O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MUDOFAA VAZIRLIGI 2023- №2 (34) yil QR-кодини телефон орқали сканер қилинг. IJTIMOIY-SIYOSIY, AXBOROT-TAHLILIY, MA’NAVIY-MA’RIFIY, HARBIY-VATANPARVARLIK JURNALI 18 ZAMONAVIY BILIM VA PUXTA AMALIYOT ASOSIDA 29 JOSUSDAN MAHBUSGACHA... 40 JANGCHINING SODIQ DO‘STI 22 IKKI EMAS, TO‘RT TIL LOZIM
2023/¹2 2 Umumiy xarajatlar miqdori: 1,174 trln dollar Buyuk Britaniya 6,1% Germaniya 5,3% Qolgan mamlakatlar 9,7% AQSh 69,1% Fransiya 4,7% Italiya 2,7% Kanada 2,4% 0 50 100 150 200 Albaniya Belgiya Bolgariya Kanada Xorvatiya Chexiya Daniya Estoniya Fransiya Germaniya Chernogoriya Norvegiya Polsha Portugaliya Niderlandiya Shimoliy Makedoniya Italiya Gretsiya Lyuksemburg Ruminiya Slovakiya Sloveniya Ispaniya Turkiya Buyuk Britaniya AQSh Vengriya Latviya Litva NATOga a’zo mamlakatlarning 2022-y ildagi umumiy harbiy xarajatlardagi ulushi NATOga a’zo mamlakatlarning 2014–2022-y illardagi harbiy xarajatlari o‘zgarish dinamikasi
2023/¹2 3 F-15 F/D/C/D (AQSh) F-16 (AQSh) Rafale , Miraj-2000 (Fransiya) Eurofi ghter Typhoon (Yevropa) J-10/11 (Хitoy) Su-27 (Rossiya) JAS-39 (Shvetsiya) IV avlod qiruvchi samolyotlari Davomi 59-sahifada
2023/¹2 4 6 35 15 26 33 29 40 22 18 «ҲАР ҚАНДАЙ ЖАНГОВАР ВАЗИФАНИ БАЖАРИШГА ТАЙЁРМИЗ!» Южин СКАЙЛЕР (Тошкент) «Туркистон: Россия Туркистони, Қўқон, Бухоро ва Ғулжага саёҳат қайдлари» асаридан қисқартириб олинган МАРКАЗИЙ ОСИЁ ЯХЛИТ ЖУҒРОФИЙ - СИЁСИЙ МАКОН Сўнгги йилларда Президентимизнинг изчил саъй-ҳаракатлари туфайли Марказий Осиё давлатлари ўртасида ўзаро ишонч ва ҳурмат, дўстлик ва яқин ҳамкорлик алоқалари янги босқичга кўтарилди, яхши қўшничилик ва стратегик шериклик муҳити мустаҳкамланди... ТАРАҚҚИЁТ САРИ ИЛДАМЛИК БИЛАН АМЕРИКАЛИК САЙЁҲНИНГ ТУРКИСТОН САФАРИ Мамлакатимиз тарихига оид маълумотлар жамланган саёҳатномалар орасида ҳали ўзбек тилига ўгирилмаган асарлар бисёр... ЖОСУСДАН МАҲБУСГАЧА... ЖАНГЧИНИНГ СОДИҚ ДЎСТИ ИККИ ЭМАС, ТЎРТ ТИЛ ЛОЗИМ Биз туркистонийларға туркий, форсий, арабий ва русий билмоқ лозимдур... ЗАМОНАВИЙ БИЛИМ ВА ПУХТА АМАЛИЁТ АСОСИДА
2023/¹2 5 MUASSIS: O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi Ijtimoiy-siyosiy, axborot-tahliliy, ma’naviy-ma’rifi y, harbiy-vatanparvarlik jurnali Tahririyat kengashi: general-mayor Hamdam Qarshiyev polkovnik Otabek Yuldashev polkovnik Alisher Boboxonov Maqsud Abilov Shu songa mas’ul: katta leytenant Islomjon Qo‘chqorov Dizayner va sahifalovchi: katta leytenant Ramiz Valiyev Musahhih: Mastura Qurbonova Jurnal 2014-yil 20-noyabrda O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligida 0840-sonli guvohnoma bilan ro‘yxatga olingan. 2015-yil mart oyidan chiqa boshlagan. Mudofaa vazirligi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar departamenti – «Vatanparvar» birlashgan tahririyati boshqarmasining kompyuter markazida sahifalandi. «Sano-standart» MChJ bosmaxonasida chop etildi. Manzil: Toshkent shahri Shiroq ko‘chasi, 100-uy. Adadi: 17 037 nusxa. Buyurtma № Bahosi kelishilgan narxda. Bosmaxonaga 2023-yil 24-iyun topshirildi. Bosishga 2023-yil 24-iyun ruxsat berildi. Jurnaldagi maqolalardan to‘liq yoki qisman foydalanilganda «O‘ZBEKISTON ARMIYASI» jurnalidan olinganligi ko‘rsatilishi shart. Muallifl ar fi kri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin. ISSN 2181 – 8169 Obuna indeksi: 1273 Tahririyat manzili: 100164, Toshkent, Universitet ko‘chasi, 1-uy. Bosh muharrir: podpolkovnik Ahror Ochilov Telefon: (71) 260-36-50; Faks: (71) 260-32-29. E-mail: [email protected] Sayt: www.mv-vatanparvar.uz 44 47 50 56 52 ФРАНЦИЯДА ҲАРБИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ Европанинг етакчи давлатларидан бири ҳисобланувчи Францияда миллий Қуролли Кучларни барча зарурий мутахассисликлар бўйича малакали офицер ва ходимлар билан таъминлаш имконини берувчи ҳарбий таълим муассасаларининг ривожланган тизими яратилган... ЗАМОНАВИЙ ҲАРБИЙ ТЎҚНАШУВЛАРДА ХУСУСИЙ ҲАРБИЙ КОМПАНИЯЛАРНИНГ РОЛИ УЛАР БАХТУ ИҚБОЛИМИЗ Бугун оммавий ахборот воситаларида ва ижтимоий тармоқларда 5 ёшида 4 та тилда бемалол гаплаша оладиган, хотираси кучли, қийин математик амалларни ҳам сониялар ичида миясида бажара оладиган ёки билим олишга иқтидори баланд болалар ҳақида деярли ҳар куни ўқияпмиз. КАНАДА ҲАРБИЙ САНОАТИ 30 ЙИЛЛИК РИНГ ЖАНГЛАРИ
Қуролли Кучларимизнинг жанговар салоҳиятини юксалтириш, унинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш, қўшинни жанговар руҳи баланд, ғалабага ишонган, юқори тайёргарликка эга профессионал ҳарбий хизматчилар билан мунтазам равишда бутлаб бориш – замон талаби. Хўш, халқ фаровонлиги, хавфсизлигимиз кафолати бўлган миллий армиямиз замоннинг ўзи ўртага ташлаётган саволларга, бир-биридан мураккаб масалаларга қай даражада тайёргарлик кўрмоқда? 2023/¹2 6 «ҲАР ҚАНДАЙ ЖАНГОВАР ВАЗИФАНИ БАЖАРИШГА ТАЙЁРМИЗ!» Мудофаа вазирининг жанговар тайёргарлик бўйича ўринбосари полковник Қодиржон ТУРСУНОВ билан айни шу масалалар ҳақида суҳбатлашдик. Қуролли Кучларимизнинг жанговар салоҳиятини юксалтириш, унинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш, қўшинни жанговар руҳи баланд, ғалабага ишонган, юқори тайёргарликка эга профессионал ҳарбий хизматчилар билан мунтазам равишда бутлаб бориш – замон талаби. Хўш, халқ фаровонлиги, хавфсизлигимиз кафолати бўлган миллий армиямиз замоннинг ўзи ўртага ташлаётган саволларга, бир-биридан мураккаб масалаларга қай даражада тайёргарлик кўрмоқда? 2023/¹2 БАЖАРИШГА ТАЙЁРМИЗ!» Мудофаа вазирининг жанговар тайёргарлик бўйича ўринбосари полковник Қодиржон ТУРСУНОВ билан айни шу масалалар ҳақида суҳбатлашдик. ВАЗИФАНИ БАЖАРИШГА ТАЙЁРМИЗ!»
2023/¹2 7 – Қодиржон Абдипаттаевич, бугун дунёдаги ҳарбий-сиёсий вазият тобора кескинлашиб бормоқда. Кечаги гап бугунга, бугунги гап эртанги гапга тўғри келмаяпти. Шундай вазиятда мамлакат таянчи бўлган миллий армиямизнинг жанговар тайёргарлигини янада ошириш борасидаги ишларга тўхталиб ўтсангиз? сионал тайёргарлигини ҳамда кичик бўлинмаларнинг жанговар қобилиятларини оширишга қаратдик. Ривожланган армияларнинг илғор тажрибалари ва замонавий қуролли тўқнашувлар таҳлилидан келиб чиқиб, янги тактик ҳаракатларни қўшинларга татбиқ этиш мақсадида концептуал характерга эга ҳужжатлар ишлаб чиқилди. Ушбу ҳужжатлар қўшин тури му- – Замонавий жанговар ҳаракатлар стратегияси мустақил ва юқори ма н ёврчан ҳаракатларни олиб боришга қодир бўлган кичик бўлинмаларнинг жанговар бирликка айланаётганлигини, шунингдек тактик бўғиндаги командирлар ўз бўлинмаларини моҳирлик билан бошқариб, жанг тақдирини муваффақиятли ҳал этаётганлигини кўрсатмоқда. Ушбу жанговар ҳаракатларнинг таҳлил ва хулосаларидан келиб чиқиб, биз жорий ўқув йилида асосий эътиборни тактик бўғиндаги офицер ва мутахассис сержантларнинг профес-
2023/¹2 8 тахассисларининг тайёргарлик тизимини ривожлантиришга ва уларни жанговар қўллашга йўналтирилган. Тактик бўғиндаги офицерларнинг касбий маҳорати ва интеллектуал салоҳиятини ошириш мақсадида тизимли ишлар олиб борилмоқда. Хусусан, ҳар йили ҳарбий округ (бирлашма) қўмондонлари, бригада ва батальон командирлари ҳамда уларнинг ўринбосарлари, шунингдек йўриқчи-сержантлар таркибининг касбий тайёргарлигини ошириш мақсадида қўшинларда ўқув-услубий йиғинлар ўтказилиб келинмоқда. Мазкур йиғинларда иштирокчиларга кичик бўлинмаларнинг манёвр ҳаракатлари, тактик тиббий тайёргарлик, тунда жанг олиб боришнинг янги тактик усул ва услублари амалий кўрсатилиб, уларнинг услубий тайёргарлиги ва бошқарувчанлик маҳоратлари оширилмоқда. Мутахассис сержантларнинг профессионал тайёргарлигини ошириш Мудофаа вазирлиги тизимида фаолият юритаётган 16 та ўқув марказида амалга оширилмоқда. Ўқув марказларида нафақат вазирлик қўшинлари, балки Қуролли Кучлар тузилмаларидаги мутахассислар ҳам тайёрланяпти. Эришилган натижаларга қарамасдан, 2023 йилда ушбу марказлар фаолия тини янада ривожлантириб, қўшинлар шахсий таркибини бўлинма таркибида ўқитишни йўлга қўямиз. – Маълумки, бугунги кунда қўшинларда мардонавор хизмат қилиб келаётган ҳарбий хизматчиларимиз мамлакатимиз ва жаҳон миқёсида ўтказилаётган турли мусобақа ва танловларда ҳам муваффақиятли иштирок этиб келмоқда. Эришилаётган бу ютуқлар армиямизнинг жанговар қобилиятини янада оширишга туртки бўладими? – Тўғри айтасиз, ҳарбий хизматчиларимиз нафақат рес публикамизда, балки халқаро майдонларда ҳам қатор ютуқларни қўлга киритмоқда. Буни бугун халқимиз ҳам жуда яхши билади ва ҳарбийларимиз билан чин маънода фахрланади. 2022 йил ўтказилган Халқаро армия ўйинларида Мудофаа вазирлиги терма жамоалари 21 та йўналишда иштирок этиб, ўз маҳоратларини амалда намоён эта олди. Якунда 7 та олтин, 10 та кумуш ҳамда 5 та бронза медалга сазовор бўлиб, умумжамоа ҳисобида 37 та иштирокчи давлат ичида фахрли 2-ўринни эгаллади. Шунингдек, ҳарбий хизматчиларимиз томонидан 6 та халқаро рекорд ўрнатилди. 2022 йил июнь ойида Туркия давлатининг Испарта шаҳрида ўтказилган «Энг илғор мерганлар жамоаси» мусобақасида мерган жамоамиз фахрли 2-ўринни эгаллади. Эътиборлиси, бу беллашувда НАТОга аъзо 12 та давлат ҳам иштирок этган эди. Бу йилги мусобақада ҳам йигитларимиз мезбон давлатдан кейинги 2-ўринни қўлга киритди. Қуролли Кучларда ҳарбий хизматчиларнинг ўз кучини, чидамлилигини, экстремал вазиятларда жисмоний юкламаларга, руҳий бардош лилигини синаш имконини берувчи интенсив синовлар тизими жорий этилган. Унга асосан, 2022 йилда илк бор «Довюрак жангчи» фарқловчи нишони учун синовлар ўтказилди ва 259 нафар ҳарбий хизматчи «Довюрак жангчи» фарқловчи нишони соҳиби бўлди. Юқорида таъкидланган республика ва халқаро майдонларда ўтказилган мусобақалар натижасида ҳарбий хизматчиларимиз ўзларининг профессионал тайёргарлигини ошириб келмоқда. Чунки биласиз, жанговар тайёргарлик асосини жисмоний тайёргарлик ташкил этади. Яна бир муҳим жиҳат шундаки, ҳарбийларимизнинг халқаро ареналарда олган таж рибаси қўшинларга татбиқ этилмоқда, жумладан, бўлинмаларда янги жорий этилган йўриқчи-сержант лавозимларига мусобақаларда ғолиб ва совриндор бўлган ҳарбий хизматчиларни тайинлаш тизими йўлга қўйилди.
2023/¹2 9
– Ҳарбий ҳамкорлик доирасида дунёнинг етакчи мамлакатлари, қолаверса, қўшниларимиз – Марказий Осиё давлатлари билан ҳам қўшма тактик ва ўқув машғулотларининг сони ҳамда сифати ортиб боряпти. Ҳамкорлик ишлари яна қандай йўналишларда амалга оширилмоқда? базаларда хориж давлатлари, яъни Буюк Британия, Италия, Франция, Германия, Туркия, Ҳиндистон, Покистон ва Озарбайжон армиялари мутахассислари билан 40 дан ортиқ ўқув тренинг ўтказилиб, ўзаро тажриба алмашилди. Қолаверса, қўшни Қозоғис тон, Қирғизистон ва Тожикистон армияси бўлинмалари билан ҳамкорликдаги махсус ўқувлар ўтказилиб келинмоқда. Марказий Осиё давлатлари билан ўтказилаётган ўқув машғулотлари минтақанинг умумий хавф- – Бугунги кунда давлатимиз раҳбари минтақа давлатларининг жипслиги, бирдамлиги ва доимий мулоқотда бўлишини таъминлаш йўлида улкан ишлар олиб бормоқда. Шу қаторда ривожланган хориж армиялари билан жанговар тайёргарлик йўналишида ўзаро ҳамкорлик масалалари йўлга қўйилган бўлиб, бир қатор ҳамкорликдаги ўқувлар, тренинглар, машғулотлар ва бошқа тадбирлар ўтказилмоқда. Мудофаа вазирлиги тасарруфидаги ўқув марказ ва сизлигида катта аҳамият касб этади. Хориж армияси мутахассислари билан ўтказилаётган тадбирлар ҳарбий хизматчиларнинг тайёргарлик даражасини баҳолаш, натижаларни таққослаш, жанг олиб бориш бўйича тажриба алмашиш, янги замонавий тактик ҳаракатларни ўрганиш ҳамда ўқитиш услубиятини татбиқ этиш имконини яратмоқда. – Мамлакатимиз ғарбида ҳам, шарқида ҳам сизни қизғин иш жараёни устида учратяпмиз. Оддий аскарлардан тортиб, масъул лавозимлардаги офицерларнинг қобилияти ва дунёқараши ҳақида ўз тасаввурингиз бор. Шулардан келиб чиқиб айтингчи, бугун қўшинлардаги шахсий таркибнинг жанговар кайфияти қандай? – Шиддат билан ривожланиб бораётган даврда хориж армиялари янги турдаги қурол ва ҳарбий техникалар билан бутланмоқда ҳамда жанг олиб бориш динамикаси тубдан ўзгармоқда. Бу ўз навбатида ҳарбий хизматчиларимизнинг касбий тайёргарлиги бўйича билим ва кўникмаларини мунтазам такомиллаштириб бориши зарурлигини англатади.
2023/¹2 11 Ҳарбий қисм ва бўлинмаларда барча ҳарбий хизматчиларнинг касбий тайёргарлик даражасини ошириш ҳамда жанговар тайёргарлик йўналишида олиб бориладиган ислоҳотларни татбиқ этиш мақсадида олий ҳарбий билим юртларининг профессор-ўқитувчилари ва малакали йўриқчиларни жалб этган ҳолда ҳарбий округлар ҳудудида қатор амалий ишлар олиб борилмоқда. Бунда дунё ва минтақада содир бўлаётган замонавий қуролли тўқнашувлар таҳлил ва хулосаларидан келиб чиқиб, янги тактик усул ва услубларни ўргатишга эътибор қаратяпмиз. Шунингдек, аскар ва офицерларнинг тайёргарлик даражасидан келиб чиқиб, тегишли чора-тадбирларни белгиладик. Бунда амалга оширилган тадбирлар ҳарбий хизматчиларнинг бугунги кундаги эҳтимолий хавф-хатарларга жавоб бера олиш қобилиятларига, яъни жанг қилиш кўникмаларини ривожлантиришга йўналтирилмоқда. Шуни ишонч билан айта оламанки, бугун муҳтарам Президентимиз томонидан Мудофаа вазирлиги қўшинларида олиб борилган ислоҳотлар натижасида ҳарбий хизматчиларимизнинг шижоа ти ва жанговар руҳи юқори даражада ва биз ҳар қандай жанговар вазифани бажаришга тайёрмиз! – Сўнгги йилларда куч тузилмалари бўлинмалари билан биргаликда ўтказилаётган ўқув машғулотларига кўпроқ гувоҳ бўляпмиз. Бунинг самарадорлиги, натижалари нималарда намоён бўляпти? – Бу борада биринчи ўринда мамлакатимиз хавфсизлиги, халқимиз тинчлиги ва осойишталигини таъминлаш Куролли Кучларимизнинг энг асосий вазифаси эканлигини таъкидлаб ўтмоқчиман. Шундай экан, ҳар қандай фавқулодда ҳолатларда ёки тўсатдан содир бўлиши мумкин бўлган вазифаларни Мудофаа вазирлиги қўшинлари Қуролли Кучларимиз куч тузилмалари билан ҳамкорликда бажаради. Ҳозирда ҳамкорликда ўтказилаётган ўқувлар куч тузилмаларининг реал вазиятларда бажарадиган ҳаракатларига ойдинлик киритиб олиш, бир мақсад йўлида мазмунли ҳаракатланишини таъминлайди. Шу йилнинг март ойида республикамизнинг жанубий йўналишида Мудофаа вазирлиги ва Давлат хавфсизлиги хизмати Чегара қўшинлари би- – Сўнгги йилларда куч тузилмалари бўлинмалари билан биргаликда ўтказилаётган ўқув машғулотларига кўпроқ гувоҳ бўляпмиз. Бунинг самарадорлиги, – Сўнгги йилларда куч тузилмалари бўлинмалари билан биргаликда ўтказилаётган ўқув машғулотларига кўпроқ гувоҳ бўляпмиз. Бунинг – Бу борада биринчи ўринда мамлакатимиз хавфсизлиги, халқимиз тинчлиги ва осойишталигини таъминлаш Куролли Кучларимизнинг энг асосий вазифаси эканлигини таъкидлаб ўтмоқчиман. Шундай экан, ҳар қандай фавқулодда ҳолатларда ёки тўсатдан содир бўлиши мумкин бўлган вазифаларни Мудофаа вазирлиги қўшинла- – Сўнгги йилларда куч тузилмалари бўлинмалари билан биргаликда ўтказилаётган ўқув машғулотларига кўпроқ гувоҳ
2023/¹2 12 лан ҳамкорликда кенг миқёсли махсус тактик ўқув ўтказилди. Унда шартли душманни яксон қилиш ва давлат чегарасини тиклаш бўйича бир қатор саволлар амалий бажарилди. Мазкур бригада тактик ўқувининг отиш босқичини Олий Бош Қўмондонимиз шахсан кузатиб борди. Қуролли Кучлар куч тузилмалари билан ҳамкорликдаги тадбирларда Ватанимиз ҳудудий яхлитлигини, суверенитети ва дахлсизлигини таъминлаш бўйича вазифаларни ягона мақсад сари ҳамда ўзаро ҳамжиҳатликда бажариш кўникмаси янада такомиллашади. – Ҳар бир мутахассиснинг мураккаб шароитдаги кучли руҳий зўриқишининг олдини олиш ва зарбалар вақтидаги чидамлилигига юқори даражадаги жанговар руҳ жуда муҳим ҳисобланади. Бу йўналишда қандай ишлар олиб борилмоқда? – Бугунги кунда дунёда ва минтақамизда содир бўлаётган уруш ва қуролли тўқнашувлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, армия энг замонавий қурол-аслаҳа ва техникалар билан таъминланган бўлса-да, ҳарбий хизматчи жанговар ҳаракатларга руҳан тайёр бўлмаса, бу жангда кўп йўқотишларга ва оғир оқибатларга олиб келяпти. Мудофаа вазирлиги қўшинларида ҳарбий хизматчиларнинг руҳий тайёргарлиги ва мураккаб вазиятларда бардошлилигини ошириш, жанговар руҳини мустаҳкамлаш бўйича қатор чора-тадбирлар олиб борилмоқда. Масалан, ҳарбий хизматчиларнинг жисмоний-руҳий барқарорлигини таъминлаш йўлаги ва ностандарт вазиятларда қарор қабул қилиш, реакциясини шакллантириш учун ягона мақсад сари ҳамда ўзаро ҳамжиҳатликбўлаётган уруш ва қуролли тўқнашувлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, армия энг замонавий қурол-аслаҳа ва лигини таъминлаш йўлаги ва ностандарт вазиятларда қарор қабул қилиш, реакциясини шакллантириш учун кейс-стади машқлар тўплами ишлаб чиқилган. Натижада ҳарбий хизматчиларнинг руҳий зўриқишларни енгиб ўтишга, шунингдек, экстремал шароитларда юклатилган вазифаларни муваффақият билан бажаришга тайёрлаш, шахсий таркибнинг жанговар вазият омилларига руҳий кўникмасини ошириш, жанговар қўрқувни енгиб ўтиш қобилиятларини шакллантириш, шахсий таркибда бўлиб ўтадиган жанговар ҳаракатлар, душманнинг эҳтимолий ҳаракатлари ва вазиятнинг ўзгариши бўйича тасаввурларини шакллантиришга эришилмоқда. Қолаверса, бугун ҳар бир ҳарбий қисмда ҳарбий психологлар ҳам фаолият юритмоқда. Бу мутахассисларимиз бевосита шахсий таркиб билан ишлаб, уларнинг руҳий барқарорлигини таъминлаш борасида муҳим роль ўйнамоқда.
