)

4.24-rasm. Himoyaning har xil tarmoqda joylashishi: a) ikki tomondan
ta’minlanganda; b) K1 nuqtada qisqa tutashuv boʻlganda himoyaning ishashi;

d) K2 nuqtada qisqa tutashuv boʻlganda himoyaning ishashi.
MTH ning tanlovchanligi talabga javob bermaydi. Shuning uchun bunday
liniyalarda yo‘naltirilgan MTH qo‘llaniladi. Bu xildagi MTH da quvvat
yo‘nalishiga qarab ishlaydigan yordamchi organ - quvvat relesi KW ishtirok etadi.

а) b)

4.25-rasm. Yunaltirilgan himoyaning berk zanjirda joylashishi: a) bir

106

tomonloma ta’minlanganda; b) ikki tomonloma ta’minlanganda.

Ikki tomondan ta’minlangan tarmoqlarda, berk zanjirli tarmoqlarda qisqa
tutshuv toki va quvvati qisqa tutshuvning joyiga bog‘liq.

Quvvat shinadan liniya tomonga oqqanda yordamchi organ quvvat
yo‘nalishiga qarab himoyani ishlashiga ruxsat beradi.

Masalan, K2 nuqtadagi qisqa tutshuvda 1, 3-himoya ishga tushadi.
Tanlovchanlik bir tomonga yo‘naltirilgan.

Himoyalarning sabr vaqti pog‘onalik tamoili bo‘yicha tanlanadi. Buning
uchun himoya har bir liniyaning 2 tomoniga o‘rnatiladi.

4.26-rasm. Yunaltirilgan tokli himayaning sabr vaqtini tanlash.
Sxemalar 3 fazali, 2 fazali, operativ tok manbasi o‘zgarmas va o‘zgaruvchan
bo‘lishi mumkin. 4.26.-rasm.
Bu sxemada ishga tushuruvchi organ – tok relesi KA, yo‘nalishiga
qaraydigan – quvvat relesi KW, sabr vaqti hosil qilish uchun KT relesi ishlatiladi..
Himoyalanayotgan liniyada qisqa tutshuv sodir bo‘lsa, KA va KW relelar
kontaktlarini qo‘shib KT ni ishga tushiradi. Ma’lum bir sabr vaqtdan keyin YAT
ulanadi, liniya o‘chiriladi. Quvvat shinaga yo‘nalganda KW ning kontaktlari uzilib
himoyani ishlashga qo‘ymaydi. Normal rejimda KW ning kontaktlari qo‘shilsa
ham KA ning ochiq kontaktlari himoyani ishlatmaydi.

107

SР  U р  I р sin   I р U р sin(   р ) (4.27)

Quvvat relesi KW faza tokiga ulanadi, kuchlanish faza yoki fazalararo
bo‘lishi mumkin.

Ulanish sxemasi quvvat relesi KW ni barcha holatlarda ishlashini
ta’minlashi kerak.

Sxemalarni 900 va 300 lik turlari mavjud.
Qo‘yidagi jadvalda 900 lik sxema uchun tok va kuchlanishning mos kelishi

keltirilgan.

4.2. – jadval

Rele Tok IR Kuchlanish UR

I (KW1) IA UVS

II (KW2) IV USA

III (KW3) IC UAV

900– sxema odatda ichki burchagi =450 ga teng bo‘lgan aralash tipdagi
relelar uchun o‘rinli hisoblanadi. Bunday sxemalar keng tarqalgan bo‘lib, aralash
tipdagi relelarning namunaviy ulanish sxemasi hisoblanadi.

4.27-rasm. Quvvat relesining vektor diagrammalari: a) 300 li sxema bo`yicha
ulanish; b) 300 li sxema bo`yicha ulanish.

Bu sxema qisqa tutshuvning barcha turlarida ishga tushadi. «O‘lik zona»
faqat uch fazali qisqa tutshuvlarda uchraydi. Himoyani noto‘g‘ri ishlashini oldini
olish uchun faza bo‘yicha ishga tushirish amalga oshiriladi. himoyaning ishlash

108

toki uchinchi pog‘onada shikaslanmagan fazadagi tokka qarab sozlanadi. Bu esa
sezgirlikni kamayishiga olib keladi, chunki neytrali yerga ulangan tarmoqlarda
yerga ulanadigan qisqa tutshuv sodir bo‘lsa qisqa tutshuv toki yuklama toki va
shikastlanish tokining yig‘indisiga teng bo‘ladi.

Aslida yo‘naltirilgan himoyalar quvvat yo‘nalishiga bog‘liq bo‘lgan holda
ishlovchi organli oddiy himoyalardan tashkil topgan. 35 kVli taksimlovchi
tarmoqlarda himoya ikki fazali qilib bajariladi. Yuqori kuchlanishli tarmoqlarda bu
himoya rezerv sifatida ishlatiladi.

Himoya parametrlarini aniqlash.

Himoyaning ishlash toki ikki xil shartni hisobga olgan holda

sozlanadi.
1) Motorlarning o‘z-o‘zidan ishga tushishini hisobga olgan holda:

I him.ish  kz  ko'zo'zini  In.мах (4.28)
kqay

bu yerda In.max- ekspluatatsiya davrida bo‘lishi mumkin bo‘lgan eng og‘ir

rejimdagi tok.

2) QT da Shikaslanmagan fazalardagi tokdan (neytrali yerga ulangan

tarmoqlarda)

Ihim.ish  kz  In.f (4.29)

Shu ikki tokdan kattasi himoyaning ishlash toki hisoblanadi. Neytrali yerga

ulanmagan tarmoqlarda faqat birinchi shart bilan sozlanadi.
Tanlovchanlikni bir yo‘nalishda ta’minlash uchun shuning kilish kerakki

unda quyidagi shart bajarilsin:

Ixish5< Ixish3< Ixish1 (4.30)

Sabr vaqti pog‘onali tamoil bo‘yicha bir yo‘nalishda quyidagicha aniqlanadi:

t5< t3< t1 (4.31)

109

4.5 Masofali himoya.
4.5.1. Maqsadi, ishlash tamoili va himoyaning asosiy organlari.
Elektr ta’minoti sxemalarida ish holatlari hamda qisqa tutashuvning turiga
bog‘liq ravishda shikastlanish toklari o‘zgarib turadi. Shuning uchun tokli hamda
yo‘naltirilgan tokli himoyalarda sezgirligi doimo o‘zgarishsiz qolmaydi. Tizimning
minimal ish holatlarida himoyaning sezgirligi yetarlicha bo‘lmasligi mumkin.
Murakkab sxemalarda yo‘naltirilgan maksimal tokli himoyalar tanlovchanlik
hamda tezkorlik bo‘yicha talabni doimo qanoatlantirmasligi mumkin. Shunga
bog‘liq ravishda, himoyaning xarakterli kattaligi tizimning ish holatiga bog‘liq
bo‘lmagan, ishlash vaqti esa qisqa tutashuv nuqtasigacha bo‘lgan masofaga bog‘liq
bo‘lgan himoyani qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunday himoya masofali
himoya hisoblanadi. Ushbu himoya himoya o‘rnatilgan joydagi kuchlanishni tokka
munosobati orqali ta’sir javob beradi. Ushbu munosobat himoya relesining
qisqichlaridagi qarshilik deb nomlanadi. Ushbu releni mos holda o‘langanda ushbu
qarshilik qisqa tutashuv nuqtasidan himoya o‘rnatilgan joygacha mutanosib bo‘lib
tizimning ish holatiga bog‘liq bo‘lmaydi.

4.28-rasm. Masofali himoyaning sabr vaqtlarini pog‘onali tavsifi:
a) pog‘onali usul; b) qarama-qarshi pog‘onali usul.

110

Masofali himoya, tokli himoyaga o‘xshab odatda 3 pog‘onali qilib
qo‘llaniladi. Har bir pog‘onaning parametri sifatida himoyalanayotgan hududning
uzunligi va ishlash vaqti olinadi. Sabr vaqtning tavsifi bo‘yicha pog‘onali tokli
himoyaning sabr vaqtlariga o‘xshash qilib tanlanadi. Buni qo‘yidagi rasmda ham
ko‘rishimiz mumkin.

Bunda, A1 himoya 1-tavsifni, A2 himoya 2-tavsifni, A3 himoya 3-tavsifni
ifodalaydi. K1 nuqtadagi qisqa tutashuvda A1 hamda A2 himoya ishga tushadi,
lekin qisqa tutashuvga yaqin bulgan A2 himoya shikastlanishni o‘zadi. Chunki A2
himoyaning sabr vaqti kichikroq qiymatga ega.Agar shikastlanish K2 nuqtada
sodir bo‘lsa, shikastlanishga yakin bo‘lgan A3 himoya ishga tushadi.

Ikki tomonlama ta’minlanuvchi liniyalarda masofali himoya yo‘naltirilgan
qilib tayyorlanadi. Mos pog‘onalarning sabr vaqtlari yo‘naltirilgan tokli
himoyalarnikidek tanlanadi (4.28, b-rasm).

Himoyaning asosiy qismlari. Masofali yo‘naltirilgan uch pog‘onali
himoyaning funksional sxemasi 4.29,a - rasmda ko‘rsatilgan. Xar bir himoya
pog‘onasi o‘lchov qismga ega. Birinchi va ikkinchi pog‘ona –bu yo‘naltirilgan
yoki yo‘naltirilmagan qo‘vvat rele KZ1I va KZ2II masofali qismlar hisoblanadi.
Uchinchi pog‘onanin o‘lchov qismi KAIII (KZIII) relesi bir vaqtning o‘zida butun
himoyaning ishga tushiruvchi qismi hisoblanadi. Ushbu rele liniyaning istalgan
xududidagi shikastlanishdi ishga tushib, himoyani ishga tushiradi. Masofali
himoyaning ishga tushiruvchi qismi sifatida maksimal tok relesi (KAIII) yoki
minimal qarshilik relesi (KZIII) o‘tashi mumkin. Ushbu relelar yuqori sezgirlikka
ega bo‘lishi, maksimal yuklamada ishga tushmasligi hamda imkoli boricha
tizimning tebranishlarida ishga tushmasligi lozim.

Faza tokiga ulaganda ishga tushiruvchi qism shikastlanish tokiga ishga
tushgandek yuklama tokiga hamda tebranishlarga ham ishga tushadi. Shuning
uchun ham ba’zida ishga tushiruvchi qismni teskari ketma-ketlik tokiga ulanadi.
Bunda himoyaning sezgirligi oshadi.

