طوظارةكا خواندن َين كوردية ،سةنتةر َى زاخؤ بؤ ظةكؤلين َين كوردى دةردئَيخيت. طوظارةكا خواندنيَ كوردية ،سةنتةرىَ زاخؤ بؤ ظةكؤلينيَ كوردى دةردئيَخيت.
خودان َى ئيمتياز َى
ث .هـ .د .ديار عبدالكريم سعيد
[email protected]
سةرنظيسةر
د .نزار ايوب حسن
[email protected]
سك َيرت َير َى نظيسين َى
ث .هـ .د .حسين عثمان عبدالرحمن
[email protected]
نظ َيسةران
ث .د .خطاب عمر اسماعيل
[email protected]
د .ماجد محمد يونس
[email protected]
د .كاميران ابراهيم خليل
[email protected]
م .ثيروز عبدالله بشار
[email protected]
ديـزايـنـةر
وارهَيل عبدالباقى كامل
[email protected]
E-ISSN: 2618-1339
P-ISSN: 26-181347
http://zcks.uoz.edu.krd
زانكؤيا زاخؤ – فةكؤلتيا زانست َين مرؤظايةتى – سةنتةر َى زاخؤ بؤ ظةكؤلين َين كوردى
وةك ئـةرك ،ثَيدظياتى ،ثَيشظةبرن و خزمةتكرنا ثترا ظةكؤلين َين كـوردى و ب شَيوةيةك َى زانستى
و لدويظ ِرَينماي َين نَيظدةولةتى ،زانكؤيا زاخؤ ثَينطاظةكا طرنط هاظَيت د ئةظى بياظيدا ،ئةو ذى ظةكرنا
سةنتةر َى زاخؤ بؤ ظةكؤلين َين كوردى.
ئارمانج َين سةنتةر َى زاخؤ د دوو ه َيل َين هةظتةريب دانة:
ا .دويظضوون و ظةكؤلين و بةلاظكرنا هةر تشتةك َى طرَيداى ب مَيذوو و زمان وئةدةب َى كوردانظة ل هةر
ضوار ثارض َين كوردستان َى ،نةخاسمة كورد د ئةظى سةردةميدا فاكتةرك َى هةرة باشن ل ِرؤذهةلاتا
ناظةِراست ونَيزيكى دةولةتبؤونَينة.
ِ .2راوةستيانا بةردةوام لسةر دويظضوونا سياسةتا ئةوان وةلاتان ئةوَين خاك َى كوردان (كوردستان) داطير
كرين ،وةكى دةولةت َين (عَيراق ،توركيا ،ئيران و سوريا) لةوِرا يا طرنطة بةلكو فةرة كو ئةظ سياسةتة
ب هويرى و ثَينطاظ ثَينطاظ بهَيتة زانين داكو كارظةدانا كوردان هةردةم د جه َى خودا بيت ،نةخاسمة
ئةطةر بزانين كو باذَير و زانكويا زاخؤ دكةظيتة د خالةكا ئَيكجار هةستياردا ،لسةر سنوور َى هةر س َى
وةلات َين (عيراق ،توركيا و سوريا)ي َى و ل ئةوى دةمى ديار دبيت كو ئَيك ذ كارَين طرنط لسةر مل َى ظ َى
زانكوي َى ئةوة كو ب شَيوةيةك َى بةردةوام حكومةت و مللةت َى كوردستان َى لسةر سياسةتا ظان دةولةتان
ئاطةهدار بكةت و باشترين ثَينطاظ و كارظةدانان بؤ وان ثَيشنيار بكةت داكو هةلويست َى كوردان ب
لاوازى نةهَيتة بةرضاظ.
سةنتةر َى زاخؤ بؤ ظةكؤلين َين كوردى ،ل سالا (َ )2017ى هاتيية دامةزراندن و ل دةستثَيكا سالا ()2018
ب فةرمى دةست ب كار َى خوة كريية.
ئةظ سةنتةرة ذلاي َى ( )10ئةندام و مامؤستاي َين ثسثؤر ب زمان ،ئةدةب و ديروكا كوردانظة دهَيتة ِرَيظةبرن.
كار َى دةستثَيك َى ي َى ئةظى سةنتةرى و ثشتى وةستانةكا مةزن كو ئَيك سال ظةكَيشا )10( ،ثةرتووك
لسةر بنةماي َين زانستى و ديزاينةكا هونةرييا ثَيشكةظتى هاتنة ضاث و بةلاظكرن.
ل دووماهي َى ب تن َى ئةظة يا ماى كو ئاماذة ثَيبكةين ئةظ كارة ثَينطاظا ئَيك َى يا سةنتةريية و ب ئانةهييا
خود َى و ب ثشتةظانييا زانكؤيا زاخؤ و خةلك َى دةظةردارييا زاخؤ د َى بَيى ِراوةستان بةردةوامي َى دةينة ئةظى ئةركى.
میر َين سهنجهقا(سندی سل َیظانی –زاخو) ل |5
سهردهم َی عوسمانی 1813-1538
خواندنهك د بهلگهنامه َين عوسمانیدا د .نزار ئهییووب طولى
كةله َین زاخ َو (الحسنیة) و دوروبةر َين و َی |15
ث .د .خطاب إسماعيل أحمد خواندنةكا م َیذووى
وةرطيران بَو زمان َى كوردى :بارزان مصطفى
طو ِرستان ذ َيدةر َين طرنطن ذ ذ َيدةر َين ديروكی |27
د .ماجد محمد يونس (طو ِرستان َین بةدلیس َى وةك میناك)
ثةيوهندی ن َیـوان كـورد و ســــوظـیـهت
پ .د .سهعدی عوسمان ههروتی|33
لةس َى بة َلطةنامةى بةريتانیدا
لورنس نادر مخو |39سوزناما نشتیمانی يا ئاشوری
يا سةر َى ئام َیدي َى 1932
|45ش َیخ موشه ِر ِرهف َی خونوكی ل زاخو
تهحسین ئیبراهیم دوسكی
1842_1514ز بةهدينان ژ زانا ي َین دةظةرا زاخؤ |53
ل سةردةم َی میرطةها
( ظةكؤلینةكا ديرؤكى_ بة َلطةنامةيى)
هَيرش كةمال رَيكانى
هؤزانظان |63
(حةسةن) و دانةيةكا نويا هؤزانا وی
ئيسماعيل بادي حةسةن كییة و مـة ضةنـد حةسةن هةنة؟
تةكنیك َین ظةط َی ِران َي د كؤمةل َا كورتة ضیرؤك َین |73
درةخشان عةلي بةكر (جةمسةر َي سی َي)يا (خالد سالح)يدا
پهیڤا سـهرنڤێسهرى
هژمارهكا نوی...
هژمارهكا دی!
ژی����ان هژمارهكا دووڤ ئێك ی����ا پێنگاڤانه...
ئهو پێنگاڤ یان ن����وی نه یان دی ...پێنگاڤا (نوی)
ب رامان����ا بهردهوامی����ا پێنگاڤا ب����هرێ ،و پێنگاڤا
(دی) ب پێنگاڤ����هكا جی����اواز ژ ب����هرى خ����وه...
ل سالا 2011گوڤارا رووگهه� وهك گوڤارهكا
ڤهكولینێن زانس����تی ومروڤایهت����ی ژ زانكویا زاخو
دهركهفت ،ل وى دهم����ی ناڤهكێ (نوى) ل كاروانێ
روژنامهگهری����ا كوردی زێدهبوو ،ل����ێ ههر وی دهمی
ستافێ گوڤارێ بریاردابوون كو گوڤارهكا جیاواز
ژ بهرى خوه ،ئانكو گوڤارهكا (دی)بن ،لێ پش����تی
دهمهكێ كێم و هێش����تا د بچووكیا تهمهنێ خوهدا
ژ بهرهن����دهك ئاس����تهنگان دنیڤا رێ����دا ما ،لێ ئهڤ
ناڤ����ه و ئهو هێڤیه ب����و جیاواز بوونێ ب����هدهوام بوو...
ب خوش����حالیڤه ج����ارهكا دی رووگەه����ێ
رێیا خ����وه ب����و بهردهوامیێ پهیدا ك����ر و ڤێ جارێ
وهك گوڤ����ارا س����هر ب س����هنتهرهكێ ئهكادیم����ی
ك����و ئارمانجێ����ن م����هزن داین����ه بهرخ����وه ،ئهوژى
(س����هنتهرێ زاخ����و ب����و ڤهكولینێن ك����وردی) یه.
راس����ته گوڤارا رووگهه� دێ بهردهوامیێ دهته
وێ رێكێ ئهوا ل س����الا 2011دهستپێكرى ،و دچیته
د قووناغهكا (ن����وى) دا ،لێ ڤێ جارێ پتر رژده كو
هژم����ارهكا (دی) بی����ت ..هژم����ارهكا (دی) ب رامانا
جیاوازتر ژ قووناغا بهرێ ،و هژمارهكا (دی) ب رامانا
جیاوازی د ههرهژمارهكا بهرى خوه ...ئانكو رووگههێ
بریاردایه نویكاریێ د ههر هژمارهكا خوهدا بكهت ،و
ههر هژمارهكا دهردكهڤیت دڤێت ژ هژمارا بهرى خوه
جیاواز بیت ...ئانكو ب راستی هژمارهكا (دی) بیت.
رووگهه� ل بهندێ یه كو نڤیسهر و ڤهكولهرێن
مه ب كارێن خوه یێن (نوى) و ب خهباتێن خوه یێن
(دی) بهرپهرێن وێ بخهملینن ،و رووگههێ بگههیننه
وى ئاس����تى ئهوێ ستافێ وێ بو خوه كرینه ئارمانج.
| د .نزار ئهییووب طولى
میر َينس هنج هقا
(سندیسل َیظانی–زاخو)
لسهرد هم َیعوسمانی
1813-1538
خواندنهك د بهلگهنامه َين
عوسمانيدا
| د .نزار ئهییووب طولى
ز .زاخو /پشكا مێژوو
زنجيرهيا مير َين زاخو ل سهردهم َی پ َيشهكی:
عوسمانی:
زاخو ئێك ژ باژێرێن گرنگێن كوردستانێ یه كو ل سالا
-1ئیبراهیم بهگێ كوڕێ بهدر بهگێ بوهتی :ههرچهنده 1515كهفته دب�ن دهستهلاتا دهول�هت�ا عوسمانیدا ،و ئ�هڤ باژێره و
ك�و زاخ�و ل س�الا 1515كهفته دب�ن حوكمێ عوسمانیاندا ،لێ دهڤهرێن سهر ب وێڤه د چوارچووڤێ سهنجهقهكێ ب ناڤێ (سندی
ئێكهمین میرێ زاخو كو ناڤێ وى د ژێدهرێن بهردهست دا هاتی سلیمانی) هاته رێكخستن ،و وهك سهنجهقهكا د ئاستێ (یورتلق
(ئیبراهیم بهگ)�ه ،بێ گومان ئیبراهیم بهگ نه ئێكهمین میرێ
زاخو یه ،لێ ههتا نوكه د چ ژێدهراندا ناڤێ چ میرهكێ بهرى ڤى اوجاقلق) ژلایێ میرێن میرگهها بههدینان ڤه دهاته بڕێڤه برن.
ه�هرچ�هن�ده ك�و چهندین پ�هرت�ووك و ڤهكولین س�هب�ارهت
نههاتیه. میرێن ڤی باژێرى هاتینه نڤیسین وچهندین لیستهیا ناڤان هاتینه
ئیبراهیم بهگ كوڕێ میر بهدر بهگییه كو میرێ كهلا بهرههڤكرن لێ پتریا وان ناڤان جهێ گومانێ نه چونكه نڤیسهرێن
گورگیلێ بوو و شهرهفخانێ بهدلیسی د پهرتووكا خوه دا بهحسێ وان پهرتووكان ئاماژه ب وان ژێدهران نهداینه كو پێزانینێن خوه ژێ
وى كریه .1مامێ وى ب ناڤێ (سهیید ئهحمهدێ بوختی) ئێكهمین
سهنجهق بهگێ عوسمانی ل مووسل ب�وو( ،)2كهڤنترین ئاماژه بو ڤهگوهاستینه.
وى ب�و س�الا 1538ڤ�هدگ�هری�ت ،ل 21گ�ولان�ا 1538ف�هرم�ان هاته ه�هرچ�هوا ب�ی�ت ،ئ�هڤ ڤهكولینه ب رێ�ك�ا بهلگهنامه و
دان كو حوكم ل سهنجهقا (عهجوز و زاخ�و) بو میرێ بههدینان ژێدهرێن رهسهن ههول ددهت كو زنجیرهیا میرێن زاخو و سهردهمێن
(سولتان حسێنێ وهل�ی) بهێته ئاراستهكرن ،و ژلایێ خوهڤه ئهوى حوكمێن وان و كورتیهكێ ژ رهوش�ا سیاسیا سهردهمێ وان دیار
بكهت.
|4
ب خوهڤه نهدگرت ،چونكه ل ڤى دهمی میرگهههك حوكمێ ئهڤێ سهنجهقێ دامهزراندنا
ب ناڤێ سندیان ل دهڤهرا زاخو ههبوو ،و ئهڤ میرگههه ب�و ئیبراهیم بهگی ابراهیم بهط َى
خودانا لهشكهرێ تایبهت ب خوهڤه بوو و ل ژێر ئالایێ ئ��اراس��ت��ه ك��ر.3 طورطیلى ل
د دهف����ت����هر
والیێ دیاربهكرێ پشكدارى د شهراندا دكر.10 م�وح�اس�ب�هی�ا زاخؤ 1538
س��هن��ج��هق��ا
نامهیهك -3میر قوباد بهگ كوڕێ سولتان حسێن م� � � � �ووس� � � � �ل
بؤ میر َى زاخؤ بهگ :ل 25ئيلوونا سالا 1563حوكمێ سهنجهقا ی���ا س��ال��ێ��ن
(سندی سلیفانی) 11بو میرێ بهرێ یێ (تكریتێ) قوباد 1540 -1539
بهرام بهط بهك كوڕێ سولتان حسێنێ بههدینانی هاته ئاراسته ج���ارهك���ا دی
كرن ،12و ل سالا 1565بو جارا دووێ قوباد بهگ ل ن��اڤ��ێ ڤ��ى م�ی�ری
س�هر حوكمێ زاخ�و هاته دام�هزران�دن ب مهرجهكێ وهك “م�ی�رێ ل�ی�وای�ا
ك�و باجا (العشر= دههئێك) ژ ه��هردوو عهشیرهتێن زاخو” هاتیه ،ودڤێ دهفتهرێدا
سندی و سلێڤانی كو كوژمێ وێ 300هزار ئاقچه بههایێ هندهك ئهردێن (خاصه) 4یێن ڤى میری هاتینه
بوون و 1900ئاقچهیێن دی ژ عهشیرهتێن دی یێن سهر تووماركرن .5میر ئیبراهیم بهگ پشتی مرنا برایێ
ب زاخو ڤه بستینیت .13و حوكمێ قوباد بهگی ههتا وى (ش�هم�س ال�دی�ن) ب�هگ ب�ووی�ه م�ی�رێ میرگهها
مرنا بابێ وى ل سالا 1573بهردهوام بوو ،و ل ڤێ سالا (گورگیل) ئهوا سهر ب میرگهها بوتان ڤه ،دههمان
دهم��دا ژلای�ێ دهول�هت�ا عوسمانیڤه وهك (پ�ارێ�زڤ�ان�ێ)
دووماهیێ قوباد بهگ بوو میرێ ئامێدیێ.14 ك�هلا ئهرجیش هاته دام�هزران�دن ،6و ئهڤى میری ل
تیرمهه� -تهباخا 1552بهرهنگاریا ه�هوا بهرفرهها
-4بههرام بهگ ك�وڕێ سولتان حسێن دهول�هت�ا ص�هف�هوهی ب سهروكاتیا (شاه� تههماسبی)
بهگی :سولتان حوسێنی ژ ب�هری مرنا خو ئ�هردێ ك�ر ،ل�هوڕا شاه� ب خ�وه ب�هرهڤ ڤێ كهلایێ چ�وو و
میرگهها بههدینان دن�اڤ�ب�هرا ك�وڕێ�ن خ�وه (ق�وب�اد، دوورپێچهكا توند دانا سهر ،ژلایێ خوهڤه میر ئیبراهیم
بههرام ،خان ئیسماعیل ،روستهم بهگ ،سولتان ئهبو بهگی تهسلیمكرنا كهلا خوه رهد كر ،لێ هندهك
سهعید بهگ)دا دابهش كربوو ،ئهوى قوباد بهگ كره ژ هاریكارێن وى خیانهت ل س��هروهرێ خ�وه ك�رن و
میرێ ئامێدیێ و كوڕێ خوه یێ مهزن بههرام بهگ یاخیبوونا خوه راگههاندن ،و شیان ئیبراهیم بهگی
ك�ره میرێ سهنجهقا (سندی سلێڤانی) ،15وبههرام بكوژن و دهرگههێن كهلێ بو لهشكهرێ صهفهویان
بهگ بهرى ڤی دهمی سهرڤهگێریا حوكمی ل دهڤهرا ڤهكهن .7دپهراوێزا بهلگهنامهیهكا عوسمانیدا ئهڤ
(باشیك و بهحزانێ) ئهوێن سهر ب سهنجهقا مووسل رستهیه هاتیه ”:میرێ زاخو ئیبراهیم بهگ میرهكێ
ڤ�ه دك��ر .16و ل 19ك�ان�وون�ا ئێكێ 1574زاخ�و ب
شێوهكێ فهرمى بو بههرام بهگی هاته ئاراسته كرن بهرنیاس بوو ،ل كهلا ئهرجیش شههید بوو“.8
وهك ئیقطاعهك ژ جورێ (زهعامهت) بهرامبهر 14هزار
ئاقچهیان ،ژلایێ خوهڤه قوباد بهگی دهستێوهردان د -2خان ئهحمهد ك�وڕێ سولتان حسێن
ڤى بابهتیدا كر و داخواز ژ سولتانی كر كو زهعامهتا بهگ :پتر گومان بو هندێ دچیت كو وى حوكمێ
برایێ وى بههرام بهگی ل سهر هندهك ژ برا و مامێن زاخ��و پ�ش�ت�ى ڤ�هگ�وه�اس�ت�ن�ا ئ�ی�ب�راه�ی�م ب�هگ�ی بو
گورگیلێ وهرگرتیه ،بهحسێ وى د بهلگهنامهیهكا
وى بهێته دابهشكرن ،ئهوژى عوسمانیدا هاتیه كو بو 18گولانا1560ڤهدگهریت.
ههر ئێك ژ برایێن وى دڤێ بهروارێدا ههردوو عهشیرهتێن (سندی و سلێڤانی)
خ��ان ئیسماعیل ع��هرزوح��ال��هك پێشكێشى س�ول�ت�ان�ی ك��رن و تێدا
بهگ و روستهم گلهیی ژ رهفتارێن میر خان ئهحمهدی كرن ،و ژلایێ
ب � � � � � � � � � � � �هگ خوهڤه سولتانی دانهیهك ژ ع�هرزوح�الا وان بو والیێ
وم � �ام � �ێ � �ن دی�ارب�هرك�رێ ه�ن�ارت و ت�ێ�دا دی��ار ك�و ك�و پێدڤیه
وى دیڤچوونا رهفتارێن خان ئهحمهدی بهێته كرن ،و ئهرێ
مورادخان راستیهك بو وان گوتن و تومهتان ههیه ئهوێن دناڤ
ب� � � � � � � �هگ
و م��ی��رزا عهرزوحالێدا هاتین یان نه؟9
ب � � � � � � � � � � �هگ
ب���������وون .17و ژ بهلگهیێن ڤى سهردهمی دهێته زانین كو
ق���وب���اد ب��هگ��ی حوكمێ خان ئهحمهدی ههمی دهڤهرێن زاخویا ئهڤرو
ئ��هڤ گ�وران�ك�اری�ه
|5
دهم�ێ بههرام بهگی ههست كرى كو دهولهتا عوسمانی بهرى مرنا بابێ خوه ب ماوهیهكێ كێم ئهنجام داب�وون ،چونكه
پشتهڤانیا برایێ وی قوباد بهگى دكهت ل چرییا دووێ 1577دگهل د بهلگهنامهیهكێدا ل ب�هروارا 7ئیلوونا 1572كو فهرمانهكه ژ
40زهلامان د رێیا دهڤهرا برادوست ڕا ورهڤی وخوه گههانده دهولهتا سولتانی بو والیێ بهغداد هاتیه ك�و ”:ههمى ئهو ئهردێن سهر ب
صهفهوى و چاڤ ب شاه� ئیسماعیلێ دووێ كهفت و ملكهڤییا خوه سهنجهقا مووسل ڤه هاتینه (تهحریر) كر ،بهلێ میرێ سهنجهقا
بو وى راگههاند .23لهوڕا دهولهتا عوسمانی فهرمانهك دهرئێخست و س�ن�دی سلێڤانی ق�وب�اد ب�هگ ه�ن�دهك ژ (ئ�هردێ�ن م�ی�ری) [ئ�هردێ�ن
تێدا بههرام بهگ وهك “خائین و بێ دین” ل قهلهم دا و داخواز ژ سولتانی] كرینه تیمار و ل سهر هندهك میران دابهش كرینه“ ،و
سولتانی دیار كر كو ئهو نهشێت ل سهر ڤان دابهشكرنان رازی
میرگههێن كوردی كر كو كارى بو ڤهگهراندنا وى بكهن.24 ببیت چونكه ئ�هڤ ك�اره بێ ئاگههدارى و رازیبوونا وى هاتینه
ئهنجامدان ،و ژب�هر كو ئ�هڤ ئ�هرده ژى ئهردێن تایبهتێن سولتانێ
-5مير سهیید خان كوڕێ قوباد بهگی :سهیید خان
بهگ ل سهردهمێ ههڤڕكیێ دناڤبهرا بابێ خوه و مامێ خوه بههرام عوسمانی نه.18
بهگیدا حوكم ل زاخ�و دك�ر ،وحوكمێ وى ل زاخ�و ب رهنگێ ه�هرچ�هوا بیت ،حوكمێ ب�هه�رام بهگی ل زاخ�و گهلهك
پچر پچر ههتا سالا 1584بهردهوام بوو ،ل سالا 1576و لسهر داخوازا نهڤهكێشا و تووشی ههڤڕكیههكا درێژ دگهل برایێ خوه میرێ
بابێ وى ژ حوكمێ زاخو هاتبوو لادان چونكه وى نهشیابوو باجێ ئامێدیێ قوباد بهگی بوو ،چونكه بههرام بهگی ددیت كو ئهو
ژ ههردوو عهشیرهتێن سندى و سلێڤانی بستینیت ،و حوكمێ باژێری ههژیتره بو وهرگرتنا حوكمى ل ئامێدیێ چونكه ئهو برایێ مهزنه.
بو كهسهكێ ب ناڤێ (عهبدولباقی) هاتبوو ئاراستهكرن ،بهلێ ل و چێدبیت دهستێوهردانیێن قوباد بهگی دكاروبارێن زاخو دا ئێك ژ
كانوونا دووێ 1577فهرمانهكا سولتانی دهركهفت كو پێدڤیه ئهگهرێن پهیدابوونا ڤێ ههڤڕكیێ بیت ،ئهڤه ژبلی وان ئایشهیێن
ج�ارهك�ا دی حوكمێ «س�هن�ج�هق�ا س�ن�دی سلیمانی» ب�و «میرێ سیاسى و ئاسایشێ ئهوێن دگهل دهستبكاربوونا بههرام بهگی ل
بهرێ» سهیید خان بهگی بهێته ئاراستهكرن چونكه دامهزراندنا زاخ�و پهیدا بووین .ژلای�ێ خوهڤه دهولهتا عوسمانی هاته دن�اڤ ڤى
عهبدولباقی دێ یاخیبوونا عهشیرهتێن زاخو زێدهتر كهت ،ههروهسا بابهتیدا داكو بشێت لێكتێگههشتنهكێ دناڤبهرا ههردوو برایاندا
ئ�هو نهشێت عهشیرهتان نهچار بكهت كو باجێ ب��دهن .25و ژلایێ پهیدا بكهت ،لێ ب�هه�رام بهگی ههمی ئ�هو دهستپێشخهریێن بو
خ�وهڤ�ه ق�وب�اد بهگی نامهیهك ب�و سولتانی نڤیسیى و تێدا دی�ار هاتینه دان رهد ك�رن ،19و دووماهیك دهستپێشخهرى ئاراستهكرنا
كر كو ئهو ئامادهیه سالانه 200هزار ئاقچهیان بو گهنجینهیا حوكمی ل سهنجهقا (قوڕنه) ل ویلایهتا بهسرا بو بههرام بهگی
ئ�هگ�هر ك�اروب�ارێ�ن دهول���هت���ێ ب�ه�ن�ێ�ری�ت بوو .20لهوڕا قوباد بهگی داخواز ژ سولتانی كر كو سهنجهقهكێ
وى ب��ه��ێ��ن��ه س�هن�ج�هق�ێ ب د سنورێ ویلایهتا دیاربهكرێدا بدهته بههرام بهگی ،و ل 2كانوونا
دبهرسڤدا س�پ�اردن ،و دووێ 1577بهرسڤا سولتانی گههشت و ناڤهروكا وێ ب ڤى شێوهی
بوو »:ههردهمێ سهنجهقهك ل ڤێ دهڤهرێ ڤالا بوو ئهم دێ داخوازا
دامهزراندنا ته بجه� ئینین ،و وێ سهنجهقێ بو برایێ ته بههرام بهگی ئاراسته
میر سهییدخان كهین” .21ژلایێ خوهڤه بههرام بهگ ب ڤێ بهرسڤێ رازی نهبوو و
دهست ب هاندانا عهشیرهتان –نهخاسمه ههردوو عهشیرهتێن زێبارى
بهط ل زاخؤ و م��زوورى -ل دژى قوباد بهگی ك�ر ،ل�هوڕا ل 18كانوونا دووێ
1577فهرمانهك بو میرێن ئامێدی ،بوتان ،سوران و والیێن دیاربهكر،
بهغداد و شههرهزور دهركهفت كو بههرام بهگی دهستهسهر بكهن
و باڤێژنه د زیندانێدا.22
|6
د رێكا ڤهگهرێدا دهمێ گههشتیه كهلا دهوكێ سولتانی ل 5س�وب�ات�ا 1577ب�و وال�ی�ێ دی�ارب�هك�ر و
ت�ووش�ى ه�ێ�رش�هك�ا ب�هرف�رهه�ا ع�هش�ی�رهت�ێ�ن رك�هب�هر دهفتهردارێ وى نڤێسی كو وى داخوازا قوباد بهگی
ب�وو و هاته كوشتن ،و سهروكێن عهشیرهتان میر رهد كریه و ئ�هو دێ ج�ارهك�ا دى سهنجهقا سندی
بههرام بهگ وهك میر ل سهر بههدینان دانان ()1584 سلیمانی –وهك�ى ب�هرێ -ب�و سهیید خانی ئاراسته
.34 كهت ل بهرامبهر 100هزار ئاقچهیان.26
ه�هرزوو بههرام بهگى بهرائهتهكا سولتانی ژلایهكێ دیڤه شاه� ئیسماعیلێ دووێ ل سالا خ����ةل����ك���� َی"
ژى بو حوكمێ بههدینان وهرگ�رت ،و ژلای�ێ خوهڤه 1578مر وشاهێ نوى –وژبهر هندهك ئهگهرێن نهدیار-
سهییدخان ب�هگ ج�ارهك�ا دی ب�هرهڤ ئیستانبوولێ فهرماندا كو بههرام بهگ بهێته گرتن ،لێ خالێ وى س��ةن��ج��ةق��ا
چ�وو و س�هره�ات�ی�ا كوشتنا ب�اب�ێ خ�وه ب�و سولتانی میرێ ههكارى زهینهل ب�هگ ،ئ�هوێ ك�هرب ژ قوباد
ڤهگێرا و شیا فهرمانهكا سولتانی سهبارهت حوكمێ بهگی ڤ�هدب�وون ،شیا ئ�هوى ژ زیندانێ ئ�ازاد بكهت زاخؤ كورد َين
بههدینان بو خوه دهربێخیت .وسولتانی دنامهیا خوهدا پشتی شیاى كوژمێ 6هزار فلوریێن زێرى وهك بهرتیل
بو سهردارێ بهرهیێ روژههلاتێ (فهرهاد پاشا) دیار كر بدهته حاكمێ صهفهوی ل باژێرێ تهبریزێ .27و ژلایێ س��ةر ِرةق و
كو كریارا ڤهگوهاستنا حوكمی ژ بههرام بهگی خوهڤه بههرام بهگى پشتی هاریكاریهكا لهشكهرى ث�ش�ت�ة ِر َى نة،
بو سهییدخانی ب “باشترین شێوه“ و ب “رهنگهكێ ژ زهینهل بهگی وهرگرتی ب�هرهڤ زاخ�و هات ومیرێ ئ�ةو قةبوول
س�هرخ�وه و ه�ی�دی ه�ێ�دی” ئهنجام ب��دهت ،35ل��هوڕا ل وێ سهییدخان نهچار كر كو بڕهڤیت .و س�هردارێ
بهراهیێ داخواز ژ بههرام بهگی كر كو داگێڕانێ ژ لهشكهرێ روژههلاتێ یێ عوسمانی (فهرهاد پاشا)ى ن ��������اك ��������ةن
حوكمێ ئامێدیێ بو سهییدخانی بكهت ل بهرامبهر فهرمانهك دهرئێخست و تێدا دانپێدان ب حوكمێ
وهرگرتنا سهنجهقا زاخو ،و بههرام بهگی ئهڤ چهنده ب��هه��رام ب�هگ�ی ل زاخ��و ك���ر .28ئ�هڤ�ێ پێنگاڤێ ك�����ةس�����ةك
قهبوول كر ،لێ ل 21سوباتا 1586فهرمانهكا دى عهشیرهتێن دژب�هرێ�ن ق�وب�اد بهگی ژى گ�هرم كرن
“بومیرێ بهرێ یێ زاخو بههرام بهگ” دهركهفت و تێدا كو ب یاخیبوونێ راب�ب�ن ،و قوباد ب�هگ نهچار بوو ذب����ل����ی وان
هاتبوو ”:ژبهر نزیكیا سهنجهقا زاخو ژ وهلاتێ ئامێدیێ بو مووسل و شنگارێ بڕهڤیت ودگ�هل ك�وڕێ خوه
و ژبهر ههبوونا ناكوكیان دناڤبهرا عهشیرهتێن ههردوو سهییدخانی بهرهڤ ئیستانبوولێ چوو و گلهییا خوه ژ ح��وك��م��ی ل
دهڤهران ،و داكو چ نهخوشی و دهردهسهرى پهیدا نهبن، بههرام بهگ و عهشیرهتان پێشكێشی سولتانی كر.