2023/¹2 13 – Ўтган яқин йилларда олий ҳарбий таълим муассасалари ва қўшинлар фаолия тининг яқин ҳамкорлигини йўлга қўйиш бўйича «Таълим – илм-фан – инновацион ишланмалар» замонавий ёндашуви ишлаб чиқилган эди. Унинг натижалари ҳақида нималар дея оласиз? – Бу бўйича мудофаа вазирининг 2022 йил 1 июлдаги «Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги тизимида ҳарбий-илмий ва инновацион фаолиятни такомиллаштириш тўғрисида»ги буйруғи ишлаб чиқилган. Унга кўра, Мудофаа вазирлиги қўшинларидаги илм-фан ва инновацион ишланмалар билан ишлаш тартиби кўрсатиб ўтилган. Бундан ташқари, ҳар йили Инновацион ривожланиш агентлиги билан ҳамкорликда Мудофаа вазирлиги қўшинларида яратилган инновацион ишланмалар кўргазмаси ташкил этилади. Бу йил ушбу кўргазмани янада кенгроқ ўтказиш мақсадида 14–16 июнь кунлари «TechnoWay –2023» ҳарбий-илмий инновацион марафон-фестивали Чирчиқ олий танк қўмондонлик-муҳандислик билим юртида бўлиб ўтди. Фестивалдаги энг сара лойиҳалар грант тарзида молия лаштирилди. Бундай лойиҳаларни молиялаштириш орқали Мудофаа вазирлиги қўшинларидаги ёш олимларни рағбатлантириш тизими йўлга қўйилганлиги ҳамда янги ишланмалар яратишда мотивация бўлиши ҳарбий илм-фан ривожланишининг янги босқичи бўлади. Яна шуни таъкидлаш жоизки, ҳарбий соҳадаги ҳар бир яратилаётган янги лойиҳалар Қуролли Кучлар Ҳарбий мерос ва замонавий тадқиқотлар институти мутахассислари билан қўшинларга татбиқ қилиш тизими ишлаб чиқилган. – Ўқув майдонида бошқарув органларини ахборот технологияларига асосланган замонавий усуллар билан ўқитиш учун полигонлардаги моддий ўқув базалар шахсий таркибнинг ҳеч нимага эҳтиёж сезмай, жанговар тайёргарлик билан тўлақонли шуғулланиши учун талабга жавоб берадими? – Бугунги кунда Мудофаа вазирлиги тасарруфидаги полигонларнинг бари замонавий талабларга мос равишда жиҳозланган. Полигонларимизнинг 12 таси хориж давлатлари армиялари билан ҳамкорликда ўқув ва тренинглар ўтказишга ихтисослаштирилган. Полигонларимизда махсус-тактик ўқув машғулотлари ғоясига асосан белгиланмаган жойларда нишонлар майдонини таъминлаб бериш учун радиобошқарув нинг ҳеч нимага эҳтиёж сезмай, жанговар тайёргарлик билан тўлақонли шуғулланиши учун талабга – Бугунги кунда Мудофаа вазирлиги тасарруфидаги полигонларнинг бари замонавий талабларга мос равишда жиҳозланган. Полигонларимизнинг 12 таси хориж давлатлари ни рағбатлантириш тизими йўлга қўйилганлиги ҳамда янги ишланмалар яратишда мотивация бўлиши ҳарбий илм-фан ривожланишининг янги босқиЯна шуни таъкидлаш жоизки, ҳарбий соҳадаги ҳар бир яратилаётган янги лойиҳалар Қуролли Кучлар Ҳарбий мерос ва замонавий тадқиқотлар институти мутахассислари билан қўшинларга татбиқ қилиш тизими ишлаб чиқилган. – Ўқув майдонида бошқарув органларини ахборот технологияларига асосланган замонавий бир яратилаётган янги лойиҳалар Қуролли Кучлар Ҳарбий мерос ва замонавий тадқиқотлар институти мутахассислари билан қўшинларга татбиқ қилиш тизими ишлаб чиқилган. – Ўқув майдонида бошқарув органларини ахборот технологияларига асоснишонлар кўтариш ва ҳаракатланувчи нишонлар билан таъминлаб бериш имконияти мавжуд. Полигонларимизнинг барчасига кузатув камералари ўрнатилган. Натижада Тош-
2023/¹2 14 кентда туриб, Нукусда ўтказилаётган ўқув машғулотлари ва амалий ишларни ҳам онлайн тарзда назорат қилиш мумкин. Бу орқали ортиқча вақт ва ресурс тежалишига эришиляпти. Қолаверса, ривожланган давлат тизимли тарзда амалга ошириляпти. Ушбу муҳим вазифалар Қуролли Кучлар Олий Бош Қўмондони, муҳтарам Президентимизнинг шахсан назоратида. Ҳозирги кунда ривожланган армияларнинг аскарлари 5-авлоддан 7-авлодгача бўлган экипировка, анжом-аслаҳалар ва ҳимоя воситалари билан таъминланаётган бир пайтда бизнинг армиямизда ҳам бу йўналишда салмоқли ишлар олиб борилмоқда. Хусусан, қўшинларнинг мўлжалланиши ва вазифаларига кўра, ҳамда ҳарбий ҳаракатлар олиб бориш эҳтимоли бўлган барча шароит ларни назарда тутган ҳолда муайян меъёрлар асосида таъминланган ва доимий равишда такомиллаштириб келинмоқда. Аскарнинг жангдаги ҳимоя воситалари уларни оптималлаштириш, тепловизор, тунги кўриш ва оптик мосламаларини бир-бирига боғлаш (интеграция) қилиш орқали қулайлаштириш борасида, бир сўз билан айтганда,«Келажак аскари» таъминотини яратиш бўйича мудофаа вазирининг шахсан ташаббуси билан кенг кўламли ишлар қилиняпти. – Мазмунли суҳбатингиз учун раҳмат. Катта лейтенант Исломжон ҚЎЧҚОРОВ суҳбатлашди. армияларининг илғор тажрибасига асосан, қўшинларнинг тайёргарлик тизимида амалий машғулотларни замонавий комплекс тренажёрларида ўтказиш мақсадида бундай жиҳозлар билан босқичма-босқич таъминлаш чора-тадбирлари кўрилмоқда. 2022 йил «Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари қўшинларининг дала тайёргарлиги ягона марказларидан янада самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида»- ги қўшма қарор ишлаб чиқилди. Унга кўра, Мудофаа вазирлигига қарашли 14 та полигон қўшинларнинг дала тайёргарлиги бўйича ягона марказлари сифатида фаолият юритмоқда. Ҳозирги кунда ушбу полигонлардан Қуролли Кучлар таркибидаги куч тузилмаларининг барчаси фойдаланиб келмоқда. – «Ўзбек армиясининг замонавий жангчиси» ҳарбий кийимининг турлари ва анжомлари, қурол-аслаҳалари ҳақида ҳам маълумот берсангиз? – Армиямиз мунтазам равишда замонавий қурол-аслаҳалар билан таъминланиб келинмоқда ва бу ишлар махсус дастур ва концепциялар асосида
2023/¹2 15 Бу борада Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан йўлга қўйилган Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари маслаҳат учрашувларининг минтақа халқларини бирлаштиришдаги ролини алоҳида таъкидлаш жоиз. Мазкур учрашувлар минтақада хавфсизлик ва барқарор тараққиётнинг турли йўналишларини биргаликда ҳал қилиш учун самарали мулоқот механизмига айланди. УРИНИШЛАР БЎЛГАН, БИРОҚ... Марказий Осиёда минтақавий ҳамкорликни йўлга қўйиш ва унинг институционал механизмларини яратиш йўлида олдин ҳам бир неча бор уринишлар бўлган эди. Бунга мисол сифатида ўтган асрнинг 90-йилларида минтақада пайдо бўлган турли интеграцион лойиҳалар, хусусан, Марказий Осиё иқтисодий ҳамжамияти, Марказий Осиё ҳамкорлик ташкилоти ва Марказий Осиё иттифоқи каби ташкилотларни келтириш мумкин. Бироқ бундай интеграцион лойиҳалар пировардида ҳеч қандай натижасиз якунланган. Бунинг қатор объектив ва субъектив сабаблари бор, албатта. Ушбу интегра цион лойиҳаларни рўёбга чиқариш йўлида ғов бўлган тўсиқлардан бири эндигина мустақилликка эришган Марказий Осиё мамлакатларида миллий давлатчиликни шакллантириш билан боғлиқ жараёнлардир. Ўшанда барча давлатлар «ўз ёғига ўзи қовурилиб», ички муаммолар гирдобида қолиб кетган ва минтақавий ҳамкорлик масалаларига унчалик эътибор қаратилмаган эди. Қолаверса, ўтган асрнинг 90-йиллари бошида минтақа давлатлари яхлит жуғрофий-сиёсий макон Сўнгги йилларда Президентимизнинг изчил саъй-ҳаракатлари туфайли Марказий Осиё давлатлари ўртасида ўзаро ишонч ва ҳурмат, дўстлик ва яқин ҳамкорлик алоқалари янги босқичга кўтарилди, яхши қўшничилик ва стратегик шериклик муҳити мустаҳкамланди. Яқин-яқингача ўзаро муносабатларда баъзи мавзуларда гапириш ноқулай ҳисобланган бўлса, ҳозир бирор ёпиқ мавзу қолмади. Ҳатто энг мураккаб масалаларни, хоҳ у трансчегаравий сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш бўлсин, хоҳ чегараларни делимитация ва демаркация қилиш ёки чегара пунктларини кесиб ўтиш бўлсин, барча турдаги муаммоларни томонлар очиқ ва дўстона руҳда ҳал қилишга интилмоқда.
2023/¹2 16 ўртасида иқтисодий алоқалар ҳам анча секинлашиб, товар айирбошлаш ҳажми кескин тушиб кетганди. Шу каби омиллар минтақавий ҳамкорликни анча заифлаштирди. Ҳозир минтақа мамлакатлари муаммоларга якдил жавоб қайтариш, уларни ҳал этишнинг самарали йўлларини биргаликда излаш ва тараққиёт учун ҳамжиҳатликда интилиш йўлида дадил ҳаракат қилмоқда. Айниқса, сўнгги беш йил ичида Ўзбекистон етакчисининг қатъий саъй-ҳаракатлари туфайли илгари анча тарқоқ ва ўта зиддиятли ички муносабатларга эга бўлган Марказий Осиё халқаро майдонда яхлит бир жуғрофий-сиёсий макон сифатида гавдалана бошлади. Хитой, Россия, АҚШ, Европа Иттифоқи ва бошқа мамлакат ҳамда ташкилотларнинг минтақамиз билан сиёсий, хавфсизлик, тижорий, маданий алоқаларни кенгайтиришга қаратилган интилишлари шундан далолат беради. Айтиш керакки, яқин ойлар ичида катта ва йирик давлатлар иштирокида 5+1 шаклидаги саммитлар ўтказилди. Аввалига Россия ва Марказий Осиё, кейин Хитой ва Марказий Осиё раҳбарларининг учрашувлари ўтказилди. Мана энди «Европа Иттифоқи – Марказий Осиё» саммити шу йилнинг 2 июнь куни Қирғизистоннинг Иссиқкўл вилоятидаги Чўлпонота шаҳрида ўтказилди. Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг маслаҳат учрашувларини мунтазам равишда ўтказиб туриш ташаббуси Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан 2017 йил сентябрь ойида БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида илгари сурилган эди. Ўтган йиллар мобайнида бундай учрашувлар Остона, Тошкент, Аваза, Чўлпонота шаҳарларида бўлиб ўтди. Бу йил навбатдаги учрашув Тожикис тонда ўтказилиши белгиланган. Олий даражадаги учрашувлар минтақа мамлакатлари ўртасида сиёсий, савдо-иқтисодий ва гуманитар ҳамкорликни ривож лантириш, терроризм, диний экстремизм, наркотик моддалар ва қурол-яроғ контрабандасига қарши биргаликда курашиш, Марказий Осиёда хавфсизлик ва барқарорликни мустаҳкамлаш каби масалаларни кенг муҳокама қилишга имкон беряпти. Шунга қарамай, Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида ўзаро алоқаларни янада чуқурлаштириш йўлида ҳали талайгина ишга солинмаган имкониятлар мавжуд. Хусусан, мамлакатларимизда ички минтақавий савдо ҳажмини, айниқса, тайёр маҳсулотлар ҳисобига ошириш улкан истиқболга эга. Халқаро савдо маркази методологияси бўйича қилинган ҳисоб-китоблар Марказий Осиё мамлакатларининг ўзаро савдода 1,1 миллиард доллар, хусусан, озиқ-овқат маҳсулотлари борасида 530 миллион, кимё саноатида 180 миллион, металлургия саноатида 120 миллион, енгил саноат товарлари борасида 110 миллион долларлик амалга оширилмаган экспорт салоҳияти мавжудлигини кўрсатмоқда. Демак, амалий саъй-ҳаракатларни янада чуқурлаштириш орқали минтақавий ҳамкорликни бундан-да, юқорироқ босқичга кўтариш мумкин. Ҳамжиҳатлик ва фаол саъй-ҳаракатлар кўп қиррали минтақавий ҳамкорлик учун янги ва янги имкониятлар эшигини очади. МУЛОҚОТ – ҲАЛ ЭТУВЧИ МЕХАНИЗМ Афғон жамиятида тотувлик ва тинчлик ўрнатишдан бутун Марказий Осиё давлатлари манфаатдор. Бу муаммо, шубҳасиз, минтақа давлатлари раҳбарларининг учрашувларида асосий мавзулардан бири бўлиб қоляпти. Афғонистон Марказий Осиёнинг уч давлати билан бевосита чегарадош. Бу эса хавфсизлик ва чегараларни бошқариш масалалари бўйича хавотирларга сабаб бўлмоқда. Президентимиз Шавкат Мирзиёев Афғонистоннинг аҳамиятини қисқа ва ўринли тарзда қайд этди: «Афғонистон бизнинг минтақамизнинг узвий бир қисмидир. Ушбу мамлакатга тинчлик ва тараққиёт йўлига қатъий қадам қўйиши учун ёрдам бериш барчамизнинг умумий манфаатларимизга тўлиқ мос келади». Марказий Осиё минтақаси жадал суръатлар билан ўзаро боғлиқ ҳолда ривожланаётган ҳудудга айланиб бормоқда. Ушбу вазиятда товарлар, хизматлар ва капитал айланмасидаги тўсиқларни бартараф этиш янада устувор аҳамият касб этмоқда. Бу даврда минтақавий ҳамкорлик Марказий Осиёга савдо ва инвестиция оқимларини ошириш, глобал занжирга интеграциялашиш имкониятларидан тўлақонли фойдаланиш имконини беради. Бундан ташқари, савдо, энергетика ва транспорт йўлакларини бошқариш, чегаралардан ўтиш тартиби ва божхона тартиб-таомилларини соддалаштириш бўйича қўшма ёндашув зарур. Логистика ва Осиё халқаро майдонда яхлит бир жуғрофий-сиёсий макон мустаҳкамлаш каби масалаларни кенг муҳокама қилишга имкон беряпти. Шунга қарамай, Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида ўзаро алоқаларни янада чуқурлаштириш йўлида ҳали ниятлар мавжуд. Хусусан, мамлакатларимизда ички минтақавий савдо ҳажмини, айниқса, тайёр маҳсулотлар ҳисобига ошириш улкан истиқболга эга. Халқаро савдо маркази методологияси бўйича қилинган минтақавий ҳамкорликни анча Ҳозир минтақа мамлакатлари муаммоларга якдил жавоб қайтариш, уларни ҳал этишнинг самарали саъй-ҳаракатлари туфайли илгари анча тарқоқ ва ўта зиддиятли ички муносабатларга эга бўлган Марказий Осиё халқаро майдонда яхлит минтақавий ҳамкорликни анча мустаҳкамлаш каби масалаларни Ҳозир минтақа мамлакатлари муаммоларга якдил жавоб қайтариш, уларни ҳал этишнинг самарали ли илгари анча тарқоқ ва ўта зиддиятли ички муносабатларга эга бўлган Марказий Осиё халқаро майдонда яхлит мустаҳкамлаш каби масалаларни кенг муҳокама қилишга имкон беряпти. Шунга қарамай, Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида ҳажмини, айниқса, тайёр маҳсулотлар ҳисобига ошириш улкан истиқболга эга. Халқаро савдо маркази меўта зиддиятли ички муносалари муаммоларга якдил
2023/¹2 17 савдо қоидалари, инфратузилма стандартларини уйғунлаштириш денгизга чиқиш имконига эга бўлмаган Марказий Осиё мамлакатлари учун долзарб ҳисобланади. Юксак даражадаги мустаҳкам мулоқот Марказий Осиёда истиқболдаги минтақавий ҳамкорликни ривожлантириш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Минтақа дуч келадиган жиддий хавфлар ҳам шу тариқа, яъни ҳамкорликдаги саъй-ҳаракатлар ёрдамида ҳал этилиши лозим. Айрим экспертларда минтақа давлатларининг халқаро ташкилотларга турлича аъзолик шакллари улар ҳамкорлигига қандай таъсир кўрсатади, деган савол туғилмоқда. Бунга жавоб шундай – турли минтақавий ташкилотларга аъзолик бўйича тафовут, чуқур ва яқин тарихий, сиёсий ва маданий алоқаларга эга бўлган ҳамфикр давлатлар ўртасидаги минтақавий ҳамкорликка тўсқинлик қилмайди. Бугунги кунда минтақада ҳамкорликни янги босқичга олиб чиқиш учун барча зарур шароит мавжуд. Марказий Осиёнинг барча давлатлари билан умумий чегарага эга Ўзбекистон, шубҳасиз, минтақани барқарорлик, изчил тараққиёт ва яхши қўшничилик ҳудудига айлантиришдан манфаатдор. Мамлакатимиз тараққиётининг чегараларимиз хавфсизлигидан тортиб, сув ресурсларини оқилона тақсимлашгача бўлган барча муҳим ҳаётий масалаларини ҳал этиш минтақамиз билан чамбарчас боғлиқ. Иқтисодий жиҳатдан тараққий топган, хавфсизлиги таъминланган Марказий Осиё Ўзбекистон учун энг асосий мақсаддир. Транспорт-коммуникация ва энергетика соҳаларидаги йирик минтақавий лойиҳаларни қўшни мамлакатлар билан фаол ҳамкорлик қилмасдан, уларнинг юксак даражада интеграциялашувини таъминламасдан амалга ошириб бўлмайди. Хориж экспертларининг фик рича, Ўзбекистон билан Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида сўнгги йилларда эришилган сиёсий ишонч ва яхши қўшничилик муносабатларининг мустаҳкамланиши минтақанинг замонавий тарихида ижобий бурилиш нуқтасини англатади. ЯНГИ СИЁСИЙ МУҲИТ Биргаликдаги саъй-ҳаракатлар туфайли бугун минтақада мукаммал янги сиёсий муҳит яратилди, ишонч ва ўзаро қўллаб-қувватлаш мустаҳкамланмоқда. Давлатлар раҳбарлари ўртасида фаол мулоқот йўлга қўйилган, барча даражадаги алоқалар кенгаймоқда. Давлат чегараси, транспорт коммуникациялари, фуқароларнинг ўзаро борди-келдилари ва бош қа кўплаб масалалар бўйича ўзаро манфаатли ечимларга эришилди. Ўзбекистон Марказий Осиёнинг барча давлатлари билан стратегик шериклик муносабатларини йўлга қўйган бўлиб, бу икки томонлама муносабатлар мутлақо янги босқичга кўтарилганидан далолат беради. Савдо, саноат, энергетика, транспорт, қишлоқ хўжалиги ва иқтисодиётнинг бошқа тармоқларида муҳим қўшма инвестиция лойиҳалари амалга оширилмоқда. Ўзбекистон 2022 йилнинг декабрида Қозоғистон билан иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги битимни имзолади. Ўзбекистон ва Қозоғистон ўртасидаги ўзаро савдо айланмаси ўтган йили 5 миллиард доллардан ошди. Бу тамойил барча мамлакатлар билан муносабатларда кузатилмоқда. Қўшма корхоналар сони кўпаймоқда, юк ташиш ҳажми ошмоқда, сувдан фойдаланиш ва бошқа кўплаб долзарб масалалар муваффақиятли ҳал этилмоқда. Қардош мамлакатларнинг ҳудудлари ўртасида ҳам алоқалар йўлга қўйилиб, тобора кенга йиб бормоқда. Илмфан, таълим, туризм, маданият ва спорт соҳаларида қўшма тадбирлар мунтазам ўтказилаётир. Бундан бир неча йил аввал Марказий Осиё давлатлари БМТ, МДҲ, ШҲТ, ИҲТ, Туркий кенгаш ва бошқа халқаро тузилмалар платформаларида умумий позицияда туришини тасаввур ҳам қилиб бўлмас эди. Минтақадаги ижобий ўзгаришлар халқаро ҳамжамият томонидан тўла қўллаб-қувватланмоқда. Хусусан, БМТ Бош Ассамблеяси томонидан Марказий Осиё бўйича «Марказий Осиё минтақасида тинчлик, барқарорлик ва изчил тараққиётни таъминлаш бўйича минтақавий ва халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш», «Марказий Осиёда барқарор туризм ва барқарор ривожланиш» ва «Оролбўйи минтақасини экологик инновация ва технологиялар зонаси деб эълон қилиш тўғрисида»ги махсус резолюциялар қабул қилинди. Ўзбекистоннинг Марказий Осиё мамлакатларига нисбатан очиқ, конструктив, пухта ўйланган ва прагматик сиёсати натижасида сувдан фойдаланиш, Ўзбекистон ва қўшни давлатлар ўртасидаги давлат чегараларини делимитация ва демаркация қилиш, транспорт коммуникацияларидан фойдаланиш, давлат чегараларини кесиб ўтиш каби мураккаб ва чалкаш муаммоларга ечим топилди. Марказий Осиёга бир организм сифатида қарайдиган бўлсак, барча органлар ўз функциясини тўлиқ бажарсагина, у ишлайди. Дипломатик томондан таҳлил қилинса, aгар Ўзбекистон бирор бир минтақавий ташкилот таркибида бўлмаса, ҳеч қандай масала, хоҳ у сиёсий, хоҳ у иқтисодий ёки гуманитар характерга эга бўлсин, самарали ҳал қилинмайди. Бир мамлакатнинг минтақавий ташкилотга қўшилмаслиги унинг тўлиқ ишлаши учун имкон бермайди. Ўзбекистон ташқи сиёсатининг биринчи устувор йўналишларидан бири Марказий Осиё мамлакатларига нисбатан конс т руктив сиёсатни ишлаб чиқиш ва давом эттириш этиб белгиланди. Табиийки, биз бугунгача бўлган муносабатларни ривож лантириш, минтақанинг барча мамлакатлари билан сиёсий мулоқотни кучайтириш ва иқтисодий ҳамкорликка катта аҳамият беришда давом этамиз. Абдували СОЙИБНАЗАРОВ, сиёсий шарҳловчи
2023/¹2 18 Исталган мамлакатнинг тинчлигини таъминлашда ўз аскар ва ҳарбий қўмондонларига суяниб, уларнинг жасоратига қанчалик муҳтож бўлгани тарих зарварақларидаги ҳикоялардан маълум. Султон Жалолиддин Мангуберди, Амир Темур, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Мирзо Улуғбек сингари боболаримиз ўз даврида нафақат давлат ҳукмдори, балки моҳир ҳарбий саркарда ва олим бўлганлар. Улар келажак авлодга кўп асрларга татигулик моддий ва маънавий бойликлар билан биргаликда ёш авлодни мардлик, жасорат, юксак ватанпарварлик руҳида тарбиялаш учун руҳий мадад берувчи маънавий мерос қолдиришган. БИЛИМ ВА ПУХТА ЗАМОНАВИЙ АМАЛИЁТ АСОСИДА Полковник Шавкатбек МАМАЖОНОВ, Чирчиқ олий танк қўмондонлик-муҳандислик билим юрти бошлиғи, доцент 2023/¹2 БИЛИМ ВА ПУХТА ЗАМОНАВИЙ АМАЛИЁТ АСОСИДА
2023/¹2 19 Бугунги глобаллашув ва манфаатлар тўқнашуви яққол намоён бўлаётган бир даврда аждодларимиз қолдирган муқаддас мерос ёш авлодга намуна сифатида Ватанининг садоқатли ҳимоячиси, халқининг муносиб фарзанди бўлиб етишишида муҳим роль ўйнамоқда. Мана шундай улкан маънавий бойлик, мустақиллик учун мардонавор босиб ўтилган шонли йўл ва сабоқлар бугун гуллаб-яшнаётган Янги Ўзбекистоннинг ривожланиш йўли ва буюк ўзбек халқи қураётган қудратли мамлакатнинг асосини ташкил этмоқда. Дунё тарихида нафақат жасур саркарда, балки марказлашган буюк салтанат арбоби Амир Темур айтадики, «Давлат ишларини юритишда ҳамиша илм-фан билан бир қаторда ҳарбий тизимга ўзгача эътибор қаратдим. «Черик» (қўшин, ҳарбий тузилма) навкар олмакда уч қоидага амал қилдим: • биринчидан, йигитнинг куч-қувватига; • иккинчидан, қилични ўйната олишига; • учинчидан, ақл-заковатию камолотига». Бундан 7 аср аввал айтилганига қарамай, ушбу уч олтин қоидага бугунги кунда ривожланган давлатлар ҳарбий қурилишида амал қилинмоқда. Шонли 100 йилдан зиёд тарихга эга Чирчиқ олий танк қўмондонлик-муҳандислик билим юртида ҳам жаҳон тарихида ўчмас из қолдирган Амир Темурнинг ўгитлари дас туриламал сифатида ўргатиб келинмоқда. Ушбу таълим масканида ўқитиладиган барча фанлар бугунги ҳарбий можаролар ва хавф-хатарларнинг ўзига хослигидан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқилган бўлиб, уларда асосий эътибор бугунги замонавий ўзбек офицерининг юксак жанговар билим ва маҳоратга эга, жисмонан бақувват ва руҳан тетик, зийрак ҳамда сергак жангчи бўлишига қаратилган. Ўз ичига асосан жанговар йўналиш ларни қамраб олган билим юртида Қуролли Кучларимиз куч тузилмалари учун 8 та мутахассислик бўйича офицерлар тайёрланади. Хусусан, қўшинларнинг тактик қўмондонлиги йўналишида махсус операция кучлари, ҳаво-десант қўшинлари, артиллерия, танк қўшинлари ихтисослиги бўйича таълим берилади. Қўшинларнинг тактик қўмондон-муҳандислиги (қўшин турлари бўйича) йўналишида эса автомобиль бўлинмалари, ракета-артиллерия қуроллари ва ўқ-дорилари, танк қўшинлари (муҳандис), зенит-ракета қўшинлари бўйича малакали мутахассислар тайёрланади. Чинакам жўмард йигит, ўзбек ўғлони учун аслида ушбу йўналишларнинг барчаси бир-биридан қизиқ. Интерфаол машғулотлар бой касбий ва илмий тажрибага эга профессор-ўқитувчилар томонидан ўтилади. Кучларимиз куч тузилмалари учун 8 та мутахассислик бўйича офицерлар тайёрланади. Хусусан, қўшинларнинг тактик қўмондонлиги йўналишида махсус операция кучлари, ҳаво-десант қўшинлари, артиллерия, танк қўшинлари ихтисослиги бўйича таълим берилади. Қўшинларнинг тактик қўмондон-муҳандистанк қўмондонлик-муҳандислик билим юртида ҳам жаҳон тарихида ўчмас из қолдирган Амир Темурнинг ўгитлари дас туриламал сифатида ўргаУшбу таълим масканида ўқитиладиган барча фанлар бугунги ҳарбий можаролар ва хавф-хатарларнинг ўзига хослигидан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқилган бўлиб, уларда асосий эътибор бугунги замонавий ўзбек офицерининг юксак жанговар билим ва маҳоратга эга, жисмонан бақувват ва руҳан тетик, зийрак ҳамда сергак жангчи бўлишига қаратилган. бугунги ҳарбий можаролар ва хавф-хатарларнинг ўзига хослигидан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқилган бўлиб, уларда асосий эътибор бугунги замонавий ўзбек офицерининг юксак жанговар билим ва маҳоратга эга, жисмонан бақувват ва руҳан тетик, зийрак ҳамда сергак жангчи бўлишига қаратилган.
2023/¹2 20 Билим юртининг янги ўқув биносида жиҳозланган замонавий тренажёрлар ва ўқув дастгоҳлари курсантларга амалий машғулотларга чиқишдан аввал назарий билимларини текшириш имконини беради. Замонавий қуроллар, техникалар макети ўрнатилган ўқув синфлари билим юртига ташриф буюрган дунёнинг ривожланган қатор давлатлари мутахассисларида катта қизиқиш уйғотмоқда. Шу боис билим юртида мунтазам равишда қайсидир чет эл делегацияси, мутахассислари ёки улар билан биргаликда ўтказилаётган тренингларни кузатиш мумкин. Қулай жойлашув ўрни, яъни Чирчиқ гарнизонида артиллерия, ҳаво-десант қўшинлари, махсус операция кучлари каби қатор ҳарбий қисмларнинг борлиги курсантларнинг ўз билим ва кўникмаларини такомиллаштириб бориши, ҳарбий қисм ҳаётини бевосита кўриши ва амалиёт ўташига қулай имконият яратади. Шунингдек, ўқув аудиторияларида ўтказилаётган дарслар бугунги қуролли можаролар хусусиятларини ўрганган ҳолда ташкил қилиниб, асосий қисми амалий машғулотлар ва тунги шароитларда турли вазифаларни бажаришга қаратилади. Курсантларни экстремал шароитларга мослаштириш ва кўникмаларини ошириш мақсадида олий ҳарбий таълим муассасалари тарихида илк бор «Яшовчанлик курслари» ташкил қилинди. Бунда курсантлар 40 км масофага тўла юк қопи билан югуриш, мамлакатимизнинг турли ҳудудларидаги нотаниш тоғли ёки чўл ҳудудига жойлашиш, у ердан ўзлари учун сув ва овқат топиш, тунги вақтда душманни яксон қилиш, ғанимнинг оммавий қирғин қуроллари ва ҳудудлардан ҳимоя воситаларини эпчиллик ва ақл билан қўллаган ҳолда хавфсиз ўтиш, чарчоқ ёки ўта ҳолдан тойган ҳолда душманнинг 2-3 нафар жангчиси билан қўл жангига киришиш, улардан ғолиб бўлиш (таслим бўлмаслик), тунги шароитларда жанговар навбатчиликни ўташ, нотаниш топографик нуқталарни қидириб топиш каби қатор вазифаларни бажариб, чинакам жангчи-офицер сифатида тобланмоқда. ҲАР ЖАБҲАДА ИЛҒОР КУРСАНТЛАР Курсантларимиз қатор миллий ва халқаро мусобақаларда шоҳсупанинг энг юқори поғонасини эгаллашга интилади. Биргина мисол, штат қуролидан ўқ отиш, ҳарбийлаштирилган кросс, ҳарбий спорт комплекс кўпкураши, армия қўл жанги, минифутбол каби турларни ўз ичига олувчи МДҲ давлатларининг олий ҳарбий таълим муассасалари ўртасида ўтказиладиган II халқаро спорт ўйинларига саралаш босқичида Чирчиқ олий танк қўмондонлик-муҳандислик билим юрти жамоаси фахрли 1-ўринни эгаллаб, халқаро мусобақада Ўзбекистон шарафини ҳимоя қиладиган бўлди. Танк жанговар машинасида катта тезлик билан ҳаракат қилиш, артиллерия снарядлари билан шартли душман кучларини яксон қилиш, мовий осмон узра парашют билан сакраш, ҳавода учаётган учиш аппаратларини кузатиш ва уриб тушириш ҳамда махсус вазифаларни бажаришда турли тоғ тўсиқлари, сувлик, чўл ва шаҳар жойларида эпчиллик билан ҳаракат қилиш бўйича машғулотлар курсантларда катта қизиқиш уйғотмоқда. Билим юртининг Ёш олимлар кенгашига аъзо курсантлар янги ғоялар, лойиҳалар, инновацион ишланмалар яратиб, миллий ва халқаро кўргазмаларда совринли ўринларни қўлга киритмоқда. Яқинда чекка туманлар, кейин вилоят ва республика босқичида мамлакатимиздан 40 000 дан ортиқ ёш олим беллашган «Мирзо Улуғбек ворислари» кўрик-танловининг якуний босқичида курсантларимизнинг 3 нафари: «Инновацион етакчи» номинацияси бўйича Жавоҳир Тожиев, «Энг долзарб инновацион лойиҳа» номинацияси бўйича Асроржон Эгамбердиев, «Энг яхши прототип» номинацияси бўйича Жавоҳир Омонов мутлақ ғолиб бўлиб, Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги томонидан тақдирланди. Ҳарбий саноати ривожланган АҚШ, Франция, Россия, Хитой ва Туркия каби давлатларда ўтказилаётган халқаро танловларда ҳам билим юрти натижалари тобора ошиб бормоқда. Жумладан, 2023 йил 26–29 апрель кунлари Истанбул шаҳрида «Turkey Technology Team» фонди, Туркия Маданият ва туризм вазирлиги ҳамда мамлакатнинг авиация ва космонавтика соҳасидаги корпорациялари ҳамкорлигида ташкиллаштирилган, «Teknofest» технологиялар халқаро ёшлар фестивалида билим юрти Ёш олимлар кенгаши раҳбари катта лейтенант Зайниддин Одашев ўзининг «Минитанк» инновацион лойиҳаси билан иштирок этди. Дунёнинг 96 мамлакатидан вакиллар қатнашган ушбу кўргазмада ўзаро тажриба алмашиш билан биргаликда Янги Ўзбекистон ёшларининг жаҳон аренасида ўз тенгдошларидан асло қолишмаслиги яна бир бор ўз тасдиғини топди.
2023/¹2 21 ИЛМИЙ САЛОҲИЯТ ЮКСАЛМОҚДА Ҳарбий соҳани ривожлантириш муаммоларини илмий жиҳатдан ўрганиб, тадқиқот ишларини олиб бораётган профессор-ўқитувчиларимиз сони бугунги кунда 61 нафарни ташкил қилмоқда. Биргина 2022/2023 ўқув йилида билим юртининг 6 нафар ўқитувчиси ўз диссертациясини ҳимоя қилиб, фалсафа доктори (PhD), фан доктори (DSc) илмий даражаларига эга бўлди. Шунингдек, яна 5 нафар ўқитувчимиз илмий ишларини тугаллаш арафасида турибди. Жаҳон ва олий таълим стандартларига мос равишда курсант ва тингловчиларга ҳам мазмунли, ҳам қизиқарли тарзда машғулотлар ўтказаётган ўқитувчиларимизнинг 42 нафари Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиясининг махсус қарори билан «доцент» илмий унвонига эга бўлди. Билим юртининг яна бир алоҳида йўналиши бу Қуролли Кучларимиз қўшинларида хизмат қилаётган турли йўналишдаги офицерлар малакасини ошириш ҳисобланади. Биргина 2022 йил мобайнида 477 нафар офицер қайта тайёрланиб, уларнинг касб маҳорати оширилди. Сержантлар – армия таянчи. Қуролли Кучлар сафларида масъулиятли вазифаларни бажаришда уларнинг ўрни беқиёсдир. Улар орасида олий маълумотли, жамоани моҳирлик билан бошқариш сингари жиҳатлар бўйича офицерлардан қолишмайдиган кадрлар талайгина. Бу каби сержантлар қобилиятидан тўғри фойдаланиш, қолаверса, Қуролли Кучлар офицерлар корпуси сафини тўлдириш мақсадида Ўзбекистон Респуб ликаси мудофаа вазирининг буйруғи билан Қуролли Кучларимиз куч тузилмаларида намунали хизмат қилаётган контракт бўйича олий маълумотли сержантларни 45 кунлик ўқитиш курси ташкил этилган. Ўқишни яхши ва аъло баҳоларга тамомлаган сержантлар «лейтенант» ҳарбий унвони билан ўз бўлинмаларига юбориладилар. Мухтасар қилиб айтганда, билим юрти томонидан эришилаётган ютуқлар ва юқори натижаларда барча профессор-ўқитувчиларимиз, Қуролли Кучлар хизматчилари, курсант ва аскарларимиз, боғбону ошпазларимизнинг меҳнатлари алоҳида таҳсинга сазовор. «Шахсий таркиб – бир оила» шиори остида келажакда янада улкан марраларни эгаллаш, мудофаа қобилияти, юрт тинчлиги йўлида ган. Ўқишни яхши ва аъло баҳоларга тамомлаган сержантлар «лейтенант» ҳарбий унвони билан ўз бўлинмаларига юбориладилар. Мухтасар қилиб айтганда, билим юрти томонидан эришилаётган ютуқлар ва юқори натижаларда барча профессор-ўқитувчиларимиз, Қуролли Кучлар хизматчилаСержантлар – армия таянчи. Қуролли Кучлар сафларида масъулиятли вазифаларни бажаришда уларнинг ўрни беқиёсдир. Улар орасида олий маълумотли, жамоани моҳирлик билан бошқариш сингари жиҳатлар бўйича офицерлардан қолишмайдиган кадрлар талайгина. Бу каби сержантлар қобилиятидан тўғри фойдаланиш, қолаверса, Қуролли Кучлар офицерлар корпуси сафини тўлдириш мақсадида Ўзбекистон Респуб ликаси мудофаа вазирининг буйруғи билан Қуролли Кучларимиз куч тузилмаларида намунали хизмат қилаётган дан қолишмайдиган кадрлар талайгина. Бу каби сержантлар қобилиятидан тўғри фойдаланиш, қолаверса, Қуролли Кучлар офицерлар корпуси сафини тўлдириш мақсадида Ўзбекистон Респуб ликаси мудофаа вазирининг буйруғи билан Қуролли Кучларимиз куч тузилмаларида намунали хизмат қилаётган камарбаста бўладиган довюрак офицерларни етиштириш биз учун олий мақсад бўлиб қолади.