Ishga tushiruvchi qarshilik qismni qo‘llash sezgirlikni oshirishga imkon

111

beradi, chunki u zr  Ur munosobatga ta’sir etib o‘ta yuklanishni ( zr kam
Ir

miqdorda o‘zgaradi) qisqa tutashuvdan ( zr ko‘p miqdorda o‘zgaradi) aniq farqlay

oladi. To‘la qarshilikli ishga tushiruvchi qism 35 kV kuchlanishli liniyalarda

hamda uzunligi kichikroq kam yuklangan 110 kV kuchlanishli liniyalarda
qo‘llaniladi. Uzunligi katta hamda yuklangan 110 kv va undan katta kuchlanishli

liniyalarda relening qisqichlaridagi ishchi qarshilik zr.ish liniyaning qarshiligi bilan
zl o‘lchanadi. Shuning uchun to‘la qarshilikli ishga tushiruvchi qism yetarlicha
sezgirlikni ta’minlab bera olmaydi. zr.ish va zl qarshiliklardagi burchak katta
miqdorda farq qilganligi uchun (r.ish l ), ushbu liniyalarda yo‘naltirilgan ishga
tushiruvchi qarshilik qismini qo‘llash mumkin. Bunda maksimal sezgirlik

burchagiga ega rele r.max sez  l .

4.29-rasm. Masofali yo‘naltirilgan uch pog‘onali himoya: a) funksional
sxemasi; b) vaqtlar tavsifi.

Ishga tushiruvchi qarshilik relesini ulash sxemasi ularga tanlovchanlik
qo‘yilgan yoki qo‘yilmagani bilan farqlanadi. Tanlovchanlik sharti qo‘yilmagan
relelar fazalararo kuchlanishga hamda mos hodagi fazalar tokining farqiga ulanadi.
Tanlovchanlik sharti qo‘yilgan relelar fazalararo kuchlanishga hamda faza tokiga
(fazalararo qisqa tutashuvlarda ishga tushishi uchun) yoki bir nomli fazalar
kuchlanishiga hamda tokiga (bir fazali hamda ikki fazali yerga qisqa tutashuvlarda
ishga tushishi uchun) o‘lanadi.

112

Yo‘naltirilgan quvvat qismi – KW rele – quvvat yo‘nalishi shinadan
podstansiyaga bo‘lganda himoyani ishga tushishiga yo‘l qo‘ymaydi. Shuningdek
ishga tushiruvchi hamda masofali qsimlar yo‘naltirilgan bo‘lmaganda
yo‘naltirilgan quvvat relesi qo‘llaniladi. Sabr vaqtli qismlar – KT1-KT3 rele-
boshqa qsimlar bilan birgalikda himoyaning uch pog‘onali tavchifini ifodalaydi.

4.5.2 Masofali himoyaning ishlash tavsiflari.
Xozirda masofali himoyani mikroprotsessor blokli releli himoya (MBRH)
asosida amalga oshiramiz. Ushbu himoya qo‘vvat relesi orqali amalga oshiriladi.
Ushbu MBRX fazalararo qisqa tutashuvlarga qarshi uch pog‘onali masofali
himoya qo‘llaniladi.
Birinchi ikki pog‘ona uchun turtburchali tavsifni qo‘llash nazarda tutilgan.
Masofali himoyaning birinchi pog‘onasining ishlash tavsifi da o‘rnatmalar
sifatida liniyaning R-aktiv qarshiligi, Z-tula qarshiligi hamda φ-liniyaning
burchagiga asoslangan.

4.30-rasm. Masofali himoyaning turtburchakli tavsifi.

Liniyaning burchagi tug‘ri ketma-ketlikdagi induktiv hamda aktiv

qarshiliklarning nisbati bilan aniqlanadi.

l   Xl  (4.32)
arctg  Rl 



113

Masofali himoyaning turtburchakli tavsifining 1 tomoni holati liniyaning
to‘liq qarshiligig (o‘rnatma) orqali aniqlanadi.

Masofali himoyaning I-pog‘onasinig ish zonasiga kirmaydigan qisqa qisqa

tutashuvlarda tanlovchanlikni oshirish maqsadida, tavsifining 1 tomoni aktiv
qarshilik uqiga nisbatan doimo -50 burchakka surilgan bo‘ladi.

Tavsifning 2 tomoni shunday tanlanadiki, bunda himoya fakat o‘tkinchi

qarshilik orqali yoyli qisqa tutashuvlarda ta’sir javob beradigan qilib olinadi.
Manbaga yaqin bo‘lgan qisqa tutashuvlarda yoyning qarshiligi kamayishini

hisobga olgan holda, tavsifning 2 tomoni liniyaning burchagidan kamroq qilib

olinadi hamda l  50 deb qabul qilingan.
O‘tkinchi qarshilik orqali yaqin qisqa tutashuvlarda masofali himoyani

ishlashini ta’minlash uchun tavsifning 3 tomoni R o‘qiga nisbatan -50 ga farq

qilishi lozim.

Quvvat relesining xatoliklarini, shuningdek tezkor ishlashini hisobga olgan
holda tavsifning 4 tomoni qo‘yidaga tanlanadi:

- tavsifning 4 tomoni reaktiv qarshilik o‘ki bo‘yicha chap tomonga 1  R
8

masofaga siljitilgan;
- tavsifning 4 tomonining og‘ish burchagi X o‘ki bo‘yicha 150.
O‘rnatmani aniqlovchi masofali himoyaning I-pog‘onasini ishlash qarshiligi

z1 himoya zonasidan tashqaridagi qisqa tutashuvlarda ishlamaslik sharti
him.ish

asosida tanlanadi.
MBRH bilan birga qo‘llaniluvchi tok va kchlanish transformatorlarning,

hamda qarshilik relelarining hatoligi I-pog‘onaning ishlash hududini o‘zgartirishi

mumkin.

Shuning uchun masofali himoyaning I-pog‘onasini ishlash qarshiligi z ,1
him.ish

himoyalanayotgan liniyaning qarshiligidan kichik bo‘lishi lozim.

Qoidaga ko‘ra, masofali himoyaning I-pog‘onasini ishlash qarshiligi z ,1
him.ish

liniyaning to‘la qarshiligini 85% tashkil etadi. Shuning uchun I-pog‘ona liniyaning

114

10-15% himoya qila olmaydi.
Turt burchakli tavsifning II va III pog‘onalarining ishlash tavsiflari

qo‘yidashgi o‘rnatmalar orqali beriladi: Ro`rn -aktiv karshilik, Om, Zo`rn -to‘la
qarshilik, Om; Zaralahs -to‘la qarshilik bo‘yicha aralashgan, Om; l -liniyaning
burchagi, 0.

Masofali himoyaning II pog‘onasi qo‘yidagilar uchun muljallangan:
- birinchi pog‘onani zahiralash uchun;
- I pog‘ona ximoya qilmagan 10-15% ni himoyalash uchun.
Shuningdek II himoya zonasiga himoyalanayotgan liniyaning karama-qarshi
tomonidagi shinalar ham kiradi.

4.6 Liniyalarning differensial himoyalar
Differensial – lotincha «ayirma» degan ma’noni anglatadi. Differensial tokli
himoya esa toklarning ayirmasiga bog‘liq ravishda ishlaydigan himoya
Hisoblanadi. Differensial himoyalar absolyut tanlovchanlikka ega, ular liniyaning
hamma uzunligi bo‘yicha tez o‘chirish uchun qo‘llaniladi.
Avvalgi ko‘rib chiqilgan tokli himoya (TK) liniyaning bir qismini himoya
qilar edi, Ya`ni himoya zonasi bor edi.
Differensial himoyalarning ikkita turi mavjud:
Bo‘ylama differensial himoya.
Ko‘ndalang differensial himoya.

4.6.1 Liniyalarning bo‘ylama differensial himoyasi.
Bunday himoyalar aloxida elementlarni himoyalash uchun qo‘llaniladi.
Himoyalanayotgan elementning boshidagi va oxiridagi toklar solishtiriladi.
Bu turdagi himoyalarni ikki xil sxema orqali yig‘ish mumkin.
a) aylanuvchi toklar bilan;
b) muvozanatlangan kuchlanish bilan;
4.31.-rasmda aylanuvchi toklar bilan yig‘ilgan sxemadagi toklarning
taqsimlanishi va ularning vektor diagrammalari ko‘rsatilgan. Unda tok

115

transformatorlari TA1, TA2 va tok relesi KA parallel ulangan.
Reledan o‘tayotgan tok, ikkilamchi toklarning geometrik yig‘indisiga teng.

Irele  I2I  I2II (4.33)

TA1 va TA2 tok transformatorlari bilan Chegaralangan L zonada qisqa

tutshuv sodir bo‘lsa, (K1 nuqta) I2I va I2II toklar manbalardan K1 nuqtaga qarab
yo‘nalishadi, unda Irele  I2I  I2II  I2K (4.31a-rasm).

Reledan olayotgan tok IR, uning ishlash tokidan katta bo‘lganda himoya
ishga tushadi (IR>IISH).

Normal ish rejimida va qisqa tutshuv K2 nuqtada bo‘lgan hol uchun
I2I  I2II , ya`ni ikkilamchi toklar bir biriga teng, hamda ular  burchakka farq

qiladi. (4.31b-rasm)

4.31 Aylanuvchi toklar bilan yig`ilgan sxemadagi toklar
yo`nalishining vektor diagrammasi: a) himoya hududidagi
shikastlanishlarda; b) himoya hududidan tashqaridagi shikastlanishlarda.

Shuning uchun Irele  0 , ya`ni himoya ishga tushmaydi.
Xulosa qilib aytganda, bo‘ylama differensial himoya normal holatga va
tashqi qisqa tutshuvlarga ta’siran javob bermaydi.

116

Aslida ikkilamchi toklar I2I va I2II teng emas, chunki tok transformatorlari
xatolikka ega.

I2I  I1' I  I' (4.34)
magI

Bu yerda:

I1'I – I manbaning keltirilgan toki;

I' – I tok transformatorining magnitlovchi toki;
magI

Xuddi shuningdek I2II  I'  I' (4.35)
2 II magII

I1' I  I1 ; I'  I mag1 ; (4.36)
ntt nam1 ntt

Normal holda reledan o‘tayotgan tok

Irele  I2I  I2II  I'  I '  Inb (4.37)
magII magI

Inb – nobalanslik toki deb ataladi.

Yuqoridagi formuladan ko‘rinib turibdiki, reledan olayotgan tok Irele

magnitlovchi toklarga bog‘lik, ular esa ikkita teng tok transformatori uchun har

doim har xil bo‘ladi. Himoyaning ishlash toki Ihim.ish Inb.max shartiga ko‘ra
aniqlanadi.

4.32 -rasm. ТТning magnitlovchi tokining tavfsifi (a), va qisqa tutashuv toki (b),
noballans tok (d)

117

Qisqa tutshuv toki tarkibidagi tez so‘nadigan tokning nodavriy qismi tok
transformatorning o‘zagini to‘yinishiga sabab bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida davriy
tokni transformatsiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va natijadagi magnitlovchi tok

Imag ortadi.
Shuning uchun nobalanslik tokining maksimal qiymati nodavriy tokning

maksimal vaqtiga tug‘ri keladi. Himoyani ish toki quyidagicha aniqlanadi.

Ihim.ish  kz  Inb.max (4.38)

4.33-rasm Muvozanatlovchi kuchlanishl sxemasi: a) himoya hududidagi
shikastlanishlarda; b) himoya hududidan tashqaridagi shikastlanishlarda.

Bu sxemada tok relesi KA tok transformatorlarining ikkilamchi

cho‘lg‘amlariga ketma–ket ulanadi, K1 nuqtadagi qisqa tutshuvda E.YU.K. E2I va
E2II lar hosil qilgan toklar qarama – qarshi yo‘nalgan bo‘lib reledagi tok IR=0,

himoya ishga tushmaydi.

Birlamchi toklar I1I=I1II TTlarning xatoliklari E.YU.K. Enb ni hosil qiladi,
E.Yu.K ta’sirida tok In.b paydo bo‘ladi. Relening ishlash toki

I Ihim.ish nb.max (4.39)
(4.40)
K2 nuqtadagi qisqa tutshuvda esa Irele  I2I  I2II .

118

Demak, differensial himoya ishga tushadi. Agar differensial himoya uchun
oddiy tok relelari ishlatilsa, himoyaning sezgirligi yetarli bo‘lmaydi. Differensial
himoyani sezgirligini oshirish uchun qo‘yidagilar amalga oshiriladi:

1) Nodavriy tokdan foydalanish usuli;
Bu usulni qo‘llash RNT relesi yordamida amalga oshiriladi. Reledan
sinusoidal tok o‘tganda RNT reledagi tez to‘yunuvchi TT oddiy transformator kabi
ishlayveradi, uni ish bajaruvchi organi – tok relesiga ta’sir etmaydi.
Nodavriy tok paydo bo‘lishi bilan RNT reledagi TT ning to‘yinishi ortadi,
magnitlovchi Imag ham oshadi; ikkilamchi tok esa kamayadi, chunki
transformatsiya yomonlashadi, natijada himoyaning sezgirligi kamayadi. Nodavriy
tok so‘nishi bilan RNT dagi TT ning normal ishi qayta tiklanadi.
Himoyaning murakkablashishi qisqa vaqt davom etadigan o‘tkinchi
nobalanslik tokining o‘tish vaqtida yuz beradi, ya`ni himoya nodavriy tok
so‘nguncha ishlamaydi.

4.34-rasm. Magnit tormozli deferensial himaya sxemasi (a) va tavsifi (b).

2) Himoyani maxsus «tormoz» cho‘lg‘amli rele yordamida amalga oshirish
usuli.

Nobalanslik toki Inb turg‘un ish holatlarida katta qiymatga ega bo‘lishi
mumkin.

Maxsus reledagi tormoz cho‘lg‘ami katta Inb toklardan sozlash imkonini

119

beradi, bu cho‘lg‘amdagi tok ITRM ning oshish darajasiga mos ravishda to‘yinish
ham ortadi, natijada ish cho‘lg‘ami Wish dagi tokning ikkilamchi chulg‘amW2 ga
transformatsiyasi yomonlashadi.

Himoyaning ishlash toki:

Ihim.ish  I2I  I2II (4.41)
Tomoz chulg‘amidagi tok:

 Itor  0,5  I2I  I2II (4.42)

Tormoz cho‘lg‘amidagi tokning oqimi ta’sirida induksiyalangan E.YU.K.

relening ishlashiga ta’sir ko‘rsatmasligi uchun ikkilamchi cho‘lg‘ami W2 E.YU.K.

ni muvozanatlanadigan qilib ulanadi.

4.6.2 Liniyalarning ko‘ndalang differensial himoyasi.
Bu turdagi himoyalar parallel liniyalarning bir xil nomli fazalaridagi toklarni
solishtirishga asoslangan. Liniyalarning qarshiliklari teng yoki juda kam farq
qilishi kerak.

4.35-rasm. Liniyaning ko`ndalang differensial himoyasi. а) ishlash prinsipi;
b) «o`lik zonani» aniqlash

120

Tok relesi KA faza toklarining ayirmasiga ulanadi. Bunda reledan
o‘tayotgan tok teng Irele  I2I  I2II . Normal holatlarda, tashqi qisqa tutshuvlarda
reledan faqat nobalanslik toki oqib o‘tadi. Shuning uchun releni ishlash toki teng
Ireleish=kz∙Inb.x.max . Qisqa tutshuv K2 nuqtada sodir bo‘lsa Irele=/I2I+I2II/ Irish , bu tok
himoyani ishlashga olib keladi, natijada uzgich o‘chadi. Qisqa tutshuv himoya
o‘rnatilgan joydan uzoqlashgan sari toklar munosabati liniyaning qarshiligiga
proporsional ravishda o‘zgarib boradi.

Liniyaning ma’lum bir uzunligida reledagi tok relening ishlash tokidan
kichik bo‘lib qoladi: Ir Irish , bu holatda himoya ishga tushmaydi. Liniyaning bu
qismi «o‘lik zona» deb aytiladi:

lo‘l=Ihim.ish∙l/Ik , agar bu zonaning uzunligi liniya uzunligining 10%ga teng
bo‘lsa himoya effektiv hisoblanadi.

Sinov savollari:
1. Tokli kesim qanday turdagi himoya?
2. Tokli kesimning o‘rnatmalarini tanlashni tushuntiring?
3. Tokli kesimning sxemalari?
4. Sabr vaqtli notanlovchan tokli kesimning vazifasi?
5. Sabr vaqtsiz notanlovchan tokli kesim vazifasi?
6. Maksimal tokli himoyalar turdagi himoya?
7. Kuchlanish bo‘yicha ishga tushuvchi MTHning ishlash prinsipi?
8. Differensial himoyaning ishlash prinsipi?
9. Masofali himoyaning ishlash prinsipi?
10. Masofali himoyaning ishlash tavsifli?

121

5. TRANSFORMATORLARNING RELELI HIMOYASI.

5.1 Transformatorlarda shikastlanish turlari va nonormal ish holatlari.
5.1.1 Yuqori kuchlanish tomonidagi ikki va uch fazali qisqa tutashuvlar.
Fazalararo qisqa tutashuvlar bakning qopqog‘ida joylashgan yuqori
kuchlanishdagi chiqishlarda va pastki kuchlanishli cho‘lg‘amlarning chiqishlarida
yoki bakning ichidagi cho‘lg‘amlararo qisqa tutashuvi ko‘zatilishi mumkin.
Bakning ichidagi cho‘lg‘amlararo qisqa tutashuvlar kamdan kam kuzatilada
ayniqsa uch fazalisi. Transformatorning o‘zi uchun eng xavfli qisqa tutashuv
yuqori kuchlanish cho‘lg‘amlarining chiqishlaridagi uch fazali qisqa tutashuv
hisoblanadi, chunki ularda katta miqdordagi qisqa tutashuv toklari kuzatiladi
hamda boshqa elektr istemolchilarning qisqichlarida kuchlanishni chuqur
pasayishiga olib keladi. Qisqa tutashuv vaqtida asinxron elektr motorlarning
aylanish chastotasi sekinlashishni boshlaydi (5.1,a – rasmdagi motor M), agarda
qiska tutashuv toki tezda o‘chirilmasa motor ishdan to‘xtaydi va o‘z navbatida
korxonaning ish holatini buzilishiga olib keladi.
Agarda transformator ta’minlovchi podstansiya yaqinida joylashgan bo‘lsa
transformatorning 10 kVli chiqishlaridagi uch fazali qisqa tutashuv tokining (5.1-
rasmdagi T2 transformator) qiymati ushbu podstansiyaning 10 kVli shinasidagi
qisqa tutashuv tokiga tengdir. Agarda 10 kV kuchlanishli transformator havo yoki
kabel tarmog‘i orqali ta’minlanayotgan bo‘lsa uch fazali qisqa tutashuv tokini
hisoblashda ushbu tarmog‘ning qarshiligini ham hisobga olish lozim.
Uch fazali qisqa tutashuvda qisqa tutashuv nuqtasida har bir fazadagi toklar
qiymat bo‘yicha bir – biriga teng va ularning vektorlari bir – biriga nisbatan 1200
burchakka siljigan (5.1a,b-rasm). Barcha uchta fazadagi kuchlanishlar qisqa
tutashuv joyida nolga tengdir.

122

5.1-rasm. Pasaytiruvchi transformatorning manba tomonidagi uch fazali (b)
va ikki fazali (d, e) qisqa tutashuvdagi toklar taqsimoti (a) hamda tok va

kuchlanishlarning vektor diagrammalari.

Ikki fazali qisqa tutashuvda toklar faqat ikkita qisqa tutashgan fazadan oqadi
(masalan B va C faza). Ushbu toklar qiymati bo‘yicha bir – birga teng va ularning
vektorlari bir – biriga nisbatan 1200 burchakka siljigan (5.1, b – rasm).

Taqsimlovchi elektr tarmoqlarida ikki fazali qisqa tutashuv tokining qiymatini uch

fazali qisqa tutashuv tokining qiymatidan tahminan 15 % ga kamroq olish mumkin.

Shikastlanmagan fazadagi tokning qiymatini nolga teng deb olinadi.

Shikastlanmagan fazadagi kuchlanish qiymati (B va C fazadagi qisqa tutashuvdagi

A faza) nominal faza kuchlanishini saqlab qoladi (5.1,e – rasmdagi U (2) Uf ),
k,A

shikastlangan fazadagi kuchlanishlar qiymati esa nominalga nisbatan ikki

barobarga kamayadi. Shkastlangan fazalardagi fazalararo kuchlanish qisqa

tutashuv nuqtasida nolga tengdir (5.1, d – rasmdagi Uq.t B-C ), boshqa fazalararo

qisqa tutashuvlarda faza kuchlanidan 1,5 marta kattadir ya’ni ularning har biri

123

tarmoqning fazalararo kuchlanishidan taxminan 15 % ga kichikdir. Bunda elektr
motorlar ishlashda davom etadi va ikki fazali qisqa tutashuvni o‘chirishga
shoshilmasa ham bo‘ladi, lekin tajribadan yaxshi ma’lumki ikki fazali qisqa
tutashuv tezda uch fazali qisqa tutashuvga o‘tadi va qo‘shimcha talofatlarga olib
keladi. Shuning uchun transformatorning ichidagi va yuqori kuchlanish tomondagi
chiqishlardagi ikki fazali qisqa tutashuvlar tezda o‘chirilishi yoki sabr vaqt bilan
(0,5 sekundgacha) o‘chirilish lozim, agarda ushbu sabr vaqt asoslangan va kerak
bo‘lsagina.

5.1.2 Yuqori kuchlanish tomondagi bir fazali yerga (korpusga) qisqa
tutashuvlar. Neytrali izolyasiyalangan va kompensayiyalangan 10 kVli
tarmoqlarda xuddi 3, 6, 20 va 35 kVli tarmoqlar singari bir fazali yerga qisqa
tutashuvlardagi tok bir necha amperdan oshmaydi: misol uchun 10 kVli
tarmoqlarda ushbu tok 20 amperga teng [2]. 10 kV kuchlanishli transformatorlarda
ushbu shikastlanish turiga qarshi himoya ko‘zda tutilmagan, bir yoki bir necha
transformatorlarni ta’minlayotgan 10 kV kabel va havo elektr uzatish tarmoqlarida
bir fazali yerga qisqa tutashuvga qarshi himoya (habar) o‘rnatiladi [3,4].

5.1.3 O‘ramlararo qisqa tutashuv. Transformatorning bitta fazasining
cho‘lg‘amidagi o‘ramlararo qisqa tutashuvda katta toklar ko‘zatilmaydi (ikki fazali
qisqa tutashuvga qaraganda). O‘ramlarning kam ulushidagi qisqa tutashuvdagi
tokning qiymati (cho‘lg‘amdagi butun o‘ramlarning soniga nisbatan) tok
transformatorning nominal tokiga nisbatan sezilarli darajada kichik bo‘lib va ushbu
tokni tokning nominaldan o‘ta oshishidan ishga tushuvchi maksimal tokli
himoyalar orqali aniqlash qiyindir. Transformatorning qabul qilingan
himoyalaridan faqatgina moyli transformatorlarning gazli himoyasigina
o‘ramlararo qisqa tutashuvga ta’sir javob beradi. Chunki o‘ramlararo qisqa
tutashuvda elektr yoyining yonishi va mahalliy qizishlar natijasida transformator
moyi va izolyasiya materiallarning parchalanishidan hosil bo‘lgan gazlarga gazli
himoya ta’sir javob beradi. Gazlar moyni transformator bakidan kengaytirgichga
siqib chiqaradi va natijada gaz relesining ishga tushishiga olib keladi. Quvvati 1
MV A va undan katta transformatorlar kengaytirgich bilan birgalikda gaz relesi

124

ham jihozlanishi kerak.
5.1.4 Transformatordan keyingi fazalararo qisqa tutashuv. Ushbu

shikastlanishlar transformatorning pastki kuchlanish tomonidagi chiqishlarda,
yig‘ma shinalarda va pastki kuchlanish tomondan ketuvchi elementlarda sodir
bo‘lishi mumkin. Eng katta tok miqdori o‘ch fazali qisqa tutashuv tokiga to‘g‘ri
keladi, shuningdek pastki kuchlanish tomondagi uchchala fazadagi toklar qiymati
xuddi yuqori kuchlanish tomondagidek bir – biriga tengdir (5.1,b – rasmga
qarang).

Transformatorning pastki kuchlanish tomonidagi ikki fazali qisqa tutashuvda
toklarning vektor diagrammasi qisqa tutashuv nuqtasida 5.1, d – rasmdagidek.
Yuqori kuchlanish cho‘lg‘amlaridagi toklarning taqsimoti transformatorning
ulanish guruhi va sxemasiga bog‘liqdir. Transformator cho‘lg‘amlarining
yoki ulanish guruhlari uchun toklar taqsimoti va toklar vektor
diagrammasi yuqori kuchlanish uchun hamda pastki kuchlanish uchun ham bir
xildir (5.2, a, d – rasm).

5.2 – rasm. Chulg‘amlari (a, b, d) va (e, f, g) ulanish

guruhli 10/04 kVli transformatorlarda ikki fazali tashqi qisqa tutashuvda toklar

taqsimoti va toklarning vektor diagrammalari (tranformatorlarning transformatsiya
koeffisiyentlari N=1 bo‘lgan holatda).

Cho‘lg‘amlari ulanish guruhli transformatordan keyingi (tashqi

125

qisqa tutashuv) ikki fazali qisqa tutashuvda transformatorning yuqori kuchlanish

tomonida toklar taqsimoti va toklarning vektor diagrammalari boshqacha
ko‘rinishga ega bo‘ladi (5.2, e, g – rasm). Bunda o‘ziga xoslik shundaki yuqori

kuchlanish tomondagi uchchala fazadan toklar oqib va ushbu fazalarning faqat
bittasidan qolgan fazalarga nisbatan ikki barobar katta tok oqib o‘tadi. Ushbu katta
tokning qiymatini uch fazali qisqa tutashuv tokining qiymati bilan bir xil bo‘ladi,

qachonki ikki fazali qisqa tutashuv uch fazali qisqa tutashuv sodir bo‘lgan joyda

sodir bo‘lgandagina (5.2 – rasm).

Cho‘lg‘amlari ulanish guruxli transformatorlardan keyingi ikki

fazali qisqa tutashuvda yuqori kuchlanish tomondagi toklar vektor diagrammasi
5.2,f – rasmga qaraganda 1800 burchakka siljigan (5.3 – rasm). 5.3, b, d – rasmda
simmetrik tashkil etuvchilar usuli orqali to‘g‘ri va teskari ketma – ketlikdagi

toklarning simmetrik tashkil etuvchilari past kuchlanish tomondan yuqori

kuchlanish tomonga transformatsiyasi hamda transformatorning yuqori va pastki
kuchlanishlaridagi toklarning vektor diagrammalarini qanday hosil bo‘lishi

ko‘rsatilgan.

Ushbu vektor diagrammalarni to‘g‘riligini tekshirish maqsadida har bir

fazaning to‘g‘ri va teskari ketma – ketlikdagi toklar vektorlarini geometrik
qo‘shilmasini ko‘rib chiqamiz (5.3, d – rasm):

I (2)  I (2)  0 (A fazada tok nolga teng); (5.1)
A1 A2

I (2)  I (2)  I (2) ; I (2)  I (2)  IC(2). (5.2)
B1 B2 B C1 C2

126

5.3 – rasm. Cho‘lg‘amlari ulanish guruhli transformatorlarda ikki

fazali tashqi qisqa tutashuvda yuqori va pastki kuchlanish tomonlaridagi to‘liq

tokka nisbatan to‘g‘ri va teskari ketma – ketlikdagi toklar taqsimoti (a) va vektor

diagrammalari (b va d).

Ushbu geometrik qo‘shilmalar natijasida B va C fazalararo qisqa
tutashuvdagi to‘liq toklarning vektor diagrammasi hosil bo‘ladi (5.3, d – rasm).
Xuddi shu kabi boshqa fazalararo masalan A va B fazalardagi o‘zaro qisqa

tutashuvdagi (C fazada tok nolga teng) toklarning vektor diagrammalari yuqorida

aytilganlarga mos keladi. Taqsimlovchi tarmoqlarda (elektr motorlar va mahalliy

elektr stansiyalarning generatorlarini hisobga olmaganda) to‘g‘ri va teskari ketma –

ketlikdagi toklar vektorining qiymati I ( 2 ) va I (2) bir – biriga teng hamda uch fazali
1 2

qisqa tutashuvdagi faza tokining yarmini tashkil etadi, ya’ni:

I (2)  I (2)  0,5I (3) . (5.3)
1 2 q.t

Shikastlangan fazalardagi to‘liq toklarning qiymati (5.3, d – rasmdagi B va

C fazalar) 1,73 marta katta ya’ni:

I (2)  I (2)  0,5 1,73  I (3)  0,865  I (3) . (5.4)
B C q.t q.t

Shunday qilib yuqorida ta’kidlanganidek ikki fazali qisqa tutashuv toki uch

fazali qisqa tutashuv tokidan bir muncha (taxminan 15 %) kichikdir.

Cho‘lg‘amlari ulanish guruhli transformatorda tashqi qisqa

tutashuv vaqtida yuqori kuchlanish tomonidagi to‘liq toklarning vektor

127

diagrammalarini qurish uchun qo‘yidagilarni bajarish lozim:

past kuchlanish tomondagi to‘g‘ri ketma – ketlikdagi toklar vektor
diagrammasini -300 burchakka (soat mili bo‘yicha ) burilishi lozim;

past kuchlanish tomondagi teskari ketma – ketlikdagi toklar vektor

diagrammasini +300 burchakka (soat miliga teskari) burilishi lozim.

Toklar vektorlarini aylantirish yuqori va past kuchlanish tomonlaridagi

toklarning fazaviy siljishi 300 ga farq qilishi bilan izohlanadi. Yuqori kuchlanish
tomonidagi to‘g‘ri va teskari ketma – ketlikdagi toklarning vektor diagrammalarini
qurib bo‘lgandan so‘ng (5.3,b - rasm) ushbu ketma – ketliklardagi toklar
vektorlarning geometrik qo‘shilmasi har bir faza uchun amalga oshiriladi. Ushbu

qo‘shilmalar natijasida yuqori kuchlanish tomondagi to‘liq toklarning vektor

diagrammasi hosil bo‘ladi. Cho‘lg‘amlari ulanish guruhli

transformatorlardagi ikki fazali tashqi qisqa tutashuvlarda bo‘lganidek (5.2, f, g –

rasm) cho‘lg‘amlari ulanish guruhli transformatorda ham ikki fazali

tashqi qisqa tutashuv vaqtida qiska tutashuv toki yuqori kuchlanishdagi uchchala
fazalardan oqib o‘tadi. Ushbu fazalarning faqat bittasidangina qolgan fazalarnikiga

nisbatan ikki barobar katta tok oqib o‘tadi va ushbu tok qiymati bo‘yicha uch fazali

qisqa tutashuv tokiga tengdir. Cho‘lg‘amlari va ulanish

guruhli transformatorlarning ushbu xususiyati (tashqi qisqa tutashuvlarda bitta
fazadan qolgan fazalarnikiga nisbatan ikki barobar katta tok oqib o‘tishi) maksimal

tokli himoyani o‘rnatish vaqtida hisobga olinadi va yuqori kuchlanish tomoniga
uchta tok relelari o‘rnatilidi. Chunki istalgan ikki fazali tashqi qisqa tutashuvlarda

bitta reledan qiymati bo‘yicha uch fazali qisqa tutashuv tokiga teng tok oqib o‘tadi.

128

5.4 – rasm. Cho‘lg‘amlari ulanish guruhli transformatordan keyingi

bir fazali yerga qisqa tutashuvda yuqori va past kuchlanish tomonlaridagi to‘liq

toklar va toklar taqsimoti (a), hamda to‘g‘ri, teskari va nol ketma – ketlikdagi

toklar vektor diagrammalari (b va d).

5.1.5 Transformatordan keyingi bir fazali qisqa tutashuvlar. Ushbu
shikastlanishlar pastki kuchlanish cho‘lg‘ami neytrali chiqarilgan yulduz o‘lanishli

va ushbu neytrali zaminlangan transformator uchun xosdir (5.4 va 5.5 – rasm.).
Neytrali zaminlangan quchlanishi 0,4 kVli tarmoqlardagi qisqa tutashuvlar ko‘p
hollarda bir fazali bo‘ladi. Agarda ushbu bir fazali qisqa tutashuv tezda

o‘chirilmasa u yanada og‘ir bo‘lgan fazalararo qisqa tutashuvga ko‘p hollarda uch

fazali qisqa tutashuvga aylanib ketadi. Transformatorning pastki kuchlanish

tomonidagi yerga qisqa tutashuv vaqtida kori kuchlanish tomondagi toklarning

qiymati va taqsimotini bilish foydadan holi emas. Yuqori kuchlanish tomonidagi
toklar vektor diagrammalari transformator cho‘lg‘amlarining ulanish sxemalari va

guruhlariga bog‘lik holda cho‘lg‘amlari va ulanishli

transformatorlar uchun toklar vektorlari har xildir (5.4, 5.5 – rasm).

129

5.5 – rasm. Cho‘lg‘amlari ulanish guruhli transformatordan

keyingi bir fazali yerga qisqa tutashuvda yuqori va past kuchlanish tomonlaridagi
to‘liq toklar va toklar taqsimoti (a), hamda to‘g‘ri, teskari va nol ketma –

ketlikdagi toklar vektor diagrammalari (b va d).

Cho‘lg‘amlarining ( yoki ) ulanish guruhidan qat’iy nazar past

kuchlanish tomondagi bir fazali qisqa tutashuvda tokning vektor diagrammasi

qisqa tutashgan fazadagi bitta tokning vektoridan tashkil topgan. Ushbu

nosimmetrik vektor diagrammani tokning uchta simmetrik tashkil etuvchilari
to‘g‘ri, teskari va nol ketma – ketliklari orqali ko‘rsatish mumkin (5.4, d va 5.5, d –

rasmlar). Buni tekshirish uchun har bir uchta fazadagi toklarning simmetrik tashkil
etuvchilarini geometrik qo‘shilmasini ko‘rib chiqamiz:

I (1)  I (1)  I (1)  I (1) ;
A1 A2 A0 A

I (1)  I (1)  I (1)  0; (5.5)
B1 B2 B0

I (1)  I (1)  I (1)  0.
C1 C2 C0

Barcha simmetrik tashkil etuvchilar bir xil qiymatga ega: I (1) . Bir fazali
q.t. PK

3

qisqa tutashuv tokini ko‘pincha 3  I0 bilan belgilanadi va nol ketma – ketlik

tokining uchlanganligi deb nomlanadi.

Cho‘lg‘amlari ulanish guruhli transformatorning yuqori kuchlanish

130

tomonidagi toklar taqsimoti va vektor diagrammasi 5.4, a, b – rasmda ko‘rsatilgan.

Yuqori va past kuchlanish tomonlaridagi toklarning faza siljish burchagi nolga
teng, lekin nol ketma – ketlikdagi tashkil etuvchi yuqori kuchlanish tomonga
transformatsiyalanmaydi, chunki bir yo‘nalishdagi toklar yuqori kuchlanish
cho‘lg‘amlarining fazalaridan o‘ta olmaydi (neytrali chiqarilmagan va yerga

ulanmagan neytrallarda). Shuning uchun yuqori kuchlanish tomonga faqatgina
to‘g‘ri va teskari ketma – ketlik toklari o‘ta oladi. Yuqori kuchlanish tomondagi
ketma – ketliklardagi toklar vektorlarini geometrik qo‘shish orqali to‘liq toklarning
vektor diagrammalarini olamiz. Ushbu diagrammadan ko‘rinadiki, bitta fazada

(shikastlangan A fazada) boshqa fazalarnikiga qaraganda ikki barobar katta tok

oqib, ushbu katta tokning qiymati past kuchlanish tomonidagi bir fazali qisqa
tutashuv tokining 2/3 qismiga teng (transformatsiya koeffisiyenti N=1 bo‘lganda).
Agarda transformatorning transformatsiya koeffisiyenti N=1 bo‘lmasa, masalan
10/04=25 bo‘lsa yuqori kuchlanish tomondagi qisqa tutashuv tokini yana 25 ga
bo‘lish lozim. Yuqori kuchlanish tomondagi qolgan ikkita fazada past kuchlanish
tomonidagi bir fazali qisqa tutashuv tokidan uch marta kichik bo‘lgan tok oqadi

(transformatsiya koeffisiyenti N=1 bo‘lganda). Ushbu holat ulanish

guruhli transformatorlarning pastki tomonida bir fazali yerga qisqa tutashuvlarda
yuqori cho‘lg‘amda o‘rnatilgan maksimal tokli himoyaning sezgirligini

etishmovchiligiga olib keladi. Shunnig uchun past kuchlanish tomondagi bir fazali

yerga qisqa tutashuvlarga qarshi maxsus nol ketma – ketli tokli himoyani

o‘rnatishga undaydi.

5.5, b – rasmda cho‘lg‘amlari ulanish guruhli transformatorning pastki

kuchlanish tomonidagi bir fazali yerga qisqa tutashuvda yuqori kuchlanish
tomondagi toklarning to‘liq vektor diagrammasi ko‘rsatilgan. Transformatsiyalash
natijasida to‘g‘ri ketma – ketlikdagi toklar vektor diagrammalari +300 burchakka
buriladi (soat miliga teskari), teskari ketma – ketlikdagi toklar vektor
diagrammalari -300 burchakka buriladi (soat mili bo‘yicha). Nol ketma – ketlikdagi

toklar ham yuqori kuchlanish tomonga transformatsiyalanib uchburchak ulanishli
yuqori cho‘lg‘amga tutashadi, shuning uchun ushbu cho‘lg‘amning to‘liq liniyaviy

131

tokida ko‘rsatilmaydi. Har bir fazadigi to‘g‘ri va teskari ketma – ketlikdagi toklarni
geometrik qo‘shib ikkita bir biriga teskari yo‘nalgan to‘liq toklarning vektor

diagrammasini olamiz. Har bir simmetrik tashkil etuvchi I (1) ga teng bo‘lib,
q.t PK

3

yuqori kuchlanish tomondagi to‘liq toklar qo‘yidagiga teng bo‘ladi:

I (1) 3  I (1) PK  I (1) (5.6)
q.t YuK q.t q.t PK

33

Shunday qilib ulanish guruhli transformatorlardan keyingi bir

fazali yerga qisqa tutashuvlarda yuqori kuchlanish tomonidagi ikkita fazadan qisqa
tutashuv toki oqib, ushbu toklarning vektorlari 1800 burchakka siljigan, qiymati esa

I (1) ga teng.
q.t PK

1,73  Ntr

Transformatorlarning releli himoyasining turlari. Quvvati 1 MVA va

undan katta bo‘lgan pasaytiruvchi transformatorlar uchun shikastlanish va

nonormal holatlardan saqlash maqsadida qo‘yidagi asosiy releli himoyalar

qo‘llaniladi.

1. Bo‘ylama differensial himoya. Ushbu himoya cho‘lg‘amlararo hamda

chiqishlardagi barcha turdagi qisqa tutashuvlardan himoyalaydi. Bo‘ylama

differensial himoya quvvati 6,3 MV A transformatorlardan boshlab qo‘llaniladi,

ammo quvvati 1 MV A gacha bo‘lgan transformatorlar uchun ham qo‘llanilishi

mumkin.
2. Sabr vaqtsiz tokli kesim. Ushbu himoya bo‘ylama differensial himoya

o‘rnatilmagan transformatorlarda qo‘llanilib, transformatorning yuqori kuchlanish

tarafidagi barcha qisqa tutashuvlardan himoyalaydi.

3. Gazli himoya. Transformator bakining ichidagi har qanday

shikastlanishlar natijasida tranformator moyidan ajralib chiqadigan gazlar,

shuningdek bakda moy satxining kamayishidan himoyalaydi. Gaz relesi quvvati 1
MV Ali transformatorlarda boshlab qo‘llaniladi. Quruq transformatorlar uchun
manometrli himoya qo‘llaniladi.

4. Maksimal tok himoyasi (MTX). MTX transformatorning chiqishlaridagi

132

hamda transformator ichidagi barcha qisqa tutashuvlardan shuningdek tashqi qisqa
tutashuvlardan ya’ni past kuchlanish tarafdan ketuvchi liniyalardagi qisqa
tutashuvlardan (agarda ushbu liniyalarning himoyalari kommutatsion apparatlar
ishlamagan taqdirda) himoyalaydi.

5. Nul ketma-ketli maxsus tokli himoya. Ushbu himoya neytrali
mustahkam zaminlangan transformatorlarning pastki kuchlanish tarafidagi yerga
qisqa tutashuvlardan himoyadi.

6. Maxsus zaxira maksimal tok himoyasi. Transformatorlarning past
kuchlanish tarafidagi fazalararo qisqa tutashuvlardan himoyalash maqsadida
qo‘llaniladi.

7. O‘ta yuklanishdan himoya. Ushbu himoya bitta fazada o‘rnatilgan
maksimal tok himoyasi ko‘rinishida bo‘lib o‘ta yuklanishlardan hosil bo‘luvchi
o‘ta katta toklardan himoyalaydi. O‘ta yuklanishdan himoya paralel ishlab turgan
transformatorlarning biri o‘chishi natijasida yoki hosil bo‘ladigan yuklanishlardan
himoyalash maqsadida quvvati 0,4 MVAli transformatorlardan boshlab
qo‘llaniladi.