فهرمان هاتیه دان كو سهنجهقا (حهسهن كهیفا) بو دنامهیهكێدا بو والیێ بهغداد ل ب�هروارا 28خزیرانا وان بكةت!"
ته بهێته ئاراستهكرن ،و پێدڤیه تو و زهلامێن ته خوه 1584سولتانی گوت »:كوڕێ میرێ ئامێدیێ و میرێ
ئاماده بكهن داك�و پهیوهندیێ ب ه�هوا هومایوونی زاخو سهییدخان بهگ هاته دهف من ،ئهڤ سهنجهقه
بكهن ،36 ”...و بههرام بهگ ب ڤێ فهرمانێ ژى رازی بهرى نوكه وهك (تیمار) ل بن دهستێ وى بوو ،پاشى
ب�وو و پهیوهندی ب ه�هوا عوسمانی كر ئ�هوا ب�هرهڤ بو مامێ وى بههرام بهگی هاتیه ئاراسته كرن ،بهلێ
جورجیا دچ�وو ،ل ل دهم�ێ زڤرینێ ژ ه�هوا ژێگوتی ئهو –ئانكو بههرام بهگ -ببوو جهردهچی و پشتهڕێ،
فهرهاد پاشاى ئهو گرت و تهسلیمی میر سهییدخانی و ل دژى دهولهتێ راوهستیا .ژلایێ خوهڤه سهییدخانی
كر ،و ژلایێ خوهڤه سهییدخانى بریارا كوشتنا وى دا دگهل لهشكهرێ خوه پشكدارى د ههوا عوسمانیدا
وهك تولڤهكرن بو كوشتنا بابێ وى قوباد بهگی.37 [ل دژى دهولهتا صهفهوى] كربوو ،لهوڕا یا فهره كو
-6عهبدولباقی :ك�هس�هك�ێ ن�هن�ی�اس�ه كو سهنجهقا ژێگوتی ل 20جهمادیيا دووماهێ بو بهێته
چێدبیت ئهسلێ وى بو عهرهبان بزڤریت ،ل سهردهمێ ئاراستهكرن ،و بههرا وى ژ داه�ات�ێ وێ ب كوژمێ
ههڤڕكیێ دناڤبهرا قوباد بهگ و بههرام بهگیدا بو 20هزار ئاقچهیان بهێته زێدهكرن .ئاقچهیان بهێته
ماوهیهكێ كێم حوكم ل سهنجهقا (سندی سلیمانی)
ك�ری�ه .ن�اڤ�هروك�ا ب�هل�گ�هن�ام�هی�هك�ا ع�وس�م�ان�ی ل زێدهكرن”.29
ب��هروارا 11ك�ان�وون�ا ئێكێ 1577ه�ن�دهك روناهیێ ل 2ت�هب�اخ�ا 1584زاخ���و ب ش�ێ�وهی�هك�ێ
بهرددهته سهر رهوشا ئهڤى میری .دڤێ بهلگهیێدا كو فهرمى بو سهییدخانی هاته ئاراسته ك�رن و برایێ
فهرمانهكا سولتانییه بو والیێ حهلهبێ هاتیه كو وى ئهبو سهعید بهگ ژى وهك میرێ شنگارێ هاته
ئهڤ كهسه “موتهسهڕفێ= كاربڕێكهرێ” سهنجهقا دام��هزران��دن .30و د دهف�ت�هر تهوجیهاتا ژم�اره ( )262دا
سندی سلیمانی بوو ،و ژڤێ چهندێ دهێته زانین كو هاتیه كو سهیید خان ل ڤێ بهروارا دووماهیێ بوویه
بو ماوهیهكێ بهروهخت حوكم كریه ،و سولتانی ب میرێ زاخو ل بهرامبهر 285هزار ئاقچهیێن سالانه ،و
توندى بابهتێ دهستهلاتا وی ل زاخ�و رهد كر دهمێ
گوتی ”:خهلكێ سهنجهقا سندی سلێمانی كوردن، بهرى ڤێ بهروارێ وى 215هزار ئاقچه ددان.31
ژلایهكێ دی ڤه ،قوباد بهگى ژى (بهرائهت)
�هكا 32نوو سهبارهت حوكمێ بههدینان وهرگرت ،33لێ
|7
بهلطهیهك وئهو گهلهك سهرڕهق و پشتهڕێنه! ودناڤ میرێن عوسمانیدا
سهبارهت میر َى كهسهكێ وهسا نینه كو بشێت حوكمی ل وان بكهت ،لهوڕا
دووباره ئێك ژ میرێن كوردان یێن جهێ باوهریێ ل جهێ وى
زاخؤ یووسف دابنه“ ،ههروهسا سولتانی دیار كر كو ”:ئهڤ عهبدولباقیه د
رهوشا كوردان دا شارهزا نینه و ئهگهر مایێ خوه د كاروبارێ
بهط َى سندى گوندهكێ دا بكهت چێدبیت ببیته ئهگهرێ ههڤڕكییهكا
م�هزن” و ل دووماهیا فهرمانا خ�وهدا سولتانی دی�ار كر كو
میر قوباد بهگی بهرى نوكه ئهڤ سهنجهقه بو كوڕێ خوه
سهییدخانی ئاراسته كربوو لهوڕا پێدڤیه جارهكا دى ئهو ل
ڤێ سهنجهقێ بهێته دامهزراندان ،و بابهتێ گهورێنا وى د ڤى
دهم�ی دا نه جهێ گهنگهشێیه“! .ههروهسا داخ�واز ژ والیێ
حهلهبێ كر كو عهبدولباقی ه�ای�دار بكهت كو پێدڤیه
ل سهر دلسوزیا خوه بو دهولهتێ (ل وهلاتێ عهرهبان) بهردهوام
بیت و “ئهگهر خودێ حهز بكهت ئهم دێ سهنجهقهكا دی
دهینه وى”.38
و ژێدهرێن رهسهنێن عوسمانی ههر ژ دووماهیێن سهدهیێ 16 -7یووسف بهگێ سندی :ئهو كوڕێ میرێ بهرێ یێ
ههتا س�الا 1616چ ئ�ام�اژه بو زاخ�و نینن .و ههرچهنده كو سندیان (حهسهن بهگی) یه ئ�هوێ ل سالا 1556حوكم ل
دهندهك پهرتووكێن نوو دا بهحسێ هندهك ژ میرێن زاخو ل میرگهها سندیان دكر ،39یووسف بهگ خودانێ ژمارهیهكا
ڤى سهردهمى هاتینه كرن 43لێ خودانێن وان پهرتووكان چ مهزن ژ (ئهردێن خاصه) ل دهڤهرێن شهرانش ،خابوور ،گولیان
ئاماژه ب ژێدهرێن خوه نهداینه و دناڤ بهلگهنامه و ژێدهرێن و دوبانێ بوو نهخاسمه گوندێن :بێدار ،سنات ،پهرهخ ،بوسهلێ،
رهسهندا چ تشتهك نینه كو پشتهڤانیا پێزانینێن وان بكهت! كهشان ،شهرانشا سهرى و خوارێ ،بێجوه� ،باچووك و بێرسڤێ
لێ ل سالا 1616ميرێ زاخو كهسهك بوو ب ناڤێ (مستهفا
ب�هگ) .ب دروستی ناهێته زانین كا مستهفا بهگ كییه؟ و گهلهك گوندێن دى ل وان دهڤهران.40
ئهرێ ئهو ئێك ژ ئهندامێن مالباتا دهستهلاتداره ل بههدینان پشتی كو میرێ زاخو سهییدخان بهگ بوویه میرێ
یان كهسهكێ دى یه؟ چونكه د ژیدهرێن بهردهستدا ناڤێ چ ئامێدیێ سهنجهقا زاخو (مهحلوول) بوو ،و ئهڤه زاراڤهكێ
كهسهكێ ژ میرێن ئامێدیێ نههاتیه كو ناڤێ وى مستهفا عوسمانیه مهبهست ژێ ئ�هوه كو زاخ�و ژ میرێ ب�هرێ هاتیه
بیت .44لێ د بهلگهنامهیهكا عوسمانیدا ل بهروارا 27نیسانا ستاندن و هێشتا بو چ كهسهكێ دی نههاتیه ئاراسته كرن .و
- 1616كو فهرمانهكا سولتانێ عوسمانییه بو والیێ دیاربهكر یووسف بهگی ئهڤ چهنده ب دهلیڤه دیت و ل 16ئادارا 1586
(دلاوهر پاشا) -بهحسێ « ق�دوة الام�راء الكرام میرێ زاخو داخواز ژ باب ئهلعالی كر كو سهنجهقا زاخو بو وى بهێته
مستهفا بهگ دام عزه “ هاتیه ،و تێدا دیار دبیت كو ڤى میری ئاراسته كرن .ل سهر ڤى بناخهی ل 7نیسانا 1587فهرمانهكا
گازنده ژ دهستێوهردانا «میرێ جزیرا بوتان و والیێ بهرێ یێ سولتانی دهرك�هف�ت و بگوڕهى وێ ههمی پهیوهندیێن میر
ویلایهتا شههرهزور میر شهرهف بهگی» د كاروبارێن سهنجهقا سهییدخان بهگی ژ زاخو هاتنه بڕین ،و ئهڤ سهنجهقه وهك
زاخ�و دا كریه .وناڤهروكا ئهڤێ فهرمانێ هندهك روناهیێ «صهدهقه و ئیحسان» ل بهرامبهر 301900ئاقچهیان بو یووسف
بهرددهته سهر مستهفا بهگ و شێوهیێ حوكمێ وى ل زاخو. بهگی هاته ئاراسته كرن ،ب وى مهرجی كو 200هزار ئاقچه
سولتانی د فهرمانا خ�وهدا گوت كو سهنجهقا زاخ�و ژلایێ ژێ بو سهییدخانی بن ژ پێش خاصه و تیمارێن وى ل زاخو ،و
یێن مایی –وهك خاصهیێن سولتانی -بو گهنجینا دهولهتێ ل
دووبهرهكی
دناڤبهرا میرێ دیاربهكرێ بهێنه هنارتن.41
زاخو مستهفا چ پێزانینێن دی س�هب�ارهت ئهڤی میری و روودان�ێ�ن
بهگ و میر سهردهمێ وى ل بهردهست نینن بهلێ ئهو ل بهروارهكێ بهرى
شهرهفێ بوتانی سالا 1597/1596ژ حوكمى هاتیه لادان ،چونكه شهرفخانێ
بهدلیسی ل ڤێ سالێ بهحسێ یووسف بهگی كریه و گوتیه
دا كو ئ�هو هێشتا د ژیانێدا مایه و سهرڤهگێڕیا كاروبارێن
حكوومهتێ د میرگهها بوتاندا دكهت.42
-8مستهفا بهگ :چارهنڤیسێ حكومهتا زاخو پشتی
لادان�ا میر یووسف بهگی ناهێته زانین ،ودن�اڤ بهلگهنامه
|8
طلهییا
میر َى زاخؤ خان
ئهحمهد بهط َى
عهشیرهت َي
سندى و سلَیظانى
حوكمێ زاخو ل 4كانوونا ئێكێ 1639وهرگرت ب وى مهرجی س��هردارێ ب�هرهی�ێ روژه�هلات�ێ دلاوهر پاشای بو مستهفا بهگی
كو 2000قروشان بدهته گهنجینهیا دهولهتێ ل مووسل ،و ب هاتبوو ئاراستهكرن ،لێ میر شهرهف بهگێ بوتانی داخواز دكر
لهشكهرێ خوهڤه پشكداریێ د ههر شهرهكێدا ل دژى دهولهتا كو سهنجهقا زاخو ب وى بهێته دان ،لێ ئهڤ داخوازا وى هاته
رهدكرن و مستهفا بهگی بریارهكا نوو بو (بهردهوامبوونێ) د
صهفهوى ل بهرهیێن شههرهزور و بهغداد بكهت.48 حوكمێ زاخو دا وهرگ�رت ،ژلایێ خوهڤه میر ش�هرهف بهگی
هێرش بره سهر زاخو و میرێ وێ لادا ،لهوڕا سولتانی داخواز
-10قوباد بهگ ك�وڕێ موسهیید خان بهگی: ژ دلاوهر پاشای كر كو دهستێوهردانێ دڤى بابهتیدا بكهت و
میرێن مالباتا دهستهلاتدار ل بههدینان جارهكا دی شیان كو ئهڤێ ئاریشهیێ ب باشترین شێوه چارهسهر بكهت ،ههروهسا
زاخو بزڤریننه ژێر ركێفا خوه و زاخو بوو ئێك ژ سهنجهقێن سهر سولتانی دووپ�ات كر كو پێدڤیه حوكمێ سهنجهقا زاخو د
ب (حكوومهتا بههدینان) ،و قوباد بهگ وهك میر ل سهر باژێرى
هاته دامهزراندن .ل سالا 1656دهمێ ئهولیا چهلهبی سهرهدانا زاخو دهستێ مستهفا بهگى دا بیت.45
كرى دیار كر كو میرێ وێ (قوباد بهگ كوڕێ موسهیید -9میر یووسف بهگێ زێبارى :بهحسێ ڤى میرێ د
خان بهگی) یه .49ئهولیا چهلهبی ب ڤی رهنگی بهحسێ زاخو دهفتهر تهوجیهاتا ژم�اره 266دا هاتیه و یووسف ب�هگ میرێ
و میرێ وێ قوباد بهگی دك�هت ”:زاخو سهنجهقهكا سهر ب عهشیرهتا (زێبارى) بوو ،و زێبارى ههروهك بهلگهنامه دبێژیت
ئامێدیێ ڤهیه ،قوباد بهگ ك�وڕێ سولتان (موسهیید خانی) ه�هر ئ�هو عهشیرهتا بناڤودهنگه ئ��هوا دن��اڤ «سهنجهقا میر
حوكمی لێ دكهت ،ئهو خودانێ 7هزار سهربازانه ،ئهوى قازی سهیید خانی»دا ،و مهبهستا وێ سهنجهقا ئامێدیێ یه .46ل ڤێرێ
و موفتیێن خۆژى ههنه و گهلهك زانا ژى ل ڤى باژێڕى ههنه، دڤێت ئاماژه بهێته دان كو عهشیرهتهكا دی ب ناڤێ زێبارى
ك�هلا وێ هند بلنده كو دگههیته ئهسمانی! ،كهلایهكا ل زاخو ههیه كو ل دهڤهرێن روژئاڤایێ باژێری ئاكنجینه ،و
گهلهك جوانه و شێوهیێ وێ چوار گوشهیه كو ب كهڤران گهروكێ ت�ورك (ئهولیا چهلهبی) ل س�الا 1656
هاتييه ئاڤاكرن و دكهڤیته سهر رووبارێ خابوورێ سندیان...50 ب�هح�س�ێ ڤ��ێ ع�هش�ی�رهت�ێ ك�ری�ه و
ل بهرامبهر ڤێ زاخۆیێ پرهكا مهزن ههیه .51ههردوو عهشیرهتێن ناڤێ وێ ب�� (ك�وچ�وك زێبار=
سندى و سلێڤانی دوو (عهشیرهت بهگێن) سهر ب زاخۆ ڤهنه، زێ�ب�ارا ب�چ�ووك) ئ�ی�ن�ای�ه و
دی��ار ك�ری�ه ك��و ئ�هڤ
ههر ئێكێ ژ وان 10هزار تفنگدارێن مێرخواز ههنه.52 ع��هش��ی��رهت��ه س���هر ب
م��ی��رگ��هه��ا ب��وت��ان
-11زوبهیر خان بهگ :ب دروستی دیار نینه كو كهنگی ڤ�هی�ه ،47ل�ێ یووسف
حوكمێ ق�وب�اد ب�هگ�ی ب�دووم�اه�ی ه�ات�ی�ه ،ل�ێ ه�ن�دهك ژێ�دهر ب�����هگ ه������هروهك
دی�ار دك�هن ك�و حوكمێ زاخ�و ل دووم�اه�ی�ا س�هدێ ههڤدێ ب��هل��گ��هن��ام��ه دی��ار
و دهستپێكا سهدهیێ ه�هژدێ ددهستێ میر زوبهیر خ�ان بهگ دك�هت نه سهروكێ
كورێ میر سهعید خان بهگێ دووێ دا بوو .مهحفووز عهبباسی ڤ���ێ ع��هش��ی��رهت��ێ ی�ه
دبێژیت كو زوبهیر خان ل سالا 1699ل دهمێ بابێ وى هاتیه ب���هل���ك���و س����هروك����ێ
كوشتن حوكم ل زاخ�و دك�ر پاشى ههتا س�الا 1714میرێ ع�هش�ی�رهت�ا زێ��ب��اری��ان��ه ئ��هوا
ئامێدیێ بوو ،و ل ڤێ سالا دووماهیێ داگێران ژ حوكمی بو نوكه سهر ب دهڤ�هرا ئاكرێ ڤه.
كورێ خو بههرام بهگى كر و ل زاخو نیشتهجێبوو ،و ل سالا و بهلگهنامه دبێژیت كو یووسف بهگی
1731ل ڤى باژێری هاته كوشتن .53.بهلێ ئهو بهلگهنامهیێن
ل ڤێ دووماهیێ پهیدا بووین شاشیا ئهڤێ گوتنێ ديار كرن!.
زاخ��ؤ ه�ن�دةك ج���اران ب�ؤ ك�ةس�ةك�ی ل دةرظ���ةى بنةمالا دامهزراندنا
دةستهةلاتدار ل ئام َيدي َی هاتينة ئاراستةكرن ،و هندةك میر یووسفێ
زێبارى ل زاخو
جاران ِراستةوخوذلاي َیدةولةتاعوسمانیظةهاتيةب ِر َيظةبرن".
"|9
چونكه ددهفتهر تهوجیهاتا سالێن 1701-1687ناڤێ زاخو هاتیه بێی
كو ناڤێ وى میری یان كهسى دی�ار بكهت كو حوكم ل زاخو
دكر ،لێ پێزانینێن سالا 1702-1701ب ئاشكهرایی دیار دكهن كو
زاخو (مهحلوول) بوو ،54ئانكو پشتی مرن یان لادانا میرێ كهڤن بو
چ كهسهكێ دى نههاتیه ئاراسته كرن ،و ژ ڤێ چهندێ دیار دبیت
كو زوبهیر خانی د ههیامهكا پشتى ڤێ مێژوویێ حوكم كریه.
دامهزراندنا سهبارهت داویهاتنا حوكم زوبهیر خانی بهلگهنامهیهكا
میرێ زاخو عوسمانی كو نامهیهكا ژ سولتانێ عوسمانی بو والیێ بهغداد
محهمهد حهسهن پاشا دیار دكهت كو زوبهیرخان دگهل سێ كورێن خو و
برایێ خو حهسهن بهگی ل سالا 1712ب فهرمانا برایێ خوه -میرێ
بهگ ل بههدینان -عوسمان پاشای هاتیه كوشتن! و سولتانی عوسمان
ئامێدیێ پاشا وهك یاخیبووی ل قهلهمدا و فهرمانا دهستهسهركرنا وى و
ئاراسته كرنا حوكمى ل بههدینان بو بههرام بهگ كورێ زوبهیر
میرێ میرگههێ.61 بهگی دهرئێخست .55ههروهسا د پهراوێزا دهستخهتهكێدا هاتیه كو
زوبهیرخان ل س�الا 1712هاتیه كوشتن! .56و ژڤ�ێ چهندێ دهێته
چ پێزانین ل س�هر ب�ارودوخ�ێ زاخ�و ل س�هردهم�ێ حوكمێ محهمهد زانین كو زوبهیرخانی حوكمێ زاخو پشتی سالا 1701وهرگرتیه و
بهگی ل ئامێدیێ ،ئ�هوا بو ماوهیێ 10س�الان ڤهكێشای ،نینن .و
ههرچهنده ناڤێ زاخ�و د دهف�ت�هر (تهحویل) یا عوسمانی ئ�هوا نیڤا حوكمێ وى ب كوشتنا وى ل سالا 1712بدووماهی هاتیه.
ئێكێ ژ سهدهیێ 18بخوهڤه دگریت هاتیه بهلێ چ ئاماژه ب ناڤێ ژلایهكێ دی ڤه زاخ�و ل ڤى دهم�ى تووشی سهرگێژیهكا سیاسى
میر یان حاكمێ وێ نهكریه .62وپتر گومانا مه بو وێ چهندێ و ك�ارگ�ێ�رى ببوو ژب�هر وان ك�اودان�ێ�ن دژوار و نهئاسایی ئهوێن
دچ�ی�ت ك�و زاخ�و ژى ل ڤ�ى دهم�ى –وهك ئامێدیێ -ب�و میرهكێ میرگهها بههدینان تێڕا دهرب�اس دب�وو .بو نمونه ل س�الا « 1715
عوسمانیى هاتبیته ئاراسته كرن و ب شێوهیهكێ راستهوخو ژلایێ فیتنه دناڤبهرا میرێن بههدینان دا چێبوو ...و 17میرێن بههدینان
هاتنه كوشتن» ،57و ل سالا 1719هندهك عهشیرهتان –نهخاسمه
دهولهتا عوسمانیڤه هاتبیته برێڤه برن. عهشیرهتا مزوورى -دهست ب یاخیبوونێ كرن و كوشتارهكا دى ب
سهرێ میرێن بههدینان ئینان و ڤێجارێ 15میرێن دی كوشتن .58و
-14بایرام بهگ :ئێك ژ پسمامێن میرێ بههدینان بههرام پاشایێ ئهڤێ رهوشێ دهلیڤه بو والیێن عوسمانی چێكر كو دهستێوهردانێ
مهزنه ،ل سالا 1867ب�و ماوهیهكێ دهستهلات ل زاخو وهرگرتبوو و دك�اروب�ارێ�ن زاخ�و دا بكهت و حوكمێ وێ ب�و ه�ن�دهك كهسان
ل وێرێ یاخیبوونا خوه راگههاندبوو .ژلایێ خوهڤه بههرام پاشای
هندهك هێز ب سهروكاتیا كوڕێ خوه ئیسماعیل بهگی هنارتنه ئاراسته بكهن كو ژلایێ وانڤه هاتبوونه ههلبژارتن.
زاخو لێ ئهو هێزه ل جههكێ ب ناڤێ (ملكا) تووشی شكهستنهكا -12سهعیدخان كورێ عوسمان پاشای :ههرچهنده كو
گران بوون ،لهوڕا بههرام پاشا نهچار بوو كو ئهو ب خوه بهرهڤ زاخو چ ئاماژهیێن روهن نینن كو وى حوكم ل زاخو كربیت لێ ژێدهرێن
بچیت ،لێ دهمێ بایرام بهگى ئهڤ چهنده بهیستی باژێرێ زاخو بجه� رهس�هن دیار دكهن كو دهمێ عوسمان پاشای ل سالا 1712بریارا
كوشتنا برایێ خو زوبهیر خانی دهرئێخستى فهرمان ل كورێ خوه
هێلا و بهرهڤ جزیرا بوتان ڤه رهڤى.63 سهعید ختنی ل زاخو كر زوبهیرخان و حهسهن بهگ و سێ كورێن
زوبهیرخانی بكوژیت .59و ژ ئهڤێ چهندێ دیار دبیت كو ئهو ل وى
-15صهیفوور بهگ :ناڤێ وى د روودانێن سالا 1786دا هاتیه ،ل
ڤێ سالێ دووبهركى دناڤبهرا ئیسماعیل بهگ كوڕێ بههرام پاشای دهمى دهستههلاتدارێ باژێری بوو.
و برایێن وى (صهیفوور ،حاجی خان ،حهسهن بهگ و لوتفوللا) پهیدا -13میر محهمهد ب�هگ :م�ی�رهك�ێ عوسمانیه ك�و ناڤێ
بوو ،و ئیسماعیل بهگی ئهو ههمى ژ ئامێدیێ دهرئێخستن .و كوما وى ل سالا 1739وهك «میرێ بهرێ یێ زاخو» هاتیه ،ل گولانا ڤێ
برایان بهرهڤ زاخو چوون و دهستێ خوه دانانه سهر باژێرى ،و پشتی سالێ و ل سهر پێشنیارا والیێ موسل حسێن پاشا میرێ بههدینان
ژمارهیهكا عهشیرهتان ل دور وان كومبووین دژایهتیا خوه بو میرێ بههرام پاشا ژ حوكمى هاته لادان و میرێ زاخ�و محهمهد بهگ
ئامێدیێ راگههاندن .ژلای�ێ خوهڤه ئیسماعیل بهگی برایێ خوه ل جهێ وى هاته دان��ان ،60و وئهڤه مهزنترین دهستێوهردانا دهولهتا
(عهلیخان بهگ) هنارته زاخو و وى شیا وان ژێك بهلاڤ بكهت و عوسمانی د كاروبارێن (حكوومهتا بههدینان)�دا بوو ،چونكه میرێ
دهستێ خوه دانیته سهر زاخو ،ههروهسا صهیفوور بهگ ژى دهستهسهر شهرعى هاته لادان و حوكمێ میرگههێ بو كهسهكێ دى هاته
ئاراستهكرن كو نه ئهندامێ مالباتا دهستهلاتداره! و میر محهمهدى
كر و هنارته ئامێدیێ .صهیفوور بهگ ل سالا 1799مریه.64 ههتا 16كانوونا دووێ 1749وهك (میرێ بههدینان) حوكم كر و
ل بهروارا بورى ژ حوكمى هاته لادان و جارهكا دی بهرام بهگ بوو
-16میر عهلیخان بهگ :ئهو كوڕێ میر بههرام پاشایێ مهزنه،
ههروهك دیار ئهو ل سالا 1786بوویه میرێ زاخو پشتی كو شیای
|10
ئاكرێ .69لێ چ پێنهچوو جارهكا دی ل سالا 1804دژى میرێ نوو یاخیبوونا برایێن خوه ب سهروكاتیا صهیفوور بهگی ژناڤ ببهت.
يێ بههدینان عادل بهگ كوڕێ ئیسماعیل پاشای رابوو ،لێ عادل عهلیخان میرهكێ «جوامێر وبلیمهت و م�هرد ب�وو» .ل سالا 1797
پاشا شیا وى بگریت و پاڤێژیته د زیندانێدا وههتا مرنا عادل پاشای
ل سالا 1807ما دزیندانێدا ،و ل ڤێ سالا دووماهیێ میرێ نوو یێ مریه.65
بههدینان زوبهیر پاشا كوڕێ ئیسماعیل پاشای لێبورى و ئهو ئازاد -17فهتتاح ئاغا :چ تشتهك ژ ڤى كهسی ناهێته زانین بهلێ بێ
كر و حوكمێ زاخ�و بو وى ئاراسته كر ب مهرجهكێ كو ئهو گومان ئهو نه ژ مالباتا میرێن بههدینان بوو چونكه ناسناڤێ وى
ب خوه ل ئامێدیێ بمینیت و كهسهكێ دى ل جهێ خوه ل زاخو (ئاغا) یه .و چێدبیت ئێك ژ خهلكێ زاخو بخوه بیت .ناڤێ وى ب
رهنگهكێ تهقهزایی د روودانێن سالا 1798دا وهك «حاكمێ بهرێ
دابمهزرینیت .قوباد بهگ ل سالا 1809مریه.70
-21عادل بهگ :ئهو كوڕێ ئیسماعیل پاشایێ ئێكێ یه ،ل سالا یێ زاخو» هاتیه.66
1800ب گورهی پهیمانا ئاشتیێ دناڤبهرا میرێ بههدینان موراد پاشا 18قوباد بهگ :ئهو كوڕێ سولتان حسێن بهگ كوڕێ بههرام
و قوباد بهگی وهك میر ل زاخو هاته دامهزراندن وههتا سالا 1804 پاشایێ مهزنه ،ل سالا 1798وهك میرێ زاخو هاته دهستنیشانكرن،
ل سهر كارێ خوه بهردهوام بوو ،و ل ڤێ سالا دووماهیێ وهك میر ل و ئێكهم كارێ وهك گرتن و زیندانكرنا حاكمێ بهرێ یێ زاخو
سهر میرگهها بههدینان هاته ههلبژارتن و ههتا مرنا خوه ل 1807
فهتتاح ئاغا بوو.67
میرێ بههدینان بوو.71 -19لوتفوللا بهگ :ئهو كوڕێ بههرام پاشایێ مهزنه ،ل سالا
-22محهمهد سهعید بهگ :كوڕێ محهمهد تهییار بهگ 1798بو ههیامهكا كورت حوكم ل زاخو كر پشتی كو میرێ
كوڕێ ئیسماعیل پاشایه ،ل سالا 1809حوكم ل زاخو وهرگرتیه72 ب�هرێ –قوباد ب�هگ -ژلای�ێ عهشیرهتا سلێڤانی ڤه ژ باژێری هاتیه
و ب دروستى ناهێته زانین چهند سالان حوكم كریه و پشتی وى
دهرئێخستن.68
كێ بوویه میرێ زاخو؟ . -20قوباد بهگ (بو جارا دووێ) :دناڤبهرا سالێن 1799
-23محهمهد تهییار كوڕێ ئیسماعیل پاشا :ناڤێ وى تا 1800حوكم ل زاخو كریه و یاخیبوون ل دژى كوڕمامێ خوه
ب تهقهزایی د پهراوێزا پهرتووكهكێدا هاتیه و دیار دبیت كو ل میرێ بههدینان موراد پاشا كوڕێ ئیسماعیل پاشای راگههاند ،و
سالا 1813میرێ زاخو بوو .د پهراوێزێ دا ئهڤ دهقه هاتیه »:واقعه ب هاریكاریا والیێ بهغداد عهلی پاشای شیا بهرائهتهكا سولتانی
كشتن ب�رواری�ان بدست دن�ان لعنهم الله در میری محمد طیار در س��هب��ارهت ح�وك�م�ى ل ب�هه�دی�ن�ان ب�دهس�ت�خ�وهڤ�ه بینیت ،پ�اش�ی ب
قصبه زاخو =1228روودان�ا كوشتنا بهرواریان بدهستێ [عهشیرهتا] پشتهڤانیا هێزێن میرێ بابان ئیبراهیم پاشای بهرهڤ ئامێدیێ چوو
دن�ان [ یا ئێزدی] ل باژێركێ زاخ�و ل سهردهمێ میراتیا محهمهد لێ تووشی شكهساتنێ بوو و نهچار بوو ب ئاشتیێ رازی ببیت ،و
ب گ�ورهی وێ میرێ بههدینان رازی بوو وى بكهته میرێ باژێرێ
تهییار 1228مش1813/ز».73
تێبینی ناڤێ میری ز قووناغ
ئیبراهیم بهگێ بوهتی 1538 1
خان ئهحمهد كوڕێ سولتان حسێن بهگ 1560/1559 2
میرێ بهرێ یێ باشیك و بهحزانێ میر قوباد بهگ كوڕێ سولتان حسێن بهگ 1583-1563 3
بههرام بهگ كوڕێ سولتان حسێن بهگی 1573 4
بو ههیامهكا كورت حوكم كریه مير سهیید خان كوڕێ قوباد بهگی 1576 5
بو جارا دووێ عبدالباقي 1577 6
بو جارا دووێ مير سهیید خان كوڕێ قوباد بهگی 1577 7
بههرام بهگ كوڕێ سولتان حسێن بهگی 1584 8
بو جارا سێیێ -ماوهیهكێ كورت حوكم كریه سهیید خان كوڕێ قوباد بهگی 1585 9
یووسف بهگێ سندی 1586 10
مستهفا بهگ 1616 11
یووسف بهگێ زێبارى 1639 12
قوباد بهگ كوڕێ موسهییدخان بهگ 1656 13
|11
ل سالا 1712ل زاخو هاته كوشتن زوبهیرخان كورێ سهعیدخانێ دووێ 14دهستپێكا سهدهیێ 18
1712 سهعیدخان كورێ عوسمان پاشا 1712 15
محهمهد بهگ 1739 16
بو جارا دووێ بههرام بهگ 1768 17
میرێ بهرێ یێ دهوكێ تهیفوور بهگ 1786 18
بو جارا سێیێ -كهسهكێ دی پێشڤه حوكم دكر علي خان بهگ 1786 19
فهتتاح ئاغا 1797 20
قوباد بهگ 1798 21
لوتفوللا بهگ 1798 22
قوباد بهگ 1799 23
عادل بهگ 1804-1800 24
قوباد بهگ 1808 -1804 25
-1809؟ 26
محهمهد سهعید كوڕێ محهمهد تهییار پاشا 1813 27
محهمهد تهیار كوڕێ ئیسماعیل پاشا
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پهراوێز
دفتر مهمة رقم ،29حكم رقم .130 ب �و زاخ ��و و دهڤ���هرا س��هر ب وێ �ڤ �ه ده�ات�ه ب�ن�ێ �ره :ال �ب�دل�ی�س �ی ،ش �رف�ن�ام�ه ،ترجمه: .1
.22أم��ر إل��ى أم �ي �ر ال �ع �م �ادي �ة ق �ب �اد ب �ك في بكارئینان ،ئهڤ ناڤه ههتا دووماهیێن محمد علی عونی ،دار ال�زم�ان( ،بیروت: .2
29ش�وال 984ه � 18 /كانون الثاني 1577م
في :دفتر مهمة رقم ،29أحكام رقم -276 سهدسالا 16بهردهوام بوو. ،)2006ص .206
ل دور ڤ��ى ب �اب �هت �ی ب �ن �ێ �ره :ال�ب�دل�ي�س �ي،
.277 12. Abdullah Demir, Osmanli Arşivi
.23أمر إلى والي وان في 7رمضان 985ه �17 / المصدر السابق ،ص .302-301
تشرين الثاني 1577م في :دفتر مهمة رقم: Belgelerine Göre 16. Ve 17. Yüzyil-
3. BOA, RSK.d 1452, s.311.
،32حكم رقم .659 larda Zaho Tarihi, s.5.
.24گ �هل �هك ف��هرم��ان س��هب��ارهت ڤ �ی ب�اب�هت �ی .4ژ پ�هی �ڤ�ا (خ��اص��ة) ی��ا ع��هرهب��ی ه�ات �ی �ه و
دهركهفتینه .بنێره :دفتر مهمة رقم ،32 13. Eyni eser, eyni saifa. مهبهست ژێ ئهو ئ�هرده كو ل سهر ناڤێ
أحكام رقم.665 ،663 ،660 ،407 : .14أمر إلى والي دياربكر في 3شوال 981ه �/ خودانی هاتیه توومار كرن.
.25أم �ر إل �ى وال �ي الحلب ف �ي 22ش�وال 25كانون الثاني 1574م في :دفتر مهمة
984ه � 11كانون الثاني 1577م في: 5. Devlet Arsivler_ Genel Müdürlügü-
دف��ت��ر م �ه �م �ة رق ��م ،29ح �ك �م رق �م رقم ،23حكم رقم .627
.15أم �ر إل �ى وال��ي دي�ارب�ك �ر ف �ي 16رمضان Musul – Kerkük Ile Ilgili Arsiv Bel-
.161 981ه �� 8 /كانون الثاني 1574م في دفتر
.26أم ��ر إل ��ى وال���ي دي��ارب��ك��ر ف��ي 28 geleri(1525 – 1919), (Ankara:1993),
ذال��ق��ع��دة 984ه ���� 5 /ش �ب �اط 1577م مهمة رقم ،25حكم رقم .289
في :دفتر مهمة رقم ،29حكم رقم .16أم�ر إل �ى وال �ي بغداد في 16ربيع الآخر S92. .6
980ه �� 25 /آب .1572دفتر مهمة رقم ،19 .7
.424 البدليسي ،المصدر السابق ،ص.303
.27ال��ب��دل��ي��س��ي ،ال��م��ص��در ال��س��اب��ق، حكم رقم .438 حسن روملو ،احسن التواريخ ،باهتمام:
.17دفتر مهمة ،25أح�ك�ام ،308 ،307 ،306 عبدالحسین نوائی ،بنگاه ترجمه ونشر
ص.263 309في 17رمضان 981ه � 19 /كانون الأول كتاب( ،تهران1349:ه �.ش) ،ج ،3ص -1362
.28المصدر نفسه. 1365؛ ميرزا بك بن حسن جنابدي ,روضة
.29أمر إلى وال �ي بغداد في 20جمادي 1574م. الصفوية ،بنياد موقوفات د.محمود افشار،
الآخر 992ه �� 28 /حزيران 1584م في: .18أم �ر إل �ى وال �ي بغداد في 29ربيع الآخر (ت �ه �ران1378:ه ��.ش) ،ص 357؛ سعدالدین
دف��ت��ر م �ه �م �ة رق ��م ،54ح �ك �م رق �م 980ه � 7 /أيلول 1572م .دفتر مهمة رقم ،19
خوجه ،المصدر السابق ،ج ،1ص.298
.140 حكم رقم .449
.30أم�ر إل �ى قائد محور الشرق في 26 .19ب�و پتر ب�ن�ێ�ره :ع�م�اد عبدالسلام رؤوف، 8. BOA, RSK.d 1452, s.311.
رجب992ه � 2 /آب 1584م .دفتر مهمة دراس����ات وث �ائ �ق �ي �ة ف��ي ت��اري��خ ال��ك��ورد
الحديث وحضارتهم ،التفسير( ،ارب�ي�ل: .9أم �ر إل �ى وال��ي دي�ارب�ك �ر ف �ي 23شعبان
رقم ،53حكم رقم .308 967ه � 18 /أيار 1560في :دفتر مهمة رقم
،)2011ص .206-202
.20المصدر نفسه ،ص .204-203 ،3حكم رقم .1142
.21أم�ر إل�ى أمير العمادية قباد بك في 15 .10ينظر :أمر إلى والي دياربكر في 18ذي
شوال 984ه � 2 /كانون الثاني 1577م في: ال�ق �ع �دة 966ه ���21 /آب 1559م ف��ي :دفتر
مهمة رقم ،3حكم رقم .234
.11ل ڤی س�هردهم �ی ناڤێ (سندی سلێمانی)
|12
.57العمري ،الدر المكنون ,...ج ، 2ص ،ص115-50؛ عماد عبدالسلام رؤوف، 31. BOA, KK.d 262, s.128.
878 ت��اري��خ أم���راء ب �ه �دي �ن �ان ،م �ن �ش �ورات
ش �ب �ك �ة الآل ��وك ��ة ال �م �ت �اح �ة ع�ل�ى .32ب���هرائ���هت ن��ڤ��ی��س��ارهك��ا ف �هرم �ی �ه
.58المصدر نفسه ،ورقة .358 شبكة المعلومات الدولية (انترنت) ژلای��ێ س�ول�ت�ان�ی�ڤ�ه ب �و دام��هزران��دن��ا
.59ادي شير ،وقائع من تاريخ كوردستان، دهس��ت��هلات��داران ل دهڤ��هرێ��ن دهول �هت �ا
ال�م�ج�ل�ه الاس �ي �وي��ة ،ب��اري��س.1910 : في موقع:
ڤ �هگ �وه �اس �ت �ی ژ ،رؤوف ،دراس���ات ع وس م ان ی.
www.alukah.net .33أم��ر إل��ى وال��ي ب �غ �داد ف �ي 22رج�ب
وثائقية ،...ص.216 992ه �� 30 /تموز 1584م .دفتر مهمة
.45أمر إلى الوزير دلاور باشا في 11ربيع
60. Kilic, 18 yuzyilin Ilk…, s.199. الآخر 1025ه � 27 /نيسان 1616م .دفتر رقم ،54حكم رقم .338
.34ال�ب�دل�ي�س �ي ،ال �م�ص�در ال �س �اب �ق ،ص
61. BOA, Bab-ı Asafi- Divan-i Hüma- مهمة رقم ،80حكم رقم .38
.BOA, KK.d 266- 2B, s. 108 .46 .264-263
yun- Nışan Tahvıl Defteri (A.DVNS. ڤهگوهاست ى ژDemir, a.g.e,.24 : .35ال�ب�دل�ي�س �ي ،ال �م�ص�در ال �س �اب �ق ،ص
NŞT.d), no. 16, s.193. .s .265
.36أمر إلى أمير زاخو السابق بهرام بك
62. BOA, A.DVNS.NŞT.d, no.16, Evliya Celebi, a.g.e, vol. IV, .47 في في 3ربيع الاول 994ه � 21 /شباط
1586م .دف�ت�ر مهمة رق �م ،60حكم
s.195. .s.314
رقم .514
.63ياسين خيرالله العمري ،غاية المرام .48ف��اض��ل ب��ي��ات ،ال��م��ص��در ال �س �اب �ق، .37البدليسي ،المصدر السابق ،ص-265
ف ��ي م��ح��اس��ن ب��غ��داد دار ال��س��لام، ص.390
م�ن�ش�ورات ال�ب�ص�ري( ،ب �غ �داد،)1968 : .266
49. Evliya Celebi, a.g.e, vol. IV, .38أم �ر إل �ى وال �ي الحلب ف �ي 22ش�وال
ص .107 984ه � 11 /كانون الاول 1577م .دفتر
.64محفوظ العباسي ،المصدر السابق، s.314.
مهمة رقم ،29حكم رقم .161
ص .84 .50ش��وون��وارێ��ن ڤ��ێ ك��هل��ێ ه��هت��ا نها .39دڤ �����ێ ب���هل���گ���هی���ێ���دا ب��هح ��س��ێ
.65العمري ،غاية المرام ،ص .103 ژى م�ای�ن�ه .ب ن�اڤ�ێ (ق�ش�ل�ه) دهێنه ئیقطاعهكا ژ جورێ زهعامهت دكهت
.66محفوظ العباسي ،المصدر السابق، ك �و د ب�ن دهس �ت�ێ «م �ی �رێ ب��هرێ یێ
نیاسین س �ن �دی �ان» ح��هس��هن ب �هگ �ى دا ب��وو.
ص .87 .51مهبهستا وی پرا دهلاله. بنێره . :ينظر :دف�ت�ر مهمة رق �م ،2
.67المصدر نفسه ،ص .88 حكم رقم 1754في 4صفر 964ه �7/
.68هێرش كهمال رێكانی ،عهشیرهتێن 52. Evliya Celebi, a.g.e, vol. IV,
بههدینان ،1919-1514پهرتوكخانا كانون الاول 1556م.
جزیری( ،دهوك ،)2017 :ب .580 s.314.
.69ال��ع��م��ري ،ال���در ال��م��ك��ن��ون ،...ص 40. BOA. DFE RZ d. No: 98, s. 216.
.53محفوظ العباسي ،المصدر السابق،
.419 ص .77 41. BOA. DFE RZ d. No: 98, s. 217.
.70ب�ن�ێ�ره :ال �ع�م�ري ،غ �رائ�ب الأث ��ر ،...ص
80-79؛ محفوظ العباسي ،المصدر .54ڤ �هگ �وه �اس �ت �ی ژ :ف �اض �ل ب �ي �ات، .42ال��ب��دل��ي��س��ي ،ال��م��ص��در ال��س��اب��ق،
ال��م��ص��در ال��س��اب��ق ،ص ص 311و ص.258
السابق ،ص .98-96
.71ال �ع �م �ري ،غ �اي �ة ال ��م ��رام ،...ص -103 .391 .43بو نموونه بنێره :عماد عبدالسلام
.AE, SAMD-III, 198- 1 .55ف ي اواخر رؤوف ،ال �م �ع�ج�م ال �ت �اري �خ �ي لإم��ارة
.104 ب�ه�دي�ن�ان ،الاك�ادي�م�ي�ة ال�ك �وردي�ة،
.72رێكانی ،ژێدهرێ بهرێ ،ب.581 جمادي 1126ه �
.73محمد ع�ل �ی ق��هرهداغ��ی ،ب��وژان��هوهی .56ڤ�هگ �وه�اس �ت �ی ژ :م �ح �هم �هد ع�هل �ی (اربيل ،)2011 :ص.163
زان ���ای ���ان ���ی ك �����ورد ل ���ه رێ ��گ ��ای قهرهداغی ،بوژانهوهی زانایانی كورد .44بنێره زنجیرهیا میرێن بههدینان د:
دهسخهتهكانیانهوه( ،ب�هغ�داد،)2000: ل��ه رێ��گ��ای دهس �ت �خ �هت �هك �ان �ی �هوه، محفوظ العباسي ،المصدر السابق
چاپخانهى ومیض( ،بهغداد،)1998 :
ب ،3ل .187 بهشی ،2ل .173بو پتر بنێره :هيرش
كما ريكاني ،عهشیرهتێن بههدینان
،1919-1514ل.560
|13
كةله َين زاخ َو (الحسنية) و
دوروبةر َين و َى
خواندنةكا م َيذووى
ظةكولينا مة دابةش دبت ل سةر س َى بةشان دطةل ثَيشةكى، | ث .د .خطاب إسماعيل أحمد
بةش َى ئيك َى ناظ َى باذَير َى زاخو ب خوظة دطريت كا ذ كيظة هاتية و | وةرطيران بَو زمان َى كوردى :بارزان مصطفى
دكةظندا ب ض دهاتة نياسي دذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبى و ذَيدةرَين
ئيسلامى ي َي عةرةبى ئةوَين بةحس َى ناظ َى زاخو كرى ب (الحسنية) يان ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبى ذَيدةرَين ئَيكانةنة دناظ ذَيدةرَين
(الحسينية) ،و بةش َى دوو َى وان كةلها ب خوظة دطريت ئةوَين دكةظنة كةظندا ئةوَين تَيدا ب شَيوةيةك َى طشتى بةحس َى مَيذوو ،باذَير و
دباذَير َى زاخودا و ل دةوروبةرَين و َى وةكى كةلها ( حةسةنيية ،ئةرمشت،
زةعفةران ،شاباني ،شةرانش ،ثةرةخ) دذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبيدا ،و شارستاني و كةله َي كوردانن هاتى كرن.
بةش َى سي َى سةرةدان َي(ميداني) ب خوظة دطريت بو كةله َي زاخو و ك��وردان ب خ�و ذى رول��ةك�� َى ط�رن�ط�ى ه�ةب�ووو دن��اظ ظ�ان
شارستانيةتادا ض ب زاناي َي خو يان سةركردايةتيا لةشكةر َى موسلمانان،
ودةوروبةر َين. هةروةسا ك�وردان ضةندين ثوست وةرطرتينة وةك�ى والى و دادوةر و
سولتان و هةروةسا ك�وردان رولةك َى طرنط هةبوو د ب�وار َى زانستى
و ذ طرنطترين ذَيدةرَين هاتينة بكارئينان دظ َى ظةكولينَيدا ،
د سةردةم َي ئيسلامى ي َي جياواز دا.
(الكامل في التاريخ) يا ابن الأثير ،و (معجم البلدان) يا ياقوت الحموي، دسةردةم َي كةظندا باذَير َى زاخو نة دهاتة نياسي ب ناظ َى زاخو
بةلكو دهندةك ذَيدةراندا ب (الحسنية) دهاتة نياسي و دهندةك ذَيدةرَين
و (تاريخ الرسل و الملوك) يا الطبري.
ديدا ب (الحسينية) دهاتة نياسي.
ك��ةلا زاخ�ؤ
|14
دهيچ ژ َيدهرهك َى بةش َى ئ َيك َى
ئيسلاميدا ناظ َى(زاخؤ)
ناظ َى باذ َير َى زاخو
نههاتيه ،بهلكو
ههميان ناظ َى ئ َيك /ناظ َى باذ َير َى زاخو دذ َيدةر َين
(الحسنيه) بكارئينايه!
ئيسلامى ي َين عةرةبيدا:
ب��ةل َى دراس�ت�ي�دا زةي�ن�ةف�وون�ى ن�اظ� َى زاخ��ودي��ار ن�ةك�رى ية
دثةرتووكا خوةدا(حملة العشرة ألاف) ،ل دة َم�ى باسكرنا وى ل سةر ناظ َى باذَير َى (زاخ�و) هاتية دبارا ثتريا ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي
ب�وري�ن�ا وى ددةظ��ةرةك��ا ض�ي�اي� َى ي�ا ئ�اس� َى دا ب�وم�او َى ح�ةف�ت روذان،6 عةرةبى ،ب ناظ َى (الحسنية) ودهندةك ذَيدةراندا ب ناظ َى (الحسينية)،1
وطريكيا طةلةك نةخوشى ديتن ل سةردةست َى خةلك َى دةظ��ةر َى 7وب ودهيض ذَيدةرةك َى ذظاندا ب ناظ َى (زاخو)نةهاتية ،وئةوثةرتووكا (ديوان
ضيايى ج�ارةك�ادى ، 8دظ� َى ظةكولين َى دا خ�وان�دن�ةك ل سةركةلهة المبتدأ والخبر) يا بةرنياس ب مَيذوويا (ابن خلدون)(م808:ك1406/ز)،
وضةثةرَين دكةظنةل دةوروب�ةرَي�ن باذَير َى زاخو،ئةوَين كو رول هةين دووم�اه�ي�ك ذَي�دةرَي�ن ئيسلامى وع�ةرةب�ي�ة ئ�ةوا ن�اظ� َى (زاخ��و) ت�َي�دا ب
د روودان� َي مَيذوويا ئيسلاميدا ،وئةوا ل سةرهاتية دياركرن دذَيدةرَين ناظ َى(الحسينية) هاتي ،ئةو ذ مَيذوونظَيس َي دووماهيا ضةرخ َى هةشت َى
ئيسلامى ي َي عةرةبيدا ،وةكى :كةلها(الحسينية) ،وكةلها(أردمشت)، و دةستثَيكا ضةرخ َى نةه َى كوضى/ضةرخ َي ضوارد َى وثازد َى زايينى ية،
وك�ةله�ا(ال�زع�ف�ران) ،وكةلها(الشعباني) ،وك�ةله�ا(ب�رخ�و) ،وكةلها وئةظة و َى ضةند َى دطةهينيت كوناظ َى (زاخ�و) هةتا رادةيةك َى دوى
(شرانش) ،وئةو طرَيدانا دناظبةرا باذَير َىزاخو(الحسنية)وئةوكةله َي
دك�ةظ�ن ل دةوروب��ةرَي��ن و َى ،س��ةرةراى ن�ةب�وون�ا ض نيشان َي دةميدا نةهاتبوو نياسي.
ئ�َي�ك�س�ةر ب�ودي�ارك�رن�ا ث�ةي�وةن�دي�ا دن��اظ��ب��ةرا وان��دا، وئ�ةو مَيذووية ب شَيوةك َى دةس�ت نيشانكرى نةهاتية زاني
هةروةكى ديار باذَير َى(الحسنية) سةنتةر وبنطةه َى ئ�ةوان�اظ� َى(زاخ�و) ت�َي�دا دةرك�ةف�ت�ى وب�اذَي�ر ثَيهاتية ن�اظ�ك�رن ،ئ�ةظ�ةذى
وان كةلهان بوو ذبةر نَيزيكياو َى ذكةلها ودكةظتة ذئةطةر َى نةبوونا ض نظَيسين َي مَيذووى كو ببيتة ئةطةر َى نةهَيلانا
دنيظا ظان كةلهاندا ،دهاتة هةذمارتن ذمةزنترين
ب�اذَي�رَي�ن ئ�اظ�ال�دةظ�ةر َى دوى س�ةردةم�ي�دا ،دي�ارة كو طومان َى وبهَيتة ثشتراستكرن ،ذبةرظ َى ضةند َى نةياسةيرة كو
باذَير َى(الحسنية)ئَيك ذوان هةر( )15باذَيرين سةرب ظةكولةر بةر َى خوبدةنة شروظةكرن َى وثَيكولا وان ذبوو
ب�اذَي�ر َى مووسل ظ�ةب�وون ،و ب�اذَي�ر َى مووسل سةنتةر بوو زانينا رامانا ثةيظا (زاخو) ،ذكيظةهاتية ،وكان َى ئةظ
بو وان ه�ةر ( )15ب�اذَي�ران ،ذلاي� َى خوظة باذَير َى(الحسنية) ذى ثةيظةكوردى ية يان نة،وهندةكا ثَيكول ي َي كرين
ضَيدبيت سةنتةر َى ظان هةمى كةلهة وبنطةهان بت ،وئةوا ديار دبت ل كو بزظرينن بو سةركردةك َى طريكي.2
سةرظ َى ضةند َى كوخةليف َى عةبباسى (المعتضد) ل دةم َى هاتية دةظةر َى وده��ن��دةك ب�وض�وون� َي دي داخ��ودان��َي وان
داكو دةست ب سةر دةظةرَين ل ذَير دةستهةلاتا حةمدانيانندا بطريت، ثَيكول ي َي كرين ذبو طروودانا ثةيظا(زاخو) ب زمان َى
ئةوى بةر َى خودا باذَير َى(الحسنية)و ذو َى دةستثَيكر،وثشتى ئةوضووى كوردى ظة3و ئةظة يا دورستة و ئةظة ذى ذبةر و َى ضةند َى
دن�اظ�دا وكةلها و َى خرابكرى ،ب�ةر َى خ�ودا كةله َي دى ذب�و ظةكرنا
وان،وك�ةله�ا ئةرمشت َى خرابكر،وكةلها زةع�ف�ةران� َى ذى ظةكر،ئةظة كومَيذوويا ثةيوةنديا طريكان ب دةظ��ةرا زاخ�و ظة بو بةرى
زايينى ب ضوار ضةرخان دزظريت،وب شَيوةك َى دةستنيشانكرى بو هةوا
هةمى د َى هَيتة روهنكرن ب شَيوةك َى بةرفرةه دظ َى ظةكولين َى دا. يان زظرينا دةه هزار سةربازَين طريكى،ئةو هةواب ناظ ودةنط ئةوا هاتية
نظَيسي ذلاي َى نظَيسةر َى طريكى زةينةفوونى ،و ئةو ئَيك ذ سةربازان
بو دط�ةل ظ َى ه�ةو َى .ودهندةك بوجون َي دي�دا ناظ َى زاخ�و ي َى هاتيية
طروودان ب زمان َى سريانيظة .4
و ةنوةر مائى دبَيذيت :كو (ئيحسان نووري) يا دياركرى كو
سةركردة و مَيذوونظَيس َى يونانى زةينةفوونى ل سالا 401ب .ز (زاخو) يا
دياركرى ب وى ناظ َى ئةم ئةظروكة دزاني .5
|15
بةش َى دوو َى دوو /ذ َيدةر َين ئيسلامى ي َين عةرةبى
كةلها زاخو وكةله َين ل دةوروبةر َين ئةو َين ناظ َى زاخو ت َيداهاتى ب ناظ َى
و َى دذ َيدةر َين ئيسلامى ي َين عةرةبيدا
(الحسنية)يان (الحسينية):
-ئ َيك /كةلها زاخو(الحسنية): ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبي ئةوَين ناظ َى (الحسنية) تَيدا
هاتى ي َي هاتينة دابةشكرن دناظبةرا ثةرتووك َي جوطرافى يان
باذَير َي (الحسنية) كةلهةكا ناظدار بخوظة هةبوو ،ئةوا ي َي ل سةر باذَيران ،وثةرتوووك َي مَيذوويا ئيسلامى ي َي طشتى.
بةحس ل َى هاتيةكرن دهندةك ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبيدا، ثةرتووكا(تاريخ الرسل والملوك) ياطبري(م310:ك923/ز) ،دهَيتة
هةذمارتن ذ ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبى ي َي دةستثَيكى ئةوَين
ثةرتووكا(تاريخ الرسل والم�ل�وك) ي�ا(ط�بري) ل ثَيشي َي دهَيت، ناظ َى (الحسنية) تَيدا هاتية دياركرن ،ئةو ذمَيذوونظَيس َي ضةرخ َى
سي َى كوضى/نةه َى زاي�ي�ي ،ول ثشتى و َى ثةرتوووكا(أحسن
وث�اش�ى ث�ةرت�ووك�ا(تج�ارب الام�م وتعاقب اله�م�م) يا(مسكويه)، التقاسيم في معرفة الأقاليم)يامقدسي(م380:ك991/ز) و ئةوذى
وهةروةسا ثةرتووكا (الكامل في التاريخ) يا (ابن الأثير) ،وزَيدةبارى ث�ةرت�ووك�ةك�ا ج�وط�راف�ي�ة ،وي�اس�ي� َي ث�ةرت�ووك�ا(تج�ارب الأم�م
وتعاقب الهمم) يامسكويه (م421:ك1030/ز) ،وئةوذى ذ ثةرتووك َي
ث��ةرت��ووك��ا(ال��أع��اق الخ�ط�يرة)ي�ا اب��ن ش���داد،ول دووم�اه�ي� َي دةستثَيكي ي َي مَيذوويا ئيسلامي ية ،وثةرتووكا(معجم البلدان)
ثةرتووكا(تاريخ الاس�لام)ي�ا(ذه�ي) ،بةل َي ظان ذَي�دةران هةميان ي�ا ي�اق�وت الح���م���وي(م626:ك1229/ز) وئ��ةو ذ ب ناظودةنطترين
ثةرتووك َي جوطرافيا ئيسلامى ي َي عةرةبية ،وثةرتووكا(الكامل
بابةت وةك ئَيك ظةطوهاستية ،ل دةم� َي بةحس ل دةركةفتنا في التاريخ) ئ�ةوا ب ناظو دةن�ط يا اب�ن الأث���ير(م630:ك1233/ز)،
خةليف َي عةبباس َي (المعتضدباالله) ذبةغدا بةرةظ باذَير َى مووسل وث�ةرت�ووك�ا(الاع�اق الخ�ط�يرة في ذك�رأم�راءال�ش�ام والج�زي�رة)
ثشتى خوخلاسكرى ذ (حم��دان ب�ن حم��دون) ئ��ةو َى بانطةوازيا ي�ا اب�ن ش�����داد(م684:ك1285/ز) ،وث�ةرت�ووك�ا (ت�اري�خ الاس��ام)
خ�ةلاف�ةت� َى دك�ر ،وئ��ةو َى ب�ان�ط�ةوازى ب�و دةركةفتيا خ�ةوارج�ان
هةروةكى ديار كةلها
دكرولايةنطريا وان دك�ر ل دذى خةلافةتا عةبباسى ،ذب�ةر ظ َى زاخو يا نوكة ل سةر كاظل َين
ضةند َى(حمدان بن حمدون)رةظى بوكةلها ماردينى داكو خو ل
وَير َى ظةشَيريت ،بةل َى (المعتضد) ب ديظ كةفت هةتاشيايي بضيتة كةلها كةظن ،ئةوا ذلاي َى
دكةلهَيدا وكةلهة هةرفاند ،وثشتى ظ َى ضةند َى (المعتضد) درَيكا مير َين بادينان ظة هاتية
زظرينا خ�ودا ب�ةر َى خ�ودا ب�اذَي�ر َى (الحسنية) ،وضو دناظدا ثشتى هةرفاندن ،ئاظا بووية
شةرى دطةل لةشكةرةك َى مةزن كوثَيك دهات ذ( )10000دةه
ه�زار ش�ةرك�ةران ،ئ�ةو َى بةرهةظكرى ذبو رووبرووبوونا لةشكةر َى
(المعتضد)ي ،وثاشى (المعتضد) ضودناظ كةلها(الحسنية) دا ،وئةو
هةرفاند ثاشى ذ َي دةركةفت ،وسةركرد َى لةشكةرى ي َى باذَير َى
(الحسنية) ئةو َى ب ناظ َى (شداد) وةكو ئَيخسير دطةل خوة بر
،ب َي كوهيض ئاماذةيةك ل سةر روودان َي شةرى بهَينة دياركرن.9
دةق�� َى ظ� َى ط�وت�ن� َى ب ش�َي�وةك� َى وةك�ه�ةظ د هةرثَينض وَينةك َى
ذَي�دةران�دا هاتية ،وثةرتووكا(تاريخ الرسل والم�ل�وك) يا(طبري) كةظن َى كةلا
وةك�وئ�َي�ك�ةم ث�ةرت�ووك ده�َي�ت ك�وئ�ةظ دةق��ة ت�َي�دا ه�ات�ي�ة ،ذب�ةر زاخؤ
ظ�� َى ض��ةن��د َى دي��اردب��ت ك�و ذَي��دةرَي��ن دى ئ��ةظ دةق��ة ذ(ط��بري) ( الحسنية )
ي�ا ذه������ي(م748:ك1348/ز) ،وئ��ةوب ن�اظ�ودةن�ط�تري�ن ث�ةرت�ووك�ا
م�َي�ذووي�ا ئيسلامية ،وث�ةرت�ووك�ا(م�س�ال�ك الأم�ص�ارفي ممالك
الأب�ص�ار)ي�ا اب�ن فضل الله ال��ع��م��ري(م749:ك1349/ز) ،وئ��ةوذى
ثةرتووكاكة جوطرافية ،وثةرتووكا(ديوان المبتدأ والخبر في
تاريخ العرب والبربر و من عاصرهم من ذوي الشأن الأك�بر) يا
ابن خ�ل�دون(م808:ك1406/ز) يا ب ناظودةنطة ب ثةرتووكا (ابن
خلدون)ى ،ئةو ذدووماهيك ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبية ئةوا
ئاماذة ب ناظ َى (زاخو) كرى ب زاراظ َى (الحسينية).
|16
المسجون و راحة المحزون)يا(ابن البختري الحلي) (م625:ك1228/ز)، ظةطوهاستية ،و ئةو َى دهَيتة هةذمارتن ذَيدةر َى ئَيك َى ل سةرظى بابةتى.
وث�ةرت�ووك�ا(م�ع�ج�م ال��ب��ل��دان)ي��ا(ي��اق��وت��الح��م��وي)(م626:ك1229/ز)، سةبارةت جه َى جوطرافي ي َى كةلها(الحسينة) دكةظيتة سةركنار َى
و(الكامل في التاريخ)يا(ابن الأثير)(م630 :ك1233/ز) ،و(وفيات الاعيان روذئ�اظ�اي� َي ت�اي� َي رووب���ار َى خ�اب�وور ي� َي روذه��ةلات��ى ،ه�ن�دةك�ا دط�وت
وانباء الزمان)يا(ابن خلكان)(م681:ك1283/ز) ،و(الأعاق الخطيرة في كوهندةك زان�اي� َي ش�ي�ن�واران وةس�ا ه�زردك�ةن كومَيذوويا كةله َى
ذكرامراء الشام والجزيرة) يا (ابن شداد) (م684:ك1285/ز) ،و(مفرج دزظرت بوضةرخ َى سي َي يان ضوارد َى زاييي 10ل هةمبةر ضةرخ َي حةفت َى
الكروب في أخباربني ايوب) يا (ابن واصل)(م697:ك1298/ز) ،و(سيرأعام وهةشت َى ك�وض�ى ،وئ�ةظ�ة ن�ةي�ادورس�ت�ة وبةلطة ذى ل س�ةرظ� َى ضةند َى
النباء )ي�ا(ذه�ي)(م748:ك1348/ز ) ،و(الوافي بالوفيات)يا (ابن أيبك ئ�ةوةك�و(ط�بري) ذمَيذوونظَيس َي ض�ةرخ� َى سي َي كوضى ية/ضةرخ َى
ال�ص�ف�دي)(م764:ك1363/ز) ،وثةرتووكا(تاج العروس)يا (َّزب�ي�دي)(م: نةه َى زاييي ية ،ئةو َى ئاماذةب هةبوونا كةله َى داية ل (الحسنية) ،ل َى
1205ك1791/ز) ،س��ةرةراي ئ�ام�اذة ثَيكرناو َى دث�ةرت�ووك�ا (الاع�ام)ي�ا بةل َى ئةوهاتية هةرفاندن ذلاي َي خةليفة (المعتضد) ل سالا(281ك895/ز)،
هةروةكى ديار كةلهةكا نوى ياهاتية ئاظاكرن ل سةركاظل َي كةلها
(زركلي)(م1976:ز). كةظن ئ�ةوا هاتية هةرفاندن ذلاي� َى ميرَين بادينان ظة ،ئ�ةوا بووية وار
وه�ةروةس�ا (مسكويه) س� َى ج�اران بةحس َى كةلها ئةرمشت َى ي�ان جه بوميرنشي َي ل س�ةردةم� َى ميرنشينا بادينان دناظبةرا سال َي
كرية ،جارةك َى دطةل روودان َي سالا(360ك971/ز) ،د ئاخفتناخودا ل
سةر هةظركيا دناظبةرا (حمدان بن ناصر الدولة الحمداني) ،و براي َي (1212-1205ك1798-1791/ز)،كوئةو بةرفرةهتر بوو ذكةلها كةظن.
وى(م�س�ك�وي�ه) د ئاخفتناخودا بةحس َى هةظِركيا دن�اظ�ب�ةرا (حم�دان
بن ناصر الدولة) و براي َى وى (أبي البركات) ،و براي َى وى يَيدى (أبي هةروةكى ديار خودان َى ثةرتووكا (زاخوالماضي والحاضر) ئةوى
تغلب ) كرية ،هةولدان َي وان هةميان ذبو سةثاندنا دةستهةلاتا خوةل جوداهى نةكرية دناظبةرا (المعتضد) ،و(عضدالدولة) ،ئةو َى دئاخفتنا
س�ةر كيست َى ي� َى دى ،ذب�ةر كو دم�او َى ظ� َى هةظِركي َى دا (حم�دان)ى
لَيدانةك ل سةر براي َى خوة(أبي البركات)ى دا و ئةو ب عةردى كةت، خودا ل سةركةلهازاخو(الحسنية) وةسا دياركرية كوكةلهة ل سةر
و ئةو وةكو ئَيخسيرطرت و ئةو بريندار بوو ،و ئةو برة (قرقيسيا) ذبو
ضارةسةركرنا براي َى خو ذو َى لَيدان َى ئ�ةوى وةس�ا ه�زر دك�ر كو ئةو دةست َى (المعتضد)ى ياكةفتى ثشتى (عضدالدولة)ىدةست َى خوداناية
د َى ساخلةم بت ب�ةل َى ئةو ثشتى هينط َى ب دةمةك َى كَيم مر ،و ئةو س�ةردةس�ت�ه�ةلات� َى ل ع�يراق� َى ،وئ�ةودةرئ�َي�خ�س�ت ذدةس�� َي (عضدالدولة
ك�رة د س�ن�درووك� َى (ت�اب�ووت) دا و ب�رة م�ووس�ل و ئةظة ب�وو ئ�ةط�ةر َى بختيارالبويهي)ل س���الا(367ك978/ز) .11ب�ةل َى يا دي�ارة كو(المعتضد)
توند بوونا هةظِركي َى دناظبةرا وى و براي َى وى (أبي تغلب)ى ،و براي َي خةليف َى ش�ازد َى ي َي عةبباسيان ل س��الا(289ك902/ز ي َي م�رى ، 12وئةو
دى ذى ذَيك جودا بي و دةست داهَيلان و ململان َى دكرن و هةروةسا ب ئَيكجارى نةطةهشتيية سةردةم َى بووةيهيان ،ئةوَين دةولةتا خو ل
بذالة بي دكارَين خ�وةدا ،طةهشتة(أبا تغلب)ى كو (محمد) دناظ
وانادا ي َى بةرنياس ب (أباالفوارس) ئةو َى دةستهةلات ل نسَيبين َى دكر، س��الا(334ك946/ز) ثَيكئيناي ،ثشتى وان شياي دةست َى خوداننة سةر
وئةوى نظَيسينةك دا (حم�دان)ى وئةوى كاركر داكو خو بطةهينت َى دةستهةلات َى ل بةغدا ،بةل َى (عضدالدولة البويهي) ل سالا (327ك983/ز)
شوورها كةلا ئةرمشت َى ي َى مري ، 13ئانكو(المعتضد) بةرى (عضدالدولة البويهي)ب ()83سالان
ي َي مرى ،ل سةرظ َى ضةند َى دياردبيت كوض ثةيوةندى دناظبةرا(المعتضد)
و(عضدالدولة)نينة ضونكى هةرئَيك ذوان دسةردةمةك َى جودا دا ذياية
هةروةكى مة دياركرى.
دوو /كةلهائةرمشت َى (أردمشت):
دهَيتة هةذمارتن ذكةله َي طةلةك ب ناظودةنط دذَي�دةرَي�ن
ئيسلامى َي�ي عةرةبيدا ،ب ب�ةراوردك�رن دط�ةل باذَير وكةله َي دى،
دط�ةل وان ب�اذَي�ر َى زاخ�و(الح�س�ن�ي�ة)بخ�وةذى ،ئ�ةوا ن�اظ� َى و َى دن�اظ وان
ذَيدةراندا هاتى ،ئةوذى ذبةر و َى ضةند َى كو ذمارا وان ذَيدةرَين ئاماذة ب
كةلها ئةرمشت َى كرى ذوان َي دى هةميان ثترن ،هةروةكى كةظنترين
ذَي��دةر َى بةحس َى كةلها ئةردةمشت َى ت�َي�دا هاتى دزظ�رت بودةستثَيكا
ضةرخ َى ثازد َى كوضى/يازد َى زاييي.
وثاشى ذَي�دةرَي�ن ئيسلامى ي� َي عةرةبى ده� َي ئةوَين بةحس َى
كةلها ئةردةمشت َى كرى ل دويظ رَيزبةنديا مَيذوويا مرنا نظيسةرَين
وان:
ثةرتووكا(تجارب الأمم)يا(مسكويه)(م421:ك1030/ز) ،دهَيتة
هةذمارتن ذئَيكةمي ذَيدةرَين تَيدا ئاماذة ب كةلها ئةرمشت َى هاتيةدان،ول
ثشتى و َى ثةرتووكا (يتيمة الدهر)يا (ثعالي) (م429:ك1038/ز) دهَيت.
وثشتى و َى ثةرتووكا(البستان الجامع لجميع ت�واري�خ أهل
الزمان) يا (عمادالدين الاصفهاني) (م 597:ك1201/ز) ،وثةرتووكا (أُنس
|17
عبدالله الحسين أحم�د بن الحجاج) كوئةو خ�وداَن�ى كارَين سةيرة، كومبوون َى دطةل بكةت ل سةر ظ َى ضةند َى ،بةل َي ئةوى ئةو سةردابر و
ذلاي� َي (الثعالي) ظة ل سةر وى هاتيةطوتن :كو هوزانظانةك بوو ض ئةوداخوازكر وخوارن داي َي ل سةرقةنجى وزَيدةهي َي ،و(محمد) مذوول
رَي�ز و ش�ةرم ل دةف نةبوون و هوزان َي خوة ل سةر تشت َي ب َى مانا ئاظا
كرو ئةو ذثشتظة طرت ودةستةسةركر دكةلهائةرمشت َى دا،وئ�ةو ب
دكرن17»... ئاسنى طرَيدا هةتا هاتية بةردان ل سةردةست َى(عضد الدولة) ل دةم َى
دةست طرتى ب سةروى جهى دا ،براي َي دى ي َي (أبي تغلب)ى تورة بوون
(أب�وع�ب�دالله الح�س�ين أحم�د ب�ن الح�ج�اج) دظ�ةك�رن�ا كةلها
ئةرمشتَيدا هوزانةك ياطوتى كوتَيدا هاتية: ذئةظا رووداي ل سةر براي َي وان (محمد)ى بةل َي(أبي تغلب)ى ئةو ئَيك
ئَيكة سةردا برن ،بةل َي ئةو هةمى بولاي َي وى زظرين ثشتى بارودوخ َى وان
س��ق��ان��ي ك��أس��ه س��� َح���َراً ب���وق��� ٍت وك���ان ص�ب�وح�ن����اي�وم س�ب���ت تَيكضووى ،بت َي (أبي طاهر ابراهيم) نةبيت ئةو نةضوو دةف وي بةلكو
غ���اٌم أع�ج�م�ي ف�ي�ه ظ���������ر ٌف وح���ذ ٌق ب�ال�ت�ل�ط����ي�ف و ال�ت������أت�ي
ضوو بةغدا داكو بَيتة ثاراستن ذلاي َى (عز الدولة بختيار).14
س�ق�ان�ي دو وس��ا وازددت م��ن��ه��ا ع�ل�ى س��ك��ري وص�ب�ح�ني ب�ه�ف�ت
و دهةردوو جارَين دووماهي َى دا ئةوَين تَيدا (مسكويه) بةحس َي
ف����ل�م�ا نم��ت ق����ام وق����ال ب������روا لم��ن ح��ول��ي خ��وى خ��ان��ي بجفت
وفي ب��اب أس�ت�ه زغ��� ٌب ل���ط���ا ٌف ...م���ا ٌح م�ث�ل ورد ال������زاد رخ������ت ئةرمشت َى كرى دناظ ئاخافتنا ويدا ل سةر ظةكرنا(الرحبة) ذلاي َي (عضد
الدولة)ى ظة ،كو دبَيذيت ...»:ثاشى (الرحبة) ظةكر وما ب ظةكرنا
ول��كن ك�ان لاي���ق�وى ل�ش�����ؤم��ي ...وخ�ذلان�ي ب��ه س���واد ب��خت�ي كةله َي (أبي تغلب)ى ظة ،وئةظ كةله َي هة دكةظنة لاي َى روذهةلات َي
ف�ش�دق�ت ال�ص�ي ف�دت�ه ن��ف����س��ي ...ب�دودي�ك�ي وت�ي�م�ردم درس���ت ديجلة و ذم�ارا وان طةلةكن :ذوان ئةرمشت...وئةرمشت تايبةت بوو
وك��ان م�ن اس�ت�ه كالبنت ب���ك�راً ...مخ��درة ال ِخ�� َّدا ففتح�ت بنتي وئةو تذى بوو ذكةرةست َي طران بها ،ذجورَين جلك و مةحفوور و خشل
كمافتحت وح��د ال�س�ي�ف ي��دم��ي ...م�ن الأع�ن�اق قلعة أردم�ش�ت18 و زَي�ر و ضةك َى ذنكان ،و ضةندين تشت َي دى ي َي ج�ودا ،و(أب�ي تغلب)
ى كةسةك دانابوو وَير َي ذكوردان كو دناظبةرا واندا خزماتى هةبووو
ثةيظ َي ظ َى هوزان َى ،وب تايبةتى ئةوَين نةعةرةبي واتايا وان نةيا
رونة وئةطةر َى ظى ضةند َى ذى دزظريتة ظة بوهند َى خودان َى نظَيسين َى ذلاي َى دةيكا ويظة (فاطمة بنت احمد الكردية) كودهاتة نياسي ب(ابن
زمان َى ك�وردى نةدزانى ،ذبةر هند َى دبيت ئةو خةلةت ببيت دنظَيسينا
واندا ب شَيوةيةك َى دروست ،يان ذى ئةوكةس َي ب كار َى مةشقكرن َى بادويه) ،وكولةيةك ذى بو وى هنارت كودطوتن َى (طاشتم) ،كوهاتبوو
رادب�وون كةظتيية دخةلةتي َي دا ل دةم َى نظَيسينا وان ثةيظان ل دةم َى
نظَيسينا ثةرتووكا نظَيسةرى ذئةطةر َى نةزانينا وان بو زمان َى كوردى. هنارتن بو وى ذلاي َي(عضدالدولة أباالعاء عبيدالله بن الفضل بن نصر
ذ ذَي�دةرَي�ن ئيسلامى ي� َي ع�ةرةب�ي ئ�ةو َى بةحس َي ئةردةمشت َى النصرانى) ذبو رادةستكرنا كةله َى وب فَيل ظةكرنا و َى.15
ك���رى( ،ع��م��اد ال��دي��ن الاص��ف��ه��ان��ي) ئ���ةوى ب��ةس ب��ةح��س�� َي ك�رى
كوئةردةمشت هاتية ظة كرن لسالا (368ك979/ز) .19وثاشى خودان َى ثاشى (الثعالي) دهَيت داكوجوانترين هوزان بومةظةطةريت،
كويا هاتية طوتن ل سةر كةلها ئةرمشت َى ،ئةوا دةست ثَيدكةت ب
زمان َى عةرةبى ذنيظائَيك َى ذمالكا هوزان َى كوئةوذى كَيشة ،وب دووماهى
دهَيت بسةروا ب زمان َى ك�وردى دهندةك مالك َي وَيدا،ياديارة هندةك
ثةيظ َي و َى تَيكةلن دناظبةرا كوردي َى وفارسي َي دا ،16ياهوزانظان(أبي
|18
ديجلة ل سةر ضياي َي جودى ،وئةو نوكةيا تابعي مووسلة ،خةلك َى ثةرتووكا (أُنس المسجون) ب درَيذى بةحس َي (أباتغلب)ى دكةت ل
ئةردةمش َي ل دذى (المعتضدبالله) رابوون وخو تَيدا ثاراستن ،هةتا
ئ�ةو بخ�و ض�ووي�ة ك�ةله� َى وخ�ةل�ك� َي و َى رادةس�ت�ى وى ك�ر،وئ�ةو دةم َى رابووي ب طرتنا براي َي خوة (محمد)ى ثشتى مرنا باب َى وان
وَيرانكر وزظ�رى ظ�ة ،ئ�ةوا نوكة دهَيت نياسي ب (ك�واش�ي) وض ،ئةو زيندانكر ل كةلها ئةردةمشت َى ،وب درَيذى بةحس ل سةرظ َى
خاني َي م�ةزن نةبوون ب�ةل َى س َى طوند هةبوون ودب�َي�ذن :لدةم َى ضةند َى هاتيةكرن ذلاي َى ويظة بظى شَيوة َى دهَيت :كو(أباتغلب
(المعتضد)ى ظةكرى ثشتى هةظال َي وى طةلةك ثَيظة ماندى
بووين ،و ديت داهات َى و َى ي َى كَيمة فةرمان ل وان كر خراب بكن، فضل الله ب�ن ناصر ال�دول�ة أب�ي مح�م�د) ،ب درن�دان�ة س��ةرةدةرى
وئةوى تَيدا هوزانةك ظةهاند وطوت: دطةل براي َي خوة (محمد)ى كر ثشتى مرنا باب َى وان ،ئةوطرت
و دةست ب سةر سامان َى وي داط�رت ،ودةس�ت داناسةرئةرد َى وى
إن أبا الوبرلصعب المقتنص وئةوب ئاسنى طرَيدا ،وئةوهنارت كةلها بةرنياس ب ئةردةمشت َى،
كو كةلايةكا ئاس َي يا سةر ب مووسل َى ظة بوو ،ئةوتَيدا زيندانى
وهو إذا حصل ريح في قفص كر دزيندانةكا بن ئةرددا وئَيك راسثارد ذبوضاظدَيريكرن ودانا
خوارن َى كو ثيرة ذنةكا ب رَيكوثَيك بوو،دطوتن َى( :نازبانوو)،20
ثاشى (ناصرالدولة أبوتغلب أحمدبن حمدان)ى دووبارة وف�ةرم�ان ل�و َى كر كونابيت كةسةك بطةهيت َى ،وك�ةس ضو
ذ دةنطوباس َي وى بزانت ،وبابةت َى وى بهَيتة ظةشارتن ذهةمى
ك�ةلا ئ�اظ�اك�رةظ�ة ،ثشتى ك�و(م�ع�ت�ض�د)ى خ�راب�ك�رى،وةك�ى ئ�ةوَي�ن دك�ةله� َى ظ�ة و بهَيتة ث�اراس�تن ،وئ��ةو َى ئ�ةظ ك�ارة كر،
وئ�ةو ما ل سةرظى ك�ارى ب�وم�او َى هةشت س�الان ،ثشتى هينط َى
(ياقوت الحموي)طوتى :ئةو ل س�ةردةم� َى مة ئاظاية و د وةلات� َى
خودان َى مووسل َى داية ،ئةوذى (بدرالدين لولو) خولام َى ( نورالدين (أبوتغلب)دطةل (عز الدولة ابي منصوربختيار بن معزالدولة)
رَيككةفت ،ولةشكةر دطةل وان بوو ،ودظيان بضنة بةغدا داشةرى
أرسلان شاه بن مسعود عزالدين بنقطب الدين بن زنكي).24
دذى (ع�ض�دال�دول�ة)ب�ك�ةن،وئ�ةو دةرك��ةت ذب�و رووب��روو ب�وون�ا وان
خةلةتيا ئَيك َى خةلةتيةكا جوطرافيية ،ه�ةروةك�ى ئ�ةوب�وو روودان��ةك��ا م��ةزن دن�اظ�ب�ةرا وان��دا ض�� َى ب��وو ل نَيزيكى
(ياقوت الحموي)ئةو هةذمارتىئَيكذكةله َي ضياي َي جودى ،بةل َي (قصرالجص)( ،21عزالدولة) تَيدا كوشت ،و(أبوتغلب)ذى شكاند،
يا دروست كةلهة دكةظيتة سةرضياي َي سثي ،يان ضياي َي(بَيخَير)،
ئانكو(ئةو َى ض خ�يَر ذ َي نةئَيت)،ئةوذى دبيت ذئ�ةط�ةر َى نةبوونا ض�وو دم�ووس�ل دا وئةوترسيا كو(محمد)خوخلاسكةت ،ئ�ةوى
ئاظ َى ل َي ،ودارَين ببةري َي مةزن ل سةر،ئةودكةظيتة لاي َي باشور َى نظَيسينةك بوو خولامةك َى خوظرَيكر كوكةلهة ل ذَير دةست َى
باذَير َى زاخو(الحسنية) ،ل وى دم َى كو ضياي َي جودى دكةظيتة ويدا بوو دطوتن َى(:طاشتم) ،22داكو رَيكى بدةت سةركردةك َى
ب�اك�ور َى ب�اذَي�رى ،وه�ةروةس�ا(ي�اق�وت)ي� َي خةلةت ب�ووي دناظبةرا ذس�ةرك�ردَي�ن ك��وردان ك�و دط��وت��ن�� َى(:ص��الح) ،وئ��ةو وةك�ى
ه��ةردوو ك�ةله� َي ئ�ةردةم�ش� َي و ك�واش� َي ،وةك��ى دي�ارك�ري
كوئةونوكة دهَيت نياسي ب كواش َي ،بةل َي دراستيدا كةلها هةظثشك َى وى بوو د ثاراستنا كةله َى ذ (محمد)ى وبةردةوام بيت
كواش َى كةلهةكا جوداية ودكةظيتة لاي َي دى باشور َى ضياي َي ل سةر و َى فةرمانا ل َى هاتية كرن ،ونظَيسينةك بو(صالح)ى هنارت
سثي ودناظبةراهةردوو كةلهاندا دووراتييةكا مةزن هةية!. وفةرمان ل وى كر داكو براي َي خو (محمد)ى بكوذت( ،طاشتم)
شيا (ص��الح)ى ظ�رَي�ك�ةت،ة و ل�دةم� َى ظياي بضتة دةف (محمد)
و د جارا سي َي دا ل دةم َي (ياقوت الحموي) تَيدا بةحس َي ى داكو بكوذيت( ،نازبانووي َى) رَيطرى لَيكر وط�وت :ئةز ناهَيلم
ئ�ةردةم�ش� َي ك�رى ل�وى دةم��ي ك�و ب�ةح�س� َي دَي��را (ال��ز ع�ف�ران) ئةظ كارة بهَيتة كرن تاكو نظسينةك ذميرى نةطةهيتة من ،و
دكر ،وةكى ئاماذة ث َي كري كودَيرا زةعفةران ،دهَيتةنياسي (عضد الدولة)نَيزيكى مووسل ببوو(،أبوتغلب)تَيدا ترسيا ،لةشكةر
ب(عمر الزعفران) ل نَيزيكى طزيرتا (اب�ن عمر) ل بن كةلها ئ�ةو دةر َي�س�ت و داخ��وازى ل س�ةر زَي�دةب�وو ،نظَيسينا (ص�الح)ى
ئةردةمشت َى. 25 طةهشت َى ل سةر ئةوا (نازبانوو)ي َي طوتى ،هةتا ئةوى بةرسظ ل
ودجارا ضوارَيدا (ياقوت الحموي) بةحس َي ئةردةمش َي ي َي سةرداى هندةك لةشكةرَين (عضد الدولة) ل دور كةلها ئةرمشت َى
كرى ثشي ذ ثَيناسةكرنا كواش َي خلاس بووي ،ب طوتناوى: زظرين و ئ�ةو دورث�َي�ض ك�ر ،دةنطوباس دناظبةرا وان و(أب�ي تغلب)
ئةودكةظندا دهاتة نياسي ب ئةردةمشت وناظ َى كواش َي بو و َى ى هاتنة برين ،ض نظَيسي نةطةهشتن َى ،ثاشى (عضد الدولة)
ثشي ضةند هةيظا كةلهة ظةكر ،و(طاشتم) طرت وبو نظَيسى
ناظةك َى نووية(.)26
كا(طاشتم)ى ض كربوو وداخواز َى ذ َى دكت كاض بكت.23
ثاشي (ابن الأثير) دهَيت كوئةوذى هةظضةرخ َى وى ية
وئ�ةوذى ي َي كةتيية دهةمان خةلةتي َي دا ئةوا (ياقوت الحموى) (ياقوت الحموي) ذديارترين ذَي�دةران�ة ئةوَين كو ضوار
كةفتيية تَيدا و ئ�ةوذى ب طوتناوى :ك�ودوى دةم�ي�دا كةلها جاران بةحس َي كةلها ئةردةمشت َى كرى ،بةل َى ئةو ي َي كةتية د
كواش َي دهاتة نياسي ب كةلها ئةردةمشت َى .27 دوو خةلةتياندا د دياركرنا جه َى جوطرافى ي َي كةله َى دا ،ب
ه���ةروةس���ا (زب���ي���دي) ذَي����دةرةك���� َى ت��ا رادةي���ةك���ى طوتناوى :ئةردةمشت(أردمشت)(:ضمة)ل سةر دال َى (ُد) و(ضمة)
درةن��ط ك�ةف�ي ي�ة ك�و ب�ةح�س� َى (ئ�ةرم�ش�ت� َى) ك�ري�ة ،ئ��ةو ل ل سةر ميم َى (ُم) و سكون ل سةر ( ْش)و(ت) ئانكو (أرُد ُم ْشت)،ناظ َى
سالا(1205ك1791/ز) ي َى مري و خودان َى ثةرتووكا (تاج العروس) كةلهةكا ئاس َي ية نَيزيك طزيرتا(ابن عمر) ل روذه�ةلات� َى
�ة ،ئةو ذ ديارترين فةرهةنط َي زمان َي عةرةبيية ،ئةوى يادياركري
|19
(طر َى لَيبورين َى -تل التوبة) 31ل روذهةلات َى مووسل ،ودبَيذن :ئةو ي َي كو كواش َي دكةظندا دهاتة نياسي ب ناظ َى ئةردةمش َي ،وكواش َي
مري ل س��الا(357ك968/ز) .32ئانكو ئةو ماية طرتي بوماو َى سالةك َى ناظةك َي نووية بو و َى .بةل َي ياكو جه َى سةرنج َى ئ�ةوة كو كةلها
ئ�ةردةم�ش� َي يا هاتيية خ�راب ك�رن ل س�ةردةس� َي خةليف َي عةبباسي
ي�ان دووس��الا ه�ةت�ا ئ��ةوى ذي�ان�اخ�و ذدةس�ت�داي وئ��ةو دزي�ن�دان� َي ظ�ةب�وو،
بةل َي(ابن شداد)ي يادياركري كو(((:ناصرالدولة)كاودان َي وى هاتنة (المعتضد) هةروةكى (ياقوت الحموي) ئةظ ضةندة ب شَيوةك َى رون يا
طهورين ،كور َى وى (أبوتغلب)ى ئةوطرت برَيككةفتن دطةل براي َي
طوتى ،بةل َي ئةوى ئةو سالة ديارنةكريية ئةوا كةلهةتَيدا هاتية خراب
وى زاروك َي (ناصرالدولة)،وئةوذمووسل بر بوكةلها ئةردةمش َي)).33
كرن.28
ه�ةروةس�ا (ال�ذه�ي) ذى ئ�ةظ روودان��ة يابةحس ك�رى ب� َي كو بَةل َى ئةم دش َي بَيذين كو كةلها ئةردةمش َي هاتية خرابكرن
ئ�ام�اذ َي ب ناظ َى كةله َى ب�دةت ،كوئةوى دياركر كو(ناصرالدولة)
ل�دةم� َى ب�راي� َي وى (سيف ال�دول�ة) م�رى وئ�ةوذب�راي� َي خ�وة م�ةزن�تر بوو دهةمان سالا كةلها (الحسنية) هاتية خرابكرن ذلاي َي (المعتضد) ي ظة
وخودان رَيز بوو( ،ناصرالدولة) طةلةك بظ َى نةخوش بوو و زةوق َى وى
تَيكضوو ،وزاروك َي وى رةقبي دطةل ،كور َى وى (أبوتغلب الخضنفر)ى وئةوذى ل سالا (281ك595/ز) ،هةر وةكى (طبري) دياركرى.29
ئةو خودانكر ،وئةوكرة دكةله َى ظة ب خوشي ورَيزطرتنظة.34 ب�ةل� َي (اب��ن الأث��ير) روودان��ةك��ا ن�وى ظ�ةدط�يَري�ت ،ل ذَي��ر ناظ
ونيشان َى (دةست بسةرداطرتنا (معزالدولة)ل سةر مووسل وزظريناوى ذ َى
ذدةربرينا(ألذهي) دياردبيت كو(ناصرالدولة) نةي َي طرتى بوو دناظ روودان َي سالا(347ك959/ز) .ئةو دبَيذيت كو عةدةت َى (ناصرالدولة)
بةلكى ئةو ل ذَير (ئاكنجيكرنا ب زورى) (الاقامة الجبرية) بوو ،و ئةوذى
دابهَيتة ثاراستن ،ثشي رةفتارَين وى تَيك ضووين ،ومَيشك َى وى لاواز ئةو بوو ،هةردةم َى ضووبا جهةك َى ئةو ذ مووسل َى دةردكةفت و هةمى
بوو ل دويظ دةربرينا (أبن خلكان)ى ،وئ�ةو َى ثشتطَيرييا ظ َى بوضوون َى كاتب ،بريكار ،رَيظةبةرَين دارايي و باجوةرطرَين سولتانى دطةل خو
دبرن،ضَيدبيت بربنة كةله َي خو وةكى كةلها كواش َي ،وزةعفةران،
دكةت ئةوا (الزركلي)دياركرى كو(ناصرالدولة)لدةم َى براي َي وى
مرى ل سالا(356ك967/ز) ئةو تووشي تَيكضونا هزر َي بوو زاروك َي وي وذبلى وان�ذى ،و كةلها كواش َي دوى دةمي دا دهاتة نياسي ب كةلها
دطةل وى زظر بوون ،كور َى وى (فضل الله الغضنفر)ى ئةو ذ مووسل بر
كةلها ئةردةمشت َى ،خوةشى ثَيدان و ل وَي�ر َى مر ،ثاشى ظةطوهاست ئةردةمشت َى ،كو(ناصرالدولة) فةرمان ل عةرةبان دكر هَيرش َى بكةن
ل سةر مةزن وهةر كةس َى هةلطر َى ميراتي َي بت ،ذبةرهند َى ئةو كةس َي
بومووسل.35
دهاتنة وةلات� َي (ناصرالدولة)دمانة دورث�َي�ض ك�رى ،ه�ةروةس�ا دبَيذيت:
(ابن اَيبك الصفدي) ي 36ضيروكا (ابن خلكان)ى هةروةكى دةم َى (معزالدولة) هاتي ظ َى جار َى وةل وي ذيكر ،ئةوان هَيزان دورثَيض
خو يا ظةطوهاستى ،ضَيدبيت ئةوى ئةو ذوى وةرطرتبيت ،وئةوثشتى وى ئَيخستةسةر (معزالدولة) ولةشكةر َى وى.30
ب()83س�الا ي َي مرى ،ذبةركو (ابن خلكان) ل سالا (681ك1283/ز) ي َي (اب��ن خ�ل�ك�ان) روودان��ةك��ا دى دي�ارك�ري�ة ك�وث�ةي�وةن�دى ب
مرى ،ل وى دةم َى كو مرنا (ابن اَيبك الصفدي) ل سالا(764ك1363/ز) كةلها ئةردةمشت َى ظة هةية ،مَيذوويا و َى نظَيسيية ،وئةو نةهاتيية ديتن
دذَيدةرَين بةرى وى دا ،وةكى دبَيذيت:كو(ناصرالدولة)طةلةك حةز
ية. ذ براي َي خو (سيف الدولة)دكر ،لدةم َى(سيف الدولة)مرى كاودان َي
ذ ه�ةم�ى ئ�ةظ�ا ب��ةرى ن�وك�ةدي�اردب�ي�ت ك�ةله�ا ئ�ةردةم�ش� َي
كةلهةكا طرنط وئ�اس� َي ب�وو ،ب سةركةفتناو َى ب زةحم�ةت ب�وو، (ناصرالدولة) هاتنة طوهورين و رةوش�ت� َى وى نة ب�اش ب�وو ومَيشك َى
هةتا كوهندةك ظةكولةرا بةحس ل هند َى كريية كوئةورَيكا دضوو وى ك�َي�م ب�وو ،ح�ةت�ا ك�و ض رَي �ز ن�ةم�اي ل دةف ك�ور و زةلام��َي خو،
كةله َى بتن َى تَيرا ئَيك زةلامى دكر ، 37ذبةر هند َى ئةو ظةشارطةهبو هةتاكو ك�ور َى وى(أبوتغلب فضل الله) ناسناظ َى وى (ع�دة الدولة)
بوحةمدانيانن ،ئةوان دةستكةفتَيت خوة دبرن َى ذوان باذَيرَين ظةكرين ودهاتة نياسي ب (غضنفر) ل باذَير َى مووسل ئةو طرت ،ب رَيككةفتن
وةك��ى ب��اذَي��ر َى م�ووس�ل ،ل دةم�� َى ئ��ةوان ه�ةس�ت ب م�ةت�رس�ي� َي دك�ر دط�ةل براي َي خو وبرناوى بوكةلها ئةردةمش َي ،ل روذا س َي شةمبي
ذلاي َي دوذمي ظة ،ئانكو ئةو كةلهةكا لةشكةريا خورسي بوو ،داكو بيست وض�وارى جم�ادي الاول س��الا(356ك967/ز) وئةوما طرتى تَيدا
هةتا م�رى ل روذا ئةينى ل دةم� َى ئَيظارى دووازدةي هةيظا ربيع الاول
س���الا(358ك969/ز) وهاتةظةطوهاستن بومووسل و هاتةظةشارتن ل
|20
بوون ،وئةرد َى و َى هاتبوو رائَيخستن ب طول َي زةعفةران َى .وطومبةت َي ئةوكةس َي تَيظة بش َي بةرطَيري َي ذ َي بكةن ،وب زةحم�ةت بوو دوذمن
و َى ئَيك ل سةر ئَيك َى بوون ،وةكى ئاظاهي َي (ديرالكلب) ،ب باشترين بسةردا بطرت ذبةركو دكةظتة سةر َى ضيايي ،سةرةراي سةختيا ئةو رَيكا
سالوخةتدان وضَيكرنةكا تازة ،دةوروبةرَين و َى ديواربوون وظةخوارنا و َى دضت َى ،و بةرتةنطييا و َى هةتا وى رادةى كو بت َي زةلامةكى دشيا تَيدا
باشترين بوو ذلاي َي رةنطي وبَيهن َى وكةظناتي َي ظة ،وئاظاو َى ذ كانيةك َى بضيت ،دهةمان دةمدا وئةو َى رولةك َى بةرضاظ هةبوو ذهةظركيا بةردةوام
دناظبةرا حةمدانيان ذدةستهةلاتدارَين مووسل دطةل دةستهةلاتدارَين
دهَيت ذضياي َي وى))، ب�ةغ�دا ئةطةرخةليف َي عةبباسي ب�ان ي�ان سولتانَيت ب�ووةي�ه�ي�ان ب
(الخالدي) دبَيذيت:من طةلةك سال َي تةمةن َى خوة ل وَير َى تايبةتى (عضد الدولة) ،ذبةرهند َي لدةم َى خةليف َى عةبباسي(المعتضد)
دةرب��اس ك�رن ،دةس�ت�ه�ةلات�دار َى و َى دةظ��ةر َى (سعيد اب�ن إس�ح�اق) ئةز ديتى كوجه َى مةترسي َي ية ل س�ةروى ،ثشتى ئ�ةوى كةلهة ظةكرى
هندةك روذان دهَيلامة ل دةف خوة داكو ئةم كةيف َى بكةين.من تَيدا هةرتشتةك َى شياي َي ظةطوهَيزت ئ�ةو ظةطوهاستن ثاشي فةرمانا
خرابكرنا وَيدا ،وذلاي َي ديظة حةمدانيان دةست ذ َى نة دبةردا ذئةطةر َي
ضةند هوزان ضَيكرن ،ذوان: طرنطياو َى يا لةشكةري ،ذبةرهند َى (ناصرالدولة أبوتغلب أحمد بن
«وزعفرانَّي��ٍة في الَل��ْون وال َطي��ب ...طّيَب��ِة ال َخمِر َد ْكن��اء ال َجاِبين ِب حمدان) ى دووبارة ئاظاكر ،ثشي كو(المعتضد)ي ئةوخرابكرى( ،ياقوت
َث��َو ْت بحانة ُع� ْم�ر ال�زع�ف�را ِن على َ ...م�ّر اَله��َوا ِج�ر فيه الأ َه�ا ِض�ي� ِب الحموي) ئاماذة يا بظ َى ضةند َى داي دبَيذيت»:كوئةو دسةردةم َى مةدا يا
وما ال َغ َطاِرفُة ال ُّشَّبا ُن إن َشِرُبوا ْ َ ...خ�را بأْبل َج َمن ُر ْهبانِه ال َّشي ِب
شِرْبُتها من ي َد ْي ح�وراَء ُمقلُتها ُ ...ت ْض ِمي ال ُقُلو َب بَتْبعي ٍد وتقري ِب ئاظاية ل جه َى دةستهةلاتا خودان َى مووسل».38
شم ٌسإذاطَل َع ْت،قال ْتمحا ِسُنها...هاقد َطَل ْع ُت،فياشم َسال ُّضحي ِغيي!
ونِمْن ُت ُس ْكرا ،ونا َم ْت ِلي معاِن َقَّة ... :فا َت َس ْل عن ِعَناق ال َّض ْي وال َّذي ِب!» س َى /كةلهازةعفةران َى (الزعفران):
كةلهازةعفةران َي ئَيك ذوان كةلهان بوو ئةوَين (عمادالدين (ياقوت الحموي) دهَيتة هةذمارتن ئَيكةم كةس ئاماذة بكةلها
زةعفةران َي داي ،ل دةم َي طوتي ثشتى ثَيناسةكرنا كةلها ئةردةمشت َى،
زنكي) كرين مولك َى خوة ،س�الا(528ك1134/ز) ،هةروةسا(ابن الأثير)ى
دياركرية ثشي (عمادالدين زنكى) دةست ب سةر باذَير َي (أشب) داطرتي، دبن وَيدا (ديرالزعفران)نة كو ئةوذى كةلهةية.39
ذوَير َي زظرى بومووسل ،وثاشي ذ وَير َي ضوو ،ل دةم َى نةئامادةبوونا ويدا ئةوى دجهةك َى ديدا دثَيناسةكرنا دَيرا زةعفةرانَيدا ياطوتى:
ئةوى (نصيرالدين جقر) هنارت كو جَيطر َي (عمادالدين زنكى) ية(أشب) كودهاتةناظكرن ب(ع�م�ر ال�زع�ف�ران) ل نزيك طزيرتا(أبن عمر)ى
خرابكر و كةله َي (كهيجة ،نووشي) وكةلها(الجلاب) ،كو ئةو كةلها دبن كةلها ئةردةمشت َى دا وئ�ةو ل بنار َي ضيايةو كةلها ئةردةمشت َى
ئامَيدي َي ية ،وهنارت كةلها(الشعباني ،وفرح ،وكوشر) ،42و(الزعفران ل هنداظى و َى ية( ،المعتضد) لوَير َي ماية ل دةم َي كةلهة دورثَيضكرى
والقي و نيروة) ،كوئةوكةله َي مةهرانيان بوون ،دوورثَيضكرن و هةمى هةتا ظةكرى وخةلك َى و َى سامانةك َى مشة هةبوو ،وهةروةسا لنَيزيك
دَي�را زةع�ف�ةران� َي ل سةرضيايي لبةرامبةرى و َى ل نسَيبين َى زةع�ف�ةران
بدةست خوظة ئينان.43 دهاتة ضاندن ،وئةظ دَيرة جه َى كةيف َي ودةم بوراندن َي بوو بو ئةوَين حةز
ذخوشي َي دكةن ،وئةوان هةلبةستظان ذى هةبوون ول ضياي َي نسَيبين َى
ئ��ةظ ط�وت�ن�ا(اب�ن الأث��ير) ب ه�ةم�ان وات��اي�� َي دط��ةل ه�ن�دةك ضةندين دَيرَين دى هةبوون .هوزانظانةك َى ب ناظ َى (مصعب) ل دَيرا
كورتكرن َى ياهاتية دي�ارك�رن ل دةف (أب�ن واص�ل) (م697:ك1298/ز) زةعفةران َي نظَيسيية كو:40
ئةو ي َي مرى ثشتى (ابن الأثير) نَيزيكى()70سالان ،ذبةركو مرنا (ابن
عم��رت بق��اع عم��ر الزعف��ران بفتي��ان غطارف��ة هج��ان
الأثير) ل سالا(630ك1233/ز) بوو. ب��ك��ل ف��ت��ى يم��ن الى ال��ت��ص��اب��ي وي��ه��وي ش���رب ع��ات��ق��ة ال��دن��ان
(اب�ن الأث�ير)ي دياركرية كو(نورالدين محمود بن زنكي بن ظللن��ا نعم��ل الكاس��ات في��ه عل��ى روض كنق��ش الخس��روان
وأغص��ان تمي��د به��ا ثم��ار قريب��ات م��ن الجان��ي دوان وغ��زلان
أقسنقر)بةرى نةخوش ببت ل س�الا(569ك1174 /ز) ئةوى شاند هنارتن م�رات�ع���ه����ا ف�����ؤادي ش��ج����اني م�نه���م م��اق���د ش���ج���ان���ي
دةظةرَين روذهةلات ،مووسل ودةظةرا جزير َى ذبلي وان ،داخواز ذلةشكةري وينجوه��م وي��وحن���ا ذوا اللإح��س���ان والص���ور ال��ح���س��ان
كر ذب�و هَيرشكرن َى(،سيف الدين) خ�ودان� َى مووسل برَيكةفت دطةل رضي��ت به��م م��ن الدني��ا نصيب��ا غني��ت به��م ع��ن البي��ض الغوان��ي
لةشكةر َى خوة،و د سةركَيشيا وى خزمةتكار(سعد الدين كمشتكي) أقب��ل ذا والث��م خ��ذ ه��ذا وه��ذا مس��عد س��لس العن��ان
ب�وو ئ�ةو َى(ن�ورال�دي�ن)ى ئ�ةودان�اي�ة دك�ةله�ا م�ووس�ل ظ�ة دط�ةل (سيف فه��ذا العي��ش لاح��وض ون��ؤي ولا وص��ف المع��الم والمغان��ي
ال�دي�ن)ى ،ول دةم� َى ئةو برَيكَيظة دةنطوباس َي وةغةركرنا(نورالدين)
ى طةهشتن َى(،سعد الدين) ل دةستثَيك َى بوو ئةو رةظى(جريدة) ،بةل َي ذظ َى ضةند َى دياردبيت كو كةلها زةعفةران َي دَيرةكا كةظن
(سيف الدين) ى هةرتشتةك َى كوي َي وى بوو بر ذحَيشترو ذبلي وان هةبوو ،ذبةرهند َى ئةوذى هاتبوو نياسي ب دَيرا زةعفةران َى ،هةروةكى
مة تَيبيي كرى كو(ياقوت الحموي) جوداهي دناظبةرا واندا نةكرية.
ذى ،و زظري و(ابن الأثير)ى ئةظ ضةندة ثشتراستكرية لدةم َى ئاماذة ب
هند َى داي كو كةلها زةعفةران َى ذ ئاظةداني َي مووسل هاتية خرابكرن (اب��ن ف�ض�ل الله ال�ع�م�ري)دي�ارك�ري�ة41دس�ال�وخ�ةت�دان�ا دَي��را
ل س�الا(622ك1225/ز) وئةو ضةثةرةك َى ب ناظودةنطة دكةظندا دهاتة زةع�ف�ةران� َي ب طوتنا وى ك�و((ط�ةل�ةك رةب��ةن و طومبةت هةبي.
نياسي ب دَي�را زةعفةران َى (ديرالزعفران) ،وئ�ةو ل س�ةر َى ضيايةك َى ورةبةن َي و َى دةولةمةندبوون ودخوشياندا بوون وخودان زةظى وبيستان
بلندة ل نَيزيكى (فرشابور) .44و نسَيبين َى ودةس�ت بسةرداطرت ،ثاشى
|21
وان ذى.46وئةظة طةلةك يا بةر ئاقلة ذبةركو دوي سةردةمي دا طةلةك بةرةظ خابوورى هاذون ودةست بسةرداطرت ،وبةرةظ(حران)ضو دوورثَيضكر
ثَيدظى ب كةلها هةبوو ،وئ�ةو بشَيوةك َى بلةز دووب�ارة ئاظا دكرنظة، بوماو َى ضةند روذا ،ل وَير َى كولةيةك َى(نورالدين)ى دطوتن َى (قيماز
كاودان َي و َى وةكى كاودان َي كةلها ئةردةمش َي،كو ئةو بشَيوةكى الحمداني) ،رازي نةبوو ،طوت َي ئ�ةز د َى طوهداريا تةكةم بةل َي د َى
ب�ل�ةز ح�ةم�دان�ي�ان ئ�ةو دووب��ارة ئ�اظ�اك�رظ�ة ثشي خةليف َي عةبباسي (ح�ران) بو من بت،ضو دخزمةتا(سيف الدين) ئةو طرت و(ح��ران)ذ َى
(المعتضد)ى خرابكرى. ستاند ،بةرةظ (الرها)ي َي ظةضو و دوورثَيضكر وثاشي دةست بسةرداطرت،
ضوار /كةلها شاباني َى (الشعباني): ك�ول�ةي�ةك ت�َي�دا ه�ةب�وو ب ن�اظ� َى (خصي أس�ود)ي� َي (ن�ورال�دي�ن)ى ئةو
ث�ةرت�ووك�ا (تج��ارب��الام��م) ي�ا(م�س�ك�وي�ه) ده�َي�ت�ة ه�ذم�ارت�ن ذ رادةسي وى كر وثَيشظة داخوازا كةلها زةعفةران َى كر كو ذ ئاظةداني َي
كةظنترين ذَيدةرَين مَيذووي َى ئةوا دووجاران ب ناظ َى (الشعباني) ئاماذة طزيرتا(ابن عمر) بوو ،ئةوداي َي ،ثاشي ذ َي ستاندظة ،وضوو هةتا داخوازا
ب كةلها شاباني َى داى ،دئاخافتنا وي دا ل سةر (عضدالدولة) هةول َي بةرهةمى ذى ذَيكر داك�و عمبار ب�ك�ت.و(اب�ن خ�ل�دون)ي ئ�ام�اذة ب دوو
وى ذبو ظةكرنا كةله َي طرَيداى ب (أبي تغلب الحمداني) هةروةكى روودان َي مةزن داية كو طرَيدانةكا ئَيكسةر هةية ب كةلها زةعفةران َى
(مسكويه) دياركرى ،طوتناوى « :ئةظ كةلهة دكةظنة لاي َى روذهةلات َى
ديجلةى و ئةو طةلةكن :ذوان كةلها ئةرمشت ،وكةلها شابانى ،و ظة ،روودان��ا ئَيك َى ل س�الا (279ك893/ز) ب�وو ،ل دةم� َى دووب�ةرةك�ى
كةلها (أهرور) ،و كةلها (مليصى) ،و كةلها (برقي)».47 ثةيدابووي دناظبةرا(اسحق بن كنداجق)و(يوسف بن اب�ي الساج)(،
ئةوى ثشتى بةحس َى ئةردةمشت َى كرى و كاض تَيدا هةبووو ذ
كةلوثةل َي طران بةها ،و ضاوانيا ظةكرنا و َى ذلاَي�ى (عضد الدولة ابن ابي الساج) لديف داخوازيا(ابن طولون)ى ضوو و جزير ومووسل
البويهي) ظ�ة ،ئ�ةوى بةحس ل ه�ةول� َي (عضد ال�دول�ة) ى كرية ذبو
ظةكرنا كةلها شاباني َى « :ئةوى (أبو القاسم سعد بن محمد حاجب) ستاندن ،ثاشى (اب�ن كنداجق) زظ�رى ودةس�ت ب�س�ةرداط�رت ،وثاشي
(هارون بن سيما)هات ل سالا(279ك893/ز) ،وخةلك َى و َى ئةودةرئَيخست
هنارتية كةلها شاباني َى )).48
ب��ةل َى (اب��ن الأث��ير) ب�ةح�س� َى ك�ةله�ا ش�اب�ان�ي� َى دس�� َى ج�اران�دا وهةوارا خو برة دةف (بي شيبان) دطةل وى ضوونة مووسل ،وهاريكاريا
كرية ،و ئةوا ئاشكةرا ضَيدبيت ئةظ ثَيزانينة ذ (مسكويه) ظةطوهاستبن خةلك َى و َى هاتةكرن ذلاي َي (خوارجان) و(بني ثعلب)و(هارون الشاري)
،ذبةركو وةكهةظيةكا مةزن دناظبةرا شَيواز َى نظيسينا واندا هةية ،و
دهندةك جاراندا ئةظ وةكهةظية دطةهتة وةكهةظيا ثةيظان ،دطةل ذي ه�ات هاريكاريا وان و(حم�دان)(،ب�ن�و شيبان) ئ�ةو شكاندن خةلك َى
زَي�دةك�رن�ا ه�ن�دةك ش�روظ�ةك�رن� َي ن�وى ،ه�ةروةك�ى (اب�ن الأث��ير) ى مووسل ذ (ابن سيما) ترسان ذبةرهند َى هنارتى هنارتن بةغدا( ،المعتضد
دياركرية كو (عضد الدولة) ثشتى شيايى لسالا (528ك 1134 /ز)
دةست بسةر (الرحبة) دابطرت ،وئةوى خوة ظالَاكر ثشتى هينط َى ذبو علي بن داود الأزدي) هات ،ول دةم� َي طةهشي ذبو هاريكاريا (حمدان
ظةكرنا كةلهةو ضةثةرَين دي ،و ئةوذى كةلها كواش َى كو طةنجينة بن حم�دون) و(ه�ارون الشاري) و ئ�ةوا (بنو شيبان) بسةر َى وان ئيناي،
و ثارَين وى تَيدا بوون ،و كةلها ( (هرور) ،و كةلها ( ملاسي) ،و كةلها ئةو دةركةفتبوو ذ بوضاكسازي َي ل جزير َي و(بنوشيبان) سوزدابوون َي
( برقي) ،و كةلها ( الشعباني) و ذبلى وانذى ذ ضةثةرَين دى ،و لدةم َى كو د َى طوهدارى فةرمان َي وى بن ئةوضوونة (حمدان)ى وئةو شكاندوو
خوطةهاندة (م�اردي�ن) َى ،وك�ور َى خو (الحسي) هَيلا ل وَي�ر َى و ئةو
هندةك رةظى دطةل (وصيف ،ونصر القسوري) ،وب دَيرا زةعفةران َى را بوورين و ل
كةلهي وَير َى (الحسَين بن حمدان) باوةري ب وان ئيناو ئةو هنارت بو(المعتضدي)
تابعى الحسنية
د ثةرتووكا ى فةرمانا خرابكرنا كةله َى دا.45
( تجارب الامم) ئةظة ب شَيوةيةك َى ئاشكرا ئاماذ َى ددةت كوكةلها زةعفةران َي
هاتييةخرابكرن ل س���الا(279ك893/ز) بةل َي ل ثشتى و َى ب نَيزيكى
( )70س�الا ،ب شَيوةك َى دةستنيشانكرى ل س���الا(347ك959/ز)( ،أبن
خ�ل�دون) ب�ةح�س� َي ه�ةب�وون�ا ك�ةله�ا زةع�ف�ةران� َى دك��ةت ك�وئ�اظ�اي�ة،
ذبةركو(ناصرالدولة بن حمدان) ثَيكهاتبي دطةل(معزالدولة)ل سةر
باجا هزار دةرهةما هةرسال ثاشي ئةونة هنارتن( ،معزالدولة) هاتيةل
ن�ي�ظ�ا(347ك959/ز ) ،م�ووس�ل بج�ه هَيلا وض�وو نسَيبي َي ودط��ةل خو
هةمى خةلك َى دةولةتا خو ذ بريكار ونظَيسةر ومةزنان وث�ارةى هلطرتن،
ئةو دةينانة دكةله َي خوظة وةكى كةلها كواش َي وزةعفةران َى ذبلي
|22
كةلا شاباني َى
كةلا شاباني َى ئ َيك ذ كةلات َين
هوزا مةهرانيا بوو ،و مةهرانى
ثشكةك ذ وةلات َى هةكاريان بوو
،بسةر كةلها شاباني َى ،ب��ةراورد دط�ةل ئ�ةوا دي�ارك�رى د ثةرتووكا دةست بسةر هةمى دةظةرَين (أبي تغلب) داطرتى (أبا الوفاء) ل شوينا
خوة ياديدا (التاريخ الباهر) ل سةر دةست بسةر داطرتنا جَيطر َى زةنكى
بسةر كةلهَيدا ،دثةرتووكا خوةدا (الكامل) طوتية كو ئةظ روودانة ل خوة ل مووسل دانا ،ل دووماهيا (ذي القعدة) وزظرى بةغدا ،و خةليفة
سالا ( 528ك 1134 /ز) بوو ،ل َى د ثةرتووكا (التاريخ الباهر) ئةوى ئةظ
بوويةرة دناظ روودان� َي سالا ( 537ك 1143 /ز) دا بةحس كرية .ئانكو (الطائع لله) ديت ،رابوو ب كومكرنا لةشكةرى « .49و ئةوا (ابن الأثير) ى
دياركرية كو (عمادالدين الزنكي) (نصيرالدين جقر) وةكو جَيطر َى
جياوازى دناظبةرا هةردوو طوتناندا نةه سالة.
خوة هنارت ( ،أشب و خلي ،كهيجة) خرابكرن ،و (نووشي) ،و كةلها
كةلها شاباني َى دكةظتة سةر زنجيرا ضياي َى شكَيرة (كَيرة)
ل باكور َى روذئاظاي َى باذَير َى باتيفا ،ئةوا دووراتيا و َى ذ باذَير َى زاخو (الجلاب) كو ئةو ذى كةلها ئامَيدي َى ية ،و هنارت بو كةلها شاباني َى ،
نَيزيكى ()25كم ،و هةتا نوكة شينوارَين طةلةك ذ مةزةل وبيرَين ئاظ َى
تَيدا ماينة ،و ئةو جه َى كةلهة دكةظت َى طةلةك ئاس َي ية ،و مروظ و (فرح) ،و (زعفران) ،و (ألقي) ،و (نيروة) ،كو ئةو ضةثةرَين مةهرانيانن
نةشَيت بضت َى بتن َى دلايةكَيدا نةبت.54 ،ئةو دورثَيضكرن و ئةو هةمى بدةست خوةظة ئينان ،خوة ثشتراستكر ذ
ئ�َي�ك ذ ظ�ةك�ول�ةران طةهشتية و َى ض�ةن�د َى ك�و دب�َي�ذي�ت
ضيا و زوزانان.50
نةوةكهةظيةك هةية دناظبةرا ئةوا (ابن الأثير) ى دياركرى د ثةرتووكا
و (أبو شامة)ى طوتنةكا دياركرى وةكى طوتنا (ابن الأثير)
خوةدا(التاريخ الباهر) ب ب��ةراورد دط�ةل ئ�ةوا دي�ارك�رى دثةرتووكا ئةوذى ل سةر هةول َي جَيطر َى زةنكى (نصيرالدين جقر) ذبو دةست بسةر
خوةدا (الكامل في التاريخ) ،ل سةر كةلها شاباني َى ،كو ئةوى ياطوتى داطرتنا كةلها شاباني َى ثشتى ئ�ةو دورثَيضكرى ،دي�ار كرية كو
:كو (اب�ن الأث�ير) كةلها شاباني َى هةذمارتية ذ مةزنترين كةله َي ئةو ذ مةزنترين كةله َي هةكاري ية و و ئاسَيترينة ،و ثاشى فةرمانا
هةكاريان ،ب�ةل َى دثةرتووكا وى (الكامل في التاريخ) (اب�ن الأث�ير) ى
خرابكرنا و َى داية ،و كةلها ئامَيدي َى ئاظاكرية ثَيش وَيظة.51
كةلها شاباني َى هذمارتية ذ ضةثةرَين ئَيلا مةهرانى.55
ثَيزانينةكا ن�وى (اب�ن الأث��ير)ى زَي�دةك�ري�ة ئ�ةوى طوتية :
ه�ةروةك�ى ظةكولةرى ظياية بسةلمينت كو نةوةكهةظيةك
هةية دناظبةرا ه�ةردوو طوتن َي وي�دا ل س�ةر ظى بابةتى ،ب�ةل َى لدةم َى .52 دابوو مةهرانى مير َين ذ ئ َيك ددةست َى «شاباني َى
))
زظرين َى بو ثةرتووكاوى (الكامل في التاريخ) ،دياردبت كو ئةوى ئةظ
ضةندة دياركرية ل ذَي�ر ن�اظ و نيشان َى (دياركرنا خ�ودان� َي كةله َي و (اب�ن الأث��ير)ى دث�ةرت�ووك�ا خ�وة يا دي دا (التاريخ الباهر)
هةكارى و ك�واش� َى) ،56ذبةر هند َى دياردبت كو ض نةوةكهةظى نينة
دناظبةرا ه�ةردوو طوتن َي (اب�ن الأث�ير) ى دا ،ذبةركو ئ�ةوى شاباني َى دياركرية ،ل سالا ( 537ك 1143 /ز) كو (نصرالدين حقر) كو جَيطر َى
هذمارتية ئَيك ذ ضةثةرَين ئَيلا مةهرانيان ،ب�ةل َى ئةو دهةمان دةمدا
دهَيتة هذمارتن ثشكةك ذ وةلات� َى هةكاريان ،ئانكو ئَيلا مةهرانيان (عمادالدين الزنكي) بوو ل مووسل ئةوى شيا طةلةك دةظةرَين كوردان
ب دةست خوةظة بينت و دةست ب سةر واندا طرت ،ل دةم َى طةهشتية
وَير َى كةلها شاباني َى دورثَيضكر ،كو ئةو ذ مةزنترين كةله َي وانة و ذ
هةميا ئاسَيترة ،دةست بسةر داطرت و خرابكر ئةوى كةلها شاباني َى د
هةذمارت ثشكةك ذ وةلَات َى هةكاريان.53
ن�ة وةكهةظيةك دةردك�ةظ�ت د طوتن َي (اب�ن الأث�ير) ى دا د
ثةرتووكا وي�دا (الكامل في التاريخ) لدةم َى دياركرناوى بو مَيذوويا
دةست بسةر داطرتنا جَيطر َى (عمادالدين الزنكي) (نصيرالدين جقر)
|23
هاتنة نياسي ب (الصحبتية -هوطر) ،و طةلةك ذوان ئَيخسيركرن بخوةذى ئاكنجى بي ل وةلات َى هةكاريان ،بظ َى ضةند َى ض نةوةكهةظى
هةتا ئةو طةهشتينة (شرالق) -ئةو طوندة ئةو َى مةزار َى (الشيخ عدي)
تَيدا -ئةو طومبةدا ئاظاكرى ل سةر خرابكر و م�ةزار َى وى كولان و نامينن ،راستة نةوةكهةظيةك هةية ذلاي� َى (اب�ن الأث�ير) ى ظة ل سةر
هةستي َي وى دةر َيستن و ل ثَيش ضاظ َي ئَيخسيرَين سوحبةتيان سوتن،
و طوتنة وان :بةر َيو بدن َى مة ض�ةوا هةستيك َي وى سوتن ئ�ةو َى وة دياركرنا س�الا ظةكرنا كةلها شاباني َى دث�ةرت�ووك�ا وي�دا (التاريخ
طازي دكر ،ب هةرتشتةك َى وة طازي دكر َى نةشيا بةرةظاني َى ذ خوة الباهر) ئةو َى داناية سالا ( 537ك 1143 /ز) ،بةراورد دطةل ثةرتووكاوى
بكت ،و ثاشى زظرين و طةلةك تالانكرن( ،سوحبةتيان) ثشتى هنط َى
خ�وة كومكرن ظ�ة و دووب��ارة طومبةد ئاظاكرظة ،و زظرينة س�ةر وان (الكامل في التاريخ) ئةوى طوتية كو ئةو هاتية ظةكرن لسالا( 528ك
كارَين ئةو ل سةر دضن ظة ،و ئةو بينة دوذمن َى هةركةسةك َى دطوتن َى
1134ز).57
فه قيه� (الفقيه) ،و هةرطاظةكا وان شيابا دكوشتن.
ث َينج /كةلها شةرانش َى (شرانش):
ش�ةران�ش ط�ون�دةك�ة دك�ةظ�ت�ة ن�اوض�ةداري�ا س�ن�دي�ان س�ةر ب (المقريزي) بةحس َى 58شةرانش َى كرية ،كو مةزن َى و َى مير
دةظةرداريا زاخو ،ئَيك ذ ظةكولةران دبَيذيت كو شةرانش ل دةسثَيكا (توكل الكردي) ،دناظ روودان� َي سالا ( 817ك 1414 /ز) ،ئةوا (توكل
ضةرخ َى نةه َى كوضى /ثازد َى زاييي سةنتةر َى ميرنشينا سنديان بوو،59 ال�ك�ردي) ث�ش�ك�دارى ت�َي�دا ك�رى دط�ةل ذم�ارةك�ا ل�ةش�ك�ةرَي�ن دى ذبو
ثشتى هينط َى ميرَين بادينان ئةو طةهاندية ميرنشينا خوة ل دورَي�ن هَيرشكرن َى بوسةر دووكةفتي َي (شيخ عدي بن مسافر) ،مةرةم ث َى ل
ئامَيدي َى سالا ( ،)1508و سولتان (حسن ك�ور َى سةيف الدين) مير َى ظَير َى ثَيكهاتا ئَيزديان بوو ،ئةوذى ذ ئةطةر َى كو دووكةفتي َي (شيخ
بادينان لسالا ( 940-875ك 1534 -1471 /ز) قوتابخانة ل َى ئاظاكرية، ع�دي) ئ�ةو طةلةك م�ةزن دك�ر و ئ�ةو طةهاندبووية راد َى (الغلو) د
و دووبارة هاتية نوذةنكرن ل دةسثَيكا ضةرخ َى دووازد َى كوضى /هةذد َى
زاييي ،ذلاي َى (زبير باشا) ( 1126-1113ك 1714-1702 /ز) مير َى بادينان سالوخةتدانا وي دا ،هةتا ئةوان وةسا هزردكر كو (الشيخ عدي بن
دوى دةميدا . مسافر) رزق َى وان ددت ،و ئةوان دطوت هةر رزقةك َى نة ذدةف (الشيخ
عدي) ظة بهَيت مة نةظَيت ،و (الشيخ عدي) دطةل خود َى روونشتى ية
شةش /كةلها ثةرةخ َى (برخو): -ذطوتنا وان – و دطةل وى نان و ثيظاز خوارية ،و ئةوان نظَيذَيت ئةرك
ل سةر وان هَيلان ،و طوتن ( :الشيخ عدي) ثَيش مةظة نظَيذ كرينة ،
بتن َى ئَيك ئاماذة هاتية ديتن ذلاي َى (ياقوت الحموي) ل سةر ذبلى وان كارَيت وان ئةوَيت ئةو ذ ثةرستنا خود َى دةر َيستي بو ثةرستنا
كةلها (برخو) ئةوا كو ذ نيف رَيز َى تَيثةر ناكت ،هةروةكى دةربارةى
و َى طوتية « :برخو ب (ة�)واتة بةرخو ،كةلهةكة ذ كةله َي ناوضةداريا كةس َى (عدي بن مسافر)ى ،دوى دةميدا زةلام�ةك هاتة راسثاردن بو
زوزان ،ياخودان َى مووسل» .60مةرةما وى ذ خودان َى مووسل حةمدانينة ، وان ذ زاناي َي عةجةمان كو ذ زاناي َي رَيبازا (الشافعى) بوو -خود َى ذ َى
ذبةر هند َى (الحموي) دياركرية كو كةلها بةرخو يا خودان َى مووسل رازيبت – و دهاتة نياسي ب (جلال الدين محمد بن عزالدين يوسف
الحلواني) ،داخوازكر كوشةر ل دذى وان بهَيتةكرن ،مير (عزالدين
بوو. البختي) مير َي طزيرتا (ابن عمر) ى و مير (توكل الكردي) -خودان َى
شةرانش َى -لديف داخ�وازا وى هاتن -و طةلةك ذ كوردَين سندى ل
نوكة ل دةظةرا شةرانش َى طوندةك هةية ب ناظ َى (ثةرةخ) ،ذبةر دةوروبةرَين وان كومبوون -و خودان َى حةسةن كيف َى لةشكةر بو وان
هند َى ضَيدبت ناظ َى ئةظى طوندى ثةيوةندى ب كةلها بةرخو ظة هةبت
ئةظة يا (ياقوت الحموي) دياركرى دثةرتووكا خوةدا (معجم البلدان). هنارت ،ومير (شمس الدين محمد الجردقيلي) هاتة دطةل وان ،و ب
كومةكا مةزن ب رَيكةفتن ب�ةرةظ ضياي َى هةكارى ،طةلةك كوم ذ
دووكةفتي َي (شيخ عدي) كوشتن -وئةو دظى دةميدا دناظ كورداندا
�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������
ثة ِراو َيز
دوو ئ�اظ�ى) ده َيتة طوتن ل سةرئ َيك ذدةظ�ةرَي�ن روذه�ةلات�ن�اس(ك�ون�راد ريبويسر)طوتية لدةم َى . 3 د دوو ذَيدةرَين تا كو برادةك َى درةنط كةفتين . 1
باكورى ذ طزيرتا ناظةراست ،ج َيدبيت (ئازوخيز) ئةو هاتية زاخو»:مة خوة ديت بةرامبةرى طزيرتا ب ش��َي��واز َى (ال�ح�س�ي�ن�ي�ة) ه�ات�ي�ة ،وئ���ةوذى (اب�ن
وةرط�رت�ى بيت (أفوخيز) ت�ارادةك� َى ئ َيك رام�ان زاخ��و ئ��ةوا دك�ةظ�ي�ت�ة س��ةرئ��ةردةك�� َى ك�ةظ�رى فضل الله ال��ع��م��ري)(ت749:ه1349/م) ،دثةرتووكا
ددت ،وئةو ناظة ي َى ج َيطيرة دئةدةبيات َين ئوروثيدا، ه�ةروةك �ى ئ��ةوا م�ةدي�ت�ى ل دةش�ت � َى ك�وئ�ةو ذى وي�دا(م�س�ال�ك الأب �ص �ار ف �ي م�م�ال�ك الأم�ص �ار)،
ون�اظ� َى ناظخوى ئ��ةو َى ثتر ب�اوةرث�َي�ك�رى هةبوونا (أزوخيس) يا كةظنة» .ريبويسر ،كونراد ،كتاب و(اب�ن خ��ل��دون)(ت808:ه1349/م) دثةرتووكا(ديوان
دةظ��ةرةك�� َى ل ب��اش��ور َى ب��اذَي��رى ده�َي�ت�ة ناظكرن ال�م�ب�ان�ي الأث��ري��ة ف �ي ش�م�ال ب �ادال �راف �دي�ن في المبتدأ والخبر) ،وئةو ذ مَيذوو نظ َيس َين ضةرخ َى
بطةلةك ناظان ذوان(خوك) .المايي ،ئةنوةر ،الأكراد هةشت َى كوضى/ضوارد َى زاييني ،و ذ ذَيدةرَين دى
في ب�ادي�ن�ان،ط(2ده�وك،)1999:ص،،13ال�زاخ�وي�ي،زا العصورالمسيحية القديمة والاسامية،ترجمة: ي َين سةردةم ئةوان بشَيواز َى (الحسنية) دياركرية
خو الماضي والحاضر،ص،،16جوبارةك ت َيدا ده َيت هةروةكى ذلاي َى (الطبري ،المقدسي،مسكويه،ابن
ئةو ذ طةليةك َى ده َيت ده َيتة ناظكرن ب (زيى)، ي�ح�ي �ى م��ن��ص��ورن ال �م �ؤس �س �ة ال��ع��ام��ة ل�ل�ت�راث الأثير ،ياقوت الحموي) و ئةو ذَيدةرَين سةردةمن،
وئ�ةو دةظةرةكا طرنطبى ذ ئةطةر َى بورينا رَيكا س���ةرةراى ه�ن�دةك ذَي��دةرَي��ن دى د َى ب�ش�َي�وةك� َى
بازرطانى يا كةظن رَيكا روذهةلات َى ديجلةى ذو َى، والأثار(بغداد1981:م) ،ص ،38وهندةك ذ ظةكولةران
ض َيدبيت كو ناظ َى (زيى-خوك) بساناهى هاتية ب�وه�ن�د َى ضووينة ك�و ثةيظا (أزوخيز)ض َيدبيت بةرفرةه� ه َينة دياركرن دظ َى ظةكولين َى دا.
طهورين بو زاخ�و وض َيدبيت ئ�ةو ثتر طريمانى دبنةرةتدا ثةيظةكا ك�وردى ياخورسك بيت ب
واتايا (ئ�اظ وخيز) ئ�ةوا ذ دوو برطان ث َيك ده َيت . 2ال��زاخ��وي،س��ي��دال��ح��اج ص��دي��ق ،زاخ���و ال�م�اض�ي
(ئاظ) و(خيز) وهةتا نوكة ئةو زاراظة ذلاي َى خةلك َى والحاضر(،دهوك2009:م)،ص.16
ظة ده َيتةبكارئينان وهةتا نوكة ناظ َى (خيزى و
|24
الرناؤوط ،مؤسسة الرسالة (ب�ي�روت:د/ت) ،ج، 15 ع�م�رع�ب�دال�س�ام ت��دم��ري ،ال�م�ك�ت�ب�ة ال�ع�ص�ري�ة و(واق�ع�ي) بيت ،ب تايبةت ئ�ةو ف�ةر ك�رب�وو كو
ص.172 للطباعة والنشر(بيروت2002 :م) ،ص.263 باج به َيتة وةرطرتن ذكاروان َين دوَيرَيدا دبورين
دهاتة ناظكرن ب (خووك) يان (خيكن) ،وض َيدبيت
.35ال�زرك�ل �ي ،خ�ي�رال�دي�ن ب�ن م�ح�م�ود ب�ن محمد .20د ذَي��دةرى دا ب ش�َي�وةي� َى (ن�ازي�ان�وا) ه�ات�ي�ة ،ن�از: ن�اظ� َى زاخ��و ب وات��ا (زي -خ�وي�ن) ئانكو رووب��ار َى
(ت1976:م) ،الاع�ام ،قاموس تراجم لأشهرالرجال ناظةك َى كوردية ذناظ َين ذن�ان ،هةتا سةردةم َى خ�وي�ن� َى ئ��ةوذى ب �و و َى روودان���ا خ�وي�ن�اوى ئ�ةوا
والنساء من العرب المستعربين والمستشرقين، مة ي َى نوكةذى ده َيتة بكار ئينان بةل َى (بانوو) ب روي��داى لظى جهى وخ�وي�ن ت�َي�دا هاتية رشتن.
رامانا خاتوون و خانم ،هةتا نوكة ذ ثةيظا بانوو العباسي،محفوظ ،إمارة بادينان العباسية،مطبعة
دار العلم للمايين (بيروت2002 :م)،ج،20ص.457 د هندةك ئيديةمَين ك�وردي دا بكار ده َيت وةك
الجمهورية(الموصل1969:م)،ص.21
. 36ابن ايبك الصفدي ،صاح الدين خليل بن ايون (كابانوو و شاهبانوو). ...
(ت764:ه����1363/م) ،ال�واف�ي ب الوفيات ،تحقيق: وهندةك بنيات َى ناظ َى و َى دزظرينن بؤ ثةيظا ئارامى . 4
أح�م�د الارن���اؤوط وت�رك�ي مصطفى ،دارإح �ي�اء . 21ك���وض���ك���ا ط����َي����ض���� َى ي������ان ك���س���ل��� َى: ي�ا س�ري�ان�ى زاخ��وت��ا «س�ةرك�ةف�ت�ن» وئ��ةظ ناظة
كوضكةكامةزنة ل ن َيزيك سامراء( ،معتصم) هاتية بسةركةفتنا ئيسكةندةر َى مةقدونوني
التراث العربي (بيروت2000 :م) ،ج ،12ص.58-55 ى ئ�اظ�اك�رب�ي ذب �وس �ةي �ران � َى .ي�اق �وت ال�ح�م�وي، ل سةر(بارتييان) دش�ةرةك�ي�دا ل ن َيزيك زاخ�و.
أب�وع�ب�دالله(ت626:ه��1229/م) ،معجم البلدان ،دار الزاخويي،زاخو الماضي والحاضر،ص ،17-16و د
.37ه���روري ،دروي���ش ي �وس �ف ح �س�ن ،ب��اد ال�ه�ك�اري بوضونةكا ديدا كو ثةيظا زاخو هاتية وةرطرتن
(945ه����1336/م) ،دراس�ي�ة سياسية ح�ض�اري�ة ،دار الفكر(بيروت :د/ت) ،ج،2ص.260 ذ (زاكخوا) و ئةو ناظ َى سةروك هوز َى يةهوديانة
سبيرز للطابعة والنشر(دهوك2005 :م)،ص38 .45 ل باذَيرى .العباسي،تاريخ زاخو و الجسرالعباسي.
.22ط�اش�ت�م :ئ�ةوئ�َي�ك ذك�ول�ةي�َي�ن (أب��ي تغلب بن ذبلي و َى بوضون َين دى ذى،ئةوهةمى ظةكولين و
ياقوت الحموي ،معجم البلدان ،ج،1ص.147 ناصر الدولة) بي ،طةلةك ذَيربي وجه َى باوةري َي
بي وباوةر داربي ،خودان َي وي ئةو دانا ذبو ثاراستنا بوضون َين ظةكولةرَين سةردةمن .
.39ياقوت الحموي ،معجم البلدان ،ج،1ص.146 كةلها ئةردةمشت َى هةظثشك دطةل (صالح بن
بانويه) ،لدةم َى (عضد الدولة) ئةو دوورث َيض كرى .5المايي ،انور ،الاكراد في البادينان،ص.46
.40المصدرنفسه،ج،2ص.512-511 ( ،ابن بانويه) كةلهة رادةستى وانكرو (طاشتم)
ط�رت ورادةس�ت �ى (ع�ض ال�دول�ة) ك�ر ئةوهنارت . 6زينفون ،حملة العشرة ألاف،ترجمة:يعقوب افرام
. 41اب�ن فضل الله ال�ع�م�ري ،شهاب ال�دي�ن أحمد بن ب�و(أب�ي تغلب)ى ئ�ةو ك�وش�ت .صفي ال�دي�ن بن منصور(بغداد،)1965 :ص .182
ي�ح�ي�ى (ت749:ه�������1349/م) ،م�س�ال�ك الأب�ص�ار البحتري ،أبوالفتح عيسى بن البحتري الحلبي . 7المصدر نفسه،ص.180_179
ف�ي ممالك الأم�ص�ار ،تحقيق :ك�ام�ل سلمان (ت:ب��ع��د625ه���1228/م) ،أُن��س ال�م�س�ج�ون وراح �ة
ال�ج�ب�وري ،وم�ه�دي ال�ن�ج�م ،دارال�ك�ت�ب العلمية، المحزون ،تحقيق:محمد اديب الجادر ،دارص�ادر .8المصدر نفسه،ص.186
(بيروت،) 2010:ج ،2ص.25 (بيروت1997:م) ،ص.149 ال�ط�ب�ري ،أبوجعفرمحمدبن ج��ري��ر(ت310:ه��/ .9
923م) ،تاريخالرسل وال�م�ل�وك ،تحقيق:م حمد
.42الكوشر :ض َيدبيت مةرةم ث َي كوضةربن كوئةو ذ . 23المصدر نفسه،ص.150-149 ابوالفضل إبراهيم ،ط ،5دارال�م�ع�ارف( ،القاهرة:
هوزَين كوضبةرَين كوردينة.
.24ياقوت الحموي،معجم البلدان ،ج،1ص.147-146 1986م) ،ج ،6ص.7
. 43ابن الأثير ،الكامل في التاريخ،ج،9ص.275
. 25المصدر نفسه ،ج،2ص.511 .10الزاخوي ،زاخو الماضي والحاضر ،ص.33�32
. 44ال�م�ص�درن�ف�س�ه ،ج،10ص .459ف �رش�اب �ور دب�ي�ت
فيشخابور (ث َيشخابوور) بيت. .26المصدر نفسه ،ج ،4ص.486 . 11الزاخوي ،زاخو الماضي والحاضر ،ص.3
.45اب����ن خ���ل���دون ،أب���وزي���د ع��ب��دال��رح��م��ن ب�ن . 27ابن الاثير ،عزالدين ابو الحسن على بن ابي الكرم .12اب�ن ال�ج �وزي ،عبدالرحمن ب�ن علي ب�ن محمد
م�ح�م�د (ت808:ه ������1406/م) ،ت�اري�خ اب��ن خ�ل�دون محمد الشيباني الجزري (ت 630 :ه� 1232 /م)، ابوالفرج (ت 597:ه �1201/م) ،المنتظم في التاريخ
المسمى(ديوان المبتدا والخبر في تاريخ العرب الكامل في التاريخ ،تحقيق :أبي الفداء عبدالله ال�م�ل�وك والأم���م ،دارص����ادر( ،ب��ي��روت1358:ه���)،
والبربر ومن عاصرهم من ذي السلطان الاكبر)، القاضي ،دار الكتب العلمية( ،بيروت ،)1987 :ج،7 ج،6ص ،31ال�س�ي�وط�ي ،ال�ح�اف�ظ ج��ال ال�دي�ن
(ت911:ه ������1506/م) ،ت�اري�خ ال�خ�ل�ف�اء ،دارال�ف�ك�ر،
ج،18ص.9 ص.260
(بيروت ،)1974:ص.346
.46المصدرنفسه ،ج ، 4ص.441 . 28ياقوت الحموي ،معجم البلدان ،ج ،1ص.147-146
.13الذهبي ،شمس الدين محمدبن احمدبن عثمان
. 47مسكويه ،تجارب الامم ،ج ، 6ص. 442 - 441 .29الطبري ،تاريخ الرسل والملوك ،ج ،6ص.7 ب�ن ق �اي �م �از(ت748:ه��1347/م) ،سيراعام النباء،
تحقيق :مجموعة من المحققين برئاسة شعيب
.48المصدرنفسه ،ج ،6ص. 442 .30ابن الأثير ،الكامل في التاريخ،ج ،7ص.260 ال�رن�اؤوط ،مؤسسة ال�رس�ال�ة( ،ب��ي��روت:د/ت)،ج،15
ص ،172اب�ن كثير ،اب �ي ال�ف�داء ،اسماعيل بن
.49ابن الأثير ،الكامل في التاريخ ،ج ،9ص. 275 . 31ط �ر َى ل َيبورينى (ت�ل ال�ت�وب�ة) :دكةظتة ب�اذَي�ر َى ك�ث�ي�ر ال��دم��ش��ق��ي(ت774:ه ��1373/م) ،ال�ب�داي�ة
م�ووس�ل ،ب دوورات��ي��ا ئ�َي�ك ميلي ل روذه�ةلات � َي والنهاية ،تحقيق :علي شيري ،دار احياء التراث
. 50المصدر نفسه ،ج ، 9ص. 275 رووب���ار َي دي�ج�ل�ة وئ�ةوط �رة ئ��ةو َى ي�وون�س س�لاظ
ل سةربن ل سةر راوةس�ت�اي ،دط�ةل مللةت َى خو، العربي( ،د/م،)1988:ج،6ص.321
.51ابن الأثير ،الكامل في التاريخ ،ج ، 9ص. 276 وه�ن�د دوع��ا ك �رن ه�ةت�ا خ��ود َى س �زا ل س �ةر وان
راك��ري��ن .ال�ح�م�ي�دي ،محمد ب�ن عبدالمنعم، . 14مسكويه ،ابوعلي احمد ب�ن محمد ب�ن يعقوب
. 52ابن الأثير ،عزالدين ابو الحسن على بن ابي الكرم (ت710:ه�1310/م)،الروض المعطارفي خبرالأقطار، (ت421 :ه���1030/م) ،تجارب الام�م وتعاقب الهمم،
محمد الشيباني الجزري (ت 630 :ه� 1232 /م)، تحقيق :إحسان عباس مؤسسة ناصر للثقافة، تحقيق :سيد كسوري حسن ،دار الكتب العلمية
التاريخ الباهر ف�ي ال�دول�ة الاتابكة باالموصل،
تحقيق :عبدالقادر احمد طليحات ،دار الكتب مطابع دار السيراج (بيروت1981 :م) ،ص.325 (بيروت2003 :م) ،ج ،4ص.365 -364
الحديثة (بغداد :د/ت) ،ص . 64 . 32اب�وال�ع�ب�اس ،شمس ال�دي�ن احمد ب�ن محمد بن . 15المصدر نفسه ،ج ،6ص.442-441
أبي ب�ك�ر(،ت681:ه��1282/م) ،وفيات الأعيان وأنباء
.53ابن الأثير ،الكامل في التاريخ ،ج ،9ص. 276 ابناء الزمان،تحقيق:احسان عباس ،دارالثقافة، . 16الثعالبي ،أبي المنصور عبدالملك النيسابوري
(ت 129:ه��1038/م) ،يتيمة الدهر في محاسن أهل
. 54هروري ،باد هكاري ،ص. 58 (د/م ،)1968:ج،2ص.135 العصر ،تحقيق :مفيد محمد قميحة ،دار الكتب
.55ابن الأثير ،الكامل في التاريخ ،ج ، 9ص . 275 .33ابن ش�داد ،عزالدين محمد بن علي بن ابراهيم العلمية (بيروت ،)1983 :ج ،3ص.106
(ت684:ه ����1285/م) ،الأع��اق الخطيرة ف�ي ذكر
.56المصدرنفسه ،ص. 58 أم��راء ال�ش�ام وال�ج�زي�رة ،تحقيق :يحيى زكريا .17المصدر نفسه ،ج ،3ص.35
.57ابن الأثير ،الكامل في التاريخ ،ج ،9ص. 275 عبارة ،منشورات الثقافة (ديمشق،)1991 :ص.199 . 18المصدر نفسه ،ج ،3ص.107-106
. 58احمد بن على بن عبدالقادر العبيد (ت 845 :ه / . 34الذهبي ،شمس الدين محمد بن احمد بن عثمان .19ع��م��ادال��دي��ن الأص��ف��ه��ان��ي ،أب��وح��ام��د محمد
1441م) ،السلوك لمعرفة دول الملوك ،تحقيق : بن ق�اي�م�از(ت748:ه��1347/م) ،سير أع�ام النباء، ب��ن م�ح �م �د (ت597 :ه ���������1201/م) ،ال �ب�س�ت�ان
محمد عبدالقادر عطى ،دار الكتب العلمية (د/م تحقيق :مجموعة من المحققين برئاسة شعيب ال�ج�ام�ع لجميع ت�واري�خ أه�ل ال�زم�ان ،تحقيق:
،)1997 :ج ، 3ص . 171
. 59رؤوف ،عماد عبدالسام ،مراكز ثقافية مغمورة
في كردستان ،مؤسسة موكريانى (أربيل )2008 :
،ص. 99
. 60ياقوتالحموي،معجمالبلدان،ج،1ص .375
|25
طو ِرستان ذ َيدةر َين طرنطن ذ ذ َيدةر َين ديروكى
(طو ِرستان َين بةدليس َى وةك ميناك)
| د.ماجد محمد يونس
| فاكولتيا زانست نَي مروظايةتى /ثشكا ديروك
|26
{ زَيدة ثويتةدان ب نظَيسينا ديروكا سياسى
ل سةر كيست َى ديروكا ئابورى و جظاكى
و شارستانى بووية{
وطو ِرستانان ط�وِرس�ت�ان دئنَينة
بةربةلاظ بود ناظ وان هةذمارتن ذ ونَيستطةه نَي ديروكى
شارستانيان ددةم نَي ديروكى ي نَي
درنَيذ دا ،ظةكولةرنَين طوِرستانان د نَى بينن نَي��ن ط�رن�ط ك�ة ثنَيتظى ي�ة ث�وي�ت�ة ث� نَى
كو بةدليس ذ زةنطينترين دةظةرنَين كوردستان نَى
ية ب طوِر وطوِرستان نَي ديروكى. بهنَينة دان وظ�ةك�ول�ي ل س�ةر بهنَينة ك�رن ب
ل دةم نَى لنَيننَيرين دئنَيتة كرن د نَى بينن كو كنَيلى مةرةما ظةكرنا طةلةك ذ طرنَيي نَي دي�روك� نَى ي نَي
وب�ةرنَي�ن طوِرستان نَي بةدليس نَى ودةوروب��ةران ج�ور نَى ذيانةكا
ئ�ارام يا ئاكنج نَي وان دةظ��ةران نيشان ددن ،ه�ةر وةس�ا ئاست نَى ئاس نَى وخزمةت كرنا ديروكا مروظايةتي نَى ،ود راستى
دا ط�وِرس�ت�ان�ان ط�ةل�ةك ذ نهنَين نَي دي�روك�ى دن��اظ خ�وةدا
ثنَيشكةفتنا ئاظةدانكرن نَى وئةندازياريةكا جوان ،ونةقش وكولان ظةشارتينة كة ديروكزانان كار ث نَى هةية ذبو ثشتطيريكرن
ل س�ةر ك�ةظ�ران ،وج�ورنَي�ن نظيسين نَي ج�وان وب�اش نظيس نَي ش�ارةزا، وزةنطينكرنا نظيسين نَي خوة وتنَيركرنا حةز وثنَيتظ نَي هةوادارنَين
وبةربةلاظ بوونا روشةنبيريا ثويتةدان ب هونةر نَى ظةشارتن وبن ئاخكرنا ديروك نَى ونظيسةرنَين و نَى ،و كنَيماسيةك مةزنة ل دةمى طوِرستان
مرى يان ب زةلال خ�����ويا دبن .وذئاليةك نَى ديظة بةر نَيوةدان ل طوِر ب نَى بةهر بمينن د نظيسينا ديروك نَى دا ،بةلكو دش نَي بنَيذين شاشيةكا
وطوِرستان نَي بةدليس نَى تيتال وباوةرنَين خةلك نَى و نَى دةظةر نَى دياردكن،
زنَيدةبارى جوانا ب نَى ونَينة يا طوِران تا وى رادةى ضاظا دكةنينن وبةلكو مةزنة هةطةر طوِرستان ل ثشت طوه بنَينة هاظنَيتن ل دةم نَى ديروكا
جاران طوتنا خوةزيا بو خودان نَى ظ نَى طوِر نَى يان يا دى دئنَينة طوتن ،ول دةظةرةك نَى دئنَيتة نظيسي ،ضوونكة طوِرستان دش نَي طةلةك بياظ نَي
سةراى هند نَى كو سةدان سال ل سةر دروستكرنا وان طوِران بورينة ،ل نَى جوراوجور ومفادار ل ديروك نَى زنَي�دة بكن ،ذ لايةك نَى ديظة ثنَيتظى ية
ئةو طوِرة خوة وةك تابلو وكةظال نَي هونةرنَين ب نَى هةظرك ثنَيناسةدكن. بةرةظ هندةك ئال نَي ديروك نَى بضن كة ديروكزانان ذبيركرينة يان
وذ س�ي�م�انَي�ن ط��وِرنَي��ن ب�ةدل�ي�س� نَى ئ��ةوة ك��و ه��ن��دةك ذوان
كيليةك هةية وهندةكان دوو كيلى وهندةكان سندوقةكا بةرى ذب�يرا خوة برينة ،ودب�ت ظ نَى ذبيركرن نَى ئةطةرنَين خوة نَين رةوا هةبن
دناظبةراهةرددو كنَيليان دا ،1كو ل سةر ط�وِر نَى دئنَيتة دان�ان ،دطةل دط�ةل ئةطةرنَين نة رةوا ،ذ ظان ئةطةران ثويتةدانا زنَي�دة ب بابةت نَي
هةبوونا جياوازي نَى دةربارةى قةبار نَى سندوق نَى ،درنَيذيا هندةك كيليان 75 ديروكا سياسى وزال بوونا نظيسينا ديروكا ناظبرى ل سةر بةش نَي
دى ي نَي ديروك نَى ،هةروةسا ضاظلنَيكرنا زنَيدة دب�وار نَى نظيسينا ديروكا
سم ،وهندةكان 180سم ،وهندةكان دناظبةرا 200و 210و 220و 250سم،
سياسى ذ لاي نَى ديروكزانان ظة برةنطةك نَى نظيسينا ظ نَى بةش نَى ديروك نَى
وفرةهيا ظان سندوقان دناظبةرا 67-30سم ،وستووراتيا وان دناظبةرا47-5 مينا دةستوورةك نَى لنَيهاتية كو بزةحمةتة ذ نَى دةربكةظن ،وهةر ذبةر ظ نَى
ضةند نَى نظيسينا ديروكا سياسى وزنَيدة ثويتةدان ث نَى دئنَيتة ئةنجام دان
سم ،ونظيسي جوراوجور ل سةرن ،وزوربةيا ظان سندوقان دزظرن بو سةد
سال نَي 14و ،15هةروةسا طةلةك ونَينة ل سةر هةنة ،ودطةل سةدسالا ل سةر حسابا ديروكا ئابورى وجظاكى وشارستانى ،دهةمان دةم دا نة
16هنَيدى هنَيدى بةر نَى مةرمةر ي نَى سثى جه نَى جورنَين بةرنَين دى دطرن
دطةل ونَينةنَين جورنَين طيا وطولان ،ود سةدسالا 18دا هندةك جورنَين بةلاظبوونا روشةنبيريا ثويتةدان ب طوِر وطوِرستانان وةك ئاظاكرن
ن�وى ي� نَي كنَيليان ثةيدا دب�ن كو ل س�ةر نَى كيليان بازنةك نَى بةرى ودان�ان�ا كنَيليان ودروستكرنا طونبةدان ونةبوونا نظيسي وزان�ي�ارى
ل سةر شنَيواز نَى شاشك نَى هةية ،وب تايبةت طوِرنَين ئاغا وبةطان وزانا وئةطةرنَين مرن نَى يان كوشتن نَى ل سةر كنَيليان دناظ مللةت نَي دةظةر نَى
وكةسايةت نَي ناظدار ،2وج�اران كنَيلى نَين ضوار طوشةى كو ذ بةر نَى دا رنَيطرن ل بةرامبةر ديروكزانان كو نةش نَي ب طةرم وطوِرى بةرةظ
نظيسينا ظى بابةتى ذبيركرى بضن ،ئةظة زنَيدةبارى ئالوزيا ظةكولين نَى
( كالكةر) هاتينة دروست كرن ،ول سةر ظان كنَيليان ل هنداظى ثيان
هندةك ثةيظ نَي ئاييني هاتينة نظيسي مينا ((ي�ا شكور ،يا صبور ،يا ل سةر ظى بابةتى ذبةر كو زانيارى طةلةك دكنَيمن ،وب راستى نظيسةر
لنَيكدان نَى دكت دطةل هندةك بياظ نَي ئالوز وكورةرنَيكان وبةرتةنطيا
غفور ،يا برهان ،يا سبحان ،يا سلطان ،يا حنان ،يا منان ،يا ديان ،يا الله، ئاسمان نَى نظيسينى ضوونكى دويفكةفتي نَى ظ�ان بابةتان ذبلى ط�وِر نَى
وكنَيليةك نَى وهندةك زانيارى ونظيسين نَي كنَيم دباشترين كاودان دا
يا علي ،بسم الله الرحمن الرحيم)) ،ل دةمةك نَى كو ل سةر كيليا ل
هنداظى سةرى مرى ونَينةى دارا ذيان نَى (شجرة الحياة) وهندةك ونَينةنَين ض تشتةك نَى نابينت.
و ذب�ةرك�و شارستاني نَي ج�وراوج�ور دةستهةلات ل بةدليس نَى
ودةوروب��ةران كرينة ،هةروةسا ذبةركو دي�اردا زنَي�دة ثويتةدان ب طوِر
|27
داي��ة ،وئ�ةو طوِرستانةكا ظةكرية وب� نَى بانة وب� نَى { دى كو طرنَيداى تيتال نَي ئايينى هاتينة ونَينة كرن .3
طونبةدة ،و ننَيزيكى 15طوِران دناظداية ،وكنَيل نَي وان وج�اران هندةك طوِرنَين سندريكى نَين ب نَى كنَيلى
كنَيليا بدرالدين هاتينة دروست كرن ذ بةر نَى سثى وسةرنَين كنَيليان دئنَينة دي�تن ،ل نَى ئ�ةظ ج�ورة ط��وِرة ل بةدليس نَى ب ب��ةراورد
خان كور نَى خان س نَى طوشةنة وب قةبارنَين جياوازن دناظبةرا100-50 دطةل طوِرنَين دى ي نَي ب كنَيلى دكنَيمن ونة بةربةلاظن،
ابدا ل كور نَى وئةظ جورة ثنَيكهاتية ذ ثارضةيةكا بةرى يا لاكنَيشة كو ل
ضياءالدين كزر نَى سم نة ،وئةظ طوِرة دزظِرن بو ماوةنَين ديروكى ي نَي باذنَير نَى (خةلات) يا سةر ب بةدليس نَى ظة دئنَينة ديتن ،وجاران
جودا جودا ،وثشكا دوو نَى ثنَيكدئنَيت ذ ئودةيةكا ب بةرةك نَى س نَى طوشةى كو ب جورنَين ونَينةي نَي ئةندازةى
شةرةفخان نَى طونبةد ل دووراتيا ضةند منَيتران ذ ثشكا ئنَيك نَى، هاتينة نةخش كرن ،4وئةظ جورة د طوِرستانا مير شةرةف نَى
وثنَينج طوِر دناظ دانة ،ئنَيك ذوان طوِران ي نَى مير
بةدليسى كنَيلى و بةِرنَين طوِرستاننَي{
شةرةفخان نَى ضوار نَى ية (باثير نَى مير شةرةفخان نَى بةدليس نَى و
دةروبةران جور نَى ذيانا ئارام يا
ديروكنظيس) ،طونبةدا ظ� نَى ط�وِرس�ت�ان� نَى ل ئاكنجي نَي وان دةظةران نيشاددةت.
س�ةر ش�نَي�واز نَى ه�ةرةم�ى ب هةشت طوشةيانة
،9فرةهيا ط�ون�ب�ةد نَى4م ،وبلنديا و نَى6،80م، دوو نَى دئنَينة دي�تن ل بةدليس نَى ،5دط�ةل ج�ورنَي�ن نةخشان
وطوِرستان نَى ضوار ثةنجةرة هةنة كو ذنَيدةرنَين مينا ستنَيرنَين شةش طوشةى ولولثنَيض نَي هةشت طوشةى،
و ونَي�ن� نَي زنج��يران ي� نَي ج�وان ل س�ةر رةخ��نَي سندريكان ،6
روناهي نَى نة ،مةزار نَى مير شةرةفخان نَى ضوار نَى وطوِرةك بظى شنَيوةى ل باخض نَى رنَيظةبةريا روشةنبيري نَى ل
دوو كنَيلى هةنة ،هاتينة دروستكرن ذ بةرنَين
باذنَيرى خةلات نَى ،طوِرستان هاتية دانان ب بةدليس نَى هةية .7
فةرمانا خنَيزانا م�ير نَى ناظبرى(شاهبيكى زنَي��دةب��ارى ط�وِرس�ت�ان�نَي س��ةن��ت��ةر نَى ب�ةدل�ي�س� نَى،
طةلةك طوِرستان ل دةوروبةرنَين و نَى هةنة كو هنَيذانة ل
خ��ات��وون) ،ول س��ةر ك�نَي�ل�ي�ا ل ه�ن�داظ�ى س�ةر ب�راوةس�تن ،مينا طوِرستان نَي خ�ةلات� نَى وطوِرستان نَي
ن�وورش�ي�ن� نَى وط�وِرس�ت�ان�نَي ت��ةت��وان�� نَى ،وط�رن�ط�تري�ن ئ�ةظ
س��ةرى م��يرى ه�ات�ي�ة ن�ظ�ي�س�ي ك�و مير
طوِرستانة ئةظةنة :
ل ت�ةب�اخ�ا س�الا 1533ه�ات�ي�ة ك�وش�تن، طو ِرستانين سةنتةر َى بةدليس َى:
قةبار نَى ظ نَى كنَيلي نَى 2،25م ،وفرةهيا وى دن��اظ س��ةن��ت��ةر نَى ب�ةدل�ي�س� نَى دا ول ج�ه� نَي ج��ودا
ج��ودا ط�ةل�ةك ط��وِر وط�وِرس�ت�ان ه�ةن�ة ،دن��اظ مزطةفت
50سم ،وستووراتيا وى 30سم ،ل سةر وخ�وان�دن�ط�ةه و ت�ةك�ي�ي�ةي�ان و دج���ادة وك���ولان وب��ازار
كنَيلي نَى هندةك نةخش نَي جوان هةنة، وط�ةرةك�ان دا ،وثرانيا ج�اران طوِرستان نَي بضووكن نة
ول س��ةر لاي�� نَى ذدةرظ���ة ي�� نَى ك�نَي�ل�ي� نَى
مةزنن وذظان طوِرستانان :
هاتية نظيسي(عمل احمد بن حسين طو ِرستانا فةيزولاي َى ئةنسارى:
الاخ��اط��ي) (( ك���ار نَى ئ�ةحم�ةد نَى ئ�ةظ ط�وِرس�ت�ان�ة دك�ةظ�ت س�ةن�ت�ةر نَى بةدليس نَى ل
كور نَى حوسنَين نَى خةلاتى)) ،ودرنَيذيا مزطةفتا (علمدار) ،وذ طوِرستان نَي كةظنة ،ننَيزيكى 12
كنَيليا ل هنداظى ثنَيي نَي ميرى 2،5م، طوِرا تنَيدا هةية ،ذوانا طوِرا سةحابى فةيزوللاي نَى ئةنسارى،
وفرةهيا و نَى 48سم ،و ستووراتيا و نَى براي نَى سةحابى ئةبو ئةييووب نَى ئةنسارى ،هةر وةسا طوِرا
18سم ،وئةو ذى ب نةخش نَي جوان
شنَيخ مةحموود نَى ديندارى.8
هاتية نةخش كرن ،و ب خةت نَى سولس ل سةر هاتية
طو ِرستانا مير شةرةفخان َى ضوار َى (طو ِرستانا
نظيسان ((القبر صندوق العمل)) (( طوِر سندوقا كارى شةرةفية):
ي�ة)) ،و سندوقةكا ب�ةرى ب درنَيذيا 2،20م وفرةهيا 50سم
وستووراتيا 30سم هةية ،وئ�ةو ذى بنةخش نَي ئةندازيارى دكةظيتة س�ةن�ت�ةر نَى بةدليس نَى ،وثنَيكهاتية ذ دوو
ووينةنَين طولا هاتية كولان ،10ونظيسينةكا 10ريزى وب ثشكان ،ئنَيك ذوان دن�اظ حةوشا خواندنطةها (شةرةفي نَى)
زمان نَى عةرةبى هةية .11
ودن���اظ ظ�� نَى ط�وِرس�ت�ان� نَى دى ط���وِر نَى ئ�ةحم�ةد نَى
كور نَى مير شةرةفخان نَى ثنَينج نَى ي نَى ديروكنظيس هةية ل
بةرامبةر دةرطةه نَى طوِرستان نَى ،دوو كنَيلى وسندريكةكا
بةرى هةية ،وب طةلةك نةخش نَي جوان هاتية خةملاندن،
درنَيذيا سندريك نَى 1،72م ،وفرةهى 44سم ،وستووراتى 30سم،
ودرنَيذيا كنَيليا ل هنداظى سةرى وى 1،75م ،وفرةهى 45سم،
وستووراتى 15سم ،ونظيسينةكا ب زمانى عةرةبى ل سةرة
.12
|28
وةكو بانةك نَى ية بو طوِرستان نَى ،هاتية دروست كرن وةك رنَيزطرتن ه��ةر وةس���ا ط��وِرنَي��ن ه��ةر ئ�نَي�ك
بو خودان نَي ط�وِران ودهةمان دةم دا ديمةنةك نَى ئاييني و ميرى ددت ذ (م��ورت��ةزا ب��ةط ك��ور نَى ش��ةرةف ب�ةط� نَى
غةرزانى) و (حوسي بةط كور نَى مير عةبدال
طوِرستان نَى .16 خانى) دن�اظ طوِرستان نَى دان�ة ،ودوو كنَيل نَي
طو ِرستانا ئويض باجيلار (س َى خووشك): مةرمةرى ل سةر طوِرا حوسي بةطى هةنة،
ئةظ طوِرستانة ذ س نَى طوِران ثنَيكهاتية ،كو ي نَي كض نَي مير ول سةر كنَيليا ل هنداظى ث نَي وى نظيسينةك
ش�ةرةف� نَى دوو نَى ن�ة ،زنَي�دةب�ارى ط�وِرا مير ب�ةدرةددي�ن خ�ان ك�ور نَى مير
ئةبدال خان ك�ور نَى مير زيائةددين ك�ور نَى مير شةرةفخان نَى ثنَينج نَى هةية .13
ي نَى (ديروكنظيس) ،17ول سةر وان ط�وِران حوجرةيةكا ذ ب�ةر نَى سور
ي نَى بةدليس نَى و ب 6دةرطةه نَي كظانى نَين ئةندازيارى طةلةك جوان طو ِرستانا ز َيدان:
ئ��ةظ ط��وِرس��ت��ان��ة دك��ةظ��ت ب��اش��ور نَى
هاتية دروستكرن .18 روذئ�اظ�ا نَى ك�ةلا بةدليس نَى ل طةرةكا زنَي�دان ل
طو ِرستانا مير شةرةف َى دوو َى : سةنتةر نَى بةدليس نَى ،دةرطةهةك نَى بةرفرةه هةية
ئ�ةظ طوِرستانة دكةظت ب�اش�ور نَى خواندنطةها ئيخلاسية، ذ لاي نَى روذهةلاتى ،ئةظ طوِرستانة هاتية بكارئينان
دةرطةه نَى ضوونا ذورظة دكةظيتة لاي نَى باكور ،ثنَيكهاتية ذ دوو تا س نَى هةر ذ سةردةم نَى سةلجوقيان ،وزوربةيا طوِرنَين و نَى ل
طوِران ،19ئنَيك ذوان دبت ي نَى مير شةرةف نَى دوو نَى بت ،كو دةستهةلات ل ناظةراست نَى نة.14
ميرطةه نَى كرية ثشتى باب نَى خوة مير زيائةددين نَى دوو نَى ل سالا 1394
تا س�الا ،1404و ل س�ةر طوِرستان نَى ئاظاهيةك نَى هةرةمى ب هةشت ك��وم��ا ط��و ِرس��ت��ان�� َي��ن خ�وان�دن�ط�ةه�ا
طوشةيان ذب��ةر نَى س�ور هاتية ئاظاكرن ،وضةند ث�ةنج�ةرةي�ةك هةنة ئيخلاسيية :
ذبو روناهي نَى ،20وهندةك هوزان ب رنَينظيسا ئوسمانى ل سةر سندريك نَي
مةرمةرى ي نَي ط�وِران هاتينة نظيسي ،درنَيذيا ظان سندريكا 1،60م ،و دناظ خواندنطةها ئيخلاسية دا ل طةرةكا
(ط��وط م��ةي��دان) ول دةوروب��ةرنَي��ن و نَى ل س�ةن�ت�ةر نَى
فرةه�يا وان 40سم ،وستووراتيا وان ننَيزي�كى 30سم .21 بةدليس نَى كومةكا طوِر وطوِرستان نَي بضووك هةنة
طو ِرستانا خةلوةتا سووفيان: كو هةر ئنَيك ذوان ذماريةكا كنَيم ذ ط�وِران تنَيدانة
وثتريا وان دزظ�رن بو خنَيزانا شةرةفخانيان ،وئةو طوِرة
ئ���ةظ ط��وِرس��ت��ان��ة دك��ةظ��ت ب���اك���ور نَى ط��وِرس��ت��ان��ا م�ير خودان ساخلةت نَي تايبةتن ذ لاي نَى طرنطي نَى وئةندازياري نَى
شةمسةددين نَى وةلى دناظ حوجرةيةك نَى ب دةرطةه نَي تةنط دا ،كو
تايبةت بو خةلوةتا سووفيان هاتبوون دروستكرن بو دةم نَى 40روذان ب نَى وشنَيواز نَى ئاظاكرن نَى ،ئةو ذى ئةظة نة :
طو ِرستانا مير زيائةددين َى دوو َى:
ئ��ةظ ط��وِرس��ت��ان��ة دك��ةظ��ت ب��اش��ور نَى ئ�اظ�اه�ي� نَى
خواندنطةها ئيخلاسيية ،دناظ ظ نَى طوِرستان نَى دا طوِر نَى مير
زيائةددين نَى دوو نَى هةية ،ظى ميرى ل نيظا ئنَيك نَى ذ سةد سالا
14دةستهةلات ل ميرطةها بةدليس نَى كرية ،ل سالا 1394
وضووية دلوظاني نَى ،زنَيدةبارى 9طوِرنَين دى كو دبت ئةو ذى ذ
بنةمالا ميرنَين بةدليس نَى بت ،ئةظ طوِرة نزمترة ذ ئاست نَى ئةرد نَى
ب ننَيزيكى 1،5م ،وطونبةدةك هةشت طوشةيى و ذب�ةر نَى سور
ي نَى برى ي نَى ناظدار ل بةدليس نَى ل سةر ظ نَى طوِرستان نَى هاتية ئاظاكرن،
وج�ورنَي�ن نةخشةي نَي ك�ولاى ب�و ئالي نَى ذدةرظ��ة (ب�ةرج�ةس�ت�ة) ل سةر
كنَيل نَي ظان طوِران هةنة ،وضوار دةرطةه بو ضوونا ذورا ودةركةتن نَى ذ
طوِرستان نَى هةنة ،وئةظ دةرطةهة دهةمان دةم دا وةك ذنَيدةرنَين روناهي نَى
نة بو طوِرستان نَى .15
طو ِرستانا مير شةمسةددين َى ئ َيك َى (وةلى) :
دن�اظ ظ نَى طوِرستان نَى دا ط�وِرا مير شةمسةددين نَى وةلى هةية
كو ل دةستثنَيكا سةد سالا 15دةستهةلات ل بةدليس نَى كرية ،دطةل
دوو طوِرنَين دى كو خودان نَي وان نائنَينة نياسي ،ل نَى ب نَى طومان ي نَي
ئةندام نَي خيزانا ميرانة ،وطوِرستان بلندترة ذ ئاست نَى ئةرد نَى ب ننَيزيكى
1م ،وكظانةك نَى ضنَيكرى ذ ب�ةران ب بلنديا ننَيزيكى 5م هةية ،كو
|29
طو ِرستانا سةعيديية: كو ذ خةلوةت نَى دةركةظن ،وثنَيك دئنَيت ذ 9طوِران كو خودان نَي وان
ئةظ طوِرستانة دكةظت طةرةكا (ه�رس�ان) ،ل سالا هاتية نائنَينة نياسي ،ونائنَيتة زاني كا طوِرستان بو ض سةردةمى دزظرت .22
ئ�اظ�اك�رن ،1723وت�نَي�دا ط��وِرا م�ير (مح�ةم�ةد خ�ان ك��ور نَى سةعيد
شةرةفخانى) هةية ،كو ل سالا 1724-1723ضووية دلوظاني نَى ،هةروةسا طو ِرستانا مةمى دةدة (شةهيدلك):
طوِرا ذنةك نَى بناظ نَى (طولضي بانوو) تنَيداية كو ل سالا 1722ضووية ئةظ طوِرستانة دكةظت ئالي نَى باشور ذ سةنتةر نَى بةدليس نَى ل
دلوظاني نَى ،وطوِرا مير (محةمةد شةرةفخان كور نَى مير عادل خان) ذ كولانا علمدار وطةرةكا زنَيدان ل باشور نَى خواندنطةها (خةتيبيية)
دووندةها مير (زيائةددين خانى) ية ،كو ل سالا 1691-1690ضووية و ل دويف ديروكا مزطةفت نَى دياردبت كو طوِرستان دزظرت بو سالا
دلوظاني نَى ،وطوِرا (حةسةن بط كور نَى عادل خان) كو ل سالا 1681 ،1572دةرطةه نَى طوِرستان نَى ل روذهةلاتى ية ،طوِرستان ذ بةرنَين سور
ضووية دلوظاني نَى ،وطوِرا مير (عادل خان كور نَى محةمةد شةرةفخان) ي نَي بةدليس نَى هاتية دروستكرن ،ول سةر ط�وِران نةخش نَي كولاى بو
كو ل سالا 1737ضووية دلوظاني نَى ،وطوِرا ( رابعة خانم) هةظذينا عادل
خان كور نَى شةرةفخانى ،كو ل سالا 1778ضووية دلوظاني نَى ،وطوِرا لاي نَى ذ دةرظة هةنة .23
(يووسف بةط كور نَى مير محةمةد شةرةفخان) كو ل سالا 1790-1789
ضووية دلوظاني نَى ،وطوِرا برا نَى وى (موستةفا بةط كور نَى مير محةمةد طو ِرستانا نوحيية:
شةرةفخان) كو ل سالا 1791-1790ضووية دلوظاني نَى ،وذماريةكا دن ذ ئ�ةظ ط�وِرس�ت�ان�ة دك�ةظ�ت ط�ةرةك�ا (ه�رس�ان) ل سةنتةر نَى
بةدليسى ل لاي� نَى باشور ذ مزطةفتا (ك�وروب�ولاك= كانيا هشك)،
طوِرنَين بنةمالا شةرةفخانيان.27
ول سةر دةرطةه نَى طوِرستان نَى تابلويةكا بةرى هةية ،تنَيدا ضوار رنَيز
طو ِرستانا دورت ساندوك (ضوار سندوق): ب زمان نَى ئوسمانى هاتينة نظيسي ،هةروةسا سالا 1112ك ،24بةرامبةر
ئ��ةظ ط�وِرس�ت�ان�ة دك�ةظ�ت دن��اظ ح�ةوش�ا م�زط�ةف�ت�ا دورت
ساندوك ل سةنتةر نَى بةدليس نَى ،بتن نَى ضوار طوِر تنَيدا هةنة ،طوِرا شنَيخ 1700ز وةك ديروكا دامةزراندنا طوِرستان نَى هاتية دياركرن ب نَى كو
(عةبدوللاي نَى بةدةخشانى) ،وشنَيخ (ئةحمةد نَى حةمدانى) ،وشنَيخ (عةبد ط��وِرس��ت��ان�� نَى ب�نَي�ت�ة دي��ارك��رن، دام���ةزرنَي���ن���ةر نَى
ئةلخةلاق) ،وشنَيخ (حةسةن نَى خيزانى) .28 وط��وِرس��ت��ان ض���وار ط�وش�ةي�ة
وهاتية ئاظاكرن ذ بةر نَى سور ي نَى
طو ِرستانا قو ِرةيشى:
دك�ةظ�ت دن��اظ ح�وج�رةك� نَى دا ل م�زط�ةف�ت�ا ق�ورةي�ش�ى ل بةدليس نَى ،وطونبةدةك بلنديا
س�ةن�ت�ةر نَى ب�ةدل�ي�س� نَى ،وب�ت�ن� نَى دوو ط��وِر ت�نَي�دا ه�ةن�ة ،ئ�نَي�ك ذوان ي نَى
كةسةك نَى ية ب ناظ نَى (سولتان قورةيشى) ،وي نَى دى ي نَى كةسةك نَى و نَى 7.50م ل س��ةر دي��وارنَي��ن
ية ب ناظ نَى (سولةيمان ئةلحافز) كو ذ لاي نَى ئاكنج نَي بةدليس نَى دئنَيتة
طوتن كو ئةو ذ ئةوليائان بوو وب هةردوو ضاظان كورة بوو ،ل نَى دبت ط�وِرس�ت�ان� نَى ه�ات�ي�ة دروس��ت
كو ناظبرى قورئانا ثيروز ذبةركربت وذبةر ظ نَى ضةند نَى ناظ نَى (حافز) ك���رن ،ودن���اظ ط�وِرس�ت�ان� نَى
وةرطرتبت ،ول س�ةر كنَيليا ط�وِرا وى ديروكا 1329ك1911/ز وةك دا ط��وِرا م�ير (ن��وح خ�ان�ى)
ه�ةي�ة ،ك�و ئ�نَي�ك�ة ذ م�يرنَي�ن
ديروكا مرنا وى هةية .29
بةدليس نَى و ل س�الا -1730
طو ِرستانا ش َيخ َى غةريب:
دكةظت سةنتةر نَى بةدليس نَى ل ذنَي�ر مزطةفتا (سولتانيية)، 1731ض��ووي��ة دل�وظ�ان�ي� نَى،
دناظدا طوِرا شنَيخ نَى غةريب هةية ،ول سةر دةرطةه نَى طوِرستان نَى سالا
ه��ةروةس��ا ط���وِرا ك��ور نَى
1042ك1632/ز وةك ديروكا ئاظاكرنا طوِرستان نَى هةية .30 وى م��ير (مح�ةم�ةدع�اب�د
طو ِرستانا عين البارود (عين البارد): خ�ان) ه�ةي�ة ،ك�و ل سالا
بتن نَى ذ طوِرةك نَى ثنَيك دئنَيت ،وخودان نَى و نَى نائنَيتة نياسي .31
1727ضووية دلوظاني نَى،25
طو ِرستانا ش َيخ شةمس َى بةدليسى:
ئ�ةظ ط�وِرس�ت�ان�ة دك�ةظ�ت س�ةن�ت�ةر نَى بةدليس نَى ل جهةك نَى وط�وِرا ذنةك نَى ب ناظ نَى
ب ناظ نَى (جيريك دوزو) ناظدارة ،روذهةلات نَى كةلا بةدليس نَى ،وطوِرا (خانم كضا ئيسماعيل
شنَيخ نَى ناظبرى دكةظت دن�اظ خواندنطةها يووسفية دا ل طوشةيا
ب��ةط��ى) ك��و ل س�الا
باشور نَى روذهةلات يا طوِرستان نَى .32
1714ضووية دلوظاني نَى،
وذن��ةك��ا دى ب ن�اظ� نَى
(سيارة خ�ات�وون) كو
ل س�الا 1724ضووية
دل���وظ���ان���ي��� نَى دظ��� نَى
طوِرستاننَيدا هةية
.26
|30
ديمةنةك
ذ طورستانا
ضوار سندوق
�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������
ثةراو نَيز
رحمة الله تعالى سالة الامراء العظام و . 1ب�ةدل�ي�س�ى ب س�ةل�ج�وق�ي�ان داخ �ب�ارب�ووي�ن�ة دب���وار نَى
وغفرانه الساطين الكرام ئاظاكرنا ب�ةرى ،هةر وةسا داخباربووينة ب ش نَيوازنَين
بدر الدين الامير الكبير العادل الكامل ئاظاكرنا وان وطرنطى دان�ا سةلجوقيان ب ط�وِرو
خان ابن ابدال الفاضل الامير شرف الملة والدين ابن وط�وِرس�ت�ان�ان ،وجوانكارنَين ط �وران وك�ولان�ا ل سةر
خان ابن ضياء الدين المرحوم ك نَيليان .بزظرة بو :
Celil Arslan، Bitlis-Ahlat’taki Türk
خان ابن شرف الامير شمس الدين الروشكي
Devri Yapıları، TURKLER، editor-
خان توفي في قتل في شهر صفر سنة ler : hasan celal guzel،prof.Dr.kemal
cicek،prof.Dr.salim koca،yeni Turkiye
اوايل شهر اربعين وتسعمائة رحمة ربه))...بزظرة بو : yayinlari،)Ankara:2002(،cilt 8،S 151.
A.E.S 42.
ذو القعدة
سنة اربع .12نظيسين بظى رةنطية :
وث�م�ان�ي�ن وال��ف )) ...س��ةرةدان��ةك��ا م�ةي�دان �ى يا (( اللهم اغفر وارحم ساكن هذا المرقد 2. (Yard.Doç.Dr.Kadir pektaş، Bıtlıs
ظةكولةرى د روذا.2014 /11/ 13
المرحوم المغفور احمد بك ابن الحاكم tarıhı mezarlıkları ve mezar
.18سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/13 الاعدل الاكمل شرفخان taşları،bırıncı baskı،(Ankara:2001)، S
.19ل دةم نَى سةرةدان نَى ب دروستى من ذمارة توومار نةكربوو، عمد الامراء خليفة الحكام العظام الكرام 83-84.
ل نَى د ونَينةك نَى فوتوطرافى دا كو ذلاي نَى من هاتبوو
توفي في شهر ذي الحجة سنة وذب�و ثتر زان�ي�اري�ان ل س�ةر ط�وِرنَي�ن خان نَين توركان
طرتن ونَين نَى دوو طوِران دياردبت.
ستة وتسعين وتسعمائة من الهجرة النبوية)) ،و ئةظة بزظرة بو:
.20سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/13 ( Ali kilci، Erken OSMANLI )1299-1451
21. Kadır pektaş.A.G.E.S 38. ل هةمبةرى سالا 1588زايينية..بزظرة :
A.E.S 44. baldaken türbeleri، )Ankara : 1992(.
.22سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/13 .13ل سةر ك نَيليا ل هنداظى سةرى وى هاتية: 3. (Hasan buğrul، Van-Bıtlıs yöresıXII-
23. Gülşen baş. bıtlıstekı mımarı yapılarda (( ي���ا الله XV yüzyıl mezar taşlarının ıslam
süsleme. S53.
هذا مرقد السعيد الشهيد öncesı or ta asya türk mezar taşları ıle
.24سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/14 المرحوم المحتاج الى رحمة bağlantıları، Doktora tezi، yüzüncü yıl
.25ل سةر ك نَيليا طوِرا وى هاتية : ünıversıtesı، sosyal bılımler enıstıtüsü،
(( يا لله هذا مرقد المير الاعدل سالة الله تعالى حسين بك sanat tarıhı anabılım dalı،(van : 2010)،
ضياء الدين خان شجيع الدوران ابن عبدال خان في سنة اربعة وتسعين والف)) ،و ئةظة S 88.
معدن الخير والاحسان منبع الفضل ل هةمبةرى سالا 1683-1682زايينية .بزظرة: 4. (Kadir pektaş، Bıtlıs tarıhı mezarlıkları
A.E.S 46.
والامتنان السعيد الشهيد المرحوم 14. )A.E.S 19-20. ve mezar taşları، S 84-85.
المغفور المحتاج الى رحمة الله تعالى .15سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا2014/11/13؛ .5س��ةرةدان��ةك��ا م��ةي��دان��ى ي��ا ظ��ةك��ول��ةرى د روذا
وغفرانه محمد عابد خان ابن نوح خان Nalan türkmen. Beyan-ı menazılı sefer-ı .2014/11/13
ırakeynde bıtlıs، II Van gölu havzası 6. )Kadir pektaş، Bıtlıs tarıhı mezarlıkları
توفي في شهر المحرم سنة اربعين ومئة والف)) ،بزظرة : sempozumu. S 211.
Kadır pektaş،A.G.E.S 51. ve mezar taşları، S 85.
26. A.E.S 48-53.
27. A.E.S 53-65. .7سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/13
.16سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/13 .8سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/13
.28سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/11 .17ل سةر سندوقا طوِرا وى يا بةرى ويا شكةستى بو دوو .9سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/13
ثارضةيان ب كولانا ذدرظة هاتية نظيسين : 10. )Kadir pektaş. A.G.E.S 40-43.
.29سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/11 (( هذا مرقد
.11نظيسين ب ظى رةنطية:
.30سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/13 السعيد (( اللهم اغفر وارحم على ساكن
.31سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/13 الشهيد المرحوم هذا المرقد السعيد الشهيد
.32سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا.2014/11/11 المحتاج الى والمرحوم المظلوم المقتول
|31
لای ه�هم�ووان ئ�اش�ك�رای�ه ك�ه ڕێ�ب�هران�ی ب�زاڤ�ی ڕزگ�اری�خ�وازی ث��ةی��وهن��دی
كوردی لهزۆربهی قۆناغهكاندا ههوڵیانداوه پشتیوانی ووڵاتانی زلهێز ن َي�وان ك�ورد و
بهدهست بێنن .بێگومان ئهمهش لهسۆنگهی زانینی ئهو ڕاستیه بوو س����و ظ�ي�ه ت
كه چارهنووسی زۆربهی میللهتانی داگیركراو وچهوساوه ،بهسیاسهتی ل�����������ةس����������� َى
ئهم زلهێزانهوه بهنده .بۆیه لهسهردهمی شۆڕشی ئهیلولیشدا مهلا مستهفا ب�ة َل�ط�ةن�ام�ةى
بارزانی و سهرانی شۆڕش توانیبوویان پردی پهیوهندی لهگهڵ ههندێ ب���ةري���ت���ان���ي���دا
ووڵاتی زلهێز وخاوهن بڕیاری كاریگهر ،دابمهزرێنن؛ بهتایبهتی یهكێتی
سۆڤیهت كه بابهتی سهرهكی باسهكهی ئێمهیه .ئهم ووڵاته زلهێزه كه | پ .د .سهعدی عوسمان ههروتی
دوای ڕووخانی كۆماری مههاباد بۆ ماوهی چهند ساڵێك بارزانی وهاوهڵانی | كۆلێژی ئهدهبیات /زانكۆی سهلاحهددین -ههولێر
حهواندبۆوه ،لهم ماوهیهدا تێكهڵییهكی باشی لهگهڵ سهرانی كوردو
دۆزی ك�ورد لهعیراقدا ه�هب�وو .ه�هروهه�ا ل�هگ�هڵ حكومهتی بهعسی
ئهم ووڵاتهش پهیوهندی دۆستانهی ههبوو .ههر لهم رێگهیهوه دهیویست
ڕۆڵێكی سهرهكی لهڕووداوهكانی ناوچهكه ببینێ و دۆزی كورد لهم
ووڵات��هدا یهكلابكاتهوه ،ه�هروهك�و ل�هم بهڵگهنامانهی بهردهستمان
دهردهكهوێ.
لهسهرێكی ت�رهوه ،ووڵات�ان�ی زلهێزی تر بهنیگهرانییهوه سهیری
ئهم ڕۆڵ�هی سۆڤیهتیان دهك�ردو دهیانبینی كه خهریكه وهك�و تاكه
زلهێزی خ�اوهن بڕیار لهناوچهكهدا دهردهك��هوێ .یهكێك ل�هم ووڵات�ه
زلهێزانه بریتانیا بوو كه لهم باسهدا بۆ ئێمه گرنگه .ڕاسته بریتانیا
ئهم ههژمونهی پێشتری نهمابوو كه لهسهردهمی پاشایهتی لهعیراقدا
ههیبوو ،ب�هڵام هێشتا دهس�ت�ب�هرداری ههموو بهرژهوهندییهكانی نهببوو
لهم ووڵاتهدا .بۆیه ئاسایی بوو كهبههێزبوونی پێگهی سۆڤیهت لهوێدا
نیگهرانی بكات .ئهمهش بهڕوونی لهنامهو ڕاپۆرتهكانی ئهم ماوهیهی
دیپلۆماتكارانی بریتانی دهردهكهوێ كه بۆ بهرپرسانی سهرووی خۆیان
ناردووه له لهندهن .لهم باسهدا تهنیا سێ لهم بهڵگهنامانه دهخهینهڕوو
كه لهساڵی 1971دا نووسراون .بهڵگهنامهكان لهئهرشیڤی نیشتیمانی
( )National Archiveله لهندهن لهنێو فایلێكی تایبهت ب�هدۆزی كورد
لهعیراقدا بهم ناونیشانه(FCO 17/1531, File No. NEQ 1/3, Title:
)problem of Kurds in Iraqههڵگیراون.
سهرهتا بهڵگهنامهكان به دهقی خۆیان بهڵام دوای وهرگێڕانیان بۆ
كوردی ،دهخهینهڕوو .دواتریش لهچهند خاڵێكدا شرۆڤهیان بۆ دهكهین.
بێگومان مافمان بهخۆمان نهداوه بۆ دهستكاریكردنی دهقهكان ،تهنیا
ئ�هوه نهبێ كه لهههندێ شوێنی پێویستدا دهربڕینهكانمان لهگهڵ
زمانی ك�وردی گونجاندووه بۆ ئ�هوهی خوێنهری ك�وردی تێیانبگا.
جارجارهش بۆ زیاتر ڕوونكردنهوه لهنێو كهوانهیهكی وادا [ ] قسهی
خۆمان كردووه .ههندێ پهراوێزیشمان داناوه بۆ ئاماژهدان بهسهرچاوهی
ههندێ زانیاری وههروهها ناساندنی چهند ناوێك كه لهبهڵگهنامهكاندا
هاتوون.
|32
(به َلگهنامهى يهكهم)
باڵیۆزخانهی بریتانیا
مۆسكۆ
16ی ئاب 1971
بهڵگهنامهی یەکەم ئازیزم خاتوو بیكێت:
(پ�راڤ�دا)( )1ی 16ی ئاب ووتارێكی لهبارهی ی�ادی 25ساڵهی
ر َيضكةى ئاشتى لة كوردستان بووتة پارتی دیموكراتی كوردستان تێدایه ،كه لهلایهن (دیمچینكۆ)
ر َيطايةكى سةخت ،بةهوى لايةنة ی “پسپۆر”ی ڕۆژههڵاتی ناوهڕاست [لهڕۆژنامهكه] نووسراوه .ناوبراو
كونةثةرستة ن َيو خوييةكان و ه َيزى باسی ئ�هو مێژووه ناههموارو پڕ لهچهوسانهوهو خهباتی نهێنییهی
ئيمثرياليست و زايونيستةكان كة ك�ردووه ،كه پارتهكه پێیدا تێپهڕیوه بهر ل�هوهی ببێته “یهكێك
لهڕێكخراوه سیاسییه ههره بههێزهكانی عیراقی ئێستا” .ههروهها
دذى سةقامطيرى كاردةكةن. ئ��هوه بهبیردێنێتهوه ك�ه ل��ه 1946بریتانییهكان س�هرك�ردای�هت�ی
ل��هش��ك��ری ع��ی��راق��ی��ان دهك����رد و ف��ڕۆك��ه ب�ری�ت�ان�ی�ی�هك�ان�ی�ش
ل�هئ�ۆپ�هراس�ی�ۆن�هك�ان�ی دژی ك��وردهك��ان زی�ات�ر ل�ه 50گ�ون�دی�ان
وێرانكرد .بهگوتهی ئ�هو ڕێچكهی ئاشتی لهكوردستان بووهته
ڕێگایهكی سهخت ،بههۆی لایهنه كۆنهپهرسته نێوخۆییهكان وهێزه
ئیمپریالیست و زایۆنیستهكان كه دژی سهقامگیری كار دهكهن.
ب�هڵام ئ�هو سهقامگیرییه ل�هئ�اداری 1970ه�ات�هئ�اراوهو “ههرچهنده
جێبهجێكردنی ڕێكهوتننامهی ئادار ڕووب�هڕووی ژمارهیهك كۆسپ
وتهگهره بۆتهوه ،ب�هڵام ئێستا زۆرێ�ك لهماددهكانی پیادهكراون”.
ههر پهیوهست بهمه ،ناوبراو دهڵێ باشكردنی بارودۆخی ناوهخۆیی
لهعیراقدا و دهست واڵاكردنی حكومهت بۆ تهرخانكردنی پارهی
پێویست بۆ كهرته گرنگهكان لهبودجهدا ،دهبێته هۆی هاندانی
پهرهسهندنی ئابووری لهووڵاتدا .لهچوارچێوهی سیاسهتی ناوهخۆشدا،
پ.د.ك [پارتی دیموكراتی كوردستان] بانگكراوه بۆ پێكهێنانی
ب��هرهی دی�م�وك�رات�ی -نیشتیمانی ،ك�ه دهی��هوێ ه�هم�وو ه�ێ�زه دژه
ئیمپریالیستهكان ل�هخ�ۆب�گ�رێ ،ل�هن�ێ�وی�ش�ی�ان�دا پ�ارت�ی بهعسی
دهسهڵاتدار ،پ.د.ك لهگهڵ پارتی كۆمۆنیست.
ئیمزا
ئێن .ئێچ .لیڤینگستۆن
دانهیهك بۆ باڵیۆزخانهمان له :بهغدا
|33
(به َلگهنامهى دووهم)
نهێنی
خاتوو ڤ .ئی .بیكێت باڵێۆزخانهی بریتانیا
بهشی ڕۆژههڵاتی نزیك بهغدا1/1
وهزارهتی دهرهوهو كۆمنوێڵس
لهندهن
ئازیزم ڤیرۆنیكا:
پ��هی��وهن��دی��ی��هك��ان��ی ك���ورد ل��هگ��هڵ [USSRی��هك��ێ��ت��ی
كۆمارهكانی سۆڤیهتی سۆشیالیستی]
-1لهنامهكهتدا ( 3/1 NEQله28ی ئهیلول) پرسیارت كردبوو
(ن�هك بۆ ههموو) ئایا ئێمه هیچ زانیارییهكی نوێمان ههیه
لهبارهی ئاستی تێكهڵی ئێستای سۆڤیهت لهگهڵ كوردان.
-2بێگومان ههندێ بهڵگهی زۆر بهرجهسته لهگۆڕێدانه؛ بهڵگهنامهی دووهم
بهڵام یهكیان ئهو ئاگاداركردنهوهیه كه شاندی نۆڤیكۆڤ
(لهنامهكانی باڵیۆز 13/3له 26ی حوزهیران و 3ی تهمموز بۆ |34
ڕیچارد ئیڤانس ،لهبارهی نووسراوه) لهحوزهیرانی دوایی داویهتیه
پ .د .ك .ئ�هم�هش كاتێ ب�وو نۆڤیكۆڤ ل�ه 23ی ح�وزهی�ران
لهڕێگای خۆی لای�دا بۆ لقی پێنج (دهكهوێته بهغدا)ی پ.
د .ك ،ك�ه ل�هوێ باگهێشتكرابوو .ه��هواڵ و دهن�گ�ۆی ئهم
سهردانه زۆرباش بڵاوبۆتهوه ،لهنێویشیاندا گوزارشی نۆڤیكۆڤ
ك�ه گ�وت�ووی�هت�ی «دام��هزران��دن��ی ئ�اش�ت�ی ل�هع�ی�راق�دا دهبێته
هۆی پتهوكردنی یهكێتی هێزه پێشكهوتنخوازهكانی ئهو
ووڵات�ه ،بێگومان ئهمهش خزمهتێكی تهواو به خهباتی دژی
ئیمپریالیزم ،زایۆنیزم وكۆنهپهرستی دهكات» .كه بهئاشكرا
مهبهستی دانپێدانانی ههمووانه به ڕێكهوتننامهی یازدهی ئادار.
-3كاتێ من لهسهر ئهمه تێبینیم به (فیدۆتۆڤ)ی كونسوڵی
چارگ ()2()Consular chargeی سۆڤیهتی دا ،دوای نزیكهی
ههفتهیهك ،ئهو ئاماژهی ب�هوهدا كه یهكێك له پڕهیواترین
دهرهنجامهكانی شاندهكهی نۆڤیكۆڤ بریتی بوو لهچارهسهری
زیرهكانهی پهیوهندییهكانی عهرهبی /كوردی و گۆڕینی بهرهو
باشتر ،كههاوكات بوو لهگهڵ سهردانهكه .بێگومان ڕاسته
كه ڕۆژنامهكان له 24ی حوزهیران بهههمان شێوه ڕووماڵێكی
باشی قسهكانی س�هددام حوسێنیان كردبوو بۆ لقی پێنجی
پارتی (بهتایبهتی جهختكردنهوهی لهسهر هاریكاری زیاتر
لهنێوان هێزه شۆڕشگێڕهكان لهبهرامبهر دوژمنی سهرهكی).
ه�هرچ�هن�ده واپ�ی�ش�ان�درا ك�ه ب�ان�گ�هوازهك�هی س��هددام هیچ
پ�هی�وهن�دی�ی�هك�ی ب��هس��هردان��هك��هی ن�ۆڤ�ی�ك�ۆڤ ن�ی�ه ،ب��هڵام
لهڕاستیدا بهشێك بوو له ههمان ڕووداو .پێدهچێ ڕۆژنامهكان
(به َلگهنامهى س َييهم) پێیان گوترابێ كه ههوڵهكانی ڕوسهكان زۆر بهئاشكرا نهكهن
بههاوتای ههوڵهكانی سهددام بۆ چارهسهركردنی ئهو گرژییهی كه
خهریكبوو لهنێوان بهعس و پ .د .كبهدیاردهكهوت.
11ی تشرینی دووهم1971 ، باڵیۆزخانهی بریتانیا -4ههندێ ئاماژهی تریش ههن كه ههمان ئاراستهمان پیشان دهدهن.
خاتوو ڤیرۆنیكا بیكێت پۆلین نهكراو بۆ نمونه كاتێ ب�ارزان�ی نێردراوێكی ه�هن�ارده بهغدا (وهك ئ�هوهی
بهشی ڕۆژههڵاتی نزیك مۆسكۆ 120/3 فیدۆتۆڤ به باڵیۆزی گ�وت) لهو چهند ڕۆژهی كه س�هرۆك بهكر
وهزارهتی دهرهوهو كۆمنوێلس گوێبیستی هێرشهكه [ههوڵی كوشتنی بارزانی] بوو لهمانگی
ئازیزم خاتوو بیكێت: ڕاب����ردوو ،ن��ێ��ردراوهك��ه ل�هك�ۆش�ك�ی س�هرۆك�ای�هت�ی ڕێ��زی خ�ۆی
پێشكهشكرد ،دواتر ڕاستهوخۆ چووه باڵیۆزخانهی سۆڤیهت بۆ ئهوهی
پهیوهندییهكانی سۆڤیهتی -كوردی ئاشكرای بكا كه لهكۆشكدا چی باسكرا (لهوانهشه باسی دوا
ههواڵهكانی سهركردایهتی پارتی كردبێ) .بهههمان شێوه ،چهند
(-1پ��راڤ��دا) ی 5ی ن�ۆڤ�هم�ب�هر ووت�ارێ�ك�ی درێ��ژی (دیمچینكۆ) ههفتهیهكی ك�هم پێش مۆركردنی ڕێكهوتننامهی 11ی ئ�اداری
ی «پسپۆر»ی ڕۆژه�هڵات�ی ناوهڕاستی ڕۆژنامهكهی تێدایه .لهبارهی ساڵی ،1970فیدۆتۆڤ لای باڵیۆز [باڵیۆزی بریتانیا لهبهغدا] دانی
گیروگرفته ههنووكهییهكانی بهردهم پارتی كوردی لهعیراق [پ. بهوهنا كه ئهوان “پیاوێكی خۆیان” لهناو سهركردایهتی كوردی
ههیه .ههر لهو ب�ارهی�هوه ،ئهو كهسه لهوانهیه پهیامنێری دهزگ�ای
د .ك]. تاس( )3بێ زیاتر لهوهی دیپلۆمات بی .بهڵام ئهم بهههڵه دركاندنه
ئ�ام�اژهی�هك�ی ڕوون��ه و پ�ی�ش�ان�دهدا ك�ه ڕوس��هك��ان س�هرگ�هرم�ان�ه
-2دهن�گ�وب�اس�ی ه�هوڵ�ی كوشتنی مستهفا ب�ارزان�ی وای�ك�ردب�وو تێكهڵاوییان ههیه لهگهڵ دهرهنجامهكانی ڕێكهوتننامهكه ،زۆر
(دیمچینكۆ) بچێته عیراق و ههرێمی كوردی .زۆربهی ووتارهكهشی زیاتر ل�هوهی كه بهئاشكرا دانیان پێداناوه .لهلایهكی تر ،پ .د.
بریتییه لهزانیاری ئاسایی ،لهگهڵ گێڕانهوهیهكی كورتی ههوڵی ك بهدرێژایی ئهم ساڵه چهند شاندێكی خۆیان ناردۆته یهكێتی
كوشتنی ب�ارزان�ی ،ب�ێ ئ��هوهی ئ�هم ه�هوڵ�ه ب�ۆ هیچ ململانێیهكی سۆڤیهت .ههروهها وهزی�ری ك�اروب�اری باكوور بهم دواییانه تێبینی
ح�ی�زب�ی دی�اری�ك�راو ب�گ�ێ�ڕێ�ت�هوه .ل�هگ�هش�ت�هك�هی�دا دیمچینكۆ داوهته باڵیۆز كه باڵیۆزخانهی سۆڤیهت ڕاستهوخۆ دهرفهتی خوێندن
لهلایهن “ئهفسهرێكی ئاسایش” هاوڕێیهتی كراو بۆ ڕێكخستنی [زهماله] و هاریكاری تهكنیكییان بۆ پ .د .ك دابینكردووه (نهك
گ�هش�ت�هك�هش�ی ه�هن�دێ ج��ۆره ی�ارم�هت�ی ل�هلای�هن (ت�اری�ق ع�هزی�ز)
��هوه پێشكهشكرا .كه سهرنووسهری (ال�ث�ورة)ی ڕۆژنامهی بهعس لهڕێی حكومهتی ناوهندی).
ب�وو .ئهو [واته :دیمچینكۆ] باسی ڕهوت�ی كێشهی ك�ورد دهكات -5بێگومان ڕوس�هك�ان دهب�ێ زۆر ب�هووری�ای�ی�هوه لهگهڵ ك�وردان
ل�هع�ی�راق�دا لهگۆشهنیگای س�ۆڤ�ی�هت�هوه ،ك�ه پێگهیهكی ب�هرز ه�هڵ�س�وك�هوت ب�ك�هن ،ئ�هگ�هر ب�ی�ان�هوێ پ�ێ�گ�هی�ان لای ب�هع�س
بهڕێكهوتننامهی ئ�اداری 1970دهدات .ئهو دهڵ�ێ شتێكی ش�اردراوه وهك��و خ�ۆی بمێنێ .ب��هڵام ت�ا ئ�هو ك�ات�هی ه�اوپ�هی�م�ان�ی ل�هگ�هڵ
نیه كه ڕێكهوتننامهی ئ�ادار پشتیوانیكهرانی زۆری ه�هن ،بهڵام پ .د .ك بهدهستكهوتێكی سهرهكی دادهن��رێ بۆ ڕژێ�م (س�هرهڕای
نهیارانێكیشی ه�هن لهنێویشیاندا ع�ی�راق“ .ل�هب�هر ئ�هم ه�ۆك�اره گیروگرفتهكانی ئێستا) ،پێدهچێ سیاسهتی سۆڤیهت بهردهوام بێ
چهندین كۆسپ وتهگهره دێنه بهردهم پیادهكردنی ،بهجۆرێك چهند
ماددهیهكی دیاریكراو بههێواشی پیادهدهكرێ ،ئهوانی تریش هێشتا لهسهر بهتهنگهوهبوونی هاندانی پهیوهندی باش لهگهڵ پ .د .ك.
ئیمزا
چاوهڕوانی جێبهجێكردنن”.
ئهی .سی .دی .ئێس .ماكرای
-3دوو فاكتهری تری سهربار ،گرفتی زیاتر بۆ ههڵومهرجهكه زیاد
دهكهن[ .یهكهمیان] “ هێشتا یهكێتی لهووڵاتهكهدا نیهلهنێوان دانهیهك بۆ باڵیۆزخانهمان له:
هێزه سیاسییه سهرهكییهكان ،كه بڕیاره بهرهی پێشكهوتنخواز مۆسكۆ ،تاران ،كوهیت ،بهیروت
پێكبهێنن -پارتی بهعسی دهسهڵاتدار ،پ .د .ك و پارتی كۆمۆنیست”.
فاكتهری دووهم بریتییه له ههوڵهكانی هێزه ئیمپریالیستهكان،
كۆمپانیاكانی پترۆڵ وبریكارهكانیان ،بۆ لاوازك�ردن�ی تواناو
سهقامگیری دهس�هڵات�دارێ�ت�ی ل�هع�ی�راق�دا ،ئامانجی لهپێشینهی
ئ�هوان ئهوهیه كه ناكۆكی لهنێوان ك�وردو عهرهبدا ببینن .بهڵام
خۆشبهختانه ل�هدوای ههوڵی غافلكوژكردنی بارزانی ،حكومهتی
عیراق و كوردهكان دانایێكی تهواویان پیشانداو بهو ئاوازه خوێندیان
كه ههڵومهرجهكه نهگاته ئاستی لهدهست دهرچوون .ڕۆژنامهگهری
|35
وع�ی�راق .بهتایبهتی م�هس�هل�هی پهیوهندییهكانی ك��ورد لهگهڵ بهڵگهنامهی سێيهم
یهكێتی سۆڤیهت ،كه لهم نامانه جێگهی تێڕامانی بهرپرسانی لاپهرى يەكەم
بریتانیا ب��ووهو ب�هدواداچ�وون�ی�ان ب�ۆ ك��ردووه .بێگومان ئهمهش
نیشانهی ئ�هوهی�ه ك�ه ل�هم س��هردهم��هدا دۆزی ك��ورد ڕهههندێكی خۆجێییش ئ�ام�اژه ب�هو ڕاس�ت�ی�ی�ه دهك��هن كهخراپترین
ت�ووڕهك�ردن [استفزاز] لهئێستادا ئاساییه بهدیاربكهوێ،
نێودهولهتی وهرگرتووه. لهكاتێكدا كه ههندێ نیشانهی نزیكبوونهوه لهنێوان
-2نووسینی ئ�هم ووت��اران��ه ل�هب�ارهی ڕووداوه ههنووكهییهكانی پارته سیاسییه سهرهكییهكان ،لهئارادایهو ئهگهرهكانی
پهیوهست بهكورد له (پ�راڤ�دا) ،بهڵگهی بایهخدانی حكومهتی
سۆڤیهته بهدۆزی كورد لهعیراقدا .چونكه ئهم ڕۆژنامهیه گرنگ پێكهێنانی بهرهیهكی نیشتیمانی بههێزتر دیارن.
وسهرهكییه ،زمانحاڵی پارتی كۆمۆنیستی دهس�هڵات�دار ب�وو لهم -4پراڤدا له 28ی تشرینی یهكهمدا ڕاپۆرتێكی زۆر كورتی
ووڵات��ه ،تهنانهت وهك�و ڕۆژن�ام�هی ف�هرم�ی حكومهتی سۆڤیهتیش لهخۆگرتبوو لهبارهی كاریگهری پێشوازیكردنی بارزانی
ئهژمار دهكرا .بێگومان لهناوهڕۆكی ئهم بهڵگهنامانهش بهئاشكرا لهكۆمیتهی سۆڤیهتی ب�ۆ ه�اوب�هن�دی ل�هگ�هڵ ووڵات�ان�ی
دهردهك�هوێ كهسۆڤیهت بایهخی ت�هواوی ب�هدۆزی ك�ورد داوهو لهم ئاسیاو ئهفریقیا ،كه لهلایهن ئهكادیمی (ب .ج .غهفورۆڤ)
ماوهیهدا ههوڵی ڕاستهقینهی داوه بۆ بهئاكام گهیاندنی .ههروهكو
دی�اره ئامانجی سهرهكیشی ئ�هوهب�وو كهعیراقێكی یهكگرتوو سهركردایهتی دهكرا.
وبههێز ب�ێ�ت�هئ�اراوهو ل�هم ووڵات��ه كونج وكهلهبهرێك نهمێنێتهوه
بۆ دهستوهردانی ووڵاته زلهێزهكانی تر .بهتایبهتی ووڵاتانی سهربه ئیمزا
بلۆكی ڕۆژئاوا كه بهرپرسانی سۆڤیهت به “ئیمپریالیزم وزایۆنیزم ن .ه� .لیڤینگستۆن
دانهیهك بۆ بالیۆزخانهكانمان له:
بهڵگهنامهی سێيهم بهغدا ،تاران ،عهممان ،قاهیره ،بهحرهین
لاپهرى يهكهم
دوای ووردب��وون��هوه ل�هن�اوهڕۆك�ی ئ�هم بهڵگهنامانه،
بهڵگهنامهی سێيهم دهت�وان�ی�ن چهند زان�ی�اری�ی�هك ههڵێنجین وه�هن�دێ تێبینی
لاپهرى دووهم
بخهینهڕوو كه ئهمانهن:
-1ب��هر ل��هه��هر ش�ت�ێ�ك ن�ووس�ی�ن�ی ئ��هم ