ศิลปศึกษา (ทช11003) ประถมศึกษา

43

ความสาํ คญั ของวฒั นธรรมและประเพณี
วฒั นธรรมเปน เรื่องทสี่ าํ คญั ยิ่งในความเปนชาติ ชาติใดท่ีไรเสียซึ่งวัฒนธรรมและประเพณีอัน

เปนของตนเองแลว ชาตินนั้ จะคงความเปนชาติอยูไมได ชาติท่ีไรวัฒนธรรมและประเพณี แมจะเปนผู
ชนะในการสงคราม แตในทีส่ ดุ ก็จะเปนผูถูกพิชิตในดานวัฒนธรรมและประเพณี ซ่ึงนับวาเปนการถูก
พิชติ อยา งราบคาบและสนิ้ เชิง ทั้งน้เี พราะผทู ถี่ ูกพิชติ ในทางวฒั นธรรมและประเพณีนั้นจะไมรูตัวเลยวา
ตนไดถูกพิชติ เชน พวกตาดทีพ่ ชิ ิตจนี ได และต้งั ราชวงศห งวนขน้ึ ปกครองจนี แตในที่สุดถูกชาวจีนซึ่ง
มวี ัฒนธรรมและประเพณสี ูงกวากลืนจนเปน ชาวจีนไปหมดสิ้น ดังนั้นจึงพอสรุปไดวา วัฒนธรรมและ
ประเพณมี ีความสําคัญดังน้ี

1. วัฒนธรรมและประเพณีเปนส่ิงที่ช้ีแสดงใหเห็นความแตกตางของบุคคล กลุมคน หรือ
ชมุ ชน

2. เปน สงิ่ ทท่ี ําใหเหน็ วา ตนมีความแตกตา งจากสตั ว
3. ชว ยใหเ ราเขา ใจสิง่ ตาง ๆ ทเี่ รามองเห็น การแปลความหมายของส่ิงท่ีเรามองเห็นนั้นข้ึนอยู
กับวัฒนธรรมและประเพณีของกลุมชน ซ่ึงเกิดจากการเรียนรูและถายทอดวัฒนธรรม เชน คนไทย
มองเหน็ ดวงจนั ทรวามกี ระตายอยใู นดวงจันทร ชาวออสเตรเลียเหน็ เปนตาแมวใหญก ําลงั มองหาเหย่อื
4. วัฒนธรรมและประเพณเี ปน ตัวกาํ หนดปจจยั 4 เชน เครอ่ื งนงุ หม อาหาร ทอี่ ยอู าศยั การรกั ษา
โรค ท่ีแตกตางกนั ไปตามแตล ะวัฒนธรรม เชนพืน้ ฐานการแตง กายของประชาชนแตละชาติ อาหารการ
กิน ลักษณะบานเรอื น ความเชือ่ ในยารกั ษาโรคหรอื ความเชอ่ื ในส่ิงลลี้ บั ของแตล ะ ชนชาติ เปน ตน
5. วัฒนธรรมและประเพณีเปนตัวกําหนดการแสดงความรูสึกทางอารมณ และการควบคุม
อารมณ เชน ผูชายไทยจะไมปลอ ยใหนา้ํ ตาไหลตอ หนาสาธารณะชนเมอื่ เสยี ใจ
6. เปน ตวั กําหนดการกระทําบางอยา งในชุมชนวาเหมาะสมหรือไม ซ่ึงการกระทําบางอยางใน
สงั คมหน่ึงเปนทีย่ อมรบั วาเหมาะสมแตไมเปน ทยี่ อมรบั ในอกี สังคมหน่งึ เชนคนตะวนั ตกจะจบั มือหรือ
โอบกอดกันเพ่ือทักทายกันท้ังชายและหญิง คนไทยใชการยกมือบรรจบกันและกลาวสวัสดีไมนิยม
สัมผัสมือโดยเฉพาะกับคนท่ีมีอาวุโสกวา คนญ่ีปุนใชโคงคํานับ ชาวเผาเมารีในประเทศนิวซีแลนด
ทักทายดวยการ แลบล้นิ ออกมายาว ๆ เปน ตน
จะเหน็ ไดวา ผูสรา งวัฒนธรรมและประเพณีคือมนุษย สังคมเกิดขึ้นก็เพราะ มนุษย วัฒนธรรม
ประเพณี กับสังคมจึงเปนสิ่งคูกัน โดยแตละสังคมยอมมีวัฒนธรรมและหากสังคมมีขนาดใหญหรือมี
ความซับซอน มากเพียงใด ความหลากหลายทางวัฒนธรรมและประเพณีมักจะมีมากข้ึนเพียงใดนั้น
วัฒนธรรมและประเพณีตาง ๆ ของแตละสังคมอาจเหมือนหรือตางกันสืบเนื่องมาจากความแตกตาง
ทางดา นความเชื่อ เชอ้ื ชาติ ศาสนาและถนิ่ ทีอ่ ยู เปนตน

44

ลักษณะของวัฒนธรรมและประเพณี
เพ่อื ทจี่ ะใหเขาใจถึงความหมายของคําวา "วัฒนธรรม" ไดอยางลึกซึ้ง จึงขออธิบายถึงลักษณะ

ของวัฒนธรรม ซึง่ อาจแยกอธิบายไดดังตอ ไปน้ี
1. วฒั นธรรมเปนพฤติกรรมที่เกิดจากการเรยี นรู มนุษยแตกตางจากสัตว ตรงที่มีการรูจักคิด มี

การเรยี นรู จดั ระเบยี บชีวติ ใหเจรญิ อยูดีกินดี มีความสุขสะดวกสบาย รูจักแกไขปญหา ซึ่งแตกตางไป
จากสตั วทเี่ กิดการเรียนรโู ดยอาศยั ความจําเทานัน้

2. วัฒนธรรมเปน มรดกของสงั คม เนอ่ื งจากมีการถายทอดการเรียนรู จากคนรุนหน่ึงไปสูคน
รนุ หน่ึง ทัง้ โดยทางตรงและโดยทางออ ม โดยไมข าดชว งระยะเวลา และมนุษยใชภาษาในการถายทอด
วัฒนธรรม ภาษาจึงเปนสญั ลักษณท ใี่ ชถ ายทอดวฒั นธรรมนนั่ เอง

3. วัฒนธรรมเปนวิถชี วี ิต หรอื เปน แบบแผนของการดาํ เนนิ ชวี ติ ของมนุษย มนษุ ยเ กดิ ในสงั คม
ใดก็จะเรียนรูและซึมซับในวัฒนธรรมของสังคมท่ีตนเองอาศัยอยู ดังน้ันวัฒนธรรมในแตละสังคมจึง
แตกตางกัน

4. วัฒนธรรมเปน ส่ิงท่ีไมคงที่ มนุษยมีการคิดคนประดิษฐส่ิงใหม ๆ และปรับปรุงของเดิมให
เหมาะสมกับสถานการณท่ีเปลี่ยนแปลงไป เพ่ือความเหมาะสมและความอยูรอดของสังคม เชน
สังคมไทยสมยั กอ นผหู ญงิ จะทาํ งานบา น ผูช ายทาํ งานนอกบา นเพ่ือหาเลย้ี งครอบครัว แตปจจุบันสภาพ
สังคมเปลี่ยนแปลงไป ทําใหผูหญิงตองออกไปทํางานนอกบาน เพ่ือหารายไดมาจุนเจือครอบครัว
บทบาทของผหู ญิงในสังคมไทยจึงเปลยี่ นแปลงไป

ประเพณีไทย น้นั เปนประเพณที ่ีไดอ ิทธิพลอยางสูงจากศาสนาพุทธ แตอิทธิพลจากศาสนาอ่ืน
เชน ศาสนาพราหมณและการอพยพของชาวตางชาติ เชน คนจีนก็มีอิทธิพลของประเพณีไทยดวย
เชนกนั

ประเพณีไทย อันดีงามที่สืบทอดตอกันมานั้น ลวนแตกตางกันไปตามความเชื่อ ความผูกพัน
ของผูค นตอพทุ ธศาสนา และการดาํ รงชีวิตทส่ี อดประสานกบั ฤดูกาลและธรรมชาติอยางชาญฉลาดของ
ชาวบานในแตละทอ งถ่ิน ทวั่ แผน ดินไทย เชน

ภาคเหนอื ประเพณีบวชลกู แกว ของคนไตหรอื ชาวไทยใหญทีจ่ งั หวัดแมฮองสอน
ภาคอสี าน ประเพณีบญุ บง้ั ไฟของชาวจังหวัดยโสธร
ภาคกลาง ประเพณที ําขวัญขาวจงั หวดั พระนครศรีอยธุ ยา
ภาคใต ประเพณีแหผาขึน้ ธาตขุ องชาวจังหวัดนครศรีธรรมราช

ประเพณี และอารยธรรมไทยยังนํามาซ่ึงการทองเท่ียว เปนที่รูจักและประทับใจแกชาติอื่น
นบั เปนมรดกอันลํา้ คา ท่เี ราคนไทยควรอนุรักษแ ละสืบสานใหยิ่งใหญต ลอดไป

45

เกรด็ ความรู
เทศกาลคอื อะไร.................
เทศกาลคือชวงเวลาที่กาํ หนดไวเ พ่ือจดั งานบญุ และงานรนื่ เรงิ ในทองถิ่นเปนการเนนไปทกี่ ารกาํ หนดวัน
เวลา และโอกาสที่สงั คมแตล ะแหงจะจัดกจิ กรรมเพอ่ื เฉลิมฉลองโดยมีฤดูกาลและความเชื่อเปน ปจ จยั
สาํ คญั ท่ีทําใหเกดิ เทศกาลและงานประเพณี

46

โบราณสถานและวตั ถุ
โบราณสถาน หมายถึง สถานที่ท่ีเปนของโบราณ เชน อาคารสถานที่ที่มีมาแตโบราณ แหลง

โบราณคดี เชน เมืองโบราณ วังโบราณ คุมเกา เจดีย ฯลฯ แทบทุกจังหวัดในเมืองไทยมีแหลงโบราณ
สถานที่นาศึกษานาเรียนรูเพื่อสืบทอดความภาคภูมิใจในภูมิปญญาและความสามารถของบรรพบุรุษ
เชน เวยี งกุมกามท่ีเชียงใหม แหลง โบราณสถานทบ่ี านเชียง พระนครครี ที จี่ ังหวดั เพชรบุรี พระเจดียยุทธ
หัตถี พระเจดียท่ีสรางข้ึนเพ่ือเปนอนุสรณแหงกิจกรรมท่ีสําคัญตาง ๆ พระราชวังและพระตําหนัก
โบราณ ฯลฯ

เมอื งเกาจงั หวัดพระนครศรอี ยุธยา จัดเปน โบราณสถานท่ีสาํ คัญของไทย
ในโบราณสถานแตละแหงอาจมีโบราณวัตถุท่มี ีคณุ คา เชน เคร่ืองใชต า ง ๆ เคร่อื งถวยชาม อาวธุ
เครอ่ื งสกั การบชู า ฯลฯ ในทอ งท่ีตา ง ๆ อาจมีส่งิ ที่เปน โบราณวัตถุ เชน เรือโบราณ บา นโบราณ รูปสลัก
หรอื งานศลิ ปกรรมทม่ี ีมาแตโบราณ หรืองานท่ีศิลปน แตโบราณไดสรา งสรรคไ ว เครือ่ งใชท ีเ่ คยใชม าแต
โบราณบางอยางกลายเปน สิง่ ทล่ี าสมยั ในปจจุบนั กอ็ าจจดั เปน โบราณวตั ถทุ ่ีมคี า เชน หนิ บดยา เครื่องใช
ในการอยูไฟของแมลูกออน เคร่ืองสีขาวแบบโบราณ จับปง กําไล ปนปกจุก อุปกรณท่ีใชในการ
ประกอบอาชีพแตโ บราณ ฯลฯ
โบราณวัตถุ หมายถงึ สงั หาริมทรัพย (ทรัพยท ไี่ มย ดึ ตดิ กบั ท่ีดนิ ) ที่เปน ของโบราณ ไมวาจะเปน
สง่ิ ประดิษฐห รอื เปนสง่ิ ทีเ่ กดิ ขนึ้ ตามธรรมชาติ หรอื เปนสวนหนึ่งสวนใดของโบราณสถาน ซากมนุษย
หรือซากสัตว ซ่ึงโดยอายุหรือโดยลักษณะแหงการประดิษฐ หรือโดยหลักฐานเกี่ยวกับประวัติของ
สังหาริมทรพั ยน น้ั เปน ประโยชนในทางศิลปะ ประวตั ิศาสตร หรือโบราณคดี

47

โบราณวตั ถุทบ่ี านบาตง อยทู ี่บานบาตง ตําบลบาตง อําเภอรือเสาะ จังหวดั นราธวิ าส
ประโยชนของโบราณสถานและโบราณวัตถุ สรุปไดด งั นี้

1. แสดงความเปน มาของประเทศ
ประเทศทีม่ ปี ระวัตศิ าสตรยาวนานกย็ อ มตองมโี บราณสถานและโบราณวัตถุที่มีอายุเกาแก

เชนกนั ดังนนั้ โบราณสถานและโบราณวัตถุจึงเปรียบเหมอื นหลักฐานแสดงความเปนมา ของชาติ
2. เปน เกียรติและความภาคภมู ิใจของคนในชาติ โบราณสถานและโบราณวตั ถุแสดงใหเห็นถึง

การพัฒนาท้ังดานสังคม สติปญญา และคุณภาพชีวิตของคนในอดีตของชาติ ดังนั้นชาติที่มี
โบราณสถานและโบราณวตั ถุมากและเกาแกคนในชาตยิ อ มมคี วามภูมิใจในการวิวัฒนาการดาน ตาง ๆ
ของชนชาตขิ องตน

3. เปนสิ่งที่โยงเหตุการณในอดีตและปจจุบันเขาดวยกัน โบราณสถานและโบราณวัตถุเปน
เหมอื นหลักฐานทีผ่ านกาลเวลามา ทําใหค นในยคุ ปจจุบันสามารถไดรบั รูถ ึงอดตี ของชนชาติ ของตน
และสามารถนํามาปรับปรุง พัฒนา หรือแกไขขอบกพรองในเหตุการณปจจุบันหรือเลียนแบบและ
พฒั นาในสง่ิ ทด่ี ีงามตอไปได

4. เปนสิ่งที่ใชอ บรมจติ ใจของคนในชาติได โบราณสถานและบางแหงเปน สถานทท่ี ี่บอกถงึ การ
เสยี สละของบรรพบุรษุ บางแหง เปนที่เตอื นสตคิ นในชาติ และบางแหง ถอื วา เปนสถานทศี่ ักดสิ์ ทิ ธิ

โบราณสถานและโบราณวัตถุไมใชทรัพยากรธรรมชาติซ่ึงเกิดข้ึนไดเอง แตเปนทรัพยากร
วัฒนธรรมประเภทหนึง่ ทม่ี นุษยใชสติปญ ญาและความรูค วามสามารถสรางขึ้นในสมัยโบราณ สถานที่
และสิ่งของเหลาน้ันเมื่อตกทอดเปนมรดกมาถึงคนรุนเรา ก็กลายเปนโบราณสถานและ
โบราณวัตถุ เชน เดยี วกบั อาคารและวตั ถทุ ่เี ราสรา งข้นึ สมัยน้ี กจ็ ะเปนโบราณสถานและโบราณวัตถุของ
คนในอนาคตสืบตอไปแบบน้ีไมขาดตอน ฉะน้ันโบราณสถานและโบราณวัตถุจึงเปนหลักฐาน
ประวัติศาสตรประเภทหน่ึงที่บอกความเปนมาของบรรพบุรุษที่อยูในสังคมระดับตาง ๆ ต้ังแตกลุม
ชนขนาดเล็ก จนถึงหมบู านเมือง และประเทศชาติ ตอเน่อื งมาจนถงึ สมยั เรา ดังน้ันเราทุกคนควรรวมมือ
รว มใจดูแลโบราณสถานและโบราณวตั ถุ ไมท ําลาย ไมท าํ รายแกะ ขูดขีด ขุดเจาะโบราณสถาน และ

48

ไมเก็บซื้อขาย หรือแปลงแปรรูปโบราณวัตถุ และขอใหจําไววา “การอนุรักษโบราณสถานและ
โบราณวัตถเุ ปนหนาท่ขี องทุกคน”

เกรด็ ความรู
โบราณสถานของไทยทไี่ ดข ึ้นทะเบียนมรดกโลกแลวมถี งึ 3 แหง คอื

1.อทุ ยานประวตั ศิ าสตรส ุโขทยั และเมอื งบรวิ าร (ศรีสชั นาลัย กําแพงเพชร) ผังเมอื งสุโขทยั มี
ลักษณะเปน รูปสเี่ หล่ียมผืนผา มีความยาวประมาณ 2 กโิ ลเมตร กวา งประมาณ 1.6 กโิ ลเมตร ภายในยงั
เหลอื รอ งรอยพระราชวงั และวัดอีก 26 แหง วดั ทใ่ี หญทสี่ ดุ คอื วดั มหาธาตุ

2.อทุ ยานประวตั ิศาสตรพระนครศรีอยธุ ยา
กรุงศรีอยุธยา เปน เมืองหลวงของชนชาติไทยในอดตี ตง้ั แต พ.ศ. 1893-2310 เปนอาณาจกั รซงึ่ มคี วาม
เจรญิ รงุ เรืองจนอาจถือไดวาเปน อาณาจกั รทร่ี งุ เรืองม่งั คงั่ ทสี่ ดุ ในภมู ภิ าคสุวรรณภูมจิ ากการสํารวจพบวา
มีโบราณสถานกระจัดกระจายอยูไมตํ่ากวา 200 แหง

3.แหลงโบราณคดบี า นเชยี ง จังหวดั อุดรธานีเปน แหลงโบราณคดสี ําคญั แหงหนง่ึ ทท่ี าํ ใหร ับรู
ถงึ การดาํ รงชีวติ ในสมัยกอนประวัตศิ าสตรย อนหลงั ไปกวา 5,000 ป รองรอยของมนุษยใ นประเทศไทย
สมัยดงั กลา วแสดงใหเห็นถึงวฒั นธรรมทม่ี พี ฒั นาการแลว ในหลาย ๆ ดา น วัฒนธรรมบา นเชียงได
ครอบคลมุ ถงึ แหลง โบราณคดใี นภาคตะวนั ออกเฉยี งเหนอื อีกกวา รอ ยแหง ซึง่ เปนบรเิ วณพนื้ ท่ีท่มี มี นุษย
อยอู าศยั หนาแนน มาตงั้ แตห ลายพันปแลว

49

กิจกรรม
1. ใหผูเรยี นเขยี นเรยี งความส้ัน ๆ ท่เี กย่ี วกับวฒั นธรรม ประเพณี หรอื เทศกาลทส่ี าํ คัญของ
จงั หวดั ของผูเรยี น จากนัน้ แลกเปล่ียนความคิดเหน็ กนั ในชน้ั เรียน
2. ใหผ เู รียนรวมกลุมกนั เพือ่ ไปชมโบราณสถาน หรอื พพิ ิธภณั ฑ ในทองถิ่น จากนน้ั ให
แลกเปลี่ยนความคดิ เหน็ กนั ในชัน้ เรียน
3. จากทีเ่ รียนมาในบทนี้ ใหผูเรียนตอบคําถามตอ ไปน้ี

3.1 ความสําคญั ของวัฒนธรรมและประเพณี
3.2 ผูเ รียนจะสามารถอนรุ กั ษโบราณสถานและโบราณวัตถุไดอ ยางไร

50

บทที่ 2
ดนตรีพ้นื บา น

สาระสาํ คญั

รูเขาใจ มีคุณธรรม จริยธรรม ชื่นชม เห็นคุณคาความงาม ทางดนตรีพ้ืนบาน และสามารถ
วเิ คราะหว ิพากษ วจิ ารณไ ดอยา งเหมาะสม

ผลการเรียนรทู ีค่ าดหวัง

มีความรู ความเขาใจ ในพ้ืนฐานของดนตรีพ้ืนบาน สามารถอธิบาย สรางสรรค อนุรักษ
วเิ คราะห วิพากษ วจิ ารณเก่ียวกับความไพเราะของดนตรพี ้นื บา น ไดอ ยา งเหมาะสม

ขอบขายเนื้อหา

เรือ่ งท่ี 1 ลักษณะของดนตรพี ้ืนบาน
เร่อื งท่ี 2 ดนตรพี ้นื บานของไทย
เรือ่ งที่ 3 ภูมิปญญาทางดนตรี
เรอ่ื งท่ี 4 คณุ คาของเพลงพ้ืนบาน
เร่ืองท่ี 5 พัฒนาการของเพลงพนื้ บาน
เรื่องท่ี 6 คุณคาและการอนรุ ักษเพลงพน้ื บาน

51

เรอ่ื งที่ 1 ลักษณะของดนตรีพน้ื บาน

ลักษณะของดนตรีพ้ืนบาน คือ ดนตรีที่มีมาต้ังแตด้ังเดิมในกลุมสังคมทุกกลุมทั่วโลก เพลง
พน้ื บา นมกั จะเปน เพลงท่มี ีการรอ งประกอบกนั สวนมาก จงึ เรียกกันอีกชื่อหน่ึงวา “เพลงพ้ืนบาน” หรือ
Folk song โดยปกตดิ นตรีพ้ืนบา นมกั จะมลี ักษณะดังน้ี

1. บทเพลงตา ง ๆ ตลอดจนวธิ ีเลน วิธรี อ ง มกั จะไดรับการถายทอดโดยการส่ังสอนกัน ตอ ๆ
มาดวยวาจา และการเลนหรือการรองใหฟง การบันทึกเปนโนตเพลงไมใชลักษณะดั้งเดิมของดนตรี
พ้ืนบาน อยางไรก็ตามในปจจุบันไดมีการถายทอดดนตรีพ้ืนบานโดยการใชโนตดนตรีกันบางแลว
ตัวอยา งเพลงพนื้ บานของไทยท่ถี ายทอดกันมา เชน เพลงเรือ เพลงลําตัด จะเห็นไดวาเพลงเหลานี้มีการ
รอ งเลนกันมาแตโบราณไมม ีการบันทกึ เปน ตัวโนตและสอนกันใหร องจากตวั โนตแตอยา งใด

2. เพลงพ้นื บา นมกั เปนบทเพลงทีใ่ ชในการประกอบกิจกรรมตาง ๆ มิใชแตงขึ้นมาเพื่อใหฟง
เฉยๆ หรอื เพ่ือใหร สู ึกถงึ ศิลปะของดนตรีเปน สําคัญ จะเห็นไดวา เพลงกลอมเด็กมขี น้ึ มาเพราะตองการใช
รองกลอมเด็กใหนอน เพลงเก่ียวขาวใหรองเลนในเทศกาลเก่ียวขาว เนื่องจากเสร็จภารกิจสําคัญแลว
ชาวนาจึงตอ งการเลนสนุกสนานกนั หรอื เพลงเรือใชประกอบการเลน เรอื หนานาํ้ หลาก เปน ตน

3. รปู แบบของเพลงพน้ื บา นไมซ ับซอน มกั มีทํานองหลัก 2 – 3 ทาํ นองรองเลนกันไป โดยการ
เปล่ียนเน้ือรอง จังหวะประกอบเพลงมักจะซา้ํ ซากไปเรือ่ ย ๆ อาจจะกลาวไดว า ดนตรีหรือเพลงพื้นบาน
เนน ทเี่ นอ้ื รอง หรอื การละเลนประกอบดนตรี เชน การฟอนรําหรือการเตนรํา

4. ลกั ษณะของทํานองและจงั หวะเปนไปตามลักษณะของกิจกรรม หรือการละเลน เชนเพลง
กลอ มเด็กจะมีทาํ นองเย็น ๆ เร่ือย ๆ จังหวะชา ๆ เพราะจุดมุงหมายของเพลงกลอมเด็กตองการใหเด็ก
ผอนคลายและหลับกันในท่ีสุด ตรงกันขามกับเพลงรําวงจะมีทํานองและจังหวะสนุกสนานเร็วเราใจ
เพราะตองการใหทุกคนออกมารายรําเพอ่ื ความครึกครื้น

5. ลีลาการรองเพลงพื้นบานมักเปนไปตามธรรมชาติ การรองไมไดเนนในดานคุณภาพของ
เสียงสักเทา ใด ลลี าการรอ งไมไดใชเทคนิคเทาใดนัก โดยปกติเสียงที่ใชในการรองเพลงพื้นบานไมวา
ชาตใิ ดภาษาใด มักจะเปนเสียงที่ออกมาจากลาํ คอมไิ ดเ ปน เสยี งทีอ่ อกมาจากทองหรือศีรษะ ซึ่งเปนลีลา
การรอ งเพลงของพวกเพลงศิลปะ

6. เคร่ืองดนตรที ี่ใชบรรเลงพ้นื บา นมีลกั ษณะเฉพาะเปนของทอ งถ่นิ น้นั ๆ เปนสว นใหญ ซ่ึงส่ิง
นี้เปนเครื่องหมายหรือสัญลักษณที่ทําใหเราไดทราบวา ดนตรีพื้นบานที่ไดยินไดชมเปนดนตรีของ
ทอ งถน่ิ ใด หรือของชนเผาใด ภาษาใด ตัวอยางเชนดนตรีพ้ืนบานของชาวอีสานมักจะมีแคน โปงลาง
ทางภาคเหนือจะมีซึง สะลอ เปน ตน

เพลงพนื้ บานจะพบไดใ นทุกประเทศทวั่ โลก เปนเพลงที่มีผูศึกษาเก็บรวบรวมไว เนื่องจากเปน
วัฒนธรรมหนง่ึ ของชาติ เชน ประเทศฮังการี นักดนตรีศึกษา คือโคดายและบารตอด ไดรวบรวมเพลง

52

พืน้ บานของชาวฮงั การเี อาไว และนํามาใชสอนอนุชนรุนหลัง นอกจากน้ียังมีผูประพันธเพลงหลายคน
นําเอาทํานองเพลงพ้นื เมอื งมาทาํ เปน ทาํ นองหลกั ของเพลงทีต่ นประพนั ธ เชน บารตอด, ดโวชาด

ดนตรีมหี ลายประเภท บางประเภทไมตองการความรูความเขาใจมากนักก็สามารถเขาถึงและ
สนกุ สนานไปกบั ดนตรีได แตม ดี นตรบี างประเภททมี่ ีเน้อื หาสาระลกึ ซงึ้ ซึ่งผูท่ีจะเขาถึงตองศึกษาอยาง
จริงจัง ดนตรีประเภทนี้ไดแก ดนตรีศิลปะซ่ึงไดแก ดนตรีตะวันตกหรือดนตรีคลาสสิก และดนตรี
ประจําชาติตาง ๆ เน่ืองจากดนตรีประเภทนี้มีเนื้อหา ทฤษฎีตลอดจนการบรรเลง การรองการเลนที่
ละเอียดลึกซ้ึง ผูท่ีตองการเขาถึงหรือซาบซึ้งดนตรีประเภทน้ีจึงตองฟงดนตรีประเภทนี้อยางเขาใจ
การศกึ ษารายละเอยี ดตา ง ๆ ของดนตรี ไมว า จะเปนองคประกอบดนตรี ประวัติดนตรี หรือรูปลักษณะ
ของเพลงท่จี ะฟง จะทาํ ใหผูนน้ั มรี ากฐานการฟง เพลงนน้ั ๆ ดีขนึ้ อยา งไรก็ตามการศึกษาอยางเดียวเปน
การไมพ อเพียง ผูท่ีจะซาบซ้ึงในดนตรีประเภทนี้ได ควรฟงเพลงประเภทน้ีดวยเสมอ ความซาบซ้ึงใน
ดนตรีเปน สงิ่ ที่สอนใหเ กดิ ขึ้นไมได เพราะเปนความรูสึกท่ีเกิดข้ึนในจิตใจของแตละคน การสอนเปน
เพยี งการแนะแนว

ในการฟง เพลง โดยมกี ารศึกษาเน้ือหาสาระดนตรีไปดวยเพ่ือใหผูนั้นเกิดความรูสึกเม่ือไดฟง
เพลงโดยตัวของตวั เอง ดังนัน้ ความซาบซ้ึงในดนตรีจึงเปนเร่ืองของแตละบุคคลที่จะเรียนรูและพัฒนา
ไปดว ย

ดนตรีพื้นบานเปน เสยี งดนตรีทีถ่ า ยทอดกันมาดวยวาจา ซึ่งเรียนรูผานการฟงมากกวาการอาน
และเปนสงิ่ ทพ่ี ูดตอ กันมาแบบปากตอปาก โดยไมมีการจดบันทกึ ไวเปน ลายลกั ษณอกั ษรจึงเปนลักษณะ
การสืบทอดทางวัฒนธรรมของชาวบานต้ังแตอดีตเรื่อยมาจนถึงปจจุบันซึ่งเปนกิจกรรมการดนตรีเพื่อ
ผอ นคลายความตงึ เครยี ดจากการทาํ งานและชวยสรา งสรรคค วามรนื่ เรงิ บันเทงิ เปน หมคู ณะและชาวบา น
ในทอ งถน่ิ น้ัน ซ่ึงจะทําใหเ กิดความรักสามคั คีกนั ในทองถ่นิ และปฏบิ ัตสิ ืบทอดตอมายังรุนลูกรุนหลาน
จนกลายมาเปน เอกลกั ษณทางพื้นบานของทอ งถ่นิ นน้ั ๆ สืบตอไป

53

เร่อื งที่ 2 ดนตรพี ื้นบา นของไทย

ดนตรีพ้ืนบานของไทย สามารถแบง ออกตามภมู ภิ าคตา ง ๆ ของไทยดังนี้
1. ดนตรีพืน้ บานภาคกลาง ประกอบดว ยเครือ่ งดนตรปี ระเภท ดีด สี ตี เปา โดยเครอ่ื งดีด ไดแ ก

จะเขและจองหนอง เครื่องสีไดแก ซอดวงและซออู เคร่ืองตีไดแก ระนาดเอก ระนาดทุม ระนาดทอง
ระนาดทมุ เล็ก ฆอง โหมง ฉิง่ ฉาบและกรับ เครือ่ งเปาไดแก ขลุยและป ลักษณะเดนของดนตรีพ้ืนบาน
ภาคกลาง คอื วงปพาทยของภาคกลางจะมีการพัฒนาในลักษณะผสมผสานกับดนตรีหลวง โดยมีการ
พัฒนาจากดนตรปี และกลองเปนหลกั มาเปน ระนาดและฆองวงพรอ มทง้ั เพม่ิ เครอ่ื งดนตรี มากข้นึ จนเปน
วงดนตรีทีม่ ขี นาดใหญ รวมท้ังยงั มีการขับรองทค่ี ลา ยคลงึ กบั ปพ าทยของหลวง ซึง่ เปนผลมาจากการถา ย
โอนโยงทางวฒั นธรรมระหวางวัฒนธรรมราษฎรและหลวง
เครือ่ งดนตรีภาคกลาง

ซอสามสาย
ซอสามสาย เปนซอ ที่มีรูปรางงดงามท่ีสุด ซ่ึงมีใชในวงดนตรีไทยมาต้ังแตสมัยกรุงสุโขทัย

(พ.ศ. 1350) แลว ซอสามสายข้ึนเสียงระหวางสายเปนคูสี่ใชบรรเลงในพระราชพิธี อันเนื่องดวยองค
พระมหากษตั ริย ภายหลงั จงึ บรรเลงประสมเปน วงมโหรี

ซอดวง
ซอดว ง เปนเครอ่ื งสายชนิดหน่ึง บรรเลงโดยการใชคันชักสี กลองเสียง ทําดวยไมเนื้อแข็ง ขึง

หนาดวยหนังงู มีชอง เสียงอยูดานตรงขาม คันทวนทําดวยไมเนื้อแข็ง ยาวประมาณ 60 เซนติเมตร มี

54

ลูกบิดข้นึ สาย อยตู อนบน ซอดว งใชส ายไหมฟนหรือสายเอ็น มี 2 สาย ขนาดตางกัน คันชักอยูระหวาง
สาย ยาวประมาณ 50 เซนตเิ มตร ซอดวงมเี สยี งแหลม ใช เปนเคร่อื งดนตรหี ลกั ในวงเครอ่ื งสาย

ซออู
ซออู เปนเครอ่ื งสายใชส ี กลองเสียงทาํ ดว ยกะโหลกมะพราว ขน้ึ หนาดวยหนงั วัว มีชองเสียงอยู

ดา นตรงขาม คนั ทวนทําดวยไมเ นื้อแข็ง ตอนบนมลี กู บิดสําหรับขึงสาย สายซอทําดวยไหมฟน มีคันชัก
อยรู ะหวา งสาย ความยาวของคันซอ ประมาณ 60 เซนติเมตร คันชักประมาณ 50 เซนติเมตร ซออูมีเสียง
ทมุ ต่าํ บรรเลงคแู ละสอดสลบั กบั ซอดว งในวงเครื่องสาย

จะเข
จะเข เปน เคร่ืองสาย ท่ใี ชบรรเลงดว ยการดดี โดยปกติมีขนาดความสูงประมาณ 20 เซนติเมตร

และยาว 140 เซนติเมตร ตัวจะเขท ําดว ยไมเ นือ้ ออน ขดุ เปน โพรง มสี าย 3 สาย สายที่ 1-2 ทําดวยไหมฟน
สายที่ 3 ทําดว ยทองเหลอื ง วิธกี ารบรรเลงมอื ซา ย จะทําหนา ทก่ี ดสายใหเกิดเสียง สูง - ตํ่า สวนมือขวา
จะดีดท่สี ายดว ยวัตถุที่ทําจากงาสตั ว

55

ขลุย
ขลยุ ของไทยเปนขลยุ ในตระกูลรีคอรด เดอร คอื มีที่บังคับแบงกระแสลมทําใหเกิดเสียงในตัว

ไมใชขลุยผิว ตระกูลฟลุตแบบจีน ขลุยไทยมีหลายขนาด ไดแก ขลุยอู มีเสียงตํ่าที่สุด ระดับกลาง คือ
ขลุย เพยี งออ เสยี งสูง ไดแก ขลยุ หลีบ และยังท่มี ี เสยี งสูงกวาน้คี อื ขลุยกรวดหรอื ขลยุ หลบี กรวด อีกดว ย
ขลยุ เปนเครื่องดนตรีในวงเครื่องสายและ วงมโหรี

ป
ป เปนเครื่องเปาที่มีล้ิน ทําดวยใบตาล เปนเคร่ืองกําเนิดเสียง เปนประเภทล้ินคู (หรือ 4 ล้ิน)

เชนเดยี วกบั โอโบ ( Oboe) มหี ลายชนิดคือ ปน อก ปใน ปก ลาง ปม อญ ปไทยท่เี ดน ทส่ี ดุ คอื ปใ นตระกูล
ปใน ซึง่ มีรปู ด เปดบงั คบั ลม เพียง 6 รู แตสามารถบรรเลงไดถึง 22 เสียง และสามารถเปาเลียนเสียงคน
พดู ไดช ดั เจนอกี ดวย

56

ระนาดเอก
ระนาดเอก เปนระนาดเสยี งแหลมสงู ประกอบดวยลกู ระนาดทที่ าํ ดว ยไมไ ผบ งหรือไม เน้ือแข็ง

เชน ไมชิงชนั 21-22 ลูก รอ ยเขา ดว ยกันเปน ผืนระนาด และแขวนหัวทา ยทง้ั 2 ไวบนกลองเสยี งทเี่ รียกวา
รางระนาด ซง่ึ มรี ปู รา งคลา ยเรอื ระนาดเอกทําหนา ที่นาํ วงดนตรีดว ยเทคนคิ การบรรเลงท่ปี ระณตี พิศดาร
มักบรรเลง 2 แบบ คือ ตีดวยไมแข็ง เรียกวา ปพาทย ไมแข็ง และตีดวยไมนวม เรียกปพาทย ไมนวม
ระนาดเอกเรียงเสียงตํ่าไปหาสูงจากซายไปขวา และเทียบเสียงโดยวิธีใชชันโรงผสมผงตะก่ัวติดไว
ดา นลา งทง้ั หัวและทา ยของลูกระนาด

ระนาดทุม
ระนาดทุม ทําดว ยไมไ ผ หรือไมเนื้อแขง็ มผี ืนละ 19 ลกู มรี ปู รา งคลา ยระนาดเอกแตเตี้ยกวาและ

กวา งกวาเลก็ นอย ระนาดทมุ ใชบ รรเลงหยอกลอกบั ระนาดเอก

57

ฆองวงใหญ
ฆองวงใหญ เปนหลักของวงปพาทย และวงมโหรี ใชบรรเลงทํานองหลัก มีลูกฆอง 16 ลูก

ประกอบดวยสวนสาํ คัญ 2 สว น คอื
ลูกฆอง : เปนสวนกําเนิดเสียงทําดวยโลหะผสม มีลักษณะคลายถวยกลม ๆ ใหญเล็กเรียง

ตามลําดบั เสยี ง ต่ําสูง ดานบนมีตุมนูนข้ึนมาใชสําหรับตี และใตตุมอุดไวดวยตะก่ัวผสมชันโรง เพื่อ
ถวงเสยี งใหส งู ต่าํ ตามตอ งการ

เรือนฆอง : ทาํ ดวยหวายขนาดเสนผาศูนยกลางประมาณ 1 น้ิวเศษ ขดเปนวง และยึดไวดวยไม
เนอื้ แขง็ กลงึ เปน ลวดลายคลา ยลูกกรง และมไี มไ ผ เหลาเปนซี่ ๆ ค้ํายันใหฆองคงตัวเปน โครงสรางอยู
ได การผกู ลกู ฆอ งแขวนเขา กบั เรือนฆอง ผูกดวยเชือกหนังโดยใชเงอ่ื นพิเศษ

ฆองวงเลก็
ฆองวงเลก็ มีขนาดเลก็ กวา แตเ สยี งสงู กวา ฆองวงใหญม ีวิธตี เี ชนเดยี วกับฆองวงใหญ แตดําเนิน

ทาํ นองเปน ทางเกบ็ หรือทางอื่นแลว แตก รณี บรรเลงทํานองแปรจากฆอ งวงใหญ ฆองวงเล็กมี 19 ลกู

58

โทนรํามะนา
โทน : รูปรางคลายกลองยาวขนาดเล็ก ทําดวยไม หรือดินเผา ขึงดวยหนังดึงใหตึงดวยเชือก

หนังตวั กลองยาวประมาณ 34 เซนตเิ มตร ตรงกลางคอด ดานตรงขามหนากลองคลายทรงกระบอกปาก
บานแบบลําโพง ตรงเอวคอดประมาณ 12 เซนตเิ มตร ใชต คี กู ับรํามะนา

ราํ มะนา : เปนกลองทําดวยไมข ึง หนงั หนาเดียวมีเสนผาศูนยกลางประมาณ 22 เซนติเมตร ใช
ในวงเคร่อื งสาย

กลองแขก
กลองแขก เปน กลองท่ีตีหนาทบั ไดทงั้ ในวงปพาทย มโหรแี ละบางกรณีวงเครอื่ งสายกไ็ ด

ตีดวย มือทงั้ 2 หนา คหู นึง่ ประกอบดวยตัวผู (เสยี งสูง) และตวั เมีย (เสียงตาํ่ )

59

กลองสองหนา
กลองสองหนา เปนช่อื ของกลองชนิดหน่ึง ซึ่งมีลักษณะเหมือนกลองลูกหนึ่งใน เปงมางคอก

ขงึ ดว ยหนงั เลียดรอบตวั ใชใ นวงปพ าทยห รอื มโหรบี างกรณี
2. ดนตรีพ้นื บานภาคเหนือ ในยุคแรกจะเปน เครื่องดนตรีประเภทดีด ไดแก ทอนไมกลวงท่ี

ใชประกอบพธิ ีกรรมในเร่ืองภูตผปี ศ าจและเจาปา เจาเขา จากนั้นไดมกี ารพฒั นาโดยนําหนังสัตวมาขึงท่ี
ปากทอนไมกลวงไวกลายเปนเครื่องดนตรีที่เรียกวากลอง ตอมามีการพัฒนารูปแบบของกลองให
แตกตางออกไป เชน กลองท่ีขึงปดดวยหนังสัตวเพียงหนาเดียว ไดแก กลองรํามะนา กลองยาว กลอง
แอว และกลองท่ีขึงดวยหนังสัตวท้ังสองหนา ไดแก กลองมองเซิง กลองสองหนา และตะโพนมอญ
นอกจากนย้ี ังมีเคร่อื งตีทีท่ าํ ดว ยโลหะ เชน ฆอง ฉง่ิ ฉาบ สว นเคร่ืองดนตรีประเภทเปา ไดแก ขลุย ยะเอ
ปแน ปม อญ ปส รุ ไน และเครอื่ งสี ไดแ ก สะลอลกู 5 สะลอลูก 4 และสะลอ 3 สาย และเคร่ืองดีด ไดแก
พิณเปยะ และซึง 3 ขนาด คือซึงนอย ซึงกลาง และซึงใหญ สําหรับลักษณะเดนของดนตรีพื้นบาน
ภาคเหนือ คือมีการนําเคร่ืองดนตรีประเภท ดีด สี ตี เปา มาผสมวงกันใหมีความสมบูรณและไพเราะ
โดยเฉพาะในดา นสาํ เนยี งและทํานองท่ีพลิ้วไหวตามบรรยากาศ ความนุมนวลออนละมุนของธรรมชาติ
นอกจากน้ียังมกี ารผสมทางวัฒนธรรมของชนเผา ตาง ๆ และยังเชื่อมโยงกับวัฒนธรรมในราชสํานักทํา
ใหเกิดการถายโยง และการบรรเลงดนตรีไดทั้งในแบบราชสํานักของคุมและวัง และแบบพื้นบานมี
เอกลกั ษณเฉพาะถนิ่

60

เคร่ืองดนตรีภาคเหนอื

สะลอ
สะลอ หรือทะลอ เปน เคร่ืองสายบรรเลงดว ยการสี ใชคันชักอิสระ ตัวสะลอท่ีเปนแหลงกําเนิด

เสียงทํา ดวยกะลามะพรา ว ตดั และปดหนา ดว ยไมบ าง ๆ มชี องเสียงอยูด า นหลัง คนั สะลอทาํ ดวย ไม
สกั หรือไมเนอ้ื แขง็ อ่ืน ๆ โดยปกติจะ ยาวประมาณ 60 เซนติเมตร ลูกบิดอยูดานหนานิยม ทําเปนสอง
สาย แตที่ทําเปนสามสายก็ มีสาย เดิมใชสายไหมฟน ตอมาทําดวยลวดหรือสายเบรกจักยานซึ่ง
สันนิษฐานวา คาํ วา สะลอ มาจาก คําวาสายลอหรือสายเบรกจกั รยานในภาษาทางเหนือ และเรียกกลาย
มาเปนสะลอในทีส่ ุด สะลอมี 3 ขนาด คอื สะลอ เลก็ สะลอกลาง และสะลอใหญ 3 สาย
ซงึ

ซึง เปนเคร่อื งสายชนิดหนงึ่ ใชบรรเลงดวยการดีด ทําดวยไมสักหรือไมเน้ือแข็ง มีชองเสียงอยู
ดา นหนา กาํ หนดระดับเสยี งดว ยนมเปน ระยะ ๆ ดีด ดวยเขาสัตวบ าง ๆ มสี ายทาํ ดว ยโลหะ เชน ลวด หรือ
ทองเหลือง (เดมิ ใชสายไหมฟน) 2 สาย

61

ขลุย
เชน เดยี วกับขลุยของภาคกลาง

ป
ป เปน ปล น้ิ เดียวท่ีตัวลน้ิ ทาํ ดว ยโลหะเหมอื นล้นิ แคน ตัวปทําดวยไมซางท่ีปลายขางหน่ึงฝงล้ิน

โลหะไวเ วลาเปา ใชป ากอมลิน้ ท่ปี ลายขา งน้ี อกี ดานหนงึ่ เจาะรู บังคบั เสียงเรยี งกัน 6 รู ใชปดเปดดวยน้ิว
มอื ทั้ง 2 นวิ้ เพ่ือใหเกดิ ทาํ นองเพลง มี 3 ขนาด ไดแก ขนาดใหญเ รยี ก ปแ ม ขนาดรองลงมาเรียก ปกลาง
และขนาดเลก็ เรยี ก ปก อย นิยมบรรเลงประสมเปน วงเรียก วงจุมป หรือปจมุ หรอื บรรเลงรวมกับซึงและ
สะลอ

ปแ น
ปแ น มลี ักษณะคลา ยปไ ฉน หรือปชวา แตมีขนาดใหญกวา เปนปประเภทล้ินคูทําดวยไม เน้ือ

แข็ง มีรูบงั คบั เสียง เชนเดียวกับปใน นิยมบรรเลงในวงประกอบกับฆอง กลอง ตะหลดปด และกลอง
แอว เชน ในเวลาประกอบการฟอน เปน ตน มี 2 ขนาด ไดแก ขนาดเล็กเรียก แนนอย ขนาดใหญ เรียก
แนหลวง

62

พณิ เปย ะ
พิณเปยะ หรือ พิณเพยี ะ หรอื บางทีก็เรียกวา เพยี ะ หรอื เปย ะ กะโหลกทําดวยกะลามะพรา ว เวลา

ดดี เอากะโหลกประกบตดิ ไวกบั หนา อก ขยับเปด-ปด เพ่ือใหเกดิ เสียงกงั วานตามตอ งการ สมัยกอ นหนุม
ชาว เหนอื นิยมเลนดีดคลอการขับรองในขณะไปเก้ียวสาวตามหมูบานในยามค่ําคืน ปจจุบันมีผูเลนได
นอ ยมาก

กลองเตงถ้ิง
กลองเตงถงิ้ เปนกลองสองหนา ทําดวยไมเนื้อแข็ง เชน ไมแดง หรือไมเน้ือออน เชน ไมขนุน

หนากลองขึงดวยหนังวัว มีขาสําหรับใชวางตัวกลอง ใชประสมกับเครื่องดนตรีอ่ืน ๆ เพื่อเปนเคร่ือง
ประกอบจงั หวะ

63

ตะหลดปด
ตะหลดปด หรอื มะหลดปด เปน กลองสองหนา ขนาดยาวประมาณ 100 เซนติเมตร หนากลอง

ขึงดว ยหนงั โยงเรงเสยี งดวยเชือกหนัง หนาดา นกวา งขนาด 30 เซนตเิ มตร ดานแคบขนาด 20 เซนติเมตร
หนุ กลองทาํ ดวยไมเนือ้ แข็งหรือเนอื้ ออ น ตีดวยไมหมุ นวม มขี ้ีจา (ขา วสกุ บดผสมขี้เถา ) ถว งหนา

กลองต่ึงโนง
กลองต่ึงโนง เปนกลอง ที่มีขนาดใหญท่ีสุด ตัวกลองจะยาวมากขนาด 3-4 เมตรก็มี ใชตีเปน

อาณตั ิสัญญาณประจาํ วัด และใชในกระบวนแหก ระบวนฟอนตาง ๆ ประกอบกบั ตะหลดปด ปแน ฉาบ
ใหญ และฆองหุย ใชตีดว ยไม เวลาเขา กระบวน จะมคี นหาม

64

กลองสะบดั ชยั
กลองสะบัดชัยโบราณ เปนกลองทมี่ มี านานแลวนับหลายศตวรรษ ในสมยั กอนใช ตยี ามออกศกึ

สงคราม เพอื่ เปน สริ มิ งคล และเปนขวัญกําลงั ใจใหแกเหลาทหารหาญในการตอ สูใหไ ด ชยั ชนะ ทาํ นอง
ท่ใี ชในการตี กลองสะบัดชยั โบราณมี 3 ทาํ นอง คอื ชยั เภรี ชยั ดถิ ี และชนะมาร

3. ดนตรีพนื้ บา นภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื (อสี าน) มีววิ ัฒนาการมายาวนานนับพันป เริ่มจาก
ในระยะตน มีการใชว สั ดทุ อ งถิ่นมาทาํ เลียนเสียงจากธรรมชาติ ปา เขา เสยี งลมพดั ใบไมไ หว เสียงน้ําตก
เสียงฝนตก ซ่ึงสวนใหญจะเปนเสียงส้ันไมกอง ในระยะตอมาไดใชวัสดุพ้ืนเมืองจากธรรมชาติมาเปา
เชน ใบไม ผวิ ไม ตนหญา ปลอ งไมไผ ทาํ ใหเ สยี งมีความพลิ้วยาวขน้ึ จนในระยะที่ 3 ไดน าํ หนังสัตวและ
เครอ่ื งหนังมาใชเปน วัสดเุ คร่ืองดนตรีท่ีมีความไพเราะและรูปรางสวยงามขึ้น เชน กรับ เกราะ ระนาด
ฆอ ง กลอง โปง โหวด ป พณิ โปงลาง แคน เปน ตน โดยนาํ มาผสมผสานเปน วงดนตรพี ื้นบานภาคอสี าน
ท่ีมลี กั ษณะเฉพาะตามพืน้ ที่ 3 กลุม คอื กลมุ อสี านเหนือ และอสี านกลางจะนยิ มดนตรหี มอลําทม่ี ีการเปา
แคนและดีดพณิ ประสานเสียงรว มกับการขับรอง สวนกลมุ อีสานใตจะนยิ มดนตรซี ่งึ เปน ดนตรีบรรเลงท่ี
ไพเราะของชาวอสี านใตท ่ีมเี ช้อื สายเขมร นอกจากน้ียงั มวี งพิณพาทยและวงมโหรดี ว ย ชาวบานแตละ
กลมุ ก็จะบรรเลงดนตรเี หลา น้ีกนั เพอ่ื ความสนุกสนานคร้ืนเครงใชประกอบการละเลน การแสดงและ
พิธกี รรมตาง ๆ เชน ลําผีฟาที่ใชแ คนเปา ในการรักษาโรค และงานศพแบบอีสานท่ีใชวงตุมโมงบรรเลง
นบั เปน ลกั ษณะเดน ของดนตรพี ื้นบานอีสานทแ่ี ตกตา งจากภาคอนื่ ๆ

65

เครื่องดนตรภี าคอสี าน

หืน
หนื เปนเคร่ืองดนตรกี ง่ึ ดีดก่งึ เปาอยางหนึ่งมที ้งั ทที่ าํ ดว ยไมไ ผแ ละโลหะเซาะรองตรงกลางเปน

ลน้ิ ในตวั เวลาเลน ประกบหืนเขา กบั ปาก ดดี ท่ีปลายขา งหนงึ่ ดวยน้ิวหวั แมมอื หรอื นว้ิ ช้ี อาศยั กระพงุ ปาก
เปน กลอ งเสยี ง ทําให เกิดเสียงสูงตาํ่ ตามขนาดของกระพงุ ปากทท่ี าํ สามารถดดี เปน เสียงแทค ลา ยเสยี งคน
ออกเสยี งสระ เครือ่ งดนตรีนี้มเี ลนกนั ในพวกชนเผา มเู ซอ เรียกช่อื วา เปย ะ

เคร่ืองดนตรีชนิดน้ีมิไดมีเฉพาะในประเทศไทยเทานั้น แตมีในทุกสวนของโลก เชน แถบ
มองโกเลยี ปาปว นวิ กินี อัฟรกิ า และยโุ รป นับเปน เครอ่ื งดนตรีโบราณช้นิ หนึ่งทน่ี า ศึกษาอยางยิง่

แคน
แคนเปน เครือ่ งดนตรที ีเ่ ปน ทีร่ ูจกั มากทีส่ ุดของชาวอีสานเหนือ และอสี านกลางไมรวมอีสานใต

ท่มี ีอิทธิพลเขมร แคนเปนเครอ่ื งดนตรีสมบูรณแบบท่สี ดุ ทีม่ ปี ระวัตคิ วามเปนมายอนหลังไปหลายพันป
แคนทาํ ดวยไมซ าง มลี น้ิ โลหะ เชนดีบกุ เงนิ หรือทองแดงบาง ๆ ประกอบไวในสวนที่ประกอบอยูใน
เตาแคน แคนมหี ลายขนาด เชน แคน 7 แคน 9 ขาง ๆ เตาแคน ดานบนมีรูปดเปดบังคับเสียง เวลา เปา
เปา ทเ่ี ตา แคนดา นหนา ใชม อื ท้ังสอง ประกอบจับเตาแคนในลกั ษณะเฉียงเล็กนอ ย แคนเปนเคร่ืองดนตรี
ทบี่ รรเลงไดทั้งทาํ นองเพลงประสานเสยี ง และใหจังหวะในตัวเอง จึงมีลีลาการบรรเลง ที่วิจิตรพิสดาร
มาก

66

ระบบเสียงของแคน เปนท้งั ระบบ ไดอะโทนคิ และเพนตะโทนิค มีขั้น คูเสียงท่ีเลนไดทั้งแบบ
ตะวันตก และแบบไทยรวมทง้ั คเู สียงระดบั เดียวกันอีกดว ย

โหวด
โหวด เปนเครื่องเปาชนิดหน่ึงท่ีไมมีลิ้น เกิดจากกระแสลมที่เปาผานไมรวกหรือไมเฮี้ย (ไมกู

แคน) หรอื ไมไ ผ ดานรู เปดของตัวโหวดทําดวยไมรวกขนาดเล็ก สั้น ยาว (เรียงลําดับตามความสูงตํ่า
ของเสียง) ติดอยูรอบกระบอกไมไผท่ีใชเปนแกนกลาง ติดไวดวยขี้สูด มีจํานวน 6-9 เลา ความยาว
ประมาณ 25 เซนตเิ มตร เวลาเปาจะหมุนไปรอบ ๆ ตามเสียงที่ตองการ

พณิ
เปนเครอื่ งดนตรีท่ีบรรเลงดวยการดีด มี 2-3 สาย แตขึ้นเปนสองคู โดยข้ึนคู 5 ดีดเปนทํานอง

เพลง ตัวพิณและคันทวนนิยมแกะดวยไมช้ินเดียวกัน มีนมสําหรับต้ังเสียง สายพิณนิยมทําดวยโลหะ
โดยเฉพาะสายลวดเบรคจักรยาน ที่ดีดนิยมทาํ ดว ยเขาสัตวแ บน ๆ เหลาใหบ างพอทีจ่ ะดีด สะบัดได

67

โปงลาง
โปงลางเปน เครื่องดนตรีประเภทท่บี รรเลง ทาํ นองดว ยการตีเพียงชนิดเดียวของภาคอีสาน โดย

บรรเลงรว มกนั กบั แคน พิณและเครอ่ื งประกอบจังหวะ หรอื บรรเลงเด่ียว ตวั โปงลางทาํ ดว ยทอ นไมแ ขง็
ขนาดตา ง ๆ กนั เรยี งตามลาํ ดบั เสียงรอ ยดว ยเชือกเปนลูกระนาด ปลายขางเสียงสูงผูกแขวนไวกับกิ่งไม
และ ขางเสยี งตํ่าปลอยทอดเย้ืองลงมาคลอ งไวก ับหัวแมเทาของผูบรรเลง หรือคลองกับวัสดุ ปกติ ผูเลน
โปงลางรางหนงึ่ มี 2 คน คอื คนบรรเลง ทํานองเพลงกับคนบรรเลงเสียงกระทบแบบคูประสาน ไมที่ตี
โปงลางทําดวยไมเน้ือแข็งเปนรูปคลาย คอนตีดวยมือสองขาง ขางละอัน ขนาดของโปงลางไมมี
มาตรฐานแนน อน

จะเขก ระบอื
เปนเคร่ืองดนตรีสําคัญช้ินหน่ึงในวงมโหรีเขมร เปนเครื่องดนตรีประเภทดีดในแนวนอน

มี 3 สาย สมยั กอนสายทาํ จากเสน ไหมฟน ปจ จุบนั ทําจากสายเบรคจักรยาน การบรรเลงจะใชมือซายกด
สายบนเสยี งที่ตอ งการ สว นมือขวาใชสําหรบั ดีด

68

กระจบั ป
เปน เคร่อื งดนตรปี ระเภทดดี โดยใชกระทที่ ําจากเขาสัตว กลอ งเสียงทําดว ยไมขนนุ หรอื ไมส ัก

สวนปลายสดุ มรี ู 2 รู ใชใสลกู บดิ และรอ ยสาย เมอ่ื บรรเลงจะตั้งขนานกบั ลาํ ตัว มือขวาจบั กระสาํ หรบั ดดี
มือซายกดที่สายเพื่อเปลย่ี นระดับเสยี ง

ซอกนั ตรมึ
เปน เคร่ืองสายใชสี ทําดวยไม กลองเสียงขึงดวยหนังงู มีชองเสียงอยูดานตรงขามหนาซอ ใช

สายลวดมี 2 สาย คันชกั อยูระหวางสาย คันซอยาวประมาณ 60 เซนติเมตร มลี กู บดิ อยูต อนนอกซอใชรัด

69

ดว ยเชอื ก ขนาดของซอแตกตา งกันไปตามความประสงคข องผูสราง โดยทว่ั ไปมี 3 ขนาด คือ ขนาดเล็ก
เรยี ก ตรัวจี้ ขนาดกลางเรยี ก ตรัวเอก ขนาดใหญเ รยี ก ตรัวธม

กลองกนั ตรมึ
เปนเครอ่ื งหนงั ชนิดหนงึ่ ทาํ ดวยไมขดุ กลวง ขงึ หนา ดานหนึง่ ดวยหนังดึงใหตึงดวยเชือก ใชดี

ประกอบจังหวะในวงกันตรึม

ปไสล หรือปไ ฉน
ใชบรรเลงในวงกันตรมึ เปน ปป ระเภทลิน้ คูเชนเดยี วกับปใ น

70

กรบั คู
กรับคู เปน กรบั ทาํ ดว ยไมเ นื้อแข็ง ลกั ษณะเหมือนกับกรับเสภาของภาคกลาง แตขนาด เล็ก

กวา ใชประกอบจงั หวะดนตรใี นวงกันตรมึ กรับคชู ดุ หนง่ึ มี 2 คู ใชข ยบั 2 มือ
4. ดนตรีพื้นบานภาคใต มีลักษณะเรียบงายมีการประดิษฐเคร่ืองดนตรีจากวัสดุใกลตัวซ่ึง

สนั นษิ ฐานวา ดนตรพี ืน้ บา นดัง้ เดิมของภาคใตนา จะมาจากพวกเงาะซาไกท่ีใชไมไผลําขนาดตาง ๆ กัน
ตัดออกมาเปนทอนสั้นบางยาวบาง แลวตัดปากของกระบอกไมไผใหตรงหรือเฉียงพรอมกับหุมดวย
ใบไมห รือกาบของตนพชื ใชต ปี ระกอบการขบั รอ งและเตนราํ จากน้นั กไ็ ดม กี ารพฒั นาเปนเครื่องดนตรี
แตร กรบั กลองชนิดตา ง ๆ เชน รํามะนา ท่ไี ดร บั อทิ ธิพลมาจากชาวมลายู กลองชาตรีหรือกลองตุกที่ใช
บรรเลงประกอบการแสดงมโนรา ซงึ่ ไดร บั อิทธพิ ลมาจากอนิ เดียตลอดจนเคร่ืองเปา เคร่ืองสี รวมทั้งความ
เจริญทางศิลปะการแสดงและดนตรขี องเมืองนครศรีธรรมราช จนไดช่ือวาละครในสมัยกรุงธนบุรีน้ัน
ลว นไดรบั อทิ ธพิ ลมาจากภาคกลาง นอกจากนี้ยงั มกี ารบรรเลงดนตรีพ้นื บานภาคใตประกอบการละเลน
แสดงตา ง ๆ เชน ดนตรีโนรา ดนตรีหนังตะลงุ ที่มเี คร่อื งดนตรีหลกั คอื กลอง โหมง ฉ่งิ และเครอ่ื งดนตรี
ประกอบผสมอนื่ ๆ ดนตรลี เิ กปาที่ใชเครือ่ งดนตรีรํามะนา โหมง ฉ่ิง กรับ ป และดนตรีรองเง็งท่ีไดรับ
แบบอยา งมาจากการเตนรําของชาวสเปนหรือโปรตุเกสมาต้ังแตสมัยอยุธยา โดยมีการบรรเลงดนตรีที่
ประกอบดว ย ไวโอลิน รํามะนา ฆอง หรอื บางคณะก็เพ่ิมกีตารเขาไปดวย ซึ่งดนตรีรองเง็งนี้เปนท่ีนิยม
ในหมชู าวไทยมุสลมิ ตามจังหวดั ชายแดน ไทย – มาเลเซีย ดงั นัน้ ลักษณะเดนของดนตรีพ้ืนบานภาคใต
จะไดรับอิทธิพลมาจากดินแดนใกลเคียงหลายเช้ือชาติ จนเกิดการผสมผสานเปนเอกลักษณเฉพาะท่ี
แตกตา งจากภาคอื่น ๆ โดยเฉพาะในเร่ืองการเนนจงั หวะและลลี าท่เี รงเรา หนักแนน และคกึ คกั เปน ตน

71

เครือ่ งดนตรีภาคใต

ทับ
ทบั เปน เครือ่ งดนตรที ี่มีความสาํ คญั ในการใหจ งั หวะควบคุมการเปลีย่ นแปลงจังหวะและ เสริม

ทาราํ ของการแสดงโนราใหดีเยย่ี ม ตวั ทบั มีลกั ษณะคลา ยกลองยาว แตมีขนาดเล็กกวา มาก ยาวประมาณ
40-50 เซนติเมตร ทาํ ดว ยไมแกน ขนนุ หุม ดวยหนงั เชน หนังคา ง หนังแมว ตรึงหนัง ดวยเชือกดายและ
หวาย ทับใบหน่ึงจะมีเสียงทมุ เรยี กวา "ลกู เทงิ " สวนอีกใบหนึ่งจะมีเสียงแหลมเรียกวา "ลกู ฉับ"
กลองโนรา

กลองโนรา ใชประกอบการแสดงโนราหรือหนงั ตะลุง โดยท่ัวไปมีขนาดเสนผาศูนยกลางของ
หนากลองท้ัง 2 ดา น ประมาณ 10 นวิ้ และมสี วนสูงประมาณ 12 นว้ิ กลองโนรานิยมทําดว ยแกน ไมข นนุ
เพราะเชอื่ วา ทาํ ใหเสยี งดี หนงั ทหี่ ุมกลองใชห นังววั หรอื ควายหนมุ ถาจะให ดตี องใชหนงั ของลูกววั หรือ
ลกู ควาย มีหมุดไมหรือภาษาใตเ รยี กวา "ลกู สัก" ตอกยดึ หนังหมุ ใหต งึ มขี าทงั้ สองขาทาํ ดวยไมไผมเี ชอื ก
ตรงึ ใหต ดิ กบั กลอง และมี ไมตีขนาดพอเหมาะ 1 คู ถา เปนกลองทใี่ ชประกอบการแสดงหนังตะลุง จะมี
ขนาดเล็กกวา ขนาดเสน ผา ศูนยกลางประมาณ 6 นว้ิ และมสี วนสงู ประมาณ 9 น้ิว

72

โหมง กบั ฉิง่
โหมง เปน เครอื่ งดนตรที ม่ี สี วนสําคญั ในการขบั บท ท้งั ในดา นการใหเ สียงและใหจังหวะ เพราะ

โนราหรอื หนังตะลงุ ตอ งรองบทใหกลมกลืนกับเสียงโหมง ซ่ึงมี 2 ระดับ คือ เสียงทุมและเสียงแหลม
โดยจะยึดเสียงแหลมเปนส่ิงสําคัญ เรียกเสียงเขาโหมง สวนไมตีโหมงจะใชยางหรือ ดาย ดิบหุมพัน
เพอื่ ใหม เี สยี งนมุ เวลาตี

ฉิ่ง เคร่ืองดนตรีชนดิ นม้ี ีความสําคัญตอการขับบท ของโนราหรือหนังตะลงุ ผูท่ีตฉี ิ่งตอ งพยาม ตี
ใหล งกบั จังหวะที่ขบั บท สมัยกอ นนยิ มใชฉิง่ ขนาดใหญ มีเสนผาศนู ยกลางประมาณ 2 น้ิว สวนปจจุบนั
ใชฉ ิ่งขนาดเลก็ มเี สนผา ศูนยก ลางประมาณ 1.5 น้ิว ทาํ ดวยทองเหลอื งชนดิ หนา

ป
เครือ่ งดนตรีชนิดน้ีมีความสําคัญใน การเสริมเสียงสะกดใจผูชม ใหเกิดความรูสึกเคลิบเคลิ้ม

และทาํ ใหผูแ สดงรายรําดวยลีลา ที่ออ นชอย ตัวปท าํ ดว ยไมเนื้อแข็ง หรือใชแกนไม บางชนิด เชน ไม
กระถนิ ไมมะมวง ไมร ัก หรอื ไมมะปริง สว นจําพวกปท าํ ดวยแผน ทองแดงและลิ้นปทําดวยใบตาล ซึ่ง
นิยมใชใบของตนตาลเดีย่ วกลางทุง เพราะเชือ่ วาจะทําใหปมีเสียงไพเราะ

73

แตระพวงหรือกรบั พวง

แตระพวงหรือกรับพวง เปนเคร่ืองประกอบจังหวะทําจากไมเน้ือแข็งขนาด 0.5x 2 x 6 น้ิว

นาํ มาเจาะรหู ัวทาย รอยเชือกซอนกนั ประมาณ 10 อัน ที่แกนหลงั รอ ยแตระทาํ ดว ยโลหะ

74

เรอื่ งท่ี 3 ภมู ปิ ญญาทางดนตรี

คุณคาทางดนตรี
ดนตรีเปนผลงานสรางสรรคของมนุษยท่ีสื่อถึงอารมณความรูสึกนึกคิดที่มีตอสิ่งแวดลอม
ธรรมชาติ วิถีชีวิต จึงสะทอนใหเห็นถึงความเปนอยูลักษณะนิสัย ประเพณี วัฒนธรรม ตลอดจนภูมิ
ปญญาของผูคนทองถน่ิ ตา ง ๆ ในยุคสมยั ตาง ๆ กัน ดงั นน้ั ดนตรีจงึ เปน หลกั ฐานทางประวัติศาสตรอยา ง
หนึ่งที่สามารถนําไปอางอิงได และนับไดวาเปนมรดกทางศิลปวัฒนธรรมที่มีคุณคาควรไดรับการ
บาํ รงุ รกั ษา เพ่ือคงความเปน เอกลักษณข องชาติตอไป
การท่ีดนตรีสามารถถายทอดอารมณความรูสึกตาง ๆ ตลอดจนนําไปประยุกตใช
ในชวี ติ ประจําวนั จงึ มีประโยชนแ ละชวยพัฒนาอารมณค วามรสู กึ หลายประการ

ประโยชนของดนตรี
1. ชว ยทําใหเกิดความสนกุ สนาน เพลดิ เพลิน ปลดปลอยอารมณไมใหเครียด ผอนคลายอารมณ
ได
2. ชว ยทาํ ใหจิตใจสงบ และมสี มาธิในการทํากจิ กรรมตาง ๆ ไดอ ยางมปี ระสทิ ธิภาพ
3. ชวยพฒั นาดา นการเรียนรู โดยนําไปบูรณาการกับวิชาอน่ื ๆ ใหเ กิดประโยชน
4. ชวยเปนสื่อกลางในการเช่ือมความสัมพันธอันดีและใชเปนกิจกรรมทํารวมกันของ
ครอบครัวหรอื เพอ่ื นฝูง เชน การรองเพลงและเตนราํ ดว ยกนั

การอนุรักษผลงานทางดนตรี
ผลงานทางดนตรีท่ีถกู สรา งข้ึนมาโดยศิลปนในยุคสมัยตาง ๆ ซ่ึงแสดงถึงภูมิปญญาของบรรพ
บุรษุ และศิลปน ทั้งหลาย และบง บอกถงึ ความมอี ารยธรรมแสดงถึงเอกลักษณป ระจาํ ชาติ จึงมีคุณคาควร
แกก ารอนุรักษและสบื ทอดพฒั นาใหค งอยู เพือ่ สรา งความภาคภมู ิใจและเปน มรดกทางวัฒนธรรมตอ ไป
การอนรุ กั ษแ ละสบื ทอดผลงานทางดนตรมี หี ลายวิธี นกั เรียนสามารถทําไดโดยวิธงี ายๆ ดังนี้
1. ศึกษาคนควาความเปนมาของวงดนตรปี ระเภทตางๆ ท่ีนาสนใจ
2. รวบรวมหรอื จดบนั ทึกเกยี่ วกบั ผลงานทางดนตรีของศิลปนที่นาสนใจ เพ่ือใชเปนขอมูลใน
การศึกษาหาความรตู อ ไป
3. ถามีโอกาสใหไปเยี่ยมชมพิพิธภัณฑเกี่ยวกับงานดนตรี เพ่ือดูขอมูลหรือเร่ืองราวเก่ียวกับ
ดนตรแี ละวิวฒั นาการทางดนตรี
4. เขารวมกจิ กรรมทางดนตรี เชน การแสดงดนตรี การจดั งานราํ ลึกถงึ ศิลปน

75

5. ถา มีโอกาสไดเรยี นดนตรี โดยเฉพาะดนตรีพื้นบา นควรใหค วามสนใจและตัง้ ใจเรียนเพือ่ สืบ
ทอดงานดนตรตี อ ไป

6. ใหค วามสนใจเรือ่ งราวเกีย่ วกับดนตรใี นทองถิ่นของตนเองและทอ งถน่ิ อนื่

แกน แท...เพลงพืน้ บา น
เพลงพนื้ บา นเปนงานของชาวบา นซ่งึ ถายทอดมาโดยการเลาจากปากตอปาก อาศัยฟงและการ

จดจาํ ไมมีการจดบนั ทึกเปน ลายลกั ษณอักษร ขอ ท่ีนาสังเกตก็คือ ไมวาเพลงพื้นบานจะสืบทอดมาตาม
ประเพณี ทัง้ นี้มิไดห มายความวา เพลงทกุ เพลงจะมตี น กําเนดิ โดยชาวบานหรือการรองปากเปลาเทานั้น
ชาวบานอาจไดรับเพลงบางเพลงมาจากราชสาํ นกั แตเ มอื่ ผานการถายทอดโดยการรองปากเปลา และการ
ทองจํานาน ๆ เขา กก็ ลายเปน เพลงชาวบา นไป เชนเดียวกบั กรณขี องเพลงรําโทนท่ีผูวิจัยไดทําการศึกษา
กเ็ ปน อกี ลักษณะหนง่ึ ท่ไี ดผ สมผสานระหวางทวงทํานองแบบทอ งถิ่น แตมีลีลาการดําเนินทํานองที่เปน
แบบพื้นเมือง

ลักษณะของเพลงพน้ื บา นมคี วามเรยี บงา ย
ลักษณะเดนที่สุดของเพลงพื้นบาน คือ มีความเรียบงาย ฟงแลวเขาใจทันที ถาจะมีการ

เปรยี บเทียบแฝงสญั ลักษณอ ยางไร กส็ ามารถแปลความหมายไดโ ดยไมย ากนกั เชน
“พอพ่ีคว่ํามอื ไป นอ งก็หงายมือมา...” “พี่นกึ รักแมตากลมเอย...”
ฟง กนั แคน ้ี หนมุ สาวก็เขาใจแลววาผูรองหมายถึงอยางไร ความเรียบงายในที่น้ีไมใชเรียบงาย

อยางมักงา ย แตเ ปนความเรียบงา ยท่สี มบรู ณอกี ดว ย คอื ท้ังงา ยและคมคาย สวยงามไปในตวั โดยอัตโนมัติ
ถา เปนนิยาม กเ็ ปนนยิ ามทรี่ ูจ กั เลอื กหยิบคําสละสลวยมาเรียงกันเขา ถึงจะนอยคําแตคนอานก็สามารถ
มองเห็นภาพและไดร บั รูรส รูบรรยากาศหมด ในชวี ติ ประจาํ วนั บางทีเราอาจพบคนบางคนพูดอะไรเสีย
ยืดยาว วกวน และฟง เขาใจยาก ในขณะทถี่ า ใหอกี คนสบั เรียงคาํ พดู ใหม และตดั ทอนถอยคําที่ไมจําเปน
ออกไปเราจะฟง เขา ใจเรว็ กวา เพลงพ้ืนเมอื งเปรียบเสมอื นคนประเภทหลงั นี้

ความเรียบงายในการรอ งและการเลน
เพลงพื้นบานยังคงยึดถือลักษณะด้ังเดิมของมนุษยเอาไว ขอน้ีอาจจะทําใหเราเห็นวาเพลง

พ้ืนบานขาดการปรับปรุงและขาดวิวัฒนาการ ที่จริงการรองเพลงท่ีมีเคร่ืองดนตรีประกอบมาก ๆ ก็
ไพเราะอยางหนึ่ง และขณะเดียวกันผูรองเพลงโดยไมมีเครื่องดนตรีชวย หรือมีชวยเพียงนอยช้ิน
อยางเชนผเู ลนกตี า ร เลนแอวเคลาซอ ก็สามารถสรางความไพเราะไดเชนกัน จึงเปนทางสองทางที่เรา
ตัดสินวา จะเลือกอยางไหน

เพลงพ้ืนบานไดเลือกทางของตัวเองในแบบหลัง เพราะสภาพการดําเนินชีวิตมาชวยเปน
ตัวกําหนด ดังน้ันจึงไมเ ปนการยากเลยที่จะเหน็ ชาวบานหรือชาวเพลง “ทาํ เพลง” โดยไมตองตระเตรียม

76

อะไรเปนการใหญโตนกั สิ่งท่จี ะชวยใหเ พลงไพเราะ นอกจากขึ้นอยูกับการใชถอยคําแลวเขาไดใชมือ
หรอื เครอ่ื งประกอบจงั หวะงา ย ๆ เชน กรบั ฉ่งิ กลอง เหลาน้ีเพียงเล็ก ๆ นอย ๆ มาชวย บางทีก็ไมใช
เลย

เพลงกลอมเด็ก และเพลงพาดควายรอ งปากเปลา ใชก ารเอ้อื นเสียงใหเ กดิ บรรยากาศและอารมณ
เพลงเตนกํารําเคียว ใชรวงขา วเคยี ว ซง่ึ มอี ยแู ลวในขณะเกยี่ วขาว มาประกอบการรอ งราํ
เพลงเรือใชกรบั ฉ่งิ เสยี งรองรับของลกู คู ชว ยใหเกิดความครึกครืน้
เพลงฉอ ย เพลงพวงมาลยั ใชเ พียงการปรบมอื ชวย
ลําตดั ใชร ํามะนา
สิ่งทส่ี ําคญั สาํ หรับเพลงทีร่ องกันหลาย ๆ คน คือ การอาศัยเสียงรองรับ รองกระทุง สอดเพลง
ของลูกคู ซึง่ จะชวยใหเ พลงน้ันสนุกสนานครึกคร้ืนอยางย่ิง เพยี งเทานเ้ี องทเี่ พลงพ้ืนเมอื งตอ งการ
การเนน ความสนกุ สนานเปน หลัก
เพลงพ้ืนเมอื งของเราจึงมกั เนนอยสู องอยา ง ซ่ึงจะออกมาในรูปของการใชคําสองแงสองงาม การ
เวนเสียซึ่งเรื่องทที่ ุกขมาก ๆ การใชคําสองแงสองงาม อยางเชนเพลงฉอยของโรงพิมพวัดเกาะ เมื่อฝาย
ชายเกรนิ่ ฝา ยหญิงไดยินเสยี งกร็ อ งตอบออกมาวา
“พี่เอยพีม่ าถงึ จะมาพง่ึ ของรกั แมหนยู งั หนัก น้ําใจ
ไอตรงแองในหอผา พ่ีเอย แกอยาไดหมาย
พ่พี ึ่งเงนิ จะกอง พ่พี ึ่งทองจะให
พีจ่ ะพง่ึ อีแปะ จนใจนอ งแกะไมไ หว (เอชา)”
ชายวา
“ทาํ ไมกับเงินกับทอง สมบัตเิ ปน ของนอกกาย
พีจ่ ะพึ่งหนังมาหมุ เน้ือ จะไดตดิ เปน เยอื่ เปนใย (เอชา)
การเวน เสียซง่ึ เรอ่ื งทีท่ กุ ขมากๆ ระหวางความสนุก กบั ความทุกข คนเราตองเลือกเอาอยางแรก
กอ นเสมอ บทเพลงของชาวบานกเ็ ชนกัน เม่ือเทียบเนื้อหาในตัวเพลงแลว สวนที่กลาวถึงเรื่องราวแหง
ความทุกขมีเปอรเซ็นตนอ ยวา ดานความสนุกมาก และบางครงั้ ความทุกขท ี่นาํ มารองก็เปน การสมมุติข้ึน
เพยี งเพื่อเปล่ียนและคนั่ อารมณค นฟง เทาน้ัน เหมือนอยา งเพลงเรือตอนท่ีผวั เกากลบั บา น เมือ่ มาถงึ บานก็
ตองหดหูใ จท่ีบา นรกรา งเพราะไมมีใครดูแล ในขณะท่ีพรรณนาความเปลี่ยนแปลงความเหงาหงอย ซ่ึง
พอ เพลงสามารถจะเรยี กความสงสารจากคนฟง ได พอเพลงก็ยังอดใสล ักษณะข้ีเลน เขาไปไมได เชน
“.............................................
พิศดคู รอบครวั มันใหช่ัวลามก มันชา งสกปรกไมรูจกั หาย
หมอ ขา วกก็ ลิง้ หมอ แกงกก็ ล้ิง ฝาละมีตฉี งิ่ อยูทีข่ างครวั ไฟ
ไอค รกกะบากก็เลนละคร สากกะเบือก็นอนเปนไข
.............................................”

77

การมรี ปู แบบท่ีคลา ยคลึงกนั
ชาวบางแพ จังหวัดราชบุรี รอ งเพลงฉอยใหฟ งตอนหนงึ่ เขาลงทา ยบทเพลงวา
“เรามาเลน กนั เสยี แตล มปาก พอเลกิ แลว เรากจ็ ากกนั ไป...”
ในขณะเดยี วกันชาวบานบางลกู เสอื ซึง่ อยูไกลออกไปถึงจังหวัดนครนายกรองเพลงระบําบาน

นาของเขาในบทเกรน่ิ วา
“เอยพ่ีมาวันน้ี กช็ วนแมเ ลน ระบํา วากนั คน (แมเอย ) ละคาํ ไมเ ปน ไร
เราเลนกนั กนั ก็แตล มปาก พอเลกิ แลวเราก็จาก จากแมจ ากกนั ไป...”
ทาํ ไมชาวเพลงตางถิน่ จึงรองเพลงดวยถอ ยคาํ ท่คี ลายคลึง หรอื เกอื บจะเหมือนกันท้งั ๆ ท่ีอยูหาง

กนั คนละทิศทาง ตัวอยางที่นํามาไมใชเร่ืองบังเอิญ มีบทเพลงของตางถิ่นตางเพลงท่ีรองคลายคลึงกัน
มากมาย สิ่งนี้เมื่อนํามาเปรียบเทียบและศึกษาดูแลวจะช้ีใหเราเห็นวา เพลงพ้ืนเมืองในลุมแมนํ้า
เจาพระยา และลุมนํ้าใกลเคียงไดสรางรูปแบบท่ีมีหลายสิ่งหลายอยางรวมกันขึ้น ดวยการแลกเปลี่ยน
ถา ยทอดระหวา งคนตอ คน หรือระหวา งคณะตอ คณะ จนกระท่ังทุกอยา งประสมกนั อยางสนิท

รูปแบบรวมของเพลงพน้ื บาน แยกกวา ง ๆ ไดเปน ดานเน้ือหา และการเรยี งลําดับเร่ืองดานถอยคาํ
ดานเนื้อหาและการเรียงลําดบั เรอ่ื ง เนือ่ งจากเพลงพนื้ เมืองยังแยกไดออกเปนเพลงโตตอบอยาง

สนั้ และเพลงโตตอบอยางยาวอีก และเนื้อหารปู แบบของเพลง 2 พวกอาจแยกไดดวยเพื่อความสะดวก
เราจงึ แยกพิจารณาเชนกนั

เพลงโตตอบอยางยาว ไดแกเพลงเรอื เพลงระบําบานไร เพลงพวงมาลัย เพลงเหยย เพลงหนาใย
เพลงเตน กาํ ราํ เคยี ว เพลงอีแซว เพลงระบาํ บา นนา เพลงพาดควาย เพลงเทพทอง เพลงปรบไก ลาํ ตดั เพลง
แอว เคลาซอ เพลงฉอ ย เพลงเหลา นสี้ วนมากเปนเรื่องของผเู ลนท่ีมคี วามชาํ นาญ คอื
พอ เพลงแมเพลงอาชีพ ถึงไมเ ปนเพลงอาชีพกต็ อ งเปน ผทู ่ีเลน จนสามารถโตต อบกับใครไดน าน ๆ ไมมี
การจบกลางคนั เพราะหมดไสหมดเพลง การทจ่ี ะรอ งใหไดน าน ๆ จงึ ตอ งสรางเรอ่ื งหรอื สรา งชดุ การ
เลน ข้ึน ดงั นนั้ เราจงึ มีชุดใหญข องเพลงเหลา นีเ้ ปนตนแบบคอื ชดุ รักหนาพาหนี ชดุ สขู อ ชดุ ชิงชู ชดุ ตี
หมากผัว เปนตน แบบแผนของเพลงโตต อบอยา งยาวที่เกือบทุกเพลงตองมี คือ การเริ่มเพลงดว ยบทไหว
ครู เมื่อไหวค รูแลว จึงมกั เปน บทเกรน่ิ เรียกหาหญงิ ใหม าเลนเพลง แลว จงึ เปน การโตต อบ หรือทเี่ รยี ก
กันวา “การประ” จะวากนั คนื ยงั รงุ หรือสักครง่ึ คืนก็ตามใจ

เพลงโตตอบอยางสั้น หรือเพลงเน้ือส้ัน ไดแกเพลงพิษฐาน เพลงระบํา เพลงเตนกํารําเคียว
เพลงสอคอลาํ พวน เพลงชกั กระดาน เพลงแบบนม้ี กั เปน เพลงสัน้ ๆ เหมาะสําหรับผูท่ีไมใชเพลงอาชีพรอง
กนั คนละสีห่ า วรรค คนละทอนสัน้ ๆ ก็ลงเพลงเสีย เปน เพลงทเ่ี ปด โอกาสใหท ุกคนไดรวมสนุกกันอยางงาย
ๆ ถาเรารวมเพลงกลอมเด็กดวยก็เปนเพลงส้ันเชนกัน ใคร ๆ ก็พอจะรองได เพลงเนื้อส้ัน
จงึ ไมจ าํ เปนตองมพี ิธรี ตี องในการรอง หรอื ตอ งใชการสรา งบทชุดใหญเขา มากําหนดเรียงลําดับการเลน
แตอ ยางใด เม่ือจะเลน ก็ตั้งวงเขา หรือรอ งไปเลย

78

การมีเนอื้ หาทค่ี ลา ยคลงึ กัน ทาํ ใหพ อเพลงคนหน่งึ หยบิ ถอ ยคําจากเพลงนีไ้ ปใสในอีกเพลงหน่ึง
โดยไมรูตัว ขอทเ่ี ราตองไมลมื คือ พอ เพลงคนหน่งึ ๆ มกั จะรอ งเพลงไดหลายทํานอง นอกเหนือไปจาก
เพลงที่เขาถนดั การแลกเปลยี่ นถอยคําจึงทําไดงายมาก ดังน้ันเราอาจพบการวางลําดับคําหรือการใชคํา
บรรยายระหวา งเพลงตอเพลงในจงั หวะพอ ๆ กัน สิง่ นม้ี าจากการตกทอดในใจของชาวเพลงนน้ั เอง

ในอกี ดา นหนง่ึ เพลงพนื้ เมืองหลายชนิดใชกลอนอยางหนง่ึ ซึง่ สัมผัสดวยสระเดียวกนั หมดใน
วรรคทา ยของบท เชน ลงไปกไ็ อไปเรอ่ื ย ลงอาก็อาไปเร่ือย ศัพทท างเพลงเรียกวา กลอนไล กลอนลา
กลอนลี กลอนลู ฯลฯ ตวั อยางเชน เพลงเรือ เพลงฉอย เพลงเตน กํารําเคียว เพลงพวงมาลัย เปนตน รปู
แบบอยางนคี้ งเกดิ ขึ้นเพราะหาสมั ผัสงายสะดวกในการดันเพลง เพราะการดนั เพลงนน้ั หากฉนั ทลกั ษณ
ยากไป กค็ งรองคงฟง กนั ยาก สระที่นยิ มนํามาใชก นั มากทสี่ ดุ ไดแ ก สระไอ

เรอ่ื งท่ี 4 คณุ คาของเพลงพน้ื บาน

เพลงพ้ืนบานเปนมรดกทางวรรณกรรม ชาวบานนิรนามไดแตงเพลงของเขาขึ้น บทเพลงนี้
อาจจะมาจากความเปน คนเจาบทเจา กลอนและความอยูไมสขุ ของปาก แตบังเอิญหรือบางที่ไมใชความ
บังเอิญ เพลงของเขาไพเราะและกินใจชาวบานคนอ่ืน ๆ ดวย ดังนั้นเพลงดังกลาวจึงไดแพรกระจาย
ออกไปเรือ่ ย ๆ และในที่สุดไมมีใครรูวาใครเปนคนแตงเพลงบทน้ัน และแตงเม่ือใด เพลงพ้ืนบานถูก
รอยกรองข้ึนดวยคาํ ทเี่ รียบงา ยแตกินใจ สิง่ นีเ้ องทีท่ าํ ใหเพลงพ้ืนบา นมคี า เพราะนนั่ เปน ศิลปะอยางหนึ่ง
อยา งแทจรงิ

ครงั้ หน่งึ พระเจาวรวงศเธอ กรมหมน่ื พิทยาลงกรณ ทรงเลาวา ไดทรงแตงบทเลนเพลงช้ันบท
หนงึ่ แลว ประทานใหชาวชนบทซึ่งอานหนังสือไดนําไปรอง แตทรงสังเกตวา จากกิริยาท่ีชาวบานคน
นั้นแสดงออกมา ถา หากปลอ ยใหเขาแตง เองนาจะเร็วกวา บทที่นพิ นธเสียอกี ทรงถามวา มันเปนอยางไร

คําตอบที่ลวนแตเปนเสียงเดียวกันคือ มันเต็มไปดวยคํายากทั้งนั้น ถึงตอนเก้ียวพาราสีผูหญิง
ชนบทที่ไหนเขาจะเขาใจ และไมรูวาจะรองตอบไดอยางไร เรื่องน้ีจะเปนบทแสดงใหเห็นวา เพลง
พนื้ บา นนั้นใชค าํ งาย แตไดค วามดไี มจ าํ เปนตองสรรหาคํายากมาปรงุ แตง เลย
ประเภทของเพลงพืน้ บา น

เรามหี นทางที่จะแบง ประเภทเพลงพ้ืนบา นออกไดเ ปนพวก ๆ เพอื่ ความสะดวกในการพิจารณา
ไดห ลายวธิ ี เชน การแบง ตามความส้ัน–ยาวของเพลง เชน เพลงสนั้ ไดแ ก เพลงระบาํ เพลงพิษฐาน เพลง
สงฟาน เพลงสําหรับเด็ก เพลงชักกระดาน เพลงเขาทรง เพลงแหนางแมว เพลงฮินเลเล เปนตน สวน
อยา งเนอื้ ยาว ไดแก เพลงฉอย เพลงเรอื เพลงอแี ซว เปน ตน

79

การแบง ตามรูปแบบของกลอน คือ จัดเพลงทม่ี ฉี นั ทลักษณเหมือนกันอยูในพวกเดียวกัน เรา
จะจัดใหเ ปนสามพวก คือ พวกกลอนสมั ผัสทาย คือ เพลงท่ีลงสระขางทายสัมผัสกันไปเรื่อย ๆ ไดแก
เพลงฉอย เพลงลําตัด เพลงระบําชาวไร เพลงระบําบานนา เพลงหนาใย เพลงอีแซว เพลงสงคอ
ลาํ พวน เพลงเทพทอง ลงกลอนสัมผสั ทายเหมือนกัน แตเวลาลงเพลงเมื่อใดตองมีการสัมผัสระหวาง
สามวรรคทายเกยี่ วโยงกนั เชน เพลงเรอื เพลงเตนกําราํ เคียวเพลงขอทาน เพลงแอว เคลา ซอ

พวกท่ีไมคอยเหมือนใคร แตอาจคลายกันบาง เชน เพลงสําหรับเด็ก เพลงระบํา เพลง
พิษฐาน เพลงสงฟาง เพลงชกั กระดาน เพลงเตน กาํ ราํ เคียว เพลงพาดควาย เพลงปรบไก เพลงเหยย

การแบง เปนเพลงโตต อบและเพลงธรรมดา เพลงรองโตตอบ ไดแก เพลงฉอย เพลงอีแซว ฯลฯ
สวนเพลงอีกพวก คือ เพลงที่เหลือ ซึ่งเปนเพลงที่รองคนเดียว หรือรองพรอมกัน หรือไมจําเปนตอง
โตต อบกนั เชน เพลงสําหรับเดก็ เพลงขอทาน เพลงชกั กระดาน เพลงสงฟาง (มักจะเปนเพลงส้ันๆ) เปน
ตน

การแบงอธบิ าย เราไดเ ลอื กการแบง วิธีนี้ เพราะเหน็ วาสามารถสรางความเขาใจสอดคลองกัน
ไดดี เพลงแตล ะเพลงมีความเกย่ี วเนอ่ื งกันตามลําดับ เพลงที่เลนตามเทศกาลและฤดูกาล เชน หนาน้ํา
หรือหนา กฐนิ ผา ปา เลนเพลงเรอื เพลงหนาใย ถดั จากหนากฐินเปนหนาเก่ียว เลนเพลงเกี่ยวขาว เพลง
สงคอลาํ พวน เพลงสงฟาง เพลงชกั กระดาน เพลงเตน กาํ รําเคยี ว ถดั จากหนา เกี่ยว เปนชว งตรุษสงกรานต
เลนเพลงพิษฐาน เพลงระบําบานไร เพลงพวงมาลัย เพลงเหยย เพลงท่ีเลนไดทั่วไปโดยไมจํากัด
ชว งเวลา ไดแกเพลงสาํ หรับเด็ก เพลงอีแซว เพลงระบําบานนา เพลงพาดควาย เพลงปรบไก เพลงเทพ
ทอง ลําตดั เพลงแอวเคลา ซอ เพลงขอทาน เพลงฉอ ย

การแบง ภมู ิภาคเพลงพืน้ บา น
ภาคกลาง

1. เพลงปฏิพากย เปนการรองโตตอบกันระหวางหญิงชาย ทั้งการเก้ียวพาราสี เรียกตัวเอก
ของทั้งฝายหญิงชายวา “พอเพลง แมเพลง” ซึ่งเปนบุคคลท่ีมีประสบการณสูง จึงทําใหการแสดงมี
รสชาติไมกรอยไป เพลงในลักษณะน้ีมีหลายแบบ ซึ่งลวนตางกันทั้งลีลา ลํานํา และโอกาส อาจมี
ดนตรีประกอบ พรอมกันน้ันก็มีการรายรําเพื่อเนนคําขับรองดวย เชน ลําตัด เพลงฉอย เพลงอี
แซว เพลงพวงมาลยั เพลงเรอื เพลงเหยอย เพลงชา เจา หงส ฯลฯ

2. เพลงการทํางาน ยง่ิ เปน ลักษณะของชาวบานแท ๆ มากขึ้น การใชเพลงชวยคล่ีคลายความ
เหน็ดเหน่ือยเปนความฉลาดท่ีจะสามารถดําเนินงานไปไดอยางสนุกสนาน โดยเฉพาะงาน
เกษตรกรรม มีการรองโตตอบกันบาง บางครั้งก็แทรกคําพูดธรรมดา เพื่อลอเลียนยั่วเยาไปดวย
เชนเพลงเก่ยี วขา ว เพลงสงฟาง เพลงชักกระดาน เพลงสงคาํ ลําพวน เพลงพานฟาง โดยใชการตบมือ
เขา จังหวะอยา งสนุกสนาน

80

ภาคเหนอื
มกี ารขับรอ งและขบั ลาํ อีกแบบหนึ่ง โดยการใชถ อยคาํ สําเนียง และทํานอง ซึ่งคลอเคลาดวย

ปซอ เรียกวา รากซอหรือขอซอสําหรับ “ซออูสาว” ไดแก การรองโตตอบกันระหวางหญิงชาย ซ่ึง
มกั จะใชค าํ กลอนที่แตงไวแลวจดจํามารอง บางโอกาสเทาน้ันท่ีรองดนอยางฉับไว ซ่ึงจะตองเปนผูมี
ประสบการณสูง การรองเปนเร่ืองเชิงขับลํานํา มักใชเรื่องพระลอ เร่ืองนอยไจยา
เปนตน วิธีรองใชเอ้ือนตามทํานองแลวหยุดในบางตอน แตเรื่องยังติดตอกันตลอดไป การแตงคํา
กลอนของภาคเหนือมีหลายแบบ เชน แบบ “คําร่ํา” มีลักษณะเปนรายท่ีสัมผัสอักษรกันไปตลอด มี
การถายทอดกันแบบ “มุขปาฐะ” แลว จดจาํ กันตอ มาหลายสํานวน จนบางสํานวนเขา ขั้นเปนวรรณกรรม
พน้ื บาน
ภาคอสี าน

มเี พลงขับขานในลักษณะตาง ๆ อยูเปนอันมาก เชน กลอนลํา ท่ีหมอลํากลอนจดจํา และใช
เปน บทขับรอง แสดงคูกับการเปาแคน กลอนสูขวัญ ซ่ึงวิวัฒนาการมาจากพิธีพราหมณ ก็มีอยูหลาย
แบบ สุดแตจะทําขวัญอะไร เชน สูขวั ญบาวสาวกินดอง สูขวัญเด็ก สูขวัญหลวงฯลฯ
นอกจากน้ัน ยังมี “ผะหญา” หรือ “ผญา” ซ่ึงเปนการขับรองดวยวลีหนึ่ง ๆ ที่ไมอาศัยคําคลองจอง แต
อาศยั พนื้ ฐานจากคําพูดทใี่ ชพ ูดประจาํ วนั ผูกเปน ผญาส้นั ๆ ไดก ลายเปนแบบอยางฉันทลักษณที่เขาข้ัน
วรรณกรรมพื้นบาน เชน ผญาเร่อื งทาวฮุง
ภาคใต

มีเพลงกลอนใชรอง ใชขับลําที่สําคัญแสดงปฏิภาณของกวีคือ “เพลงบอก” แมวาจุดประสงค
แหงเน้ือความของเพลงบอกจะบอกเรื่องราว หรือขาวคราวใหผูคนทราบในเร่ืองตาง ๆ แตก็มีวิธีรอง
ประกอบการแสดง ไมใหเบอ่ื ฟง ซ่ึงมอี ยู 2 แบบคอื รอ งแบบส้นั ๆ แลวมลี กู คูรบั กับ รอ งแบบยาว (อยาง
รา ยยาว) แลวมลี กู ครู บั คณะเพลงบอกจะมีตัวพอเพลง หรือแมเพลง ลูกคู และมีฉ่ิง กรับ ป ขลุย และ
ทบั (กลอง) ไมม ีการรํา เพราะคนฟง มุงฟง กลอนบอกเทาน้ัน

บญั ญตั แิ ปดประการของเพลงพ้ืนบานในประเทศไทย
1. เพลงพื้นบานของไทยสวนใหญเลนกันในหมูหนุมสาว แบงออกเปน 2 กลุม คือ

ชายกลมุ หนึ่ง หญงิ อีกกลมุ หนึง่ การวา เพลงพน้ื บา นน้ีหนไี มพนเกี้ยวพาราสเี รือ่ งรัก ๆใคร ๆ สว นมากใช
รอง โต ต อบกั น ด วย ก ลอน สด เม่ื อฝ า ย ชา ย ร อง เพ ลง นํ า กอน โ ด ย ปร ะ เพณี ย อมไ ด รั บ
การตอบสนองจากกลุมฝายหญิง คํารองจากฝายหญิงไดแสดงออกถึงการตอนรับและรองเพลงใน
คาํ กลอน ซ่งึ แสดงออกถึงการปกปองตนเองอยางสุภาพตามลกั ษณะของกุลสตรีไทยแบบด้ังเดมิ

การวา กลอนสดโตต อบกันระหวางชายหญิงนี้ คนไทยทุกกลุมท้ังท่อี ยูใ นและนอกราชอาณาจกั ร
ไทยถือเปนขนบประเพณีเหมือน ๆ กัน ปฏิบัติสืบตอกันมาหลายช่ัวอายุคน ปรากฏวามีประเพณีหาม

81

หนุมสาวพบปะกนั สองตอ สองแตเ ม่ือจะใชคาํ กลอนพูดจากันแลวอนุญาตใหเกี้ยวพาราสีกันไดโดยไม
ตอ งออ มคอม

ในภาคเหนือ ภาคอีสาน มีคําพูดใชโตตอบกันระหวางหนุมสาวเปนคําปรัชญาของทองถ่ิน
เรยี กวา ผะหญา (ในศิลาจารกึ สมัยสุโขทยั จารึกวา ประญา) ในภาคอสี านสมยั กอนท่ีจะไดรับการพัฒนา
เหมอื นสมยั นี้มกี ารรักษาขนบประเพณีน้ีเครงครดั มาก หนุมสาวทีไ่ มปะทะคารมเปนคําปรัชญาท่ีเปนคํา
กลอนกจ็ ะไดรับการตาํ หนิจากสังคมวา ขี้ขลาดตาขาว ไมกลาลงบวง หนุมสาวที่ไมไดแตงงาน เพราะ
โตต อบกลอนสดไมเ ปนเรียกวา ตกบว ง

2. การวาเพลงพื้นบานของไทยแสดงออกถึงความสามัคคี ร่ืนเริงตามแบบแผนวัฒนธรรม
โบราณของไทยท่สี ืบทอดตดิ ตอกนั มาหลายช่วั อายคุ น เปน การแสดงออกของศลิ ปน เพ่อื ศิลปะโดยแท

3. การวาเพลงพ้นื บา นของไทยฝา ยชายมีผูนําในการวาเพลงเรียกวา พอ เพลง ในทํานองเดียวกัน
ผนู าํ ในการวาเพลงของฝา ยหญิงก็เรยี กวา แมเพลง

พอเพลงและแมเพลงสวนมากก็จะเปนญาติผูใหญของหนุมสาวท้ังสองฝายน่ันเอง เปนส่ิง
ธรรมดาท่ีท้ังพอ เพลงและแมเ พลงยอมหาโอกาสเสริมทักษะความรเู กี่ยวกับชีวิตคู และเร่ืองเพศสัมพันธ
เรอ่ื งตา ง ๆ เหลาน้ีมีอยูพ รอ มในคํารอ งอันฉลาดแหลมคมของบทกลอนของเพลงพ้ืนบาน จึงกลาวไดวา
คนไทยมกี รรมวธิ ีการสอนใหห นุมสาวรเู รือ่ งเพศสมั พันธในอดีตอันยาวนานแลว จากประเพณีการเลน
เพลงพื้นบา นของไทยนจ้ี ะเห็นวา คนไทยเรารจู ักการสอนเพศศกึ ษาแกเยาวชนมากอ นฝา ยตะวนั ตก โดย
ปราศจากขอ สงสัย

4. กอนที่จะประคารมกันเชิงบทเชิงกลอน ผูอาวุโสนอยกวาจะแสดงความคารวะผูอาวุโส
มากกวา จะวาเปนกลอนขออภยั ลวงหนา วาหากลวงเกินดวยกาย วาจา ใจ ประการใด ก็ขอใหอภัยดวย
ฯลฯ เมอื่ คารวะคูแขงผูอาวโุ สกวาแลว ผูวา เพลงก็ไมล มื หนั หนาไปทางผรู วมฟงออกตัว ถอมตัว ดวย
ความสภุ าพออนโยนวา หากการวา กลอนสดจะขลกุ ขลักไมสละสลวย หรือไมถึงใจผูฟงก็ขอไดโปรด
ใหอภยั ดว ย จะเห็นไดวาแกน แทข องคนไทยสุภาพออนโยนเปน ชาตเิ ผา พนั ธุทถ่ี อ มตัวเสมอ

5. เม่ือผานพธิ กี ารออกตวั ถอมตัว ตามประเพณีแลวก็จะประจนั หนากนั ทักทายกนั ดว ยคาํ ขมขวญั
กัน

6. เมอ่ื มโี อกาสวาเพลงพืน้ บานกันระหวา งชายหญงิ โดยประเพณีจะอนญุ าตใหฝายหญิงโตตอบ
เปนคํากลอนสดกับฝายชายอยางเต็มท่ี เธอจะวากลอนสดแสดงความรักความเกลียดชังใครไดอยาง
เปดเผย โดยไมถือวาเปนการทําตนเสื่อมเสียเลย โดยขนบประเพณีเดิมสืบเน่ืองมาแตดึกดําบรรพ
อนญุ าตใหส ตรเี พศแสดงออกซึง่ สทิ ธเิ สรีภาพทัดเทยี ม หรอื ลํ้าหนา ผชู าย

7. เมื่อการเลน เพลงพนื้ บา นจบสิน้ ลงแลว มปี ระเพณอี นั ดีงามของไทยโบราณท่ีควรนํามา สดุดี
ณ ทน่ี ้ี คอื ผวู า เพลงพื้นบา นท่รี ูต ัววามีอาวโุ สนอยกวา จะไปแสดงคารวะขอขมาลาโทษผูท่ีมีอาวุโสสูง
กวา ในกรณีที่อาจมีการวากลอนสดลวงเกินไปบาง ผูใดรูตัววายังวาเพลงพื้นบานกลอนสดยังไมได
มาตรฐาน ก็จะใฝห าความรูความชํานาญจากผทู ่ีชํานาญกวา การเตรยี มการ การฝก ซอ ม ใชเวลาวางจาก

82

การทาํ ไร ไถนา หนมุ กจ็ ะไปกราบขอเรยี นจากพอเพลง ในทํานองเดียวกันสาวก็จะไปหาความรูความ
ชํานาญจากแมเ พลง เนอื่ งจากมีการฝกซอมกันไวล วงหนาหลายเดอื น เมือ่ วันสําคัญไดมาถงึ แมฝ า ยหญงิ
จะมคี วามกระดากอายอยูบาง แตความพรอมทําใหเธอกลาประจันหนากับชายหนุมท่ีจะสงคําถาม คํา
เก้ยี วพาราสี และเธอกพ็ รอ มที่จะตอบโตเ ปน กลอนสดทุกรูปแบบ

แบบอยา งเพลงพื้นบานท่ีขับขานออกมาจากปากของคนหนึง่ กรอกเขารูหขู องผูท่ีต้ังใจรับฟงจะ
อยูในความทรงจําอยางแนนแฟน แมมีอิทธิพลอารยธรรมจากแหลงอื่นเขามาปรากฏ แบบอยาง
ขนบประเพณอี ืน่ อาจผนั ผวนคลอ ยตามไปไดไมยาก แตแบบอยางเพลงพื้นบานท่ีขับขานออกจากปาก
เขา รูหูแลวเขาไปเจือปนในสายเลือดนนั้ เรอื่ งท่ีจะหนั เหโนมเอียงใหต ามปรากฏการณใหม ๆ ไมใชของ
งายนกั

เรื่องที่ 5 พัฒนาการของเพลงพ้ืนบาน

1. ความเปนมาของเพลงพ้ืนบานไทย
การสืบหากาํ เนิดของเพลงพ้ืนบานของไทยยงั ไมสามารถยตุ ิลงไดแ นน อน เพราะเพลงพนื้ บาน
เปน วัฒนธรรมทส่ี ืบทอดกนั มาปากตอปาก ไมม ีการบันทกึ เปนลายลักษณ แตคาดวาเพลงพื้นบานคงเกิด
มาคูกับสังคมไทยมาชานานแลว เชน เพลงกลอมเด็กก็คงเกิดข้ึนมาพรอม ๆ กับการเล้ียงดูลูกของ
หญงิ ไทย การศกึ ษาประวตั ิความเปนมาและการพัฒนาการของเพลงพื้นบานไทย พอสรุปไดดังน้ี

1.1 สมัยอยุธยา ในสมัยอยุธยาตอนตน มกี ารกลาวถงึ “การขับซอ” ซ่งึ เปนประเพณีของ
ชาวไทยภาคเหนอื ปรากฏในวรรณคดี ทวาทศมาส และลลิ ติ พระลอ และกลาวถึง “เพลงรองเรือ ซึ่ง
เปนเพลงทีช่ ายหญงิ ชาวอยุธยารองเลนในเรือ มีเครอื่ งดนตรีประกอบปรากฏใน กฎมณเทียรบาล ท่ีตรา
ขึ้นสมยั พระบรมไตรโลกนาถ ในสมัยอยุธยาตอนปลาย ในรัชกาลพระเจา บรมโกศ มกี ารกลาวถงึ “เพลง
เทพทอง” วาเปน เพลงโตต อบที่เปนมหรสพชนิดหนึ่งในงานสมโภชพระพุทธบาทสระบุรี ปรากฏใน
ปุณโณวาทคําฉนั ท ของพระมหานาควัดทาทราย

1.2 สมัยรัตนโกสินทร สมัยรัตนโกสินทรเปนสมัยท่ีมีหลักฐานเกี่ยวกับเพลงพ้ืนบาน
ชนิดตาง ๆ มากที่สุด ตั้งแตรัชกาลท่ี 1 ถึงรัชกาลที่ 5 เปน “ยุคทอง” ของเพลงพ้ืนบานที่เปนเพลง
ปฏิพากยจะเหน็ จากการปรากฏเปนมหรสพในงานพระราชพิธีและมีการสรางเพลงชนิดใหม ๆ ข้ึนมา
เชน เพลงฉอ ย เพลงอแี ซว เพลงสง เคร่ือง ซึ่งเปนทนี่ ิยมของชาวบานไมแ พม หรสพอน่ื

ในสมัยรัตนโกสนิ ทรตอนตนมีหลักฐานวา เพลงเทพทอง เปนเพลงปฏพิ ากยเกา ท่ีสุดท่ีสืบทอด
มาจากสมัยอยุธยา มีการกลาวถึงในฐานะเปนมหรสพเลนในงานพิธีถวายพระเพลิงพระชนกและ
พระชนนีของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก และเพลงปรบไก มีการกลาวไวในจารึกวัด

83

พระเชตุพนฯ วาเปนมหรสพชนดิ หนง่ึ ที่เลนในงานฉลองวัดในสมัยรัชกาลที่ 1 นอกจากน้ียังมีการอางถึง
เพลงทั้งสองในวรรณคดอี ีกหลายเลม เชน บทละครอณุ รทุ อเิ หนาและขุนชา งขนุ แผน เปน ตน

ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนง่ั เกลาเจาอยูห วั มีการกลาวถึงเพลงปฏิพากย ในโคลงพระราช
พธิ ีทวาทศมาส (ราชพิธีสิบสองเดือน) วา ในงานลอยกระทงมกี ารเลน สกั วา เพลงคร่ึงทอน เพลงปรบไก
และดอกสรอ ย เมื่อถึงรัชสมัยพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา เจาอยูหัว การละเลน พื้นบานตาง ๆ ท่ีเคย
รุง โรจนม าแตร ชั กาลตน ๆ เริ่มซบเซาลง เพราะเกิดกระแสความนิยม “ แอวลาว ” ข้ึน โดยเฉพาะใน
หมชู นชัน้ สงู รัชกาลที่ 4 ทรงเกรงวาการละเลนพืน้ บา นของไทยจะสญู หมด จงึ ทรงออกประกาศหามเลน
แอว ลาวตอ ไป

ในสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯให
ชาวบานเลน เพลงพื้นบานถวายใหทอดพระเนตรในขณะท่ีประทับ ณ พระราชวังบางปะอิน เมื่อ พ.ศ.
2426 จึงนบั เปน ครัง้ แรกที่ไดม กี ารนําเพลงชาวบา นมาเลนถวายพระมหากษัตรยิ ใ หทอดพระเนตร และ
ในรัชสมัยนี้การละเลน พนื้ บา นยงั เปน ท่ีนยิ มอยโู ดยเฉพาะทางดา นศิลปะการแสดง ท่ีเปน มหรสพ นอกจาก
จะมโี ขน ละคร หุน หนังใหญ หนังตะลงุ แลว ยงั มลี เิ กและลําตดั เกดิ ขึ้นใหม และแพรไปยังชาวบานตาม
ทอ งที่ตา ง ๆ อยางรวดเรว็ ดว ย

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกลาเจาอยหู วั ทรงสง เสรมิ เพลงพืน้ บานโดยทรงบรรจุบท
รองท่ีใชทํานองเพลงปรบไกไ วในพระราชนิพนธเรื่องศกุนตลา สํานวนที่เปนบทละคร รวมทั้งไดทรง
พระราชนพิ นธเร่ืองพระหันอากาศและนางอุปโกศา ไวเปนเคาโครงเร่ืองสําหรับแสดงลิเก และโปรด
เกลาฯ ใหม ีการแสดงลิเกในการสมโภชพระตําหนักชาลีมงคลอาสน ในพ.ศ. 2460 ดวย ในสมัยน้ีเพลง
พื้นบานยังคงเปนท่ีนิยมของชาวบาน ไดแก เพลงสงเคร่ืองหรือเพลงทรงเครื่อง และเพลงฉอย เปน
ตน โดยเฉพาะเพลงฉอ ยนยิ มเลนกันทวั่ ไป และในสมยั นี้มีการนําเพลงพ้ืนบานมาตีพิมพเปนหนังสือ
เลม เชน เพลงระบาํ ชาวไรข องนายบศุ ย เพลงเรือชาวเหนือของนายเจรญิ เปนตน

การแสดงเพลงฉอยในรายการทีว”ี คุณพระชว ย” (ภาพ www.daradaly.com)
อยา งไรกต็ ามในชว งสงครามโลกคร้งั ที่ 2 อิทธพิ ลของวัฒนธรรมและระบบทนุ นยิ มแบบ
ตะวนั ตกทาํ ใหเกิดสงิ่ บนั เทงิ แบบตะวันตกอยา งหลากหลาย เชน เพลงไทยสากล เพลงราํ วง เพลงลกู ทุง

84

เปน ตน เพลงพนื้ บา นจงึ เรม่ิ หมดความนิยมลงทลี ะนอ ย ประกอบกบั ตอ งเผชิญอปุ สรรคในสมยั รัฐบาล
จอมพล ป. พบิ ลู สงคราม ทอ่ี อกพระราชกฤษฎีกากาํ หนดวฒั นธรรมแหงชาติ พ.ศ. 2495 ควบคุม
การละเลน พื้นบา นทําใหขาดผเู ลน และผสู ืบทอดเพลงปฏิพากยจ ึงเส่อื มสญู ลงในทสี่ ุด

เพลงพ้นื บา นตา ง ๆ เริ่มกลบั ฟน ตัวอกี ครั้งหนึ่งและกลายเปนของแปลกใหมที่ตองอนุรักษและ
ฟน ฟู ในชวง ประมาณ พ.ศ. 2515 เปนตนมา หนวยงานทั้งของรัฐและเอกชน รวมท้ังบุคคลที่สนใจได
พยายามสงเสริมใหมีการศึกษาคนควาอยางเปนระบบ รวมทั้งสนับสนุนใหเผยแพรเพลงพื้นบานให
กวางขวางขึ้น เพลงพื้นบานโดยเฉพาะเพลงปฏิพากยจึงไดกลับมาเปนท่ีนิยมอีกคร้ังหนึ่ง แตเปนใน
ลักษณะของงานแสดงเผยแพร มใิ ชใ นลกั ษณะของการฟนคืนชวี ิตใหม

2. พฒั นาการรูปแบบและหนา ท่ขี องเพลงพนื้ บาน เพลงพนื้ บานของไทยมกี ารพัฒนาสรุปได
ดังนี้

2.1 เพลงพ้ืนบานที่เปนพิธีกรรม เพลงพ้ืนบานของไทยกลุมหน่ึงเปนเพลงประกอบ
พธิ กี รรมซึ่งมีบทบาทชดั เจนวาเปน สว นหนึ่งของพิธกี รรมนัน้ ๆ เชน เพลงในงานศพและเพลงประกอบ
พิธีรักษาโรค นอกจากเพลงกลุมดังกลาวแลวยังมีเพลงพื้นบานอีกกลุมหนึ่งที่แมการแสดงออกใน
ปจจบุ ันจะเนน เรอื่ งความสนุกสนานรื่นเริง แตเมื่อพินิจใหลึกซึ้งจะพบวามีความสัมพันธกับความเช่ือ
และพิธีกรรมในอดีต และยังเปนสวนหนึ่งของพิธีกรรมน้ัน ๆ ดวยเพลงพื้นบานดังกลาวไดแก เพลง
ปฏิพากยและเพลงประกอบการละเลนของผูใหญ ท่ีปรากฏในฤดูกาลเก็บเกี่ยวและเทศกาลตรุษ
สงกรานต

สงั คมไทยแตด้งั เดิม ชาวบา นสว นใหญเปน ชาวนาชาวไร มีวิถีชีวิตผูกพันกับการทํามาหากิน
เกี่ยวเนอื่ งกบั ธรรมชาติ ความอดุ มสมบูรณข องพืชพันธุธญั ญาหารเปนปจ จัยสําคัญทีส่ ุดในการ ยงั ชีพ คน
ไทยจึงไดสรางพิธีกรรมเก่ียวเน่ืองกับความเจริญงอกงามขึ้น เพื่อขอใหผีสางเทวดาอํานวยส่ิงที่ตน
ตองการ หรือมฉิ ะนั้นกส็ รางแบบจําลองขึ้นเพ่ือบังคับใหธรรมชาติเปนไปตามที่ตองการ เชน สรางนา
จาํ ลอง เรยี กวา ตาแรกหรือตาแฮก ( ภาคอีสาน ) แลวดํากลาลงในนา 5-6 กอ เชื่อวาถาบํารุงขาวในนา
แรกงอกงาม ขา วในนาทงั้ หมดก็งอกงามตามไปดว ย

85

การทาํ พธิ ีดํานาตาแฮกหรอื การแฮกนา
พธิ ีกรรมท่เี กยี่ วกับความเจริญงอกงามท่ีเห็นไดชัดท่ีสุด ไดแก พิธีกรรมในฤดูกาลเก็บเกี่ยว
และในเทศกาลตรุษสงกรานต
เพลงพื้นบานในฤดูกาลเก็บเกยี่ ว
พิธีกรรมที่เกี่ยวกับการเพาะปลูกที่สําคัญอยูในชวงฤดูกาลเก็บเกี่ยวและกอนเร่ิมฤดูกาล
เพาะปลกู ในโอกาสดังกลา วน้ีนอกจากจะปรากฏพธิ กี รรมอยูทุกขนั้ ตอนแลวยังมีการเลนเพลง พ้ืนบาน
ดวย
กอนเร่ิมฤดูกาลเพาะปลูกในแตละป ชาวนาจะทําพิธีสูขวัญเคร่ืองมือเคร่ืองใชใน
การเพาะปลูก เชน ควาย ไถ คราด เปนตน ซึ่งในพิธีกรรมน้ัน ๆ จะมีการรองบทสูขวัญ ซ่ึงเปนเพลง
ประกอบพิธี นอกจากน้ีถาฝนไมตกตองตามฤดูกาล ชาวนาจะจัดพิธีกรรมขอฝนข้ึน ซึ่งจะทํากัน
ทุกภาค (ยกเวนภาคใตที่ไมมีปญหาเร่ืองฝน) และทํากันดวยวิธีการตาง ๆ เปนตนวา ชาวนา
ภาคกลางจะจัดพิธีแหนางแมวและพิธีปนเมฆ (ปนดินเหนียวเปนรูปอวัยวะเพศชาย หรือปนหุน
รูปคนชายหญงิ สมสูกนั ) โดยมเี พลงแหน างแมวและเพลงปน เมฆรองประกอบ ชาวนาภาคเหนือและภาค
อีสา นจะ จัด พิธีแ หน างแ มวแ ละ แหบ้ั งไ ฟ โ ดยมี เซิ้ งแห นา งแม วและเซ้ิงแ หบ้ั งไฟ เป น
เพลงประกอบพิธี เมอ่ื ไดจัดพธิ กี รรมเหลา น้ีข้นึ ชาวบา นจะอบอนุ ใจ เชื่อวาฝนจะตกลงมา ขาวในนาก็จะ
งอกงาม

86

รองเลน เพลงเตน กํารําเคียว
เมื่อถึงฤดูกาลเก็บเกี่ยวพืชผล ชาวนาจะจัดพิธีกรรมสูขวัญขาวสูขวัญลานและสูขวัญยุง เพื่อ
ขอบคุณผีสางเทวดาท่ีใหผลผลิต ในขณะเดียวกันก็ปดรังควานผีรายท่ีจะทําใหผลผลิต
เสียหาย นอกจากน้ภี าคกลางยงั มกี ารรอ งเลน เพลงเตน กํารําเคียว เพลงรอยช่งั และเพลงเกย่ี วขาว เปนการ
รองราํ เพอ่ื เฉลมิ ฉลองผลผลติ ทไ่ี ด ดังนั้นเพลงทีร่ อ งในฤดกู าลเกบ็ เกย่ี วในแงหนึ่งเปนการรองเพ่ือความ
สนุ ก เพ ลิ ดเพ ลิ น แต อี ก แ ง หน่ึ ง ก็ เป นก า ร ร อง เพื่ อเฉ ลิ มฉ ลอง ค วา ม อุ ด ม สม บู ร ณ ข อง
พชื พนั ธธุ ัญญาหาร
เพลงพ้นื บา นในเทศกาลตรษุ สงกรานต
หลังจากผานการทํางานในทุงนาอยางหนักมาเปนเวลาคอนป เมื่อถึงชวงฤดูรอนซึ่งเปนเวลา
หลังเก็บเกี่ยว ก็จะถึงเทศกาลรื่นเริงประจําปคือเทศกาลตรุษสงกรานต ซึ่งเปนเทศกาลเลนสนุกท่ี
เกี่ยวเนอื่ งกับพิธีกรรมเพือ่ ความอดุ มสมบูรณ สงกรานตเ ปน เทศกาลสาํ คัญของเพลงพื้นบานเพราะเพลง
พื้นบานไทยสวนใหญโดยเฉพาะเพลงพ้ืนบานภาคกลางรองเลนอยูในเทศกาลนี้ เพลงรองเลนในวัน
สงกรานตแบง ออกไดเปน 2 ประเภทคือ เพลงปฏพิ ากยและเพลงประกอบการละเลน ของผูใ หญ

การรอ งเลนเพลงปฏพิ ากย

87

เพลงปฏิพากย มีทั้งเพลงโตตอบอยางสั้นรองเลนตอนบาย เชน เพลงพิษฐานและเพลงระบํา
บานไร และเพลงโตต อบอยา งยาว เชน เพลงพวงมาลยั และเพลงฉอ ย เปนตน เนื้อหาของเพลงจะปรากฏ
เรือ่ งเพศมากมาย ซ่ึงแสดงรองรอยวาในระยะตนเพลงเหลานี้นาจะเก่ียวเน่ืองกับพิธีกรรมความเชื่อ
โดยเฉพาะความเชอื่ เร่ืองเพศกบั ความอุดมสมบรู ณ วามคี วามสัมพันธก นั

เพลงประกอบการละเลน ของผใู หญ แบง ออกเปน 2 กลุม กลุมหนึ่งเปน เพลงประกอบ
การละเลนของหนุมสาวที่เลนกนั ในตอนบาย เชน เพลงระบาํ อีกกลุมหนึ่งเปน เพลงประกอบการละเลน
เขา ทรงผีตาง ๆ นยิ มเลน กนั ในตอนกลางคนื ไดแก เขา ทรงแมศ รี ลิงลม นางควาย ผีกระดง นางสาก เปน
ตน การละเลน กลุม หลังนีเ้ ปนการละเลน กึ่งพิธกี รรม ซงึ่ สะทอนความเชอื่ ดง้ั เดมิ เกยี่ วกับการนบั ถือผีสาง
เทวดา เช่อื วามผี ีสถิตอยแู ละรูค วามเปนไปของธรรมชาติ จงึ เชิญผี มาสอบถามปญ หาเกีย่ วกบั การทํามา
หากนิ เชญิ ผีพยากรณด นิ ฟา อากาศ

เมือ่ พิจารณาเพลงพ้นื บา นของไทยท่รี อ งเลนเพ่ือความสนุกนานในเทศกาลแลว อาจสรุปไดวา
ในระยะแรกเพลงพน้ื บา นนั้น ๆ คงเปนสวนหน่ึงของพิธีกรรมเพื่อความเจริญงอกงาม ตอมาเม่ือความ
เชอ่ื ของคนในสังคมเปลี่ยนแปลงไป ความเขาใจตอความหมายดั้งเดิมก็แปรเปลี่ยนเปนเพลงท่ีรองเลน
สนุกตามประเพณแี ตเ พยี งอยางเดียว

2.2 เพลงพน้ื บานที่เปนการละเลน
จากบทบาทดงั้ เดมิ ซึ่งเคยเปน สว นหนงึ่ ของพิธกี รรม เพลงพ้ืนบานท่ีรองในเทศกาลไดคลี่คลาย
เหลอื เพียงบทบาทในดา นการบันเทงิ เปนการละเลน ที่สังคมจัดขน้ึ เพือ่ รวมกลมุ สมาชิกในสงั คมและเพ่ือ
ยาํ้ ความสัมพนั ธข องกลมุ จึงมลี กั ษณะการรองเลนเปนกลุม หรือเปน วง เพลงในลานนวดขา ว เพลงท่ีรอง
เลนในเทศกาลสงกรานต เทศกาลออกพรรษา เพลงเจรียงท่รี อ งในงานบญุ ของชาวสุรินทร ลว นเปน เพลง
ทีเ่ กดิ จากการรวมกลุมชายหญงิ เพ่ือประโยชนใ นการทาํ งานและแสวงหาความสนุกเพลิดเพลินรว มกนั
เพลงพ้ืนบานทีเ่ ปนการละเลน เชน เพลงปฏพิ ากยเปนเพลงของกลุมชาวบานทุกคนมีสวนรวม
ในการรองเลน ผลดั กนั ทําหนา ทเ่ี ปนผรู องและลกู คู สว นใหญเ ปนเพลงสัน้ ๆ ทรี่ องงาย ไมจ ําเปน จะตอง
ใชศิลปนผูมีความสามารถโดยเฉพาะ เพลงพ้ืนบานที่เปนการละเลนจึงเปนเพลงของชาวบานอยาง
แทจ รงิ

2.3 เพลงพืน้ บานทีเ่ ปน การแสดง
เพลงพ้ืนบานทเี่ ปนการแสดง หมายถึงเพลงพ้ืนบา นทม่ี ีลกั ษณะการรอ งการเลน เปนการแสดง มี
การสมมุติบทบาท ผูกเร่ืองเปนชุด ทําใหการรองยืดยาวขึ้นดังนั้นผูรองจําเปนจะตองเปนบุคคลท่ีมี
ความสามารถเปน พิเศษ เชน มคี วามจําดี มีปฏิภาณ ฝปากดี มีความสามารถในการสรางสรรคเน้ือรอง
เปน ตน คณุ สมบัติเชนน้ีชาวบานไมสามารถมีไดทุกคน จึงทําใหเกิดการแบงแยกระหวางกลุมคนรอง
และคนฟง ข้นึ

88

คนท่ีรองเกงในหมูบานหนึ่ง ๆ มักจะเปนที่รูจักของคนท้ังในหมูบานเดียวกัน และหมูบาน
ใกลเคยี ง คนประเภทน้ีถาไมมีพรสวรรคมาแตกําเนิดก็มักจะเปนผูที่มีใจรักและฝกฝนมาอยางดี สวน
ใหญจะเสาะแสวงหาครูเพลงและฝากตัวเปนลูกศิษย เมื่อมีงานบุญงานกุศลที่เจาภาพตองการความ
บันเทิง ก็จะมีการวาจางไปเลนโตคารมประชันกัน ทําใหเกิดมีการประสมวง คือนําพอเพลงแมเพลง
ฝปากดมี ารวมกลุมกนั เขาเปน กลุม รบั จางแสดงในงานตาง ๆ จากเพลงทีร่ อ งเลนตามลานบา น ลานวดั ได
กลายมาเปนเพลงท่รี อ งเลนในโรงหรอื บนเวที ในระยะหลังมีการตกแตงฉากเหมือนโรงลิเก และตั้งแต
สมัยรัชกาลท่ี 5 เปน ตน มา การแสดงเพลงพ้นื บานภาคกลางไดร บั อิทธพิ ลของละครนอกและละครรอง
มาก จึงไดป รับการแสดงคลายละครนอกมากข้ึน เชน มีการรองประสมวงพิณพาทยและแตงกายแบบ
ละครนอก กลายเปนการแสดงที่เรียกวา เพลงสงเคร่ืองหรือเพลงทรงเครื่อง สวนทางภาคอีสานใน
ระยะเวลาใกลเคียงกันก็นิยมนํานิทานมารองเลนเปนเร่ืองเรียกวา ลําพ้ืน และกลายเปน ลําหมูและลํา
เพลนิ ไปในท่สี ุด ทางภาคเหนือเพลงพืน้ บานที่เปน การแสดง ไดแ ก การขับซอเมือง ซอเก็บนก จะเห็น
ไดวาเพลงพืน้ บา นไดพฒั นาจากเพลงของกลุมชนเปน เพลงการแสดงและเพลงอาชีพในที่สดุ

เพลงพนื้ บานท่ีเปน การแสดงของไทยเปน มหรสพทไี่ ดรับความนิยมอยางมากในชวง รัชกาลที่
5-7 จนกระท่งั หลังสมยั สงครามโลกครั้งที่ 2 เปนตนมา ก็เร่ิมซบเซาและถึงคราวเสื่อมและนับวันจะยิ่ง
หายไปจากสังคมไทย อยา งไรก็ตามการฟน ฟู ดวยการศึกษาและเผยแพรในชวงป 2515 เปนตนมาของ
นักวิชาการและผูสนใจ ทําใหเพลงพ้ืนบานท่ีเปนการแสดงกลับมาเปนท่ีนิยมอีก คร้ังหนึ่ง เพลง
พ้ืนบานบางเพลงไดร ับการปรบั รปู แบบเปนเพลงลูกทุง เชน เพลงแหล เพลงลิเก เพลงฉอย เพลงอีแซว
หมอลํา เปนตน ซ่ึงบันทึกลงแถบเสียงจําหนายท่ัวประเทศ เชน เพลงแหลบวชนาคของ ไวพจน เพชร
สุพรรณ เพลงฉอยกับขาวเพชฌฆาต ของขวัญจิต ศรีประจันต เพลงอีแซวชุดหมากัด ของเอกชัย ศรีวิชัย
เพลงอีแซว 40 เพลง อีแซว 41 ของเสรี รงุ สวาง เปนตน ทําใหเพลงพื้นบานเหลาน้ียังเปนที่รูจักของคน
รนุ ปจจบุ ันไมถ กู ลืมเหมอื นเพลงพน้ื บานอ่นื ๆ อีกจาํ นวนมาก

เรอื่ งที่ 6 คณุ คาและการอนุรักษเพลงพน้ื บาน

เพลงพืน้ บานเปน มรดกทางปญ ญาของทอ งถน่ิ และของชาตจิ งึ มีคุณคา ควรแกก ารอนุรักษ ซ่ึงจะ
กลาวพอสงั เขปดงั น้ี

1. คุณคา ของเพลงพ้นื บา น
เพลงพ้นื บา นเปน สมบัติของสงั คมทีไ่ ดสะสมตอ เนอื่ งกันมานาน จงึ เปน สว นหน่งึ ในวถิ ีชวี ติ ของ
คนไทยและมีคุณคา ตอสังคมอยา งยิ่ง เพลงพื้นบา นมีคุณคาตอสงั คม 5 ประการ ดังนี้

89

1.1 ใหความบนั เทงิ เพลงพื้นบานมีคุณคาใหความบนั เทิงใจแกคนในสังคมต้ังแตอดีต
จนถึงปจ จุบนั โดยเฉพาะในสมัยท่ียังไมมีเครื่องบันเทิงใจมากมายเชนปจจุบันนี้ เพลงพ้ืนบานเปนส่ิง
บนั เทิงชนดิ หนง่ึ ซ่ึงใหความสุขและความรื่นรมยแ กค นในสงั คม ในฐานะท่ีเปนการละเลนพื้นบานของ
หนมุ สาวและในฐานะเปนสวนสําคัญของพิธีกรรมตาง ๆ เพลงพื้นบานจึงจัดเปนสิ่งบันเทิงท่ีเปนสวน

หนงึ่ ในวิถีชวี ิตของชาวบาน
เพลงพื้นบานใหค วามเพลิดเพลินแกสมาชกิ ของสงั คม เพลงกลอ มเด็กเปนเพลงท่ีผูรองตองการ
ใหเ ด็กฟงเพลนิ จะไดหลับไวขึน้ ในขณะเดียวกันผรู อ งเองก็เพลิดเพลินผอนคลายอารมณเครียดไปดวย
ในตวั เพลงรอ งเลน และเพลงประกอบการละเลนของเด็กเปนเพลงสนุก ประกอบดวยเสียง จังหวะและ
คําทเี่ ราอารมณ เดก็ ๆ จงึ ชอบรอ งเลน เยาแหยก นั เพลงปฏพิ ากยเ ปน เพลงที่มเี นื้อหาสนกุ เพราะเปนเร่ือง
ของการเก้ียวพาราสี เร่ืองของความรัก การประลองฝปากระหวางชายหญิง ย่ิงเพลงปฏิพากยท่ีเปน
มหรสพกย็ ่ิงสนุกใหญเพราะเปน สิ่งบันเทิงท่ีเต็มไปดวยโวหาร ปฏิภาณ และโวหารสังวาสที่เรียกเสียง
หัวเราะจากผูฟง นอกจากนัน้ เพลงพ้นื บานยังมจี งั หวะคกึ คกั เราใจ มีลีลาสนกุ เวลารอ งมที า ทางประกอบ
มีการรําทั้งราํ อยา งสวยงามและรํายั่วเยาที่เปนอิสระ เพลงพ้ืนบานในแงน้ีจึงมีบทบาทเพ่ือความบันเทิง
เปนสําคญั
ปจจุบนั แมวา เพลงพ้ืนบา นบางชนิด เชน เพลงกลอมเด็ก เพลงประกอบการละเลน จะสูญหาย
และลดบทบาทไปจากสังคมไทยแลว แตเพลงปฏิพากยบ างเพลงไดพ ฒั นารูปแบบเปนการแสดงพ้ืนบาน
หรอื มหรสพพื้นบานท่ีสรางความสนุกสนานเพลิดเพลินใจแกผูชม ซึ่งชาวบานก็ยังนิยมอยูมาก ดังจะ
เหน็ ไดจ ากการมีคณะเพลงหลายคณะที่รับจา งไปแสดงเพ่ือสรางความสุขความสาํ ราญแกช าวบานท่ัวไป
ตวั อยางเพลงอีแซวทีม่ คี วามไพเราะและความหมายลกึ ซง้ึ กินใจทําใหผูฟงเพลิดเพลิน เชน
( ช ) ต้งั ใจหมายมองรักแตน องหมายมา บพุ เพบญุ พาโปรดจงไดอภัย
เรือนผมสมพกั ตรพน่ี ร้ี กั หลายแรม รกั ยิม้ รักแยม รักแมม เี ยอื่ ใย
ดูหยาดเย้มิ ทกุ อยา งนับแตยา งเจอหญงิ ความสวยทุกสงิ่ พไี่ มแ กลง ปราศรัย
เอยี งโสตฟงสารฟง พี่ขานบอกขา ว พ่เี ปนหนุม นอนหนาวโอแมห นนู อนไหน

ใหพ ี่แนบนอนหนอ ยแมหนูนอยอยา หนี ถา ไดแนบอยา งนีพ้ ่ไี มหา งนางใน
ใหพ่จี บู แกมหนอยหนูนอ ยอยา แหนง พอใหพ ีม่ แี รงสักหนอยเปน ไร
( ญ ) ใหพ่ีจูบหนอ ยวา หนนู อยยงั แหนง นองหวาดระแวงพม่ี ันชายปากไว
ปากหวานขานวอนฟงสนุ ทรประวิง กลัวไมร ักหญงิ จรงิ หญงิ สังเกตรใู จ
พอแรกเจอะรจู ักบอกวา รักลวงโลก พมี่ นั ชายหมายโชคทําใหหญงิ เฉไฉ
ใครเชอื่ เปนช่ัวตอ งพาตวั ตกตาํ่ คบคนหลงคํายอมมีขอระคาย
ข้เี กยี จรําคาญกลัวเปน มารสงั คม พอไดเดด็ ดอกดมกลวั จะไมเสียดาย
( บวั ผัน สุพรรณยศ 2535 : ภาคผนวก )

90

1.2 ใหก ารศกึ ษา เพลงพ้ืนบา นเปน งานสรางสรรคท ถ่ี ายทอดความรูสกึ นึกคิดของ
กลุมชน จงึ เปน เสมือนส่ิงทบ่ี นั ทึกประสบการณของบรรพบุรษุ ที่สง ทอดตอ มาใหแ กล ูกหลาน เพลง
พื้นบา นจงึ ทาํ หนาทบี่ นั ทึกความรูและภมู ิปญ ญาของกลมุ ชนในทอ งถิ่นมใิ หส ญู หาย ขณะเดยี วกนั ก็มี
คุณคา ในการเสรมิ สรา งปญญาใหแ กชมุ ชนดวยการใหการศึกษาแกคนในสังคมท้ังโดยทางตรงและโดย
ทางออ ม

การใหก ารศกึ ษาโดยทางตรง หมายถงึ การใหค วามรูแ ละการสัง่ สอนอยาง
ตรงไปตรงมา ทัง้ ความรทู างโลกและความรทู างธรรม เชน ธรรมชาติ ความเปนมาของโลกและมนษุ ย
การดําเนนิ ชวี ติ บทบาทหนาที่ในสงั คม วัฒนธรรมประเพณี วรรณกรรม กฬี าพนื้ บาน คตธิ รรม เปน
ตน

1.3 จรรโลงวัฒนธรรมของชาติ การจรรโลงวัฒนธรรมหมายถึงการพยงุ รักษาหรือ

ดาํ รงไวของแบบแผนในความคดิ และการกระทําท่ีแสดงออกถึงวิถีชีวิตของคนในสังคม ท่ีมีความเปน
ระเบยี บ ความกลมเกลียวกาวหนา และความมศี ลี ธรรมอนั ดีงาม
บทบาทของเพลงพ้ืนบานท่ีเปนการแสดงวามีบทบาทเดนเปนพิเศษในการควบคุมและรักษา
บรรทัดฐานของสงั คม การชแ้ี นะระเบยี บแบบแผน ตลอดจนการกําหนดพฤตกิ รรมทเี่ หมาะสมในสังคม
น้นั เพราะผทู ่ีเปน พอ เพลงและแมเพลง นอกจากจะเปน ผมู ีน้าํ เสยี งดีโวหารดแี ลว ยังตองมีความรูในเร่ือง
ตา ง ๆ และมีประสบการณช ีวติ พอทีจ่ ะโนม นาวจิตใจผูคนใหคลอยตามดวย จึงจะไดรับความนิยมจาก
ประชาชน
แมว า เพลงพ้ืนบา นสว นใหญจะมีเนือ้ หาเปน เรอ่ื งของความรักและแทรกเร่ืองเพศ แตเน้ือเพลง
เหลา นีม้ ิไดใหเฉพาะความสนกุ สนานเทา นั้น ยังไดแทรกคําสอนหรือลงทายดวยการสอนใจท่ีแสดงให
เห็นถึงคุณคาของแบบแผนความประพฤติท่ีสังคมยอมรับ หรือแสดงใหเห็นผลเสียของการฝา
ฝน เชน เพลงตบั สขู อ ท่ีฝา ยหญงิ กลา ววา ไมยินยอมใหฝายชายพาหนีเพราะจะทําใหไดรับความอับอาย
และตนจะตอ งแตงงานเพ่ือทดแทนพระคุณของบิดามารดา เพลงตับหมากผัวหมากเมีย ท่ีกลาวถึงการ
สํานึกตัวและรูสึกทุกขใจของสามีท่ีนอกใจภรรยา และเพลงตับชิงชู ท่ีกลาวถึงการพาผูหญิงหนี ดัง
ตัวอยางน้ี

แมฉ นั เลยี้ งมาหวังจะไดแ ทนคณุ น่ีกลับมาเทลงใตถนุ ทําใหท อพระทยั
ไอเ รอ่ื งพานะคุณพม่ี ันกด็ ีสาํ หรบั แก สาํ หรบั พอและแมง ้ันจะเลยี้ งเรามาทาํ ไม
เลีย้ งตั้งแตเด็กหวังจะไดแ ตง ไดต บ แกจะมาลกั พาหลบไมอ ายเขาบางหรอื ไร
พอ แมเ ลย้ี งมาหวังจะกนิ ขนั หมาก ไมไดใหอ ดใหอ ยากเลีย้ งเรามาจนใหญ ...

91

1.4 เปน ทางระบายความคับขอ งใจ เพลงพ้นื บานเปนทางระบายความคบั ของใจอัน
เนือ่ งจากความเหน็ดเหนื่อยเม่ือยลาจากกิจการงานและปญหาในการดํารงชีพ รวมท้ังความเก็บกดอัน
เนอื่ งมาจากจารตี ประเพณี หรือกฎเกณฑข องสงั คม เชน ความคบั ของใจในเร่อื งการประกอบอาชีพ การ
ถกู เอารดั เอาเปรียบจากสังคม การประสบปญหาเศรษฐกิจตกต่าํ เปน ตน เพราะการเลนเพลงหรือการชม

การแสดงเพลงพน้ื บานจะทําใหผูชมไดห ยดุ พกั หรือวางมอื จากภารกจิ ตาง ๆ ลง เปนการหลีกหนีไปจาก
สภาพชีวิตจริงช่วั ขณะ ทาํ ใหผ อ นคลายความเครงเครยี ดและชว ยสรางกําลงั ใจที่จะกลบั ไปเผชิญกับชีวิต
จริงไดตอไป
ตวั อยางเชน เพลงกลอ มเด็กภาคอสี านจะมีเนื้อหาที่กลาวถึงอารมณวาเหวในการแบกรับภาระ
ครอบครัวของผูเปนแม และการถูกเหยียดหยามจากสังคมของแมมายแมรางที่ปราศจากสามีคุมครอง
เชน
นอนสาเดอหลา นอนสาแมสิกอม ( นอนเสียลกู นอ ย นอนเสยี แมจ ะกลอม )
แมสิไปเขน็ ฝา ย เดย๋ี นหงายเอา พอ ( แมจะไปปน ฝาย เดือนหงายหาพอ )
เอา พอมา เกียวหญา มุงหลังคาใหเจายู ( หาพอมาเกยี่ วหญา มุงหลังคาใหล ูกอยู )
ฝนสิฮ้ําอูแกว สไิ ปซ น ยไู ส ( ฝนจะร่วั รดอแู กว จะไปซอนอยไู หน )
คน้ั เพินไดกนิ๋ ชนิ้ เจา กะเหลียวเบงิ ตา ( เม่อื เขาไดกนิ เนอ้ื ลกู ก็เหลยี วดตู า )
คน้ั เพนิ ไดก๋นิ ปา เจากะสเิ หลยี วเบิงหนา ( เม่อื เขาไดก นิ ปลา ลูกกเ็ หลียวดูหนา )
มูพนี องเฮ้ยี นใกเพ่นิ กะซัง ( พวกพี่นองเรอื นใกลเขากช็ ัง )

นอกจากน้ีเพลงพ้นื บา นยงั ชวยระบายความเก็บกดทางเพศและขอหามตามจารีตประเพณีของ
สงั คมดวย เปนรปู แบบหนึ่งของการระบายความเก็บกดและโตตอบความคับของใจ โดยซอนไวในรูป
ของความขบขัน เสยี งหวั เราะของผูชมในขณะน้ันแสดงถึงอารมณรวมกับศิลปน จึงเปนเสียงของชัย
ชนะในการละเมิดกฎเกณฑไ ดโ ดยไมถ กู ลงโทษ ในอดตี สังคมไทยเปนสังคมทป่ี ด กน้ั เรือ่ งการแสดงออก
ทางเพศ ดงั ปรากฏวา มีคา นิยมหลายประการเกย่ี วกบั ความประพฤติของหญิงไทย เชน ใหรักนวลสงวน
ตัว อยา ชงิ สุกกอ นหาม เปน ตน คานยิ มเหลา น้จี งึ เปน มโนธรรมท่คี อยยับย้ัง และคอยตกั เตอื นไมใ หมีการ
แสดงออกที่ไมง ามในเร่ืองเพศ ปจจุบันแมวาคานิยมเหลานี้จะลดนอยลง ไมเครงครัดในการถือปฏิบัติ
เชน อดตี แตค นไทยสว นใหญโดยเฉพาะคนไทยในชนบทก็ยังคงรักษาและปฎิบัติตามคานิยมน้ีอยูเปน
จํานวนมาก เพลงพืน้ บา นจงึ เปน ทางออกทางหนึ่งทส่ี ังคมไทยไดเปดโอกาสใหผูรองและผูชมไดระบาย
อารมณเ กี่ยวกบั ความรักและ เร่ืองเพศไดอยางเต็มที่ เชน การกลาวถึงเร่ืองเพศอยางตรงไปตรงมาการ
พูดจาและแสดงทาทางไมส ภุ าพ การนาํ เรอ่ื งราวทางศาสนา และหลักธรรมมาลอ เลียน การนําบุคคลและ
องคกรตาง ๆ มาเสียดสีประชดประชัน เปนตน เหลาน้ีลวนเปนการละเมิดคานิยมของสังคม เปนการ
ระบายความเกบ็ กดและความรูสกึ กา วรา ว จงึ เทากบั เปนการสนองความพึงพอใจของผูรองและผฟู ง ชวย
ใหค วามเครงเครยี ดผอ นคลายลง ตัวอยางเชน เพลงอแี ซวตอ ไปนี้

92

ช. ไมตอ งทา หรอกนอ งเน้อื ทองของพี่ รปู รา งอยางน้จี ะทา พ่ีไปทาํ ไม
รูไหมรูไหมวาพ่ชี ายของนอง พไ่ี มเคยเปนรองรองใคร

นอ งจะมาสูจะบอกใหร ูเสยี กอ น เฉพาะไอเนอ้ื ออนออ นจะสูไ ดยงั ไง
ขนาดกาํ แพงเจ็ดชัน้ พยี่ ังดันเสยี จนพัง ก็ไอผานุงบางบางจะทนไดย ังไง
ญ. เอา ..จะดนั ก็ดันฉันกไ็ มก ลัว
เอาซติ วั ตอ ตวั วันนฉี้ ันสูตาย

บอกกาํ แพงไมตองถึงเจด็ ชัน้ ถา หากจะดนั เอาตรงนกี้ ็ได
เอา..ยังงั้นฝา มอื ของฉนั ตนั ตนั แขง็ ดกี ็ลองดนั ใหม ันทะลุใหไ ด
ช. บอกวาฝา มือแลว ตันตนั
ใครจะบา ไปดันดันกนั ไมได

ขนาดขูแบบนย้ี ังไมก ลัวเลย โอแมค ุณเอยใจกลาเหลือหลาย
ขนาดแมว ัวติดหลมยังลอซะลม ทั้งยนื พวกคณุ ตัวยังคืนคืนเงนิ ให ฯ
ญ. โอโฮโมไปมากฉันไมอ ยากจะฟง เอาลองดูใหดังกันก็ใหไ ด
ขนาดแมวัวติดหลมยังลอซะลมทัง้ ยืน พวกคณุ ตวั ยงั คืนเงินให
นแี่ กยงั ไมรจู กั แลว ขวัญจติ เฮย…ยาคุมออกฤทธเ์ิ อาอยูเม่ือไร
บอกผูช ายทุกช้ันท่ีฉนั ผานมา ขนาดทหารแนวหนาฉนั ยงั สูได
ไมว า ตาํ รวจทหารลอกนั ท้งั กรม ฉนั ลอ ทหารเปน ลมไปต้ังหลายนาย
(ขวัญจิต ศรปี ระจนั ตและไวพจน เพชรสุพรรณ , การแสดง)

1.5 เปน ส่ือมวลชนชาวบาน ในอดีตชาวบานสวนใหญมีปญหาความยากจน ดอยการศึกษา
และอยูหางไกลความเจริญ ส่ือมวลชนบางประเภท เชน หนังสือพิมพ วิทยุและโทรทัศน ไมสามารถ
เขาถงึ ไดง า ย เพลงพ้ืนบานจึงมีบทบาทในการกระจายขาวสาร และเสนอความคดิ เห็นตา ง ๆ

สมัยกอ นยังไมม เี คร่อื งมอื สอ่ื สารมวลชน ชาวบานใชว ฒั นธรรมพ้ืนบา นประเภททใี่ ชภาษา และ
ประเภทประสมประสาน เปน เครื่องสื่อสารแทน เชน เพลงกลอมเด็กภาคใต ใหความรูและความคิดใน
ลกั ษณะการชแี้ นะแนวทาง หรือการแสดงทรรศนะแกม วลชน หรอื ชาวบาน

บทบาทประการหนงึ่ ของเพลงพ้ืนบา นวา เปนสอื่ มวลชนกระจายขาวสารในสังคมจากชาวบาน
ไปสูชาวบาน และจากรฐั บาลไปยงั ประชาชน นอกจากนเี้ พลงพื้นบานยงั แสดงถึงทรรศนะของชาวบาน
ทมี่ ีตอเหตุการณที่เกิดข้นึ ในบานเมอื งดวย

ปจจุบันส่ือมวลชนไดพัฒนากาวหนาไปมาก สื่อมวลชนบางประเภท เชน วิทยุโทรทัศน ทํา
หนา ท่ีกระจายขาวสารไดมปี ระสิทธิภาพยง่ิ กวาเพลงพื้นบา น เพลงพน้ื บานบางชนดิ จึงลดบทบาทไปจาก
สังคมไทย แตเพลงพื้นบานบางชนิด เชน หมอลํา ลําตัด เพลงอีแซวและเพลงฉอย ยังคงมีบทบาทใน
ฐานะเปนสื่อมวลชนชาวบานอยมู าก ท้งั น้ีเน่ืองมาจากไดมีการพัฒนารูปแบบและเนื้อหาของเพลงใหมี