Биз туркистонийларға туркий, форсий, арабий ва русий билмоқ лозимдур. Туркий, яъни ўзбекини сабаби шулки, Туркистон халқининг аксари ўзбакий сўйлашур. Форсий бўлса, мадраса ва удабо тилидур. Букунғача Туркистонни ҳар тарафиндаги эски ва янги мактабларинда форсий назм ва наср китоблари таълим берилиб келгандур. 2023/¹2 22 Биз туркистонийларға туркий, форсий, арабий ва русий билмоқ лозимдур. Туркий, яъни ўзбекини сабаби шулки, Туркистон халқининг аксари ўзбакий сўйлашур. Форсий бўлса, мадраса ва удабо тилидур. Букунғача Туркистонни ҳар тарафиндаги эски ва янги мактабларинда форсий назм ва наср китоблари таълим берилиб келгандур. 2023/¹2 22 қалам тебратиб келаётган, кўплаб ижодкорларнинг фаолиятида кузатишимиз мумкин. 148 йил илгари, яъни 1875 йилда Туркистон жадидчилик ҳаракатининг тан олинган раҳнамоси, дин ва жамият арбоби, янги усул мактаблари, миллий матбуот ва ўзбек драматургияси асосчиси, муҳаррир ва публицист, ўз эътиқоди ва адолатига содиқ маърифатпарвар бобомиз Маҳмудхўжа Беҳбудий таваллуд топган. Маҳмудхўжа Беҳбудий миллий тил масаласига катИККИ ЭМАС, ТЎРТ ТИЛ ЛОЗИМ (Маҳмудхўжа Беҳбудий мақоласи асосида) Барча мадрасаларда шаръий ва диний китоблар арабий таълим берилса ҳам, мударрисларни тақриру таржималари форсчадур. Бу қоида, яъни дарс китоби – арабий, муаллим – туркий, тақриру таржимани форсийлиги хила ажибдур. Адабиётнинг ҳам, матбуотнинг ҳам қуроли сўз бўлса, миллатнинг юзи тилдир. Бу соҳага дахлдор ҳар бир ижодкор қайси даврда яшамасин, ўз миллати ва тилига бефарқ бўлмаган, бўлмайди ҳам. Буни мумтоз адабиётимиз вакилларидан тортиб, бугунги кунда
2023/¹2 23 та эътибор қаратади. Миллат ва унинг ҳақ-ҳуқуқига, тарихига, тил-адабиёти масалаларига дунё аҳволига доир турли мақолалар, баҳслар бериб боради. Айниқса, тил масалалари ҳамиша муҳаррирнинг диққат марказида бўлган. Беҳбудий миллатнинг тараққиёти учун бир неча тил билишни шарт ҳисобларди. Масалан, «Ойина» журналининг 1913 йил август, биринчи нишона сонидаёқ «Икки эмас, тўрт тил лозим» деган мақола билан чиққан эди. ...Туркистонда қадимдан бери бу уч тил жорийдур. Чунончи, эски ёрлиқлардан маълум бўлурки, Туркистонда эски амир ва хонларни амри фармойиш ва муборак номалари доимо туркий, яна айни замонда дорулқазоу адабиёт таҳрирлари форсий ёзилар экан. Бу қоидалар зотан яхшидур. Аммо бора-бора ёинки кела-кела усули таълим ва китобатға эҳмол пайдо бўлуб, ҳозир бир даражаға келибдурки, аҳли савод ёинки аҳли илмни юздан тўқсон тўққузи бу уч тилда мукаммал таҳрири адабийға молик йўқдур. Яъни усули таълим ва тадрисни ислоҳ этмак керак. Ўтайлук. Туркистоннинг Самарқанд ва Фарғона вилоятларинда форсча сўйлайтурган бир неча шаҳар ва қишлоқлар бордур. Бухоро ҳукуматининг тили форсийдур. Форс шоиру удабоси асарлари қиёматғача лаззати кетмайтурган хазинаи маънавийдурки, мундан фойдаланмоқ учун оврупойилар милярдлар сарф этарлар. Бизға саодатдурки, туркий ва форсийни таҳсилсиз билурмиз. Ҳар туркни форсий ва ҳар форсни туркин билмоғи лозимдур. Форсий билган киши Фирдавсий, Бедил, Саъдий, «Маснавий»дан қандай лаззат олса, туркий билганлар Фузулий, Навоий, Боқий, Сомий, Абдулҳақ Ҳомид, Акрамбек, Санойи, Нобий, Ножийлардан, яна Толстўй, Жул Верн ва уламои замоний асарини туркий таржимасидан лаззат шундай оладур. Фаранг ва рус донишмандларининг асарларидан фойдаланмоқ туркий ё русий ва фарангий билмак ила мумкин бўлур, на учунки бугун усмонли, Кафказ ва Қазон турклари замона уламоси асарини туркийға таржима қилиб, кўпайтиргандурлар, яъни туркий билган киши замонни билур. Турк тилиға ҳар бир янги ва нафълик китоблар барча тилда таржима бўлгандур. Араб маданияти юноний Суқрот, Буқрот, Афлотунлардан фойдаланганидек, замони ҳозира маданияти Толстўй, Жул Верн, Кеплер, Коперник, Нютонлардан фойдаланур. Мақсаддан узоқ тушдик. Бизға лозимки, ўз нафъимиз учун русча билайлук, ҳукумат мактабларинда ўқуйлик. Давлат мансаблариға кирайлук. Ватанимизға ва ўз динимизға хизмат этайлук. Мусулмон бўлуб туриб тараққий қилайлук. Бу замон тижорат иши, саноат ва мамлакат ишлари, ҳатто дини ислом ва миллатга хизмат илмсиз бўлмайдур. Масалан, бугунги «подшолик дума»ға ўз дин ва миллатимиз нафъиға сўзламоқ бизлар учун мумкин бўлур. Аммо анда бориб сўйлагувчи киши бизға йўқ. Анда бориб нафъи бир ўн сана ўқумоқ керак, замондан, қонундан хабардор бўлмоқ керакдур. Хулоса, бугун бизларга тўрт тилга таҳрир ва тақрир этгувчилар керак, яъни арабий, русий, туркий ва форсий. Арабий тил дин учун на даража лозим бўлса, русий ҳам тириклик ва дунё учун лозимдур. Ўша кезларда халқ орасида шундай гаплар юрган: динни билиш учун араб тилини билиш керак, дунёни билиш учун эса, албатта, рус тилини билиш лозим бўлган. Асосий тил сифатида қаралган бу тўрт тил Туркистон ёшларининг Оврўпа мамлакатларида ўқишлари, сабоқ олишлари мумкин бўлган. Бу тўрт тилни билмаганлар Оврўпа мамлакатларига бора олмаганлар. Ҳадиси шарифдан маълум бўладурки, жаноби пайғамбар ўз саҳобаларидан Зайд бин Собит(ға) яҳудий хатини ўқуб-ўрганмоқға буюрган эканлар. Ва ул жаноб Умар ҳазрат
2023/¹2 24 нубувват паноҳи ила яҳудий хатини ўрганиб, ҳазрат пайғамбарға яҳудийлардан келатургон хатларни ўқуб берар эканлар (Саҳиҳи Бухорий, жуз 4, саҳифа 156). Ҳолбуки, ул зоти бобарокот пайғамбаримиз қуввати ҳокима эгаси эдилар. Яҳудийлар маҳкум ва тобеъ эди. Ал-он Русия ҳоким, бизлар анга тобеъ ва ўз тириклигимиз учун алар хатини билмоқ зарур ва ҳадиси шариф далолатинча дурустлигиға жойи инкор бўлмаса керакдур. Ушбу мақола асосида тил билмоқлик ҳақида Беҳбудийнинг фикрлари бежиз эмас. Ўша даврда динни билиш учун араб тилини билиш керак бўлса, дунёни билиш учун эса рус тилини билиш керак, дея ҳисобланган. Унинг фикрича Оврўпа ва бошқа фаранг давлатларида таълим олиш учун ҳам, албатта рус тили-
2023/¹2 25 ни мукаммал билиш талаб этилганлиги ҳақида баён этган. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг бу мақолалари гўё бундан бир аср аввал эмас, бугун ёзилгандай, уларнинг ҳар бири замонамиз учун бебаҳо аҳамиятга эгалигини англаб, ҳайратланасан. Зеро, бир замонлар жадидлар фикри-зикрини банд этган муаммолар бугун бизни ҳам ўйга кўмган. Бу муаммоларнинг моҳияти муайян даражада ўзгарган, дунёдаги мувозанатни бузишга қаратилган янги хавф-хатарлар, тажовузкор кучлар пайдо бўлган. Агар жадидлар Оврўпо тимсолида тараққиётга бошловчи илм-фанни кўрган бўлса, бугун биз ҳамма нарсани манфаат нуқтаи назаридан ҳал қилишга уринаётган Ғарб диктатурасига гувоҳ бўлиб турибмиз. Қарийб юз йилдан зиёд вақт ўтган бўлса-да, бу маърифатпарвар инсон «руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сачрамас» юрт ва «оқибатсиз», «ҳамийатсиз», «ғайратсиз» миллат дардида юрак қони билан ёзган битиклар ҳамон замонамизга ҳамоҳанг янграйди. Баъзан ўйлаб қоласан: турмушнинг маърифатсиз ва тубан иллатларига қарши улар (китобсиз хонадонлар, тил билмас халқ, исрофли дабдабали тўйлар-у, бошқа кераксиз, сохта диний маросимлар ва ҳоказолар ҳақида) ёзган куюнчак мақолалар ҳавога учиб кетмадими? Нега бу муаммолар ҳали-ҳануз оёғимизга тушов бўлиб қолмоқда? Нега миллий онг, сезим ва турмушнинг ҳимоячиси бўлмиш зиёлилар матонатсиз? Нега уларнинг жамиятдаги ўрни йўқ ҳисоби? Ўйлайман-у, бу саволларга жавоб ҳам айнан жадид боболаримиздан мерос китобларда борлигини теран англайман. Жадидчилар учун адабиёт ойинаи миллатдур, у фақат юрак замзамаси эмас, тафаккур жилоси бўлмоғи лозим, у фақат ҳисларга эмас, онг ва сезим тараққиётига таъсир ўтказмоғи даркор. Бунинг учун адабиёт ва ижод аҳли халқ дарди, унинг орзу-армони билан яшамоғи керак. Маърифатчи боболаримизнинг бу ўгитлари бугун ҳам долзарб. Мустақилликдан кейин адабиётимизда бошланган янгиланиш жараёни фақат замонга ҳамоҳанггина эмас, элу юрт тақдирига ҳамнафас бўлсин. Айрим китобларда намоён бўлаётганидек – Ғарбнинг машҳур асарлари, адабий тажрибаларини кўр-кўрона, рангсиз ва жонсиз такрор этиш йўлидан эмас, боболаримиз айтганидек, мувозанат йўлидан, ўрганишга арзийдиган тажрибаларни рад этмаган ҳолда жони ва руҳи миллий заминдан узилмаган йўлдан бориш, миллатни айрим онгу шуурсиз кимсалар «миллий анъана» деб айюҳаннос солиб, ҳимоя қилаётган зуғумкор «миллий қадриятлар»дан муҳофаза қилиш керак. Маҳмудхўжа Беҳбудий қолдирган мерос бугунги авлод учун бебаҳодир. Замондошларидан бири бу зотни «Турон – Туркистон қуёши» деб таърифлаган эди. Бу қуёш бугуннинг зулматини ҳам ёритиб турибди. Улуғ донишманд бобомизнинг ҳикмату насиҳатларини ўқир эканман, унинг буюк зиёкор тафаккури, матонати ва хотираси олдида лол қоламан. Нилуфар АЛИЕВА
ИЛДАМЛИК БИЛАН 2023/¹2 26 Президентимиз жорий йилнинг 13 январь санасида Марказий ҳарбий клиник госпиталига қилган ташрифи чоғида Қуролли Кучлар Ҳарбий тиббиёт академиясининг янги биносидаги шарт-шароитлар билан ҳам танишганди. Ўшанда давлатимиз раҳбари: «Бино ва шароитлар яхши, лекин бу ишнинг бошланиши. Энди асосийси ҳарбий тиббиётнинг мазмунини, моҳиятини тушуниб, ўқишни тўғри йўлга қўйиш керак. Бунинг учун хориж тажрибаси асосида педагог, илмий ва амалий тизим яратиш зарур. Бу тизим бошқа тиббиёт олий ўқув юртларига муқобил ва рақобатчи, битирувчилар ўз йўналиши бўйича намуна бўлиши керак», деган эди. Албатта, бу жараёнда таълим ва амалиётнинг уйғунлиги муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳам Қуролли Кучлар Ҳарбий тиббиёт академияси Марказий ҳарбий клиник госпитали ёнида қад кўтарди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 22 октябрдаги «Ҳарбий тиббиёт соҳасида кадрлар тайёрлашнинг сифат жиҳатидан янги тизимини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорига мувофиқ, ташкил этилган Қуролли Кучлар Ҳарбий тиббиёт академияси Марказиё Осиёда ягона ҳарбий таълим муассасаси саналади. Ҳарбий тиббиётнинг истиқболи дея эътироф этилаётган мазкур даргоҳнинг асосий вазифалари этиб Ўзбекистон Қуролли Кучлари таркибига кирувчи вазирлик ва идоралар учун ҳарбий тиббиёт соҳасидаги замонавий талабларга жавоб берадиган кадрлар тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш, тиббиёт соҳасидаги тор мутахассисларни, илмий-педагогик кадрларни ҳамда захира ва резервдаги тиббиёт хизмати офицерларини тайёрлаш, таълим жараёнига халқаро илғор педагогик ва инновацион тиббиёт технологиялари, замонавий ўқув дастурлари ва ўқув-услубий ёндашувларни кенг жорий этиш белгиланган. Шунингдек, ҳарбий тиббиёт амалиётида мавжуд муаммоларнинг ечимига қаратилган фундаментал, амалий ва инновацион илмий-тадқиқот ишларини амалга ошириш, миллий ва хорижий етакчи олий, олий ҳарбий таълим ҳамда илмий-тадқиқот муассасалари билан ўзаро ҳамкорликда таълим жараёнини ривожлантириш, соғлиқни сақлаш соҳасида илмий тадқиқотлар ўтказиш, таълим олувчиларни юксак инсонпарварлик ва маънавий ғоялар асосида, ватанпарварлик руҳида тарбиялаш кўрсатиб ўтилган. Аслида армия учун малакали ҳарбий тиббий мутахассислар тайёрлаб бериш ўзига хос мураккаб жараён ҳисобланади. Зотан, тинчлик ва уруш даврида қўшинларни тиббий таъминлашни самарали ташкил этишга қодир бўлган тиббий хизматнинг юқори малакали офицерларини тайёрлаш учун кучли билим ва салоҳият эгаси бўлган педагоглар талаб этилади. Қуролли Кучлар Ҳарбий тиббиёт академиясини ташкил этиш чоғида ҳукуматимиз томонидан бу масала ҳам оқилона ҳал этилди. Яъни Тошкент тиббиёт академияси ва республикамиздаги бошқа тиббиёт муассасаларидан кўп йиллик тажрибага эга, илмий унвони бор мутахассислар ўқитувчилик учун танлаб олиниши белгиланди. Академияда ўқиш истагида бўлган номзодлар республикамиздаги тиббиёт соҳасига оид олий таълим муассасалари даволаш факультетининг 5-курсини, профилактика факультетининг 4-курсини тамомлаган талабалар орасидан жиддий ва мураккаб танловлар асосида танлаб олинади. Курсантлар учун узлуксиз 2 йиллик ўқиш ташкил қилинади. Яъни 1 йиллик бакалавриатнинг давоми ва 2 йиллик интернатура курси. Умуман олганда, Ҳарбий тиббиёт академиясининг ташкил этилиши Қуролли Кучларимизни малакали ҳарбий шифокорлар билан бутлашда муҳим аҳамиятга эга. Айни вақтда академияда 2 та факультет, 5 та кафедра, 2 та марказ, Ҳарбий тиббиёт илмий-тадқиқот институти ҳамда бошқа таъминот бўлинмалари фаолият юритмоқда. Хоналарда ўқув ва машғулотлар учун барча шароитлар яратилган. Бу эса курсантларнинг замонавий ва сифатли билим олишларига замин бўлмоқда. Дарвоқе, янгилик сифатида академияда илк бора авиация тиббиёти, ҳарбий-тиббий экспертиза, биологик, радиацион ва озиқ-овқат хавфсизлиги бўйича мутахассислар ҳамда тиббий маълумотга эга бўлмаган ҳарбий хизматчиларга шошилинч тиббий ёрдамни кўрсатиш кўникмаларини ўргатиш мақсадида «парамедик»ларни тайёрлаш тизими яратилди. Курсантларнинг назарий билимларини амалиётга боғлаш ва шу орқали таълим олувчиларнинг амалий кўникмаларини мустаҳкамлаш мақсадида клиник фанлардан машғулотлар Мудофаа вазирлиги Маказий ҳарбий клиник госпитали, Санитария-эпидемиология назорати маркази, Марказий ҳарбий-тиббий комиссияси, Республика шошилинч тез тиббий ёрдам ва бошқа республика илмий-амалий тиббиёт марказлари базаларида олиб борилмоқда. – Машғулотлар ривожланган давлатларнинг энг илғор тажрибалари асосида олиб борилади. Бунинг учун барча шарт-шароит яратилган, – дейди курсант Фотима Сафиева. – Масалан, академиядаги «Ўқув-машқ симуляция маркази»ни олайлик. АҚШ, Корея, Япония, Туркия каби илғор мамлакатлардан андаза олиб ташкил этилган мазкур марказ замонавий робот-манекенлар, симуляторлар билан жиҳозланган. Бу ерда курсант ва тингловчилар тактик тиббиётдан клиник тиббиётга 2023/¹2 27
қадар кўникмаларини ривожлантиради. Шунингдек, ўқув муассасамизда компьютерлаштирилган ва замонавий ўқув қуроллари билан жиҳозланган аудиториялар, госпиталда амалга ошириладиган операция жараёнларини реал вақт режимида видеокузатиш имконини берувчи амалиёт хоналари ҳам мавжуд бўлиб, бу ўз навбатида, ҳарбий тиббиёт бўйича мукаммал билим олишимизга ёрдам беради. – Ҳарбий тиббиёт академиясига қадар Самарқанд давлат тиббиёт институтининг даволаш иши факультетида ўқиганман. Тиббиёт институтига кирганимдаёқ кўнглимда ҳарбий шифокор бўлиш иштиёқи пайдо бўлган. Шунинг учун икки йил ҳарбий кафедрада ҳам таҳсил олганман, – дейди курсант Бобур Зоиров. – Энг муҳими, танловимдан хурсандман. Академиядаги таҳсил сизга қайси жиҳати билан манзур бўляпти, дейсизми? Бу даргоҳда илм соҳасида ривожланиш тез. Бунинг учун ҳамма имкониятлар бор. Тартиб, интизом, талаб кучли. Шунга яраша билим берилади... Тиббий хизмат катта лейтенанти Мухлиса Музаффарова айни вақтда Ҳарбий тиббиёт академиясининг интернатура курсида таҳсил оляпти. Курсантлик давридаёқ номи аълочилар сафида тилга олинган бу ёш ҳарбий шифокор 2022 йилда Россия Федерациясида ўтказилган «Ҳарбий-тиббий эстафета» мусобақасида фаол иштирок этиб, жамоа шарафини муносиб ҳимоя қилган эди. – Мусобақада 15 дан ортиқ мамлакатдан келган энг кучли жамоалар билан баҳслашдик, – дейди Мухлиса. – Отиш тайёргарлиги, тўсиқли йўлаклардан ўтиш ва мутахассислик бўйича топшириқларни бажарганмиз. Жуда ҳаяжонли бўлган. Ҳаммамиз шартларни бехато бажаришга интилардик. Чунки зиммангизда мамлакат шарафи турганда сизнинг хато қилишга, номуносиб мусобақалашишга ҳаққингиз йўқ-да. Жамоалар орасида бизга энг кучли рақиб россиялик ва беларуслик ҳамкасбларимиз бўлишди. Деярли барча шартларда етакчиликни қўлдан бой бермадик. Ҳатто тожикистонлик, зимбабвелик ҳамкасбларимиз мамлакатимиз байроғини кўтариб, жамоамизни олқишлаб туришди! Бу лаҳзаларни эслаш ёқимли... Нима учун ҳарбий шифокорликни танлаганман? Чунки бу касб характеримга мос. Мен чўрткесарман, тартиб-интизомни яхши кўраман. Ҳарбий шифокорларда ҳам шундай сифатлар устунлик қилади. Айни вақтда интернатурада ички касалликлар йўналиши бўйича таҳсил оляпман. Келажакда танлаган соҳамнинг етук мутахассиси бўлишни ўз олдимга мақсад қилганман. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ҳарбий тиббиёт соҳаси улкан тараққиёт йўлини босиб ўтмоқда. Энг муҳими, ўзгаришлар бор экан, бизни қувонтирадиган ислоҳотлар давом этаверади. Подполковник Гулнора ҲОЖИМУРОДОВА 2023/¹2 28
«СИЁСАТНОМА»ДА ҚЎШИН АТМОСФЕРАСИ: ЖОСУСДАН Тарихдан маълумки, барча даврларнинг қонунга тенг китоблари, доим ва такрор мурожаат қилиб туриладиган қомусий манбалари бўлган. Бугун биз ҳикоя қилмоқчи бўлган китоб ҳам тўққиз асрдан ошибдики, кўпгина халқларнинг амиру умаролари, мутафаккиру ижодкорлари, умуман, зиё аҳли эътиборини оҳанрабодек ўзига тортиб келади. Ҳатто Ғарб мамлакатларида бу китоб барча даврлар учун давлатни, жамиятни бошқаришда, дину эътиқод поклигини, мамлакат яхлитлиги ва дахлсизлигини сақлашда, фуқаролар ҳақ- ҳуқуқлари ва осойишталигини ҳимоя қилишда муҳим манба бўлиб хизмат қилган. ДА ҚЎШИН АТМОСФЕРАСИ: ЖОСУСДАН 2023/¹2 29
2023/¹2 30 Бу асарнинг яна бир муҳим жиҳати шундаки, унда кўплаб соҳалар қатори ҳарбий хизматчилар, аскар ва қўриқчиларнинг ҳақ-ҳуқуқлари, улар ўртасида юритилиши зарур бўлган нозик сиёсат, эл-улус тинчлиги йўлида уларнинг зарурий аҳамияти ҳақида айтиб ўтилади. Биз ушбу асарнинг турли фаслларида келтирилган тавсиялар мисолида сиз, азиз журналхонга бир-биридан қизиқарли маълумотларни бериб ўтишга ҳаракат қиламиз. Асарнинг 13-фасли «Жосуслар ва уларнинг мулк ва раият тинчлиги йўлидаги иш тадбирлари ҳақида» дея номланган бўлиб, унда халқ тинч лиги йўлида жосусларнинг хизматлари бағоят катталиги ҳақида ҳикоя қилинади: ...Жосусларни теварак-атрофга савдогар, сайёҳ, сўфий ва дори сотувчиси қилиб юбориш керак, токи улар барча эшитганларидан хабар бериб турсинлар. Шоҳга бирор воқеанинг хабари эшитилмай қолиши мумкин эмас. Ҳар бир ҳодиса ҳақида унга ўз вақтида хабар берилиб, тадбири тезда кўрилиши шарт. Муайян ҳолатларда ва муқаттеълар, хизматчию умаролар исён ва мухолифатга азму қарор қиладилар ва подшоҳ эса бундан хабарсиз қолади. Агар жосуслар тезлик билан бу ҳақда хабар берсалар, подшоҳ уларга қаршилик кўрсатиб, ниятларини йўққа чиқаради. Борди-ю, бирор бегона подшоҳ ё лашкар мамлакатни олишга аҳд қилган бўлса-ю, раиятдан бирор киши подшоҳнинг яхшилиги ва ёки ёмонлигини душманга маълум қилса, унга жазо берадилар. Кўриниб турибдики, демак, азалдан мавжуд бўлган бу соҳа вакилларининг фаолияти ҳар доим ҳам осон кечмаган. Асарнинг 14-фаслида «Қосидлар ва чопарлар аҳволи ҳақида» сўз юритилар экан, ўша давр қўшинидаги ижтимоий таъминот масалалари ҳақида ҳам тасаввурлар уйғонади. Давлатга муҳим хабарларни ўз вақтида етказишда чопарларнинг тезкорлиги муҳим ўринда турса, уларнинг ижтимоий таъминоти ҳам доимо назоратда бўлган. ...Ҳаммага маълум йўлларга пайколлар (чопарлар) қўйиб, уларнинг ойлик харажатлари ва зарур бўлган нарсаларини бериб туриш керак. Шундай қилинса, ҳар куни эллик фарсанг масофадан ҳам ҳар қандай хабар етиб келади. Ўз вазифаларини бажаришлари учун эски одатга кўра, уларнинг нақиблари ҳам бўлиши шарт. Дарвоқе, асарнинг 19-фаслида «Шахсий соқчилар ва уларнинг маошлари, аҳвол ва ишларининг тартиби ҳақида» батафсил баён қилиниб, уларнинг туруш-турмуши, кийиниши, турли жамоаларга мансублигига ҳам алоҳида эътибор қаратилади. ...Саройда муфрад (шахсий, хос соқчи)лар деган ҳушёр, қадди-қомати келишган, мард ва жасур икки юз йигитдан иборат махсус соқчилар ва посбонлар бўлиши зарур. Улардан юзтаси хуросонлик ва юз нафари дайламий бўлгани маъқул. Сафару юрушларда ҳамиша сарой хизматида бўлишлари керак. Улар яхши кийинган, қуролланган бўлишлари лозим. Махсус соқчилардан йигирматаси олтиндан безак берилган қурол ва қалқон билан, қолган бир юзу саксонтаси эса кумушдан безатилган қурол ва узун найзалар билан қуролланишлари керак. Улар кийим-кечак билан тўла таъминланган бўлиб, аҳволидан хабар олиш учун эллик йигитга бир нақиб тайинланади. Ҳаммалари ўз отига эга бўлиши лозим, токи муҳим ҳолатларда керакли нарсалардан бенасиб қолмасинлар. Саройда доим тўрт минг пиёда аскар амирлари билан ҳозиру нозир бўлиши шарт. Улардан минг киши подшоҳнинг хос аскарлари, уч минг нафари эса амирлар ва лашкарбошиларга тобе бўлиб, зарурат сезилгандагина улардан фойдаланилади. Турли манбаларда дуч келинадиган тарихий ҳолатлардан яна бири, шубҳасиз, қурол-аслаҳаларга зеб бериш, уларни давр намуналарига мувофиқ безай олиш санъатидир. «Сиёсатнома»да ҳам бу ҳолатга алоҳида урғу берилиб, асарнинг 20-фаслида «Мурассаъ қуролларини ясаш ва уларни зийнатлаш ҳақида» гап боради. ...Ҳамиша йигирма дона мурассаъ (қимматбаҳо зар-зевар ва тошу жавоҳирлар билан безатилган) ва оддий шахсий қуроллар Низомулмулкнинг «Сиётсатнома» асари Салжуқий шоҳларга 30 йил ҳалол вазирлик қилиб, ўз номини сўнмас шон-шуҳратга чулғаган Низомулмулк марказлашган кучли давлат учун кураш олиб бориш билан бирга, бу борадаги ўз кузатувларини жамлаб, умумлаштирган ҳолда ажойиб китоб яратди. Унда давлатни бошқаришдаги энг майда масалалардан тортиб, ғоят йирик ва муҳим муаммоларгача – ҳаммасини ўзи яшаб турган даврга қадар тўпланган сиёсий тажрибадан келиб чиққан ҳолда атрофлича ёритиб берди.
ясалиб, хазинада сақланиши лозим. Бирор мамлакатдан элчилар ташриф буюрганда хизматкорлардан йигирма киши ҳарбий кийимларда шу қуроллар билан тахт атрофида саф тортиб турадилар. Алҳамдулиллаҳ, бу мулкнинг кучи осмонга етиб, бундай қийинчиликлардан озод бўлса ҳам мулк тартиби ва подшоҳликнинг зийнати ҳамма андазасига ва қудрат даражасига муносиб бўлиши зарур. Ҳозирги вақтда бирор бир подшоҳ бизнинг шоҳимиздан улуғроқ эмас. Шуниси аниқки, подшоҳларда бўлган ҳар бир сифат шоҳимизда ўн карра ортиқроқдир, чунки унда ҳикмат, қуролу аслаҳа ва ақлу мурувват улардагидан юз марта кўп ва кучлироқдир. Шунингдек, 33-фаслда ҳам «Қурол-яроғ ва уруш асбобларини ясаш ва зийнатлаш тартиби ҳақида» сўз боради. ...Машҳур ва бой кишиларга шундай айтиш керакки, қурол-яроғлар ва уруш асбобларини яхшироқ ясасинлар, қуллар сотиб олсинлар. Уларнинг ҳашамати, яхшилик ва буюкликлари шунда, уй жиҳозлари, безак асбобларида эмас. Кимки шу маънода иш тутса, подшоҳ олдида ёқимли ва лашкар орасида обрўси катта бўлади. Кўриниб турибдики, мудофаа тизимининг ҳар бир жабҳасига нозик сиёсат сифатида қаралган. Айниқса, аскарнинг турмуш тарзи, ижтимоий таъминоти, ер ва мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи қатъий равишда назоратга олинган. Асарнинг 23-фаслида «Лашкар ишларининг аниқланиши ҳақида» сўз борар экан, жумладан шундай дейилади: ...Лашкар ҳол-аҳволини тўғри аниқлаш керак ва иқтаъли кишиларнинг қўлларида иқтаь (ер, мулк) мутлақ ва муқаррар бўлиши шарт. Иқтаь тегишли бўлмаган сарбозлар ҳақларини ҳам кўзда тутиш лозим. Агарда уларнинг ҳақлари аниқланган бўлса, ҳамма лашкар ҳақини ўз вақтида бериш керак. Аммо подшоҳ ижозатисиз хазинадан олиб бериш ман этилади. Яхшиси, подшоҳ ўз қўли билан лашкар аҳлига ҳақ берсин. Шунда уларнинг меҳрлари ва садоқатлари қалбларида мустаҳкам бўлади. Хизмат пайтида, уруш давомида улар саботли бўладилар. Эски замон подшоҳларида шундай қоида бўлган: лашкар аҳлига иқтаь бермас эканлар. Ҳар бир киши ўз вазифасига яраша йилига тўрт марта хазинадан накд пул оларкан. Улар доимо таъминланган ва камчиликсиз бўлган. Агарда бирор муҳим иш чиқиб қолса, тезлик билан икки минг отлиқ ҳозир қилиниб, шу зарур иш бажарилган. Омиллар тезликда хирожларни йиғиб, хазинага топширар эканлар. Лашкар аскарлари учун хазинадан ҳар уч ойда бир маротаба маош берилган. Бистагоний деб аталган бу тартиб Маҳмудийлар хонадонида ҳалигача мавжуд. Иқтаъ эгаларига айтадиларки, уларнинг қўшинларидан бирор киши ҳалок бўлса, ё сабабсиз ғойиб бўлса, яширмай маълум қилсинлар. Лашкарбоши ҳам ғойиб бўлган киши маоши ва молини муҳофаза этиб, аҳволини аниқлайди. Зарур ҳолда ҳозир бўлган кишилардан лашкар юборади. Агарда бирор киши маълум сабаб билан қолиб кетса, тезлик билан хабар бериш лозим, токи бу бошқаларга маълум бўлсин. Шу йўсинда иш олиб борилмаса, айбдорларга жазо берилиб, мол-мулкидан жарима олинади. Кўриниб турибдики, лашкарни ҳар доим тартибли сақлаш, улар ўртасида адолат ўрнатиш турли мураккабликларни келтириб чиқарган. Аммо бунинг ўзига хос талаблари бўлганки, асарда ана шу олтин ўрталиқ ҳақида асарнинг 24-фаслида «Турли хил лашкар сақлаш ҳақида» қуйидагича фикр юритилади. ...Агар лашкар бир турдан бўлса, бу хатарли бўлиб, тартибсизлик вужудга келади. Қўшин ҳар хил қабиладан бўлиши керак. Саройда дайламий ва хуросонликлардан минг кишилик лашкар бўлиши шарт. Бор лашкарни сақлаб, қолганларини тўлдириш зарур. Агар улардан баъзилари гуржи ва баъзилари форс йигитларидан бўлса яхшидир, чунки улар яхши кишилардир. Муаллиф бу ўринда қуйидаги ҳикоятни келтириб ўтади: ...Султон Маҳмуднинг шундай одати бор экан: ҳар турли қабила ва халқдан қўшин тутар экан. Масалан, турклардан, хуросонликлардан, араб, ҳиндий, ғурий ва дайламийлардан. Юриш лардан олдин ҳар кечаси қанча киши соқчиликка бориши аниқланади. Хар бир гуруҳнинг жойи белгиланган бўлади. Ҳар бир даста бошқа ҳарбий гуруҳдан хавфсираб, жойидан жилмасди ва эрталабгача тинчлик сақланади. «Фалон киши урушда сустлик қилди», – деб ҳеч ким айтолмасди. Ҳамма бир-биридан қолишмай, қаҳрамонларча жанг қиларди. Жангчи кишиларнинг қоидалари шундай эди: ҳаммалари биргаликда урушда фаол қатнашардилар. Албатта, қўлга қурол олгандан сўнг душман лашкар и н и м а ғ л у б этмагунча чекин и ш м а с д и . Агарда бундай лашкар бир-икки маротаба душман қўшини устидан зафар қозонса, шундан сўнг улардан юз нафар отлиқ киши минг нафар душман аскарини ҳам писанд қилмасди. Бундай лашкарга қаршилик қилиб бўлмайди. Атрофдагилар бу подшоҳдан қўрқадилар, унга итоат қиладилар. Ҳеч ким қаршилик қилиш фикрига бормайди.
...Араб, курд, дайламий, румийлар ҳамда итоат сақлайдиган ёки энди тобеликка бўйин эгган, ишончсиз бўлган амирларга айтиш керакки, саройга ўғиллари ё акаларини, ҳар ҳолда беш юз кишидан ортмайдиган кишиларни гаров сифатида юборсинлар. Бир йилдан кейин бадалига бош қаларни жўнатиб, уларни ўз юртларига қўйиб юбориш керак. Улар ўрнига одам юбормасалар, булар ҳам юборилмайди. Шундай қилиб, гаровга олинганлари сабабли ҳеч ким осий бўлиб подшоҳга қарши бош кўтармайди. Дайламийлар, Кўҳистон ва Табаристон аҳолиси, Шабонкора ва шуларга ўхшаш кишилар иқтаъ ва бир бурда нони бор киши ҳам қаршилик кўрсатмайди. Ҳамиша улардан беш юз кишини саройда доимий сақлаш керак, чунки зарур бўлган вақтда сарой жангчилардан бўшаб қолмасин. «Сиёсатнома» шунчаки қўлланма эмас. Унда қўшин атмосферасини тўла таъминлашда, хусусан, жангчининг энг кичик ҳаётий эҳтиёжларини ифода этишда мукаммал поғоналар ишлаб чиқилганки, бу ҳар қандай одоб ва меъёр доирасига мос келади. Хусусан, асарнинг 32-фаслида «Лашкар, хизматчилар ва яқин кишиларнинг ҳожат ва илтимосларини билдириш тартиби» ўзига хос тарзда баён этилади. ...Уларнинг ҳар қандай илтимос ва ҳожатлари лашкарбоши ва раҳбарлар тилидан баён этилиши максадга мувофиқдир. Ана шунда бу бошлиқларнинг ҳурмати ҳам ўз жойида бўлади. Агар ҳар бир тобе киши ўз истаги, хоҳишини ўзи баён қилса, бошлиқнинг ҳурмат ва обрўси қолмайди. Лашкар ичидаги аскар лашкарбошини менсимай, ҳурмат қилмай, ҳаддидан ошиб кетса, унга жазо бериш лозим. Катта ва кичик унвонларнинг фарқи ва ўлчови ҳам шундадир. Подшоҳнинг хос кишилари, яъни унга яқин юрувчи кишилар ҳам доим назоратда турмоғи лозим. Хусусан, посбонлар ва қоровуллар давлат сирларини яхши билгувчи кишилар саналади. Асарнинг 35-фаслида «Посбонлар, навбатчилар ва қоровуллар ишларининг тартиби ҳақида» сўз борар экан, посбонлар, навбатчилар ва эшик олдида турган хос соқчилардан эҳтиёт бўлиш лозимлигига алоҳида эътибор қаратилади. ...Кимки буларга иши тушса, уларни таниб олиши керак. Чунки булар кучсиз, тамагир ва тиллага тез сотилувчан бўладилар. Бегона кишини кўрсалар, текшириб ҳол сўрайдилар. Ҳар кеча навбат билан хизматга келишда уйғоқ бўлишлари, кечаю кундуз ғофил бўлмасликлари зарур, чунки бу иш жуда нозик ва улуғ бўлиб, эҳтиёткорлик шарт. Барчамизга маълумки, қадимдан жазоловчи куч эгаларига нисбатан аҳоли ўртасида, айниқса, қўшинда ўзгача ҳадик бўлган. Ҳатто уларнинг мартабаси саройнинг бош аъёнларини ҳам чўчита олган. Асарнинг 40-фаслида «Амири ҳаррос ва калтакчилар ҳақида» тўхталинар экан, уларнинг умумий қиёфасига қуйидагича таъриф берилади. ...Амири ҳаррос (зиндонлар ва маҳбуслар бошлиғи) ҳамма замонда энг улуғ амалдорлардан ҳисобланарди, ҳатто катта ҳожибдан ҳам мартабаси улуғроқ эди. Бошқа бирор киши саройда маҳбуслар амиридан юқори ва шукуҳли бўлмаган. Сабаби шундаки, унинг иши жазо бериш билан боғлиқ. Ҳамма подшоҳ ғазаби ва уқубатидан қўрқади-да. Агарда подшо бировга жаҳл қилса, маҳбуслар амирига буюриб, унинг бошини олар, қўл-оёғини кестирар, дорга осиб ё уриб, зиндонбанд этиб, чоҳга ташларди. Одамлар энди мол-ҳол харж қилиб жонларини сақлашни ўйламасдилар. Амири ҳарросда ҳамиша ноғора, байроқ ва навбатчилар бўлган. Одамлар подшодан кўра, маҳбуслар амиридан кўпроқ қўрқардилар. Бугунги кунларда бу амалнинг мартабаси тушиб кетган, унинг ривожи унутилган. Саройда калтакчилардан камида эллик киши бўлиши лозим. Улардан йигирма киши тилла чўп билан, йигирма киши кумуш чўп билан ва ўн нафари катта калтаклар билан қуролланишлари маъқул. Маҳбус лар амири эса яхши таъминланган бўлиб, энг катта эҳтиром ва ҳашаматга эга бўлиши лозим. Юқорида келтирилган маълумотлардан ҳам яққол аён бўладики, «Сиёсатнома» ҳар бир подшоҳнинг асрлар давомидаги муҳим қўлланмаси, йўриқномаси бўла олган. Биз кейинги мақолаларда бу асар фалсафасининг бундан-да нозик жиҳатларини сиз билан баҳам кўришга ҳаракат қиламиз. Катта лейтенант Бобур ЭЛМУРОДОВ Жанг қанчалик шафқатсиз бўлмасин, унда қурбонлар ва асирлар бўлиши табиий. Гаровга олинганлар эса мамлакат сиёсатида алоҳида аҳамият касб этган. Асарнинг 25-фаслида «Саройда гаровга олинганлар ва турли қабила қўшинларини сақлаш ҳақида» қўйидагича келтириб ўтилади. 2023/¹2 32
2023/¹2 33 ÑÀÔÀÐÈ Мамлакатимиз тарихига оид маълумотлар жамланган саёҳатномалар орасида ҳали ўзбек тилига ўгирилмаган асарлар бисёр. Америкалик дипломат, фан доктори Южин Скайлернинг «Туркистон: Россия Туркистони, Қўқон, Бухоро ва Ғулжага саёҳат қайдлари» деб номланган инглиз тилида битилган икки жилдли асари ана шулардан бири эди. Бу саёҳатнома ўлкамизнинг сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ҳаётини акс эттирган ноёб манбалар қаторига киради. ÒÓÐÊÈÑÒÎÍÃÀ 1840йил 26февралида Нью-Йорк штатининг Итака шаҳрида туғилган Южин Скайлер 19 ёшида Америкада докторлик даражасини берувчи дастлабки илмий таълим муассасаси – Йел университетини тамомлаб, бу даражани олган учта битирувчидан бири бўлади. 1864 йилда АҚШ давлат департаментида иш бошлаган, Скайлер рус тилини яхши билгани учун АҚШнинг Москвадаги консули этиб тайинланиб, бу шаҳарга 1867 йилнинг августида етиб келади. 1873 йилда қадим Турон юртига келган Скайлер Туркистон тарихини мукаммал ўрганган эди. У ўлкада кўрган-кечирганларини қоғозга туширар экан, Руи Гонсалес Клавихо, Ҳерман Вамбери хотиралари ва «Бобурнома»га, шунингдек бошқа тарихчилар асарларига бот-бот мурожаат қилади. У келган даврда Туркистон деярли истило қилиб бўлинганди. Россия империяси томонидан Бухоро амирлигининг бир қисми эгалланган, Хива хонлигига қарши фаол ҳарбий ҳаракатлар, Қўқон хонлигида низолар кучайган эди. Туркистон шаҳарларини гоҳ отда, гоҳ пиёда кезган сайёҳ машаққатлар чекишига қарамай, маҳаллий аҳоли яшаш тарзини, урф-одатларини, алоҳида шахслар ҳаётини чуқур ўрганади. Ана шу саёҳат натижаси ўлароқ, унинг «Туркистон: Россия Туркистони, Қўқон, Бухоро ва Ғулжага саёҳат қайдлари» (қисқача «Туркистон») номли икки жилдли китоби 1876 йилда Лондонда нашр этилади. Руи Гонсалес Клавихонинг саёҳатномаси ва Южин Скайлернинг асарини ёнма-ён қўйиб ўргансангиз, бир пайтлар ҳар соҳада гуллаб-яшнаган, дунёда ўз ўрни ва сўзига эга мамлакатнинг, ўз эрки билан эмин яшаган
Чунки унда маҳаллий аҳолининг ночор аҳволи, Чор маъмурларининг ваҳшийликлари, Ўрта Осиёдаги ижтимоий-сиёсий ҳолат аниқ баён қилинганди. У саноат сиёсати буткул барбод бўлганини, савдо сиёсати кифоя қилгулик даражада фаол эмаслигини қайд этади ҳамда рус замондошлари изидан бориб, янги мустамлаканинг Россия учун зарарли эканлиги ҳақида ёзади. Перовский, Авлиёота ва Қурама уездларидаги порахўрлик ва давлат мулкини талон-торож этишга оид мисоллар келтиради. Ю. Скайлер Ўрта Осиёга саёҳати натижалари ҳакида АҚШ миллий география жамиятига ҳисобот ҳамда давлат департаментига махфий маъруза жўнатади. 1876 йилнинг декабрида ана шу махфий маъруза Америка матбуот нашрларидан биридa, кейинроқ русча таржимаси Петербург газеталарида чоп этилади. У ўз маърузасида генерал фон Кауфманни маҳаллий аҳолига нисбатан шафқатсизликда айблаган эди. Асарда тарихий жанглар, ички низолар, истилочиларга қарши курашларга оид лавҳаларга ҳам ўрин берилган. Шунингдек, қурол-яроғ ишлаб чиқариш ва унинг савдоси ҳақида ҳам маълумотлар бор. Хусусан, «Бозорлар ва савдо» бўлимида «Ўрта Осиёда қурол-аслаҳалардан фақатгина пилтали милтиқ ишлаб чиқарилиб, стволи европача дағал ёхуд эски шаклда, асосан, Ҳиндистон ва Эрондан келтирилади», деб ёзади. Бухорога саёҳатида эса «аркдан ўнгда, унинг баланд деворлари яқинидан пастроқда бир иккиси дурустгина кўринган замбаракларнинг бўлаклари» ҳақида ёзиб, «уларнинг кўпи яроқсиз, ишдан чиққан, баъзилари Қўқонда қўлга киритилган. Аждаҳолар ва бошқа шунгa ўхшаш тимсоллар туширилганлари, ҳар ҳолда аввалроқ Кошғарда хитойликлардан олинган», дейди. Бухоро шаҳри дўконларига кириб, қурол-аслаҳалар, қўшимча занжирли зирҳ, пилта милтиқлар, Самарқанддагига қараганда арзон Хуросон қиличлари, Америка тўппончаларини ҳам учратади. «Туркистон»нинг ҳар иккала жилдида ҳам Ўрта Осиё халқлари маънавий, ижтимоий ҳаётининг ўзига хослиги, унинг Шарқ цивилизациясига қўшган ҳиссасини кўрсатиб берувчи тарихий маълумотлар, кўплаб далилий материаллар мавжуд. Шу жиҳатдан асар минтақанинг ўша давр тарихи билан бирга, узоқ ўтмишини ҳам ўрганишда бирламчи манба бўлиб хизмат қилади. Заҳматкаш олим, тарих фанлари доктори, профессор Зокиржон Саидбобоев америкалик сайёҳнинг бу асарини кўп йиллар ўрганди, бир неча мақолалар чоп этиб, илмий конференцияларда маърузалар қилди. Олимнинг 20 йиллик изланишлари ва меҳнатлари самараси 2019 йил юзага чиқди. Южин Скайлернинг «Туркистон: Россия Туркистони, Қўқон, Бухоро ва Ғулжага саёҳат қайдлари» асари ҳар икки жилдининг баъзи қисмлари таржима қилиниб, «Туркистон» номи билан 2019 йил «Ўзбекистон» нашриётида бир неча минг нусхада чоп этилди. Яқин тарихимизнинг ёрқин ва аччиқ манзараларини бизга тақдим қилган фидойи олим Зокиржон Саидбобоевнинг бу иши ҳар қанча таҳсинга лойиқ. Қуйида ана шу асардан қисқартирилган ва кичик сарлавҳалар қўйилган парчалар бериляпти. Фурқат ЭРГАШЕВ миллатнинг XIX асрга келиб, ночор ҳолга тушганлигига гувоҳ бўлиб, бунинг сабабларини ҳам англайсиз. Скайлер мамлакат ҳаётига босқинчи кўзи билан эмас, бир сайёҳ ўлароқ меҳр билан назар ташлайди. Кўрган-кечирганларини, эшитганларини кундалигида очиқ-ойдин баён этади. Истилочиларнинг ноҳақликларини ҳам қайд этади. Скайлер Тошкентнинг ҳам руслар, ҳам маҳаллий аҳоли ўртасида катта нуфузга эга бўлган икки савдогаридан бири Саидазимга «ўткир ва фитначи одам», дея таъриф беради. Чор расмийлари унинг маҳаллий аҳоли орасидаги таъсири ва рус тилини мукаммал билишини инобатга олиб, унга нисбатан иззат-икром билан муносабатда бўлишарди. Ўртада воситачи вазифасини бажарган Саидазимни «аслида сартларнинг кўрарга кўзи йўқ ва агар руслар Тошкентни қачондир ташлаб кетгудек бўлса, халқнинг энг биринчи қиладиган иши уни ўлдириши бўлишини эшитдим», дейди. Босқинчиларнинг Хива юришидан қайтиши муносабати билан Саидазим боғида «катта байрам қилиб, томошаю ўйинлар» бериб, «ўзининг дини ва одоб-ахлоқини таҳқирлагани» халқнинг чексиз ғазабини келтирган эди. Советлар даврида бу асар на рус, на ўзбек тилига ўгирилган. маси Петербург газеталарида чоп этилади. У ўз маърузасида генерал фон Кауфманни маҳаллий аҳолига нисбатан шафқатАсарда тарихий жанглар, ички низолар, истилочиларга қарши курашларга оид лавҳаларга ҳам ўрин берилган. Шунингдек, қурол-яроғ ишлаб чиқариш ва унинг савдоси ҳақида ҳам маълумотлар бор. Хусусан, «Бозорлар ва савдо» бўлимида «Ўрта Осиёда қурол-аслаҳалардан фақатгина пилтали милхалқлари маънавий, ижтимоий таржима қилиниб, «Туркистон» номи билан 2019 йил «Ўзбекистон» нашриётида бир неча минг нусхада чоп этилди. Яқин тарихимизнинг ёрқин ва аччиқ манзараларини бизга тақдим қилган фидойи олим Зокиржон Саидбобоевнинг бу иши ҳар қанча таҳсинга лойиқ. қисқартирилган ва кичик сарлавҳалар қўйилган парчалар бериляпти. «Туркистон: Россия Туркистони, Қўқон, Бухоро ва Ғулжага саёҳат қайдлари» асаридан қисқартириб олинган 2023/¹2 34
2023/¹2 35 ТОШКЕНТДАГИ БИРИНЧИ КУН Ойнинг ёруғ шуъласи тушиб турган айвонда ўтириб, Тошкентда ўтказаётган биринчи кечам, Ўрта Осиёга келганимга базўр ишонар, гўёки Марказий Нью-Йоркнинг сокин ва кичкина шаҳарчаларидан биридаман, деб ўйлардим. Икки қаторли дарахтлар соя берган кенг чанг кўчалар; ҳар ёнда сувнинг жилдираган товуши; олд қисмида дарахт ва қозиқ деворлари билан кўчадан бироз узоқдаги кичкина оқ уйлар; чим ва гулларга тўла, ўртасида кичик черкови бор каттагина майдон – буларнинг бари уйғунлашиб, менга таниш таассуротни эслатар эди... ТОШКЕНТДАГИ РУС ЖАМИЯТИ Генерал-губернатор ёки Ярим подшо, одатда уни шундай аташарди, қўшни шарқий монархларга хос тарзда давлатни бошқаради. У ҳеч қачон сараланган казак қўриқчиларисиз ташқарига чиқмас, ҳатто хотини ва болалари ҳам ўзларининг хос қўриқчи ҳамроҳларига эга эди... ... Тошкентдаги рус жамияти ўлка ҳақида маълумотларга эга бўлиш тугул, ҳатто унга умуман қизиқмаслиги мени ҳайратда қолдирди. Мени шунчалик узоқдан, улар учун ҳаммаси кўнгилсиз саналган бу мамлакат билан қизиқиб, уни кўришга келганимни кўпчилик тушуниши ғоят мушкул эди. Мен умумий таассуротларим ҳақида гапиряпман, албатта, бундан мустасно ҳолатлар ҳам бор... ЖАНОБ П. ХОНАДОНИДАГИ ТАНИШУВ Бутун Тошкентда маҳаллий халқ ҳақида қизиққан инсон Молия вазирлигининг вакили, жаноб П. эди. Туркий тилни пухта ўрганиб, равон ва бежирим сўзлаша олади, хонадони маҳаллий аҳолининг таниқли вакилларига қўнимгоҳ бўлган... Меҳмондўст хонадонга турли таниқли беклар, айниқса, Самарқанд жанубидаги кичик туманлардан саналган шаҳрисабзлик Жўрабек (Бухоро амирлиги таркибидаги Китоб беги) ва Бобобек (отаси Шаҳрисабз беги бўлган) канда қилмай келиб турарди. Икковининг ҳам отаси у ерда – Шаҳрисабзда Бухоро амири, қонхўр Насрулла томонидан босиб олингунга қадар машҳур бўлган. Отаси Қаландарбекнинг вафотидан сўнг Жўрабек 1860 йил – амирнинг ўлимига қадар унинг хизматида бўлиб, кейин Шаҳрисабзни эгаллайди. Насрулланинг ўлимидан олти ой ўтгач, янги амир – унинг ўғли Музаффар(иддин) Самарқанддан Шаҳрисабзга келади. У соф ўзбеклар кўп саналган ҳудудда хуш кўрилмай қарши олинади... ЖЎРАБЕК Йигирма ёшлардаги Жўрабек эгизак шаҳарлардан бири – Китобга бек этиб сайланди. У Бухоро амирининг кўплаб аъёнларини қувиб юборди ҳамда ўз отасининг ўрнини эгаллаган Бобобек билан ҳамкорликда кичкина воҳанинг мустақиллигини 1870 йилнинг август ойигача, токи Шаҳрисабз Чор аскарлари томонидан эгалланиб, амирнинг ихтиёрига топширилгунча сақлаб турди. У ва Бобобек Қўқон томонга қочди, аммо Худоёрхон томонидан тутиб берилди. Сабаби ўз вақтида Худоёрхон амир Насруллага ўзининг ташвишлари ва сургун қилиниши ҳақидаги гапларни айтганида, Жўрабек унинг устидан кулиб, «қари кампир» деб масхара қилганидан унга нисбатан эски алами бор эди. Улар тутқун сифатида Тошкентга келтирилиб, бир муддат назорат остида яшашди. Охир-оқибат Бухоро ҳукуматидан йилига 2 000 рубль пенсияни Россия агентлиги орқали олиб, у ҳам мунтазам тўлаб борилмаганлиги, иккисининг ҳам катта оиласи борлигидан ўзларига муносиб бўлмаган танг аҳволда яшар эдилар. Жўрабек русларнинг Ўрта Осиёнинг эгасига айланганига амин бўлиб, ўзининг келгусида улар орқали ҳокимиятга келишига имкони борлигига ишонар эди. У мен учратган бир неча маҳаллий аҳоли вакиллари ичида ҳар қандай масалада сўзига ишонишим мумкин бўлган ягона кишилардан бири эди. Жўрабек баланд бўйли, ингичка қора соқолли, кулранг ёқимли кўзли ва жиддий қиёфали келишган ўзбек эди. У доимо оддий, аммо нозик дид билан озода кийинар ва юзидаги қайғу ифодаси, истараси, кўркам ҳаракатлари кишини ўзига жалб қилиб, қизиқтирмасдан қўймасди. У ҳақиқатан ҳам мутлақо олижаноб инсон эди. У ҳақиқий мусулмон эди, аммо ҳозирда руслар билан ҳаддан зиёд алоқада бўлиб, ўз фидойилигини йўқотган ва уларнинг анъаналарига сўзсиз бўйсунарди. Руслар билан яқин алоқа ўрнатган: улар билан бирга овқатланар, ҳатто вино ҳам ичар, мамнун ҳолда бошқалар қилмаган иккиюзламачилик қилиб, ҳам руслар, ҳам издошларига ён босарди. Жўрабек бундан ташқари яхши хулқи, Ўрта Осиёга хос такаллуфи билан мақсадсиз, аммо ҳақгўй ва тўғри инсон, агар яхши муносабатда бўлишса, Россия учун хизмат қилиши табиий ҳол эди. Агар Бухоро амири ёки Қўқон хонининг тахтдан ағдарилиши «Туркистон: Россия Туркистони, Қўқон, Бухоро ва Ғулжага саёҳат қайдлари» асаридан қисқартириб олинган Тарих фанлари доктори, профессор Зокиржон САИДБОБОЕВ таржимаси
2023/¹2 36 ва вассални тайинлаши керак бўлганда, Жўрабек ҳар икки томон: ҳам маҳаллий аҳоли, ҳам русларнинг манфаатларига бирдек мос келувчи шахс эди. АСАДУЛЛАБЕК ... Асадуллабек Тошкентнинг машҳур шифокорларидан бири. Унинг қайси тиббий муассасани тамомлаганини билмайман. Кавказда туғилган, эроний. Ёшлигида Ўрта Осиёга келиб қолган, кўп амалий тажрибага эга. У Алимқул ва Ёқубхоннинг яқин дўсти, Қўқоннинг турли хонларига шахсий шифокор бўлган. Русчада дурустгина гапирар, суҳбатлашишдан ҳамма вақт мамнуният ҳиc қилиб, яхшигина карта ўйновчи ҳамдир. Ҳаёти саргузаштларга бой, ҳар доим уни кўрганимда кўнглим чоғ бўларди. Озроқ қутқу солсанг, ўзи билан боғлиқ Ўрта Осиё тарихидаги бир қанча воқеаларни сўзлаб беришга мойил эди. Нима сабабдан Кавказдан қочиб келганлигини сўраганимда, Асадуллабек камгап бўлиб қолар, ҳолбуки, ҳаётининг кейинги паллалари ҳақида сўзлашга тайёр эди: «Туркистон шаҳрига 1856 йил келгандим, – дейди. – У ерда бир йил яшадим. Бу пайтда руслар Жўлакка етиб келиб, бизнинг қўшин у ерга жўнади ва Ботирбек яраланди. Улар шифокор сўраб, барча бухороликлар ва бошқа одамларни тўплашди, лекин у уларнинг ҳеч бирини хушламади. Сўнгра улар «бу ерда румлик бир одам бор, уни чақиришингиз керак», дейишди. Айни ўша дамда мен дўконда эдим. Мени Ботирбек ҳузурига бошлаб келишди. Қўшин қўмондони Хиноятшоҳ менга «Уни (Ботирбекни) ўн икки кун ичида даволашинг шарт, йўқса, бошингдан жудо бўласан. Хон ҳозир Тошкентда, агар уни даволасанг, биз сени у ерга, хонга тавсия қиламиз», деди. ... Тўрт кундан кейин унинг тили анча дуруст бўлиб, лабларини очди. Тили калимага келди. Саккизинчи куни у анча ўзига келгач, улар менга ўн икки тилла бериб, Хиноятшоҳ ва Кошғарнинг ҳозирги ҳокими Ёқуббек олдинроқ кетганидан Тошкентда кутиб туришимни тайинлашди. Бир ҳафта ўтгач менга одам жўнатиб: «Унга (Асадуллабекка) битта киши ва от бериб, кўп илтифотлар кўрсатинг. Хон унга таклифнома йўллади», дейишди. Тошкентда мен Алимқул ва хоннинг жияни Шоҳмуродбек билан танишдим. Хоннинг ўзи эса Ўратепани эгаллаш учун жўнаб кетган экан. ... Шундан сўнг мен Қўқонга жўнаб, у ерда тиббиёт амалиётини бошлаб, хоннинг шифокори бўлдим. Кунига бир тилла (тахминан саккиз шиллинг) олиб турдим». МАЛЛАХОН ҚАТЛИ Шифокор Асадуллабек Маллахон (Худоёрхоннинг акаси)нинг яқин дўсти бўлганидан, унинг қандай ўлдирилганлигига ҳам шоҳид бўлган. У нималардир бўлаётганидан шубҳаланиб юрса-да, бунинг олдини олиб, хонни огоҳлантиришга имкони йўқ эди. Тунда кун бўйи май ичиб, қаттиқ уйқуга кетган хонга қўшни хонадан жой олиб, тунда унинг (хоннинг) эшиги ташқаридан қулфланганини ва «хон шу ерда» деган товушларни эшитади. Тўда хоннинг хонасига бостириб кириб, уни калтаклаб, пичоқлари билан зарба беришади. Хон ўзини мардона ҳимоя қилади, аммо сўнгида чавоқлаб ташланади. Кейин Асадуллабек тил бириктирган суиқасдчилар хоннинг энг яқин дўстларидан бири бўлгани учун ўзини ҳам ўлдиришга чоғланганларини эшитади, бироқ улардан бири уни ёқлаб, ажнабийлиги ва шифокорлиги, бу ерда атиги вақтинча яшаётгани, ҳеч кимга ёмонлик қилмаётганини айтади. Унинг жони ана шундай сақланиб қолган экан. Шундан кейин фитначилар ўша пайтда Қўқонда яшаган Шоҳмуродни топишиб, оқ кигизга ўтқазиб, баланд кўтариб, уни хон сифатида олқишлаган. Эрталаб кўчаларда Маллахоннинг ўлдирилганлиги ва Шоҳмурод хон этиб эълон қилинганлиги маълум қилинди. Барча расмийлар ва Қўқоннинг олий табақаси саройга, унинг ҳузурига салом учун жўнади. Уларнинг орасида шубҳасиз Асадулла ҳам бор эди. Хон уни кўргач, жилмайиб деди: «Қўрқманг, мен сизни хафа қилдириб қўймайман, бироқ сиз менинг сарой шифокорим бўласиз». ТОШКЕНТНИНГ ЭГАЛЛАНИШИ Тошкентнинг генерал Черняев томонидан кичик куч ҳисобига эгалланиши Россиянинг Ўрта Осиёни истилоси тарихидаги энг муҳим воқеалардан бири ҳисобланади. 1864 йил окт ябрда Чимкент қўлга киритилгандан сўнг генерал Черняев Тошкент қушбегиси Чимкентда ўлган, Тошкентнинг кўплаб гарнизони тортиб олинган ва шаҳарни битта кутилмаган ҳужум билан олиш мумкин деб ўйлаган эди. У ана шунга ишониб, қатъий ҳаракат билан 15 октябрь куни замбарагу қуролларни ҳаракатга келтириб, ҳужумга буйруқ беради. У кутгандан кўра, шаҳар ўзини анча кучли ҳимоя қилади. Унинг ўн олти кишиси ўлдирилди ва олтмиш икки кишисини ярадор қилиб, йўқотишлар билан Чимкентга қайтди. Қўқон қўшинлари тез орада Туркистон шаҳри томон юради, лекин Икандаги шиддатли жанглардан кейин чекинишга мажбур бўлади. Русларнинг ғалабаларидан ташвишланган Бухоро амири Тошкентга эгалик қилиш ва уни русларнинг қўлига ўтиб қолишининг олдини олиш мақсадида Ўратепа яқинида қўшин тўплаётган эди. Муваққат хон Алимқул зулми остида азият чекаётган Тошкент аҳолиси Қўқон ҳукмдорларига нисбатан унчалик яхши муносабатда эмас эди. Генерал Черняев улар Бухоро томонга оғиб кетиши мумкин, деб қўрқар
2023/¹2 37 ва бунинг олдини олиш учун баъзи чора-тадбирларни қабул қилиш зарур деб ҳисобларди. У шунга кўра, Тошкентнинг шимоли-шарқидаги ўн олти милдан ошиқ масофада, Чирчиқ дарёси бўйида жойлашган, Тошкент сув таъминотини назорат қилувчи Ниёзбек кичик қалъасига ҳужум қилиб, уни эгаллади. Ва шу тариқа шаҳарнинг қайсидир маънода мурватини боғлаб қўйди. Тошкентнинг тинч қисми русларга нисбатан ижобий муносабатда бўлса-да, лекин ҳали уни очиқ намоён этишга қодир эмас эди. Генерал Черняев шаҳардан олти мил узоқдаги жойга кўчиб, шимоли-шарқий қисмини разведка (айғоқчилик) қилди ва рус партизанлари гарнизонга ҳужум қилиб, шаҳар дарвозаларини очишлари шарт деган тўхтамга келди. Лекин айнан шу куни Кўқоннинг муваққат ҳокими мулла Алимқул 6 000 кишилик ва қирқ замбаракли лашкари билан шаҳарга кириб келди. Эртаси куни 21 майда Алимқул 7 000 кишилик қўшини билан руслар лагери устига ҳужум қилди, қақшатқич жанглардан кейин шаҳар деворларига қадар улоқтирилиб, улар ўша ерда паноҳ топишди. Руслар ўша пайтда ҳужум қилиш маъқул эмас, деб ҳисоблашди. Бу урушда руслардан йигирма ярадор ва талафот кўрганлар бор ва душман 300 дан ортиқ одамини йўқотган эди. Тез орада улар орасида Алимқулнинг ўзи ҳам борлиги маълум бўлди. Алимқулнинг ўлими нафақат Тошкентда, балки бутун Қўқонда катта шов-шув бўлди. ... Амир томонидан юборилган ҳар қандай ёрдамнинг олдини олиш ва аҳолига ҳар қандай қаршилик фойдасиз эканлигини кўрсатиш учун генерал Черняев ўз кучларини Сирдарё бўйлаб паром билан Чиноз қалъаси йўналиши бўйича кўчирди, аммо у жойдан ҳали ўн икки милча узоқда экан, оқсоқол келиб, дарё бўйлаб гарнизон қочиб қолгани ва паром вайрон қилингани ҳақида хабар қилди. Сўнгра Чинозни босиб олиш учун фақат кичикроқ куч жўнатилди ва генерал Черняев Тошкент деворларидан уч мил узоқда Бухоро йўлида вазиятни қўлга олиш учун қайтди. Шаҳар аҳолиси сувсизликдан қаттиқ азоб чекар, биргина булоқ шаҳарнинг сувга бўлган эҳтиёжини қондира олмасди. Шаҳарликларда етилган маккажўхорини ўриш ва чорваларини боқиш учун атрофдаги боғ ва далаларга гуруҳларини юбориш одати бор эди. Улар тез-тез Чор аскарлари ҳужумларидан азият чекар ва чорва моллари тортиб олинарди. Уларнинг ёлғиз умиди амирдан бўлиб, у ёрдам беришни рад этмади, бироқ ёш хон – Сайид Султонни унинг ҳузурига гаров сифатида юборилишини талаб қилган эди. Мазкур махфий хабарни эшитгандан сўнг хон бевосита ўзининг 200 та издоши билан 21 июнь тунда қочиб қолди. Худди шу вақтнинг ўзида Эшонбек бошчилигидаги бухороликларнинг кичик қўшини Тошкентга кириб, шаҳар қўмондонлигини қўлга олди. Амир кучлари ҳам Сирдарё бўйлаб турли нуқталарда ўзларини намоён қила бошлади. 100 000 дан зиёд аҳолини қамраб олган ва деворларининг айланаси ўн олти мил бўлган шаҳарни қамал қилиш расман мумкин эмас эди. Шаҳардан чекиниш ва уни бухороликлар томонидан эгаллаб олинишига йўл қўйиб бериш Россия сиёсати учун ҳалокатли саналиб, бундан ташқари, генерал Черняевнинг борйўғи 2 000 та одами ва ўн икки замбараги бор пайтда амирнинг кучли лашкари билан жанг қилиш хавфли эди. Ниҳоят, шаҳарнинг энг юқори қисмига элтувчи ва айланасига шаҳарни қўлга олиш имконини берувчи Камолон дарвозасида 27 июнь куни эрта тонгда белгиланган ҳужум ҳаракатига ўтишга қарор қилинди. Соат учда капитан (ҳозир генерал-майор) Абрамов бошчилигидаги ҳужумкор отряд шаҳар деворларига ҳужум бошлади. Улар турли нуқталардан очилган артиллерия олови тўхтагандан сўнг кузатув отрядини ҳайратда қолдириб, дарвозаларни очди. Абрамов шаҳар девори бўйлаб олти мил йўл юриб, унинг асосий қисмига олиб борувчи ва рус партизанлари тахмин қилган Қорасарой дарвозасига йўл олди. Майор Делакроа бир вақтнинг ўзида Қўқон дарвозасидан кирди ва қалъанинг ўша қисмини эгаллаб олди. Ўша куни яхши натижага эришиш учун армия бозорнинг турли хил кўчаларини ишғол қилди. Ҳар қадамда тўсиқ (баррикада)ларга дуч келиб, аскар ва бошқаларнинг кучли қаршилигидан сақланиш учун боғлар ва уйларга ўрнашди. Тунда ҳаммаси осойишта кўринар, аммо эртаси – 28 июнь куни эрталаб ҳамма кучлар аркни портлатиш учун жўнатилганда ҳамма жойда аравалар ва дарахтлардан тўсиқлар қурилиб, тўс-тўполон яна авжига чиқди. Аввало, бу ҳудудни тозалаш ва кун бўйи давом этган жангни тўхтатиш учун керак эди. Ниҳоят, кечқурун хабарчилар келиб, тўртга бўлиниб, шаҳарни эрталабгача ўраб олишни айтишди. Белгиланган вақтда оқсоқоллар ва шаҳарнинг баобрў вакилларидан иборат гуруҳи келиб, шаҳар тезда қўлга киритилди. Тартиб-интизомни жорий этишга буйруқ берилди. Отишмалар тугади ва бошқа бўлмади. Ҳимоячиларнинг сони тахминан 300 000 та бўлиб, 5 000 отлиқ аскар қочиб қолди. Уларни 39 нафар казак Чирчиқ дарёси бўйигача таъқиб қилиб борди. Сўнгра отлиқлар мағлуб бўлиб, ўзларини сувга отишди. Ўлжалар орасида 16 та йирик байроқ, 63 замбарак, 72 000 фунт порох кукуни бор эди. Чор аскарларидан 25 таси ўлдирилди ва 117 таси яраланди. Шаҳарнинг мўътадил қисми генерал Черняевга тартибни сақлаш борасида ташвишланаётганларини билдириб, шаҳар эгаллангандан бир неча кун ўтгач, қатъий буйруқлардан иборат билдиргига имзо қўйишни сўрашди. Бу билдирги Россия императори томонидан билдирилган катта ваъдалар ва шарт-шароитлар қайд этилгани боис мусулмонлар учун ажабланарли эди.
2023/¹2 38
2023/¹2 39 Қалқон бўлиб асрагил бу қадим қўрғонингни!
2023/¹2 40 ЖАНГЧИНИНГ СОДИҚ ДЎСТИ ЖАНГЧИНИНГ Ислоҳотлар билан ҳамқадам Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларининг ривожланиш даврларини таҳлил этганда, шу нарса маълум бўладики, миллий армиямиз йилдан йилга, даврдан даврга ўтиб такомиллашиб борди. Қўшин турларининг шакл ланиши, қудрат касб этиши, аввало, пухта ўйланган ислоҳотлар ва унинг ижроси масалалари билан чамбарчас боғлиқ бўлди.
2023/¹2 41 Қўшинлар таъминотида, хизмат вазифаларини бажариш йўналишларида амалга оширилган ўзгаришлар, барча тоифадаги ҳарбий мутахассисларнинг тайёргарлик даражасини юксалтириш, уларнинг ўқуви ва машқларини стандарт меъёрларига етказиш борасидаги саъй-ҳаракатлар бугун ўз натижаларини кўрсата бошлади. Бу ҳолатни Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги қўшинлари кинология хизмати фаолиятида ҳам яққол кузатиш мумкин. Қуролли Кучлар Бош штаби кинология хизмати соҳани ривожлантириш ва такомиллаштириш, мутахассис-кинологларнинг назарий билим ва амалий кўникмалари, хизмат итларининг жанговар вазифани бажаришга тайёргарлик сифатини ошириш мақсадида чуқур изланишлар олиб борди. Хусусан, маҳаллий ва хориж кинология хизматлари билан мустаҳкам алоқалар ўрнатилди, илғор тажрибаларни ўрганиш, соҳа мутахассисларининг билими ва кўникмаларини ошириш борасида икки томонлама ҳамкорликлар йўлга қўйилди. МУТАХАССИС ВА ХИЗМАТ ИТЛАРИНИ ТАЙЁРЛАШ МАРКАЗИ Давлатимиз раҳбарининг миллий армиямиз мудофаа қуд ратини ошириш юзасидан қўйган вазифаларидан келиб чиқиб, қўшинлар фаолиятидаги муҳим бўғин кинология соҳасини ривожлантириш ва ислоҳ этиш тадбирлари 2021 йилдан янги босқичга кўтарилди. Тошкент вилоятининг Чирчиқ шаҳрида Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги Мутахассис ва хизмат итларини тайёрлаш маркази барпо этилди. Мутахассис-кинологлар ва хизмат итларини махсус йўналишлар бўйича тайёрлаш, зотдор итларни кўпайтириш, Мудофаа вазирлиги қўшинларида хизмат итларидан фойдаланиш, парвариш қилиш ва жанговар шай ҳолатда сақлаш мажбуриятлари юклатилган марказ ҳудудида замон талабларига жавоб берадиган замонавий ўқув-услубият синфлари, 300 метрли тўсиқларни енгиб ўтиш йўлаги, 800 метрли «Дог биатлони» мажмуаси, портловчи моддаларни қидириб топиш майдони ва мина қидирув йўлаклари, хизмат итлари билан ишлаш учун амалий машғулот майдони, хизмат итларини сақлаш учун замонавий волерлар яратилди. Марказда 2023 йилнинг биринчи чорагида махсус операциялар кучлари мутахассис- кинолог лавозимига саралаш тадбирлари ва 35 нафар ҳарбий хизматчи жалб қилинган ўқув курси ташкил этилди. Саралаш ўқув курсида ҳарбий хизматчиларга кинология соҳаси асослари етказилди, хизмат итларини бошқариш учун зарур бўлган буйруқ ва кўникмалари ўргатилди. Соҳадаги энг илғор тажрибаларни, янгиликларни ўқув ва хизмат жараёнига татбиқ этиш мақсадида айни вақтда ҳам марказ ишини ривожлантириш, хизмат итларини тайёрлаш, қурол-яроғ ва портловчи портловчи моддаларни қидириб топиш майдони ва мина қидирув йўлаклари, хизмат итлари билан ишлаш учун амалий машғулот майдони, хизмат итларини сақлаш учун замонавий Марказда 2023 йилнинг биринчи чорагида махсус операциялар кучлари мутахассис- кинолог лавозимига саралаш тадбирлари ривожлантириш ва ислоҳ этиш тадбирлари 2021 йилдан янги босқичга кўтарилди. Тошкент вилоятининг Чирчиқ шаҳрида Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги Мутахассис ва хизмат итларини тайёрлаш маркази барпо этилди. Мутахассис-кинологлар ва хизмат итларини махсус йўналишлар бўйича тайёрлаш, зотдор итларни кўпайтириш, Мудофаа вазирлиги қўшинларида хизмат итларидан фойдаланиш, парвариш қилиш ва жанговар шай ҳолатда сақлаш мажбуриятлари юклатилган марказ ҳудудида замон талабларига жавоб берадиган замонавий ўқув-услумаркази барпо этилди. Мутахассис-кинологлар ва хизмат итларини махсус йўналишлар бўйича тайёрлаш, зотдор итларни кўпайтириш, Мудофаа вазирлиги қўшинларида хизмат итларидан фойдаланиш, парвариш қилиш ва жанговар шай ҳолатда сақлаш мажбуриятлари юклатилган марказ ҳудудида замон талабларига жавоб берадиган
воситаларни қидириб топиш ва бошқа вазифаларни бажаришга мўлжалланган махсус машқ майдонлари барпо этилмоқда. МАРКАЗНИНГ АСОСИЙ ВАЗИФАЛАРИ: • мутахассис-кинологлар ва хизмат итларини махсус йўналиш лар бўйича тайёрлаш, хизмат итларининг ишлаш самарадорлигини ва зотдорлик сифатини ошириш ҳамда хизмат йўналишлари бўйича хизмат итларини тайёрлаб, Мудофаа вазирлиги қўшинларида штатларни хизмат итларилишига жалб қилинган шахсларнинг ҳудудга кириб чиқиши, қурилиш ва бошқа моддий-техник воситаларнинг ҳудудга олиб кирилиши назорат текширув ишлари амалга оширилди. Шунингдек, Туркияда рўй берган табиий офат – зилзила талафотларини бартараф этиш, жабрланганларга ёрдам кўрсатиш мақсадида МВ Мутахассис ва хизмат итларини тайёрлаш марказидан қидирув-қутқарув гуруҳи тузилиб, 5 нафар ҳарбий хизматчи хизмат итлари билан жорий йилнинг 8 февраль кунидан 6 март кунига қадар қидирув-қутқарув ишларига амалий ёрдам кўрсатиш тадбирларида иштирок этди. Тадбир давомида қидирув-қутқарув гуруҳи кинологлари томонидан вайрона бино ва иншоотлар остидан 31 нафар жасад олиб чиқилди. МУВАФФАҚИЯТЛИ ҚАДАМЛАР Қўшинларнинг жанговар тайёргарлигини ошириш, ҳарбий анъаналарни янада мустаҳкамлаш, буюк аждодларимизга муносиб мард ва жасур, билимли ҳамда жисмонан бақувват Ватан ҳимоя чиларини тарбиялаш мақсадида Мудофаа вазирлиги Мутахассис ва хизмат итларини тайёрлаш маркази ҳамда ҳарбий қисм ва муассасалардаги мутахассис ҳарбий хизматчилар ўз хизмат итлари билан Халқаро армия ўйинлари, кинология мусобақалари ва хизмат итлари кўргазмаларида қатнашиб, фахрли ўринларни қўлга киритиб келаётир. ри билан бутлаш тадбирларини амалга ошириш; • Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги қўшинларида хизмат итларидан фойдаланиш, наслдорликни кучайтириш билан боғлиқ масалаларни тартибга солиш, парвариш қилиш, сақлаш ва жанговар шай ҳолатда бўлишига тайёрлаш; • мутахассис-кинологларни тайёрлаш соҳасидаги муҳим масалалар юзасидан Мудофаа вазирлиги қўшинларида, вазирлик ва идоралараро ҳамда халқаро мусобақа, семинар, тренингларда иштирок этиш; • Халқаро армия ўйинлари, хизмат итлари мусобақалари ва кўргазмали намойишларда қатнашиш; • Мудофаа вазирлиги қўшинларида мутахассис-кинологларнинг ўқув ва жанговар тайёргарлик жараёнларида хизмат итларининг самарадорлигини ошириш мақсадида объект ва ҳудудларни қўриқлаш ҳамда ўқ-дори ва қурол-аслаҳаларни, мина ва портловчи моддаларни қидириб топиш бўйича жанговар қўллаш. ЖАНГОВАР ХИЗМАТДА Сўнгги йилларда хизмат итлари ёрдамида жанговар вазифаларни бажариш, ҳимоя - -қоровул йўналишида ҳарбий муҳим объектларни қўриқлаш, ўқ-дори, портловчи моддалар ва мина қидирув йўналишида давлат объект лари хавфсизлигини таъминлаш бўйича қўйилган вазифалар тўлақонли адо этилмоқда. Мисол тариқасида, Самарқанд шаҳрида ШҲТга аъзо давлат раҳбарларининг ташрифи муносабати билан ҳудуд ва объектларнинг хавфсизлигини таъминлаш ҳамда портловчи воситаларни қидириб топиш ва зарарсизлантириш мақсадида 12 нафар мутахассис-кинолог хизмат итлари билан жалб қилинди. Мазкур тадбирларда Мудофаа вазирлиги қўшинлари мутахассис-кинологлар хизмат итлари билан «Боқий шаҳар», «Конг ресс холл» мажлислар зали, меҳмонхоналар ва хизмат кўрсатиш объектлари хавфсизлигини таъминлаш мақсадида навбатчилик ташкил этилди. Шунингдек, мажмуа атрофидаги 16 гектар ер майдонидаги яшил ҳудудларни тозалаш ва зарарсизлантириш ишлари олиб борилди. Бино ва иншоотлар қу-
2023/¹2 43 Жумладан, Халқаро армия ўйинларининг «Содиқ дўст» мусобақаларида Мудофаа вазирлиги Мутахассис ва хизмат итларини тайёрлаш маркази ҳарбий хизматчилари муваффақиятли иштирок этиб, 2020 йил Россияда, 2021 йил Жазоирда, 2022 йил Ўзбекистон Республикаси ҳудудида бўлиб ўтган мусобақаларда фахрли ўринларни эгаллаб, ўрнатилган рекордларни бир неча марта янгилади. Шунингдек, республикамиз вазирликлар ва идоралараро ўтказилаётган «Дог биатлони беллашуви»да ва Халқаро сертификат кўргазмаларида Мудофаа вазирлиги вакиллари хизмат итлари билан доимий қатнашиб, кинология соҳасида етакчилик қилмоқда. Бугунги кунга келиб, Мудофаа вазирлиги кинология хизмати дунёдаги энг илғор тажрибалар ва соҳа илмларини ўзида мужассам этиб, юқори қўмондонлик томонидан қўйилган вазифаларни шараф билан адо этиб келмоқда. Хизмат вазифаларини тўлақонли адо этиш билан бирга етук мутахассислар ўз хизмат итлари билан мамлакат ва халқаро миқёсдаги мусобақаларда юқори ўринларни эгаллаб келишмоқда. Фурқат ЭРГАШЕВ Mudofaa vazirligi maxsus bo‘linmalar xizmat itlari bilan o‘tkazilgan o‘quv mashg‘ulotlari QR-кодни сканерланг ва томоша қилинг
2023/¹2 44 Х АРБИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ФРАНЦИЯДА Европанинг етакчи давлатларидан бири ҳисобланувчи Францияда миллий Қуролли Кучларни барча зарурий мутахассисликлар бўйича малакали офицер ва ходимлар билан таъминлаш имконини берувчи ҳарбий таълим муассасаларининг ривожланган тизими яратилган. Мамлакатда офицер кадрлар, сержантлар ва оддий аскарлар таркибига таълим бериш учун мўлжалланган кўплаб олий ҳарбий билим юртлари фаолияти йўлга қўйилган. ФРАНЦИЯДА Хусусан, Қуруқликдаги қўшинлар тизимида офицер кадрларни тайёрлаш учта тоифага ажратилган ҳарбий билим юртларида амалга оширилади: – асосий мактаблар (офицер ва унтер-офицерлар учун умумий ҳарбий таълим); – амалий ва ихтисослаштирилган мактаблар
2023/¹2 45 ларга эга бўладилар, кейинги йилларда эса «взвод-рота» бўғинида бўлинмаларни бошқариш учун етарли ҳажмдаги ҳарбий тайёргарликдан ўтадилар. Битирувчиларга «кичик лейтенант» ҳарбий унвони берилади ва улар 5 та амалий мактабдан (штаб, бронетанк қўшинлари, пиёдалар, артиллерия ва муҳандислик қўшинлари) бирига юборилади. Амалий мактабларда офицерлар икки йил давомида ҳарбий мутахассислик бўйича қўшимча тайёргарликдан ўтадилар ва шундан сўнг улар ҳарбий хизматни ўташ учун тегишли қўшинларга юборилади. Қуруқликдаги қўшинларга қарашли қўшилма ва қўмондонликлар қошида ихтисослаштирилган ўқув юртлари: армия авиацияси ва Франция – Германия вертолёт мактаби, тоғ-пиёдалар мактаби, ҳаво-десанти қўшинлари мактаби, алоқа мактаби, фронт орти ва транспорт ҳамда моддий-техник таъминот мактаби, Разведка соҳасида тайёргарлик ва тадқиқотлар маркази фаолият олиб боради. Бундан ташқари, Тиббий хизмат мутахассисларини тайёрлаш маркази ва хориж ҳудудларида хизмат ўташга тайёрлаш мактаби ҳам шундай ташкилотлар қаторига киради. Олий ҳарбий таълим уч босқичдан иборат: биринчи босқич – штаб мактабидаги курслар; иккинчи – Қуролли Кучлар ҳарбий академияси; учинчи – Олий ҳарбий тадқиқотлар маркази ва Миллий мудофаа соҳасидаги олий тадқиқотлар институти. Муҳандис-техник йўналишидаги офицерлар Олий ҳарбий ва фуқаровий техника ўқув юртларида таълим олади. Сержантлар таркибини тайёрлаш Сент-Мексан шаҳридаги унтер-офицерлар мактабида амалга оширилади. Ҳаво-космик кучлар (ҲКК)нинг офицерлар (алоҳида мутахассисликлар бўйича таълим); – жанговар тайёргарлик марказлари (бўлинмаларни жанговар шароитларда бошқариш тажрибасини ўрганиш). Асосий мактабларга ўрта умумтаълим мактаблари, тўртта ҳарбий (Сен-Сир, Отан, Эксан-Прованс ва Флэш) ва битта фуқаро лицейи битирувчилари қабул қилинади. Ўқиш муддати 3 йилни ташкил этади. Дастлабки ўқув йили мобайнида курсантлар бўлинма командири учун зарурий бўлган билим ва кўникма-
2023/¹2 46 таркибини тайёрлаш амалда индивидуал характерга эга ва мутахассислик ҳамда белгиланадиган авиация техникаси типига боғлиқ равишда 4 йилдан 7 йилгача давом этади. Курсантлар ҲКК бирлашган мактабида уч йил давомида таълим олади, битирувчиларга «кичик лейтенант» ҳарбий унвони берилади. Кейинчалик қирувчи авиация учувчиси ва штурмани лавозимига танловдан ўтган офицерлар қўшимча тайёргарликдан ўтиш учун Учувчилар таркибини бошланғич тайёрлаш маркази (муддати 9 ой), базавий учиш тайёргарлиги мактаби (6 ойгача), қирувчи авиация учиш мактабига (10 ой) юборилади. Сўнгра улар 8-қирувчи аваиция эскадраси базасида «Мираж–2000» ва «Рафаль» типидаги самолётларда учиш кўникмаларини ўрганадилар. Ҳарбий-денгиз кучлари (ҲДК) учун кадрлар тайёрлаш турли ихтисосликлар бўйича ташкил этилган ўқув марказлари (амалий мактаб лар) ва турли курсларда амалга оширилади. Ҳарбий-денгиз ўқув юртлари 4 та йирик ҳудудий илмий-ўқув марказига ажратилган: умумий ва денгиз тайёргарлиги; муҳандис-техник ва оператив тайёргарлик; махсус вазифаларни бажарувчи ва қўриқлаш бўлинмалари шахсий таркибини тайёрлаш; моддий-техник таъминот бў йича мутахассислар тайёрлаш. Франция ҲДК учун кадр лар тайёрлашда Брест шаҳридан 10 км узоқликдаги Пульмик аҳоли пунктида жойлашган ҳарбий-денгиз ўқув муассасалари гуруҳи етакчи роль ўйнайди. Мазкур гуруҳ таркибига Ҳарбий-денгиз билим юрти, Флот ҳарбий билим юрти, Бош қарув ва навигация билим юрти киради. Бундан ташқари, ҲДК тизимида фронт орти офицерлари ҳамда флотнинг маъмурий ва техник таркиби учун Кадрлар тайёрловчи махсус билим юртлари, Денгиз авиацияси учувчиларини тайёрловчи ўқув марказлари, Махсус вазифаларни бажарувчи қўшинлар учун ҳарбий хизматчилар тайёрловчи билим юрти ва бошқа кўплаб ихтисослашган ўқув марказлари фаолият олиб боради. Офицерлар таркибининг олий тайёргарлиги (иккинчи даражадаги олий ҳарбий таълим) Франция ҚК ҳарбий академияси томонидан амалга оширилиб, бу ерда миллий армияни янада ривожлантириш, турли операциялар режалаштириш ва ўтказиш услубиятлари, ҚК турларининг ўзаро ҳамкорлигини такомиллаштириш ва ҳ.к. масалалар ўрганилади. Бундан ташқари, юқори даражада ривожланган Франция ҳарбий таълим тизимида ҲДК Олий тадқиқотлар маркази, Миллий мудофаа соҳасидаги олий тадқиқотлар институти ва бошқа кўплаб ихтисослаштирилган марказлар фаолияти йўлга қўйилган. П. САЙДИВАЛИЕВ тайёрлади.
ЗАМОНАВИЙ ҲАРБИЙ ТЎҚНАШУВЛАРДА ХУСУСИЙ ҲАРБИЙ КОМПАНИЯЛАРНИНГ РОЛИ Зиддият ва курашларнинг асосий сабаблари ҳаётий муҳим дунё ресурслари – нефть, газ ва бошқа ер ости бойликларига эга бўлишга қаратилгани барчамизга маълум. Бу мақсадларга эришиш учун етакчи мамлакатлар ҳарбий куч ишлатиш ёки уни ишлатишга таҳдид қилиш йўлларини қўллашга бўлган ҳаракатларини кўрсатиб келмоқда. Ушбу мураккаб шароитларда кўп лаб хориж давлатларининг ҳарбий можаролар ҳудудларида манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида хусусий ҳарбий компанияларнинг (ХҲК) имкониятларидан кенг фойдаланиш тенденциялари ортиб бориши билан бирга, ҳарбий операцияларда хусусий ҳарбий компаниялардан фойдаланиш ҳолатлари дунёнинг кўплаб оловли нуқталарида, жумладан Марказий Африка Республикаси (МАР), Украина, Судан, Сурия, Венесуэла ва бошқа мамлакатларда содир бўлмоқда. Ўзбекистон Республикасининг Мудофаа доктринасида (2018 йил) хусусий ҳарбий компаниялар ва бошқа ёлланма шахсларнинг кураш олиб боришнинг қўпорувчилик ҳамда террорчилик усулларидан фойдаланиб, ҳарбий низоларда фаол иштирок этиши замонавий ҳарбий можароларнинг ўзига хос бўлган асосий хусусиятларидан бири сифатида келтирилган. Хусусий ҳарбий компания (инглизча – private military company) – бирор бир юқори мартабали шахсни ёки объект ва мол-мулкни қўриқлаш, ҳимоя, мудофаа қилиш бўйича ихтисослаштирилган хизматларни кўрсатиш, ҳарбий можароларда иштирок этиш ҳамда разведка маълумотларини йиғиш, стратегик режалаштириш, логистика (юкларни кузатиш), тавсия бериш билан шуғулланадиган, юқори малакали (ҳарбий тажрибага эга, техник ва бошқа) мутахассислар билан бутланган, катта даромадга эга, рўйхатга олинган хусусий тижорат тузилмасидир. Дунёда ва баъзи минтақаларда ҳарбий- сиёсий вазиятнинг беқарор ривожланаётгани, куч марказлари (йирик давлатлар) ўртасида қарама-қаршиликларнинг, шу жумладан қуролли тўқнашувларнинг тобора кучайиб бораётгани шароитида замонавий ҳарбий можароларда бевосита қатнашаётган уруш субъектларининг сони кун сайин ортиб бормоқда. 2023/¹2 47
2023/¹2 48 Хусусий ҳарбий компанияларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихи узоқ ўтмишга тақалади. Масалан, Рим легионлари тактик жиҳатдан таълим олган ва нисбатан интизомли бўлган Ганнибал армиясидан бир неча бор мағлубиятга учраган. Кейинчалик ҳарбий йўриқчилар вазифасини бажарувчи гладиаторлар пайдо бўлган ва Рим ўзининг жанг қилиш тактикасини ўзгартириб, ғалаба қозонишни бошлаган. Иван Грозный Болтиқ денгизидаги хизмат учун даниялик Карстен Род бошчилигидаги флотилияни, Строганов савдогарлари эса ўзларининг Сибирни забт этиш бўйича иқтисодий муаммоларини ечишда Ермак ва унинг дружинасини ёллаган. Тарихда хусусий ҳарбий компанияларнинг қўлланилишига доир кўплаб мисолларни келтириш мумкин. Замонавий хусусий ҳарбий компаниялар асосан қўриқлаш хизматлари, халқаро бозорда ва армия пудратчилари йўналишида фаолият олиб боради. 2001 йилга келиб хусусий ҳарбий ва қўриқлаш компанияларининг фаолиятини халқаро даражада мувофиқлаштирувчи тузилма – «Peace Operations Association» ташкил этилди. Ироқдаги уруш бошланишидан аввал хусусий ҳарбий ва қўриқлаш компанияларининг Ироқдаги фаолиятини мувофиқлаштирувчи – «Private Security Company Association of Iraq» (PSCAI) номли ассоциация яратилиб, ўз таркибига 40 та хусусий ҳарбий ва қўриқчилик компаниясини жамлаган. 2015 йилда АҚШ ХҲК шахсий таркиби Афғонистондаги урушда ҳам бевосита қатнашган ва қуролланган ходимларининг сони 2 000 нафарни ташкил қилган. Шу даврда Ироқда АҚШ Мудофаа вазирлиги манфаатида 5 000 нафар ХҲК ходим фаолият юритган. Энг йирик АҚШ ХҲК ҳисобланувчи «Academy» (2009 йилгача «Blackwater», 2010 йилгача «Xe Services» деб номланиб келган) компанияси 1997 йили Эрик Принс ва Элом Кларк томонидан хусусий қўриқлаш компанияси сифатида асос солинган бўлиб, ходимлари сони 21 минг нафарни ташкил қилган. 2003 йили «Blackwater»нинг 60 та қўриқчилик компанияси Ироқ Қуролли Кучлари ва полиция сини ўқитиш билан шуғулланган. Мазкур компания 2007 йилда «Academy» номига эга хусусий ҳарбий компанияга айлантирилди. Яна бир хусусий ҳарбий компания – «Military Professional Resources Incorporated» (MPRI) – 1987 йилда АҚШ Қуролли Кучлари юқори лавозимдаги собиқ офицерлари томонидан тузилган. Шу билан бирга, 2001 йили Ливиядаги урушда Ғарбий Европа хусусий ҳарбий компания ларининг бир неча юз ходимлари қатнашган. Бу соҳага Туркия, Хитой, Россия ва ЖАР каби янги давлатлар ҳам кириб кела бошлади. Маълумотлар таҳлилига кўра, собиқ Иттифоқ ҳудудида Грузия – Абхазия можароларида – 1992 – 1993 йилларда «Арго» хусусий ҳарбий компанияси (Украина) батальон таркибида қатнашган, «Арго» ХҲК ходимлари иккала чечен уруши ва Болқондаги ҳарбий ҳаракатларда ҳам фаол иштирок этган. Хориж экспертларининг фикрича, Украинада бугунги кунда нафақат АҚШ, балки Европанинг бошқа давлатларидан ҳам хусусий ҳарбий компаниялар фаолият олиб бормоқда. Биргина АҚШнинг «Academy» ва «Greystone» хусусий ҳарбий компаниясидан 800 дан ортиқ ходим ишламоқда. Таҳлилларга кўра, Сурия даги россиялик «кўнгиллилар» Сурия армиясининг бир неча жанговар операция ларида ғалабани таъминлаш учун хизмат қилган. Донбасс ва Суриядаги жанговар ҳаракатларда Россия нинг расмий рўйхатдан ўтмаган «Вагнер» гуруҳи қатнашганлиги таъкидланади. Шу билан бирга, Россиянинг денгиз кемаларини ҳимоя қилишга ихтисослаштирилган «Moran Security Group» ва «RSB-Group» компаниялари чет эллик мижозлар билан фаол ҳамкорликни амалга оширган. Ҳозирда ҳусусий ҳарбий компаниялар бутун дунё бўйлаб кенг миқёсли вазифаларни бажариши кузатилмоқда, хусусан, йирик объектларни ва кемаларни қароқчилардан ҳимоя қилиш; муҳим объектлар ҳудудини миналардан тозалаш; моддий бойликлар ва фирма ходимларини қуролли қўриқлаш ҳамда ҳимоя қилиш ва бошқа. Бугунги кунда АҚШ ва Россиянинг ХҲК замонавий ҳарбий операция ларда аниқ жанговар вазифани бажариш учун деярли барча қурол-яроғ ва ҳарбий техника, ўқотар қуроллар, яқин ва ўрта масофага отувчи артиллерия, танк ҳатто кичик авиация билан таъминланган. Таъкидлаш жоизки, хусусий ҳарбий компания лар ёлланма аскарлари бир неча йиллардан буён Сурияда, шунингдек Украина, Венесуэла, Судан, Марказий Африка Республикаси, Ливия ва Мадагаскарда жанг қилиб келмоқда ва замонавий уруш қанчалик тез ўзгариб бораётганини намоён этмоқда. Айрим хориж ҳарбий мутахассисларининг фикрига кўра, хусусий ҳарбий компанияларнинг анъанавий Қуролли Кучлардан устунлик томони шундан иборатки, улар ёлланма жангчи сифатида пул ёки бошқа келишув эвазига ҳар қандай ҳудудда ҳарбий вазифани амалга оширади. Шу билан биргаликда, буюртмачи давлатнинг номи сир сақланади. Бундан ташқари, ўрнатилган тартибга кўра, хусусий ҳарбий компания аскарларидан бирор киши ҳарбий ҳаракатлар вақтида ҳалок бўлса, бу ҳеч қаерда рўйхатга олинмайди. Анъанавий Қуролли Кучлардаги аскарнинг ўлими каби маҳаллий аҳоли орасида ҳукуматга нисбатан норозилик кайфиятини уйғотмайди. Хусусий ҳарбий компаниялар бозорида, айниқса, Африкада Хитойнинг нефть-газ конлари хавфсизлигини таъминловчи Хитой хусусий ҳарбий компанияларининг иштироки жадал ўсиб бормоқда. Хитой замонавий таҳдидларнинг ривожланиш тенденцияларини ҳисобга олиб, ўзининг миллий манфаатлари йўлида, масалан, Суданда Хитой компанияларининг конлари жойлашган ҳудудларда хусусий ҳарбий компаниялар фаолиятини шакллантирган. Расман Суданда Хитой Қуролли Кучлари мавжуд эмаслигига қарамасдан, бу объектларни 60 мингдан ортиқ ҳеч қандай фарқловчи белгиси бўлмаган ҳарбий кийим русумидаги шахслар қўриқлайди. Шундай қилиб, ҳарбий можароларнинг хусусий ҳарбий компания лар тижорат фаолиятига айланиб бориш муаммоси халқаро ҳамжамият ва давлатлар томонидан унга мос равишда чора-тадбирлар кўришни талаб қилади. Ироқ, Ливия, Афғонистон ва Суриядаги ҳарбий операция ларда хусусий ҳарбий компаниялар қуролли бўлинмалари кўп ҳолларда махсус бўлинмаларга хос бўлган жанговар вазифаларни бажаришини кўрсатди. Хусусий ҳарбий компанияларнинг ўзига хос жиҳатларидан бири, улар одатда ўз отряд ва гуруҳларини топшириқ бажариладиган мамлакатда ҳам бутлаши мумкин. ХҚК таркибини асосан хорижлик ёлланма жангарилар ташкил этади. Булар йўл кўрсатувчилар, таржимонлар, ўз транспортига эга ҳайдовчилар ва бошқалардир. Шу ўринда, Марказий Осиё мамлакатларини ноқонуний тарк этган, мустаҳкам ҳаётий позицияга эга бўлмаган фуқароларининг хусусий ҳарбий компаниялар сафларига қўшилиб қолиши ҳам бугун, афсуски кўпаймоқда. Уларнинг маълум бир қисми қуролли кураш тактикасидан хабардор ёки мураккаб қурол-яроғ турлари билан ишлаш маҳоратига эга Қуролли Кучларнинг собиқ ҳарбий хизматчиларидир.
Хулоса ўрнида айтиш жоизки, ХҲК фаолияти қуйидаги омилларни келтириб чиқармоқда: • хусусий ҳарбий компаниялар хизматларининг бир қатор омилларни келтириб чиқариши натижасида, урушлар ва қуролли тўқнашувларда уларнинг роли ва ўрни тобора ортиб бормоқда; • ХҚК ҳаракатларида асосан ёлланма жангарилардан фойдаланилиши ва бунинг оқибатида гибрид урушларни олиб бориш кўламининг кенгайиб боришига олиб келмоқда; • мураккаб ҳарбий-сиёсий вазият шароитларида йирик корпорациялар ихтиёрида «ўз армияларининг» пайдо бўлиши ҳарбий можаролар қиёфасини тубдан ўзгартириб юбормоқда; • турли хусусий ҳарбий компаниялар ва шу каби қуролланган тузилмаларнинг хавфли жиҳати шуки, уларнинг фаолияти давлатнинг миллий манфаатлари билан тўқнаш келишидир. Айниқса, хусусий ҳарбий компанияларни қўллашнинг барча маълум бўлган «устунлик»ларидан ташқари, соғлом турмуш тарзидан воз кечган, жиноий ўтмишга, жароҳатлардан сўнгги психологик синдромларга эга ёлланма жангариларнинг ўз юртига қайтиши бир қатор салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Подполковник Умид МУЙСИНАЛИЕВ, Қуролли Кучлар Ҳарбий мерос ва замонавий тадқиқотлар институти бош илмий ходими, ҳ.ф.ф.д (PhD) 2023/¹2 49
2023/¹2 50 Бугун оммавий ахборот воситаларида ва ижтимоий тармоқларда 5 ёшида 4 та тилда бемалол гаплаша оладиган, хотираси кучли, қийин математик амалларни ҳам сониялар ичида миясида бажара оладиган ёки билим олишга иқтидори баланд болалар ҳақида деярли ҳар куни ўқияпмиз. Дарвоқе манбаларда иқтидор ва ноёб қобилият эгизак ўғилқизлар орасида ҳам кўп учраши ҳақида маълумотлар келтирилади. Ҳар йили дунёнинг турли бурчагида бўлиб ўтадиган эгизаклар фестивали шундай фазилатга эга эгизакларни кашф қилиши билан муҳим аҳамият касб этади. Биз нега сўзимиз аввалида эгизаклар ҳақида гап очдик? Чунки ушбу саҳифа орқали сизга таништирмоқчи бўлган қаҳрамонларимиз ҳам эгизак болалар. Улар ҳарбий оилада камол топаётган билимли ва иқтидорли ўғил-қизлар. Бизни қувонтирган яна бир жиҳат, ҳаммасининг фикрлари теран, интеллектуал салоҳияти юксак, энг асосийси, ҳаётда ўз мақсади бор. Бугун оммавий ахборот воситаларида ва ижтимоий тармоқларда 5 ёшида 4 та тилда бемалол гаплаша оладиган, хотираси кучли, қийин математик амалларни ҳам сониялар ичида миясида бажара оладиган ёки билим олишга иқтидори баланд болалар ҳақида деярли ҳар куни ўқияпмиз. Дарвоқе манбаларда иқтидор ва ноёб қобилият эгизак ўғилқизлар орасида ҳам кўп учраши ҳақида маълумотлар келтирилади. Ҳар йили дунёнинг турли бурчагида бўлиб ўтадиган эгизаклар фестивали шундай фазилатга эга эгизакларни кашф қилиши билан муҳим аҳамият касб этади. Биз нега сўзимиз аввалида эгизаклар ҳақида Жавоҳир ва Мухлиса НОРМУРОДОВлар подполковник Акбар Ярматовнинг фарзандлари бўлади. Мухлиса айни вақтда Нукус шаҳридаги Президент мактабида таҳсил олаётган бўлса, Жавоҳир шаҳардаги 1-сонли ихтисослаштирилган мактаб-интернат ўқувчиси. Бу эгизаклар билан суҳбатга киришиш аввалидаёқ бир жиҳат эътиборимизни тортди. Мухлиса муомалага киришувчан, Жавоҳир эса ўта оғир-босиқ. Одатда кўпчилик эгизакларда шундай жиҳат кўзга ташланади. Шундай бўлса-да, улар қайсидир томондан бир-бирини тўлдириб туради. давлатларнинг ривожланиш даражасини юксалтирмоқда. Инсонлар ҳаётининг янада яхшиланишига, турмушининг фаровонлашувига хизмат қилмоқда. Шунинг учун Ўзбекистонда ҳам мамлакатимиз ҳаётининг барча соҳаларига инновацияларни татбиқ этиш, ишлаб чиқаришга кенг йўл бериш, шунингдек илм-фан, таълим-тарбия жараёнида инновацион лойиҳалардан оқилона фойдаланишга катта эътибор қаратилмоқда. Мен ҳам келажакда мана шундай муҳим жараёнлар иштирокчиси бўлиб, юртимизни янги тараққиёт босқичига олиб чиқсам дейман. Ҳаётда ўз олдимга қўйган энг буюк мақсадим шу. – Мен эса тиббиёт йўналишига қизиқаман, – дейди Мухлиса, – жарроҳ бўлмоқчиман... – Демак, Тошкент тиббиёт академиясига ўқишга УЛАР БАХТУ ИҚБОЛИМИЗ – IТ соҳасига қизиқаман, – дейди Жавоҳир. – Мактаб-интернатни тамомлаб, Кембриж ёки Оксфордда таҳсил олиш ниятим бор. Айни вақтда инглиз тили, математика ва информатика фанларини чуқур ўзлаштиришга ҳаракат қиляпман. – Келажакда чет элда истиқомат қилар экансиз-а, шундайми? – савол бераман унга. – Йўқ, нега энди. Чет элда ўқиб келиб, мамлакатимизда IТ соҳасини янада ривож лантиришга ҳисса қўшадиган мутахассис бўлмоқчиман. Эътибор бераётган бўлсангиз, бугун бутун дунё тараққиётнинг янги иннова цион йўлини танлаган. Негаки, инновацион ғоялар, янгиликлар кирмоқчисиз? – дедим суҳбатдошимга қизиқиш билан тикилиб. – Йўқ, мен ҳам акам каби чет элда таҳсил олмоқчиман, – дейди қизалоқ қувноқлик билан. – Тўғри, Ўзбекистонда ҳам тиббиёт олийгоҳлари кўп. У ерда дарс ўтиш жаҳон стандартлари даражасида эканлигини ҳам биламан. Чунки бу ҳақда кўп ўқиганман. Лекин шундай бўлсаям хорижда ўқишни ният қиляпман. Бу касбни танлашингизга нима сабаб бўлган, дейсизми? Шифокорликка болалигимдан қизиқишим баланд. Қизиқишимга кимдир ёки нимадир сабаб бўлмаган. Бу менинг ички истагим. Оқ халат кийган инсонларни кўрсам, ҳавасим келади. Улардек шифокор бўлишни орзу қиламан. Яна келажакда малакали тиббиёт ходими бўлиб, даво чоралари топилмаган касалликларни бартараф қилсам, дейман...