8. Transformatorning chulg‘amlaridagi yoki chiqishlaridagi bir fazali
yerga qisqa tutashuvlardan himoya.

133

5.6-rasm. 10/04 kVli transformatorning himoyasining turlari: 2-sabr vaqtsiz
tokli kesim, 3-gazli himoya, 4-maksimal tokli himoya, 5- nol ketma – ketli tokli
himoya, 6-maxsus zahira maksimal tokli himoya, 7-o‘ta yuklanishdan himoya, 8-
transformatorning chulg‘amlaridagi yoki chiqishlaridagi bir fazali yerga qisqa

tutashuvlardan himoya.

Differensial himoya, gazli himoya, maksimal tokli himoya shuningdek tokli
kesim transformatorning asosiy himoyalari hisoblanib, ushbu himoyalar
transformatorning yuqori kuchlanish tarafidan hamda past kuchlanish tarafidan
o‘zishga ta’sir etadi. O‘ta yuklanishdan himoya habar holatida ishlashi mumkin,
agarda hizmat ko‘rsatilmaydigan podstansiyalarda esa transformatorni o‘chirishga
ishlashi mumkin.

5.6-rasmda differensial himoyadan tashqari yuqorida keltirilgan
himoyalarning tok relelarini cho‘lg‘amlari keltirilgan. Shuningdek shartli ravishda

134

gazli himoya 3 va 10 kVli tarmoqda bir fazali yerga qisqa tutashuvning habar
zanjirlari ko‘rsatilgan. 5.6-rasmda ko‘rinib turgandek kuchlanishni pasaytiruvchi
transformatorlarda bir birini to‘ldiruvchi va zahiralovchi bir necha xil himoyalar
o‘rnatiladi. Bunday zahiralash yaqindan zahiralash deb yuritiladi.

5.2. Transformatorlarda tokli kesim.
Tokli kesimning ishlash tamoili va qo‘llanish doirasi.
Tokli kesim ishlash zonasi chegaralangan tezkor maksimal tok himoyasi
hisoblanadi. Tokli kesimning ishlash zonasi kuchlanishni pasaytiruvchi
transformatorlar cho‘lg‘amlarining bir qismi hamda yuqori kuchlanish tarafdagi
chiqishlarni o‘z ichiga oladi. Tokli kesim transformatorning yuqori kuchlanish
tarafida o‘rnatiladi (5.7-rasm).
Transformatordan keyingi qisqa tutashuvlarda (K1 nuqta) tokli kesim ishga
tushmaydi, chunki tokli kesimning ishlash toki ushbu qisqa tutashuv nuqtasigacha
bo‘lgan maksimal tokning qiymatidan sozlangan. Shuningdek tokli kesim
transformatordan ketuvchi tarmoqdagi qisqa tutashuvlarda (K2 nuqta) ham ishga
tushmaydi shu sababli sabr vaqtsiz qilib ishlatish mumkin.

5.7-rasm. T1 transformatorda o‘rnatilgan tokli kesimning ishlash (K3 nuqta)

135

va ishlashmaslik (K1 va K2 nuqta) shartini tushuntiruvchi 10 kV li podstansiya
sxemasi.

Tokli kesimning eng muhim xislati tezkorlik hisoblanadi, chunki qisqa
tutashuv tokini tezda o‘chirish transformatorning shikastlanish darajasini
kamaytiradi, ushbu manbaga ulangan motorlar hamda yuklamalarning (T2, M1,
M2) normal sharoitlarda ishlash davomiyligini ta’minlab beradi. Shuningdek
ta’minlovchi 10 kV li tarmoq uchun uncha katta bo‘lmagan sabr vaqtni hosil
qilishiga imkon yaratib beradi (5.7-rasmdagi MTH). Tokli kesimning kamchiligi
uning ishlash zonasini cheklanganligi hisoblanadi, chunki tokli kesim
transformatorlarnig maksimal tokli himoyasini to‘ldirish maqsadida qo‘llaniladi.
Transformatorlarning differensial himoyasini qo‘llashda tokli kesim ishlatilmaydi.

5.2.1. Tokli kesimnig ulanish sxemalari va ishlash tokining hisobi. Tokli
kesimning tanlovchanligi ishlash tokini tanlash orqali ta’minlanadi, ya’ni:

(3)
zah k .max .tash.
I  k  Iish.tk (5.7)

bu yerda I (3) - transformatordan keyingi uch fazali qisqa tutashuv
k.max .tash.

tokining maksimal qiymati, ya’ni tokli kesimning ishlash zonasiga kirmaydigan

qisqa tutashuv tokini transformatorning yuqori kuchlanish tomoniga (tokli kesim

o‘rnatilgan tomonga) keltirilgan qiymati, A; kzah - zahira koeffisiyenti, uning

qiymati ishlatilgan tok relelarining turiga bog‘liq. Zahira koeffisiyentining

qiymatini 5.1-jadvaldan olish mumkin.

5.1-jadval.

Sabr vaqtsiz tokli kesim uchun zahira koeffisiyentining qiymati

Relening Himoyalanayotgan qurilma
turi
liniya transformator

RT-40 1,2-1,3 1,3-1,4

RT-80 1,5-1,6 1,6

Tashqi qisqa tutashuv toki I (3) energotizimning maksimal ish holati
k . max .tash.

136

davrida K1 nuqtagacha qarshiliklar eng kichik bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatda

aniqlanadi (5.7-rasm). Tokli kesimning ishlash tokini (5.7) ifoda orqali aniqlashda

10 kv kuchlanish tarafdagi transformatorlarni kuchlanish ostida ishga tushirish
natijasida hosil bo‘luvchi magnitlovchi tokning sakrashidan himoya ishga

tushmaydigan qilib sozlanadi.
Tokli kesimdagi tok relelarining ishlash (o‘rnatma) toki qo‘yidagicha

aniqlanadi:

I r .ish  Iish.tk  ksx (5.8)
ntt

bu yerda Iish.tk - tokli kesimning ishlash toki (5.7) ifoda orqali

aniqlanadi, A; ksx - simmetrik holatdagi sxema koeffisiyenti bo‘lib ushbu

koeffisiyent reledagi tokni tok transformatorning ikkilamchi tokidan necha marta

kattaligini ko‘rsatadi; ntt - transformatorning yuqori kuchlanish tarafidagi tok

transformatorning transformatsiya koeffisiyenti.
Tok transformatorlarning to‘liq bo‘lmagan yulduz ulanishli sxemasida

barcha qisqa tutashuvlar uchun ksx  1 (5.8 a-rasm).

5.8-rasm. Transformatorlarning tokli kesimida maksimal tok relelarining

137

ulanish sxemalari: a) to‘liq bo‘lmagan yulduz ulanishli sxema; b) Ikki fazani toklar
ayirmasiga ulanish sxemasi; d) uchburchak ulanishli sxema.

Ikki fazani toklar ayirmasiga ulanishli tok transformatorlar sxemasida (5.8,b-

rasm) simmetrik yuklamalarda va uch fazali qisqa tutashuvlarda ksx  3 , lekin
ikki fazali A-B va B-C qisqa tutashuvlarda ksx  1. Ushbu tok
transformatorlarining ulanish sxemalarini solishtirish natijasida xulosa shuki

agarda Iish.tk va ksx o‘zgarmagan hollarda 5.8,b – rasmdagi sxemadagi tok

relelarining ishlash toki (3.2) ifoda bo‘yicha 5.8,a – rasmdagi sxemaga nisbatan

1,73 marta kattadir. Ushbu nisbat sezgirlik koeffisiyentini hisoblashda juda muhim
ahamiyatni kasb etadi. Sezgirlik koeffisiyenti qo‘yidagicha aniqlanadi:

(2) (5.9)

I r . min
k sez

I r .ish

bu yerda I (2) - himoyalanayotgan transformatorning yuqori kuchlanish
r . min

tomonidagi chiqishlaridagi ikki fazali qisqa tutashuv vaqtida reledagi minimal

tokining qiymati (5.8-rasmdagi K nuqta); Ir.ish - relening ishlash toki (5.8) ifoda

orqali aniqlanadi.
Sezgirlik koeffisiyenti taqriban ikkiga teng bo‘lishi kerak.

5.8, a rasmdagi sxema uchun ikki fazali qisqa tutashuvning barcha turlarida
hamda 5.8, b rasmdagi sxemadagi A – B, B – C fazalardagi qisqa tutashuvlarda

ksx  1, shundan kelib chiqadiki :

I(2) (2) 3  I (3)
I  n r.minq . t . min q . t . min

t.t 2  nt.t (5.10)

bu yerda I (3) - energiya tizimning maksimal qarshilik holatidagi
q . t . min

himoyalanayotgan transformatorning yuqori kuchlanish tomonidagi chiqishlardagi

uch fazali qisqa tutashuv vaqtidagi birlamchi tokning minimal qiymati.

138

5.3 Transformatorda maksimal tokli himoya
Ishlash tamoili va qo‘llanish sohasi. Maksimal tokli himoya
himoyalanayotgan elementning ishlash tokidan o‘ta oshishidan ishga tushadi.
Transformatorning tokini oshishiga transformatorning o‘zini shikstlanishi,
shinalardagi yoki past kuchlanish tomonidan ketuvchi elementlardagi qisqa
tutashuvlar, shuningdek transformatordan ta’minlanayotgan motorlarning o‘z –
o‘zini ishga tushishi hamda zahirani qayta ulash orqali transformatorga qo‘shimcha
yuklamani qo‘shilishi sabab bo‘lishi mumkin. Motorlarning o‘z – o‘zini ishga
tushishi natijasida yoki zahirani qayta ulash orqali transformatorga qo‘shimcha
yuklamani qo‘shilishidan hosil bo‘luvchi o‘ta yuklanishlardan himoyani
ortiqcha(hato) ishlashini oldini olish maqsadida maksimal tokli himoyaning ishlash
toki o‘ta yuklanishlardan hosil bo‘luvchi eng maksimal tokdan katta bo‘lishi lozim.
Maksimal tokli himoyaning funksional sxemasi 5.9 - rasmda berilgan.

5.9 - rasm. Transformatorning maksimal tokli himoyasinig funksional
sxemasi.

Maksimal tokli himoyaning o‘lchov qismi ikki yoki uchta maksimal tok
relelaridan iborat. Tok relesining chiqish kattaligi «YOKI» sxemasi bo‘yicha
amalga oshiriladi, ya’ni himoya uchta relidan bittasi, ikkitasi yoki uchchalasi
ishlaganda ham ishga tushadi. Mantiqiy qismda sabr vaqtni hosil qiluvchi qism

139

«V» bo‘lishi lozim. Ushbu sabr vaqtni hosil qiluvchi qism himoyani 0,1 dan 1,3
sekund oralig‘ida ishlashini ta’minlab beradi. Shuningdek habar berish qismi
«HB» hamda bajaruvchi qism «BQ» ko‘zda tutilgan bo‘lib, ular transformatorni
ikkala tomondan o‘chirishga hizmat qilishadi ya’ni 10 kV li tomondan uzgich Q
o‘chiriladi hamda 0,4 kV li tomondan avtomatni AV o‘chiriladi.

Transformatorlarda boshqa himoyalarni (gazli himoya, differensial himoya
yoki tokli kesim) o‘rnatilishidan qatiy nazar maksimal tokli himoya barcha
transformatorlarda o‘rnatilish shart. Chunki maksimal tokli himoya transformatorni
o‘zini himoyalab qolmasdan past kuchlanish tomondagi shinalarni shuningdek past
kuchlanish tomondan ketuvchi qurilmalarning o‘zgichlarining himoyasini
zahiralashi mumkin, ya’ni uzoqdan zahiralashni amalga oshirishi mumkin.

5.3.1. Maksimal tokli himoyaning ulanish sxemalari.
Maksimal tokli himoyadagi tok relelarining ulanish sxemalari shunday
tanlanadiki bunda transformatorning past kuchlanish tomonidagi barcha qisqa
tutashuvlarda himoyaning sezgirligi eng katta bo‘lishi lozim.
Tuliq yulduz (uch fazali uch releli sxema 5.10 - rasm; ksx  1) ulanishli
sxema kamdan kam hollarda qo‘llaniladi, chunki 6-35 kV li tarmoqlarda ikki fazali
yerga qisqa tutashuvlarda shikastlangan tarmoqni tanlab o‘chirmaslikka olib
kelishi mumkin. Tuliq yulduz sxemasi ulangan 110 kV va undan katta kuchlanishli
transformatorlarda bir fazali tashqi qisqa tutashuvlarda himoyani ishlamasligini
ta’minlash maqsadida himoyani sezgirligini sun’iy ravishda kamaytirish lozim.
Odatda 110 kV va undan katta kuchlanishli tarmoqlarda masofali himoya
qo‘llaniladi.

140

5.10 - rasm. Uch fazali uch releli sabr vaqtli maksimal tokli himoya sxemasi.

To‘liq bo‘lmagan yulduz sxemasi (ikki fazali ikki releli yoki ikki fazali
uch releli sxemasi, 5.11 - rasm) 6-35 kV tarmoqlarda qo‘llaniladi, chunki ushbu
tarmoqlarda neytrali izlolyasiyalangan yoki kompensatsiyalanganligi tufayli bir
fazali qisqa tutashuvlar sodir bo‘lmaydi. Ikki fazali yerga qisqa tutashuvlarda
tanlovchanlikni oshirish maqsadida tok transformatorlar bir nomli fazalarda
(odatda A va C) o‘rnatiladi. Cho‘lg‘amlari «yulduz/uchburchak» ( ) va
«uchburchak/yulduz» ( ) ulanishli transformatorlarda hamda ushbu
transformatorlarni ta’minlayotgan tarmoqlarda uch releli sxemani qo‘llash
maqsadga muvofiqdir. Transformatorning past kuchlanish tarafidagi ikki fazali
qisqa tutashuvlarda yuqori cho‘lg‘amdagi fazalardan birida boshqa fazalaga
nisbatan ikki barobar katta qisqa tutashuv toki oqadi. Ikki fazali qisqa
tutashuvlarning uchtasidan birida (A-B, B-C, C-A) himoyasi o‘rnatilmagan B
fazaga tug‘ri kelib qolishi inobatga olsak himoyaning sezgirligi ikki barobarga
kamayadi. Ushbu holatda himoyani sezgirligini oshirish maqsadida ikki fazali
sxemaning qaytish simiga qo‘shimcha KA 3 relesi ulanadi (5.11 - rasmdagi uziq
chiziqlar bilan ko‘rsatilgan).

141

5.11 - rasm. Ikki fazali ikki releli (uch releli) sabr vaqtli maksimal tokli
himoya sxemasi.

Uchburchak (tok transformatorlari uchburchak relelar yulduz) ulanishli
sxema 35 kV va undan yuqori kuchlanishla transformatorlarning himoyalash
maqsadida qo‘llaniladi (5.12-rasm). Simmetrik rejimda va 3 fazali qisqa
tutashuvda reledan fazadagi tokdan 3 martta tok ya’ni liniya toki oqib o‘tadi,
shuning uchun sxema koeffisiyenti ksx  3 ga teng.

Ushbu uchburchak ulanishli sxemada (to‘liq yulduz ulanishli sxemaga
qaraganda) himoya bir fazali tashqi qisqa tutashuvlarda ishga tushmaydi.

Cho‘lg‘amlari «yulduz/uchburchak» ( ) ulanishli ikki cho‘lg‘amli
transformatorlarda uchta reledan bittasi ishlatilmasa ham bo‘ladi, ushbu holatda
himoyaning sezgirligi o‘zgarmaydi (5.12-rasmdagi KA2 relesi).

5.12 - rasm. Tok transformatorlari uchburchak relelar yulduz ulanishli
maksimal tokli himoya sxema.

142

To‘liq bo‘lmagan uchburchak (ikki fazali bitta releli) sxemasi faqat
kuchlanishi 1 kV dan katta, qo‘vvati 2 MVt gacha bo‘lgan elektr motorlarni
himoyalashda qo‘llansa maqsadga muvofiqdir. Ikkilamchi zanjirlarni bunday
ulanishli sxema ba’zida releni «ikki faza toklarining ayirmasiga» ulash sxemasi

deb yuritiladi (5.13-rasm).

5.13-rasm. Ikki fazali bitta releli sabr vaqtli maksimal tokli himoya sxemasi.

Reledan A va C fazalarga o‘rnatilgan tok transformatorlarning ikkilamchi
cho‘lg‘amlaridagi toklarning ayirmasiga teng tok o‘tadi.

Irele=Ia–Ic ; ksx = 3 . (5.11)

Sxema sodda, arzon bo‘lganligi bilan birgalikda sezgirligi avvalgi

sxemalarga qaraganda pastroq.

Sezgirligi va xarakat zonasi shikastlangan fazalarning kombinatsiyasiga
bog‘liq. Masalan, A va C fazada qisqa tutashuv bo‘lsa sezgirlik A – B hamda B-C

fazalardagi qisqa tutashuvga nisbatan 2 martta yuqori.

5.4 Gazli himoya.
Moyli tarnsformatorlar uchun maxsus himoya – gazli himoya qo‘llaniladi.
Magnit o‘tkazgichning qizishi, cho‘lg‘amlararo qisqa tutshuvlar natijasida
elektr yoy hosil bo‘ladi, yoyning ta’sirida moy va izolyasiya materiallari
parchalanib, gaz hosil bo‘ladi. Shu gazlarga ta’siran javob beradigan himoya gazli
himoya deyiladi.Gaz engil bo‘lgani uchun transformatorning yuqori tomoniga
harakat qiladi.Shikastlanishga bog‘liq holda gazlar ko‘payib katta bosim hosil

143

qiladi.Bosim ostida gaz bilan birga yog‘ harakatga kelib transformatorning

tashqarisidagi kengaytirgich tomonga siljiydi.Maxsus gazli relelar
transformatorning qoplamasi bilan kengaytirgich orasidagi trubaga o‘rnatiladi.
Reledan o‘tgan gaz va yog‘ning miqdoriga qarab rele signal beradi yoki
transformatorni o‘chirishga komanda beradi.Elektr yoyi fazalararo q.t. larda paydo
bo‘lishini e’tiborga olganda, gazli himoyani universal himoya desa bo‘ladi.

Nonormal holatlar qo‘yidagilar iborat:
1) Transformatordan tashqarida bo‘ladigan qisqa tutshuv. Bu toklar
Chulg‘amlarning izolyasiyasiga ta’sir qiladi, ulardan himoya qilish uchun MTH
qo‘llaniladi.
2) O‘ta yuklanish, himoya signal berish uchun xizmat qiladi.
O‘ta yuklanish toklarning ruxsat etilgan qiymatlari jadvalda keltirilgan:

5.2. – jadval

Iyuk/Inom 1.3 1.75 2
trux(min) 120 20 10

Xizmat ko‘rsatuvchi personali yo‘q podstansiyalarda himoya
tarnsformatorni o‘chirishi kerak yoki yuklamani kamaytirishga ishlashi kerak.

3) Moyni kamayishi.

5.5 O‘ta yuklanishdan himoya

Bu himoya bitta fazaga ulangan tok relesi yordamida bajariladi.

Himoyaning ishlash toki:

Iish  kishonch  Inom (5.12)
kqay

bu yerda:
kishonch – ishonchlilik koeffitsiyenti, 1,05 ga teng qilib olinadi.
Inom – transformatorning nominal toki;
kqay – relening qaytish koeffitsiyenti.

Sabr vaqti t=tmax.x+t;

144

bu yerda:
tmax.x – transformatordan ta’minlanuvchi iste’molchilar himoyasining eng
katta sabr vaqti.
Bu himoya pog‘onali bo‘lib, birinchisi – signal berish uchun, ikkinchisi – bir
qism iste’molchilarni o‘chirish uchun, uchinchisi – transformatorni o‘chirishga
xizmat qiladi.
Birinchi pog‘onaning sabr vaqti t1=tmth+t;
Ikkinchi pog‘onaning sabr vaqti t2<tRUX;
truh – ruxsat etilgan vaqt transformatorning o‘ta yuklanish qobiliyatiga
bog‘liq.
Uch cho‘lg‘amli transformatorda o‘ta yuklanishdan himoya asosan
ta’minlovchi cho‘lg‘amda o‘rnatiladi, agar cho‘lg‘amlar bir xil yuklanmagan
bo‘lsa, barcha cho‘lg‘amlarda o‘rnatilishi kerak.

5.6 Transformatorlarning differensial himoyasi
Differensial himoyaning ishlash tamoili himoyalanyotgan parallel
o‘rnatilgan qurilmalarni fazalaridagi toklarini mos fazalar bo‘yicha taqqoslashga
(ko‘ndalang differensial himoya) yoki himoyalanayotgan qurilmaning boshi va
oxiridagi toklarini taqqoslashga (bo‘ylama) asoslangan.
Yuqorida ko‘rilgan maksimal tokli himoyadan farqli o‘laroq differensial
himoyalar (tanlovchanlik bo‘yicha) mutloq tanlovchanlikka egadir.
Differensial tokli himoyalar quvvati 6,3 MV A va undan yuqori quvvatli
transformatorlarning asosiy tezkor himoyasi sifatida qo‘llaniladi. Shuningdek
parallel ishlayotgan quvvati 4 MVA va undan yuqori bo‘lgan transformatorlarda
hamda quvvati 1MVA va undan katta quvvatli transformatorlarda tokli kesim
etarlicha sezgirlikka ega bo‘lmagan va vaksimal tokli himoyaning sabr vaqti 1
sekunddan ko‘p bo‘lgan hollarda o‘rnatiladi.
Transformatorlarning differensial himoyasi elektr tarmoqlarning ko‘ndalang
differensial himoyasiga nisbatan bir qator o‘ziga xos xususiyatlariga egadir.
Birinchidan himoyalanayotgan transformatorning normal ish holatining

145

o‘zida (differensial himoyaning ish zonasida shikastlanishlar bo‘lmagan holatda)
himoyaning boshi va oxiridagi fazalardagi toklari qiymati bo‘yicha farq qiladi.

Ushbu holatni himoya yelkalaridagi toklarni tenglashtirish maqsadida kerakli
transformatsiya koeffitsiyentiga ega bo‘lgan tok transformatorlarni (yuqori va past

kuchlanish tarafdagi tok transformatorlar) tanlash orqali echish mumkin.

Shuningdek differensial himoyani loyihalash uchun maxsus RNT va DZT relelari
ishlab chiqilgan. Ushbu relelarning tenglashtiruvchi urami bo‘lib unda himoya
yelkalardagi toklarni tenglashtirish maqsadida qo‘llaniluvchi rostlovchi
cho‘lg‘amlardan iborat.

Ikkinchidan himoyalanyotgan transformatorning yuqori va past kuchlanish
tarafidagi toklar fazalar bo‘yicha ham farq qilishi mumkin qachonki yuqori va past
cho‘lg‘amlarning ulanishi bir – biridan farq qilsagina (yulduz/uchburchak yoki

uchburchak/yulduz ). Ushbu holatda ikkilamchi toklarni tenglashtirish

maqsadida tok transformatorlarning ikkilamchi cho‘lg‘amlarini ulanish usullarini

o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi ya’ni transformator cho‘lg‘amlari

«yulduz/uchburchak» ( ) ko‘rinishida ulangan bo‘lsa, transformatorning yulduz

ulanishli tomoniga tok transformatorlarini uchburchak ko‘rinishida,

transformatorning uchburchak ulanishli tomoniga tok transformatorlarini yulduz
ko‘rinishida va aksincha ulanadi (5.14 - rasm).

Uchinchidan differensial himoyaning ishlash tokini tanlayotganda

himoyalanayotgan transformatorni ishga tushirish natijasidagi magnitlovchi

tokning sakrashini hisobga olish lozim.
To‘rtinchidan, himoyaning ishlash tokini tokning nobalansidan sozlashda

ushbu tokning ikkita qo‘shimcha tashkil etuvchisini hisobga olmoq lozim. Birinchi
tashkil etuvchi tok transformatorlarni tanlashda ikkilamchi toklari to‘liq
rostlanmaganligi yoki tenglashtiruvchi o‘ramlarda cho‘lg‘amlarning yaxlitlangan
qiymatlarini qo‘yishga majbur bo‘lganligimizdan kelib chiqadi. Ikkinchi tashkil

etuvchi transformatorning kuchlanishini yuklama ostida rostlash natijasida kelib

chiqadi.

146

5.14 - rasm. Differensial tokli himoya sxemasi.

Transformatorning differensial himoyalarining qo‘yidagi turlari keng
tarqalgan: differensial tokli kesim, tez tuyinuvchi tok transformatorli differensial
himoya hamda tormozli differensial himoya.

5.6.1 Differensial tokli kesim.
Qoidaga ko‘ra, differensial tokli kesimni quvvati 25 MVA gacha bo‘lgan
transformatorlarda qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Himoyaning ishlash vaqti, sozlash shartlariga bog‘liq ravishda aniqlanadi:

a) transformatorning magnitlovchi tokining sakrashidan sozlash

Ihim.ish  ksoz  Inom.tr , (5.13)

bu yerda, ksoz  3  4 .

b) nobalans tokning ( Inb ) sakrashidan sozlash

Ihim.ish  ksoz  Inb (5.14)

bu yerda, ksoz 1,3 - himoyada PT-40 relesi qo‘llaganda.

Himoyadagi nobalans toki uchta tashkil etuvchidan iborat bo‘lib, u

qo‘yidagicha aniqlanadi:

147

I nb  I '  I ''  I ''' (5.15)
nb nb nb

Birinchi tashkil etuvchisi tok transformatorlarning xatoligi bilan izohlanadi:

I    I (3)
knd  kbt (5.16)
nb qt.max.tashqi ,

bu yerda, knd - qisqa tutashuv tokining nodavriy tashkil etuvchisini hisobga
oluvchi koeffitsiyent, differensial tokli kesim uchun knd  2 , tez to‘yinuvchi tok

transformatorli (РНТ, ДЗТ relelar) himoyalarda knd  1;

kbt - bir tipli koeffitsiyenti, kbt  1 chunki transformatorning yuqori va

past kuchlanish tomonlarida bir biridan farq qiluvchi tok transformatorlar
o‘rnatilgan.

 - tok transformator magnitlovchi tokni iste’mol qilishi hisobiga ruxsat

etilgan hatoligini ko‘rsatuvchi kattalik   0,1 ;

I (3) - maksimal ish holatidagi transformatordan keyingi
qt.max.tashqi

(differensial himoyaning ta’sir doirasidan tashqarida) uch fazali qisqa tutashuv toki

(transformatorning yuqori kuchlanish tomoniga keltirilgan).

Ikkinchi tashkil etuvchi transformatorlarda kuchlanishni yuklama ostida

rostlash qurilmasini mavjudligi tufayli yuzaga keladi:

I ''  UKYUR  I (3) .tashqi . (5.17)
nb qt . max

Uchinchi tashkil etuvchi РНТ va ДЗТ relelarning kommutatorlarida

hisoblangan qoldiq o‘ramlarni o‘rnatib bo‘lmasligidan kelib chiqadi.

Inb  w  whis.yu.k yu.k  I (3) (5.18)
qt . max .tashqi
whis. yu.k

yoki tok transformatorlarni tanlashda himoya yelkalaridagi toklar to‘liq

tekislanmasligi natijasida kelib chiqadi:

Inb  I2 yu  I2 qu  I (3) (5.19)
I2 yu
qt.max.tashqi ,

bu yerda whis.yu.k - tenglashtiruvchi cho‘lg‘amning hisobiy o‘ramlar soni

148

(yuqori kuchlanish tomondagi);

wyu.k - tenglashtiruvchi cho‘lg‘amdagi qabul qilingan butun sondagi

o‘ramlar soni (yuqori kuchlanish tomondagi);

I2 yu va I2 qu - yuqori va pastki kuchlanish tomonlaridagi tok
transformatorlardan keyingi ikkilamchi nominal toklarning o‘rtacha qiymati:

I2 yu  ST  ksx yu.k , I2 qu  ST  ksx pa.k . (5.20)
3 U nom1 ktt yu.k 3 U nom2 ktt pa.k

bu yerda ksx - tok transformatorlarning ikkilamchi cho‘lg‘amlari va

relelarning ulanish sxemasini hisobga oluvchi koeffitsiyent, ksx yu.k  3 ,

ksx pa.k  1;

ktt - himoyalanayotgan transformatorning yuqori va pastki kuchlanish

tomonlariga o‘rnatilgan tok transformatorlarning transformatsiya koeffitsiyenti.

5.15 - rasm. Transformatorning differensial tokli kesim sxemasi.

Ikki shartdan qiymat bo‘yicha katta bo‘lgan himoyaning ishlash toki olinadi.

Olingan himoyaning ishlash toki asosida relening ishlash toki aniqlanadi:

I rele.ish  Ihim.ish  ksx (5.21)
ntA

bu yerda, ksx - ikkilamchi toki eng katta bo‘lgan himoya yelkasida

149

o‘rnatilgan tok transformator chulg‘amlarining ulanish sxema koeffitsiyenti;
ntA - ikkilamchi toki eng katta bo‘lgan himoya yelkasida o‘rnatilgan tok

transformatorning transformatsiya koeffitsiyenti.

5.6.2 Tez tuyinuvchi tok transformatorli differensial himoya.

Himoya sxemasida tok relelari, nobalans tokdan va magnitlovchi tokning

sakrashdan sozlovchi, shuningdek ikkilamchi toklarni tenglashtirish uchun
mo‘ljallangan oraliq tez tuyinuvchi tok transformatori orqali differensial
chulg‘amlarga ulanadi. Tez tuyinuvchi tok transformator PT-40 tok relesi bilan
birgalikda tez tuyinuvchi tok transformatorli tok relesi (РНТ) nomini olgan. Oraliq
transformatori uchta birlamchi chulg‘amga ega (ishchi – P, tenglashtiruvchi – T1,
T2), bitta ikkilamchi - V va qisqa tutashtirilgan chulg‘am - K mavjud (5.16-rasm).
Ishchi cho‘lg‘am differensial zanjirga ulanadi va uning o‘ramlar sonini o‘zgartirish

orqali relening ishlash tokini o‘rnatmasi o‘zgartiriladi. Ikkilamchi chulg‘amga tok

relesi ulanadi, tenglashtiruvchi chulg‘amlar esa himoya yelkalaridagi ikkilamchi
toklarning tengsizligini kompensatsiyalash uchun hizmat qiladi. Ikki chulg‘amli

transformatorning differensial himoyasida faqatgina bitta tenglashtiruvchi
chulg‘amni qullash va bu chulg‘amni toki kichkina bo‘lgan yelkaga ulash

kifoyadir. Chulg‘am (K) ishchi chulg‘amga boruvchi aperiodik tokning

qo‘shimcha magnitlovchi harakatini rostlaydi.
Tashqi qisqa tutashuvlarda chulg‘amda (B) tok bo‘lmaganda, himoya

yelkalaridagi toklarning muvozonat sharti quyidagicha:

 I2.yu Wteng1  I2.qu Wteng 2  I2.yu  I2.qu Wish  0 (5.22)

Ikki chulg‘amli transformator uchun I2.yu I2.qu va Wteng1  0 bo‘lganda:

  ;I2.qu Wteng 2  I2.yu  I2.qu Wish  0 Wteng 2   I2. yu  (5.23)
 I 2.qu
1 Wish .

Ikki chulg‘amli transformatorning differensial himoyasining hisobi quyidagi

tartibda amalga oshiriladi:
1. Transformatorning kuchlanishni rostlash qurilmasi o‘rta holatda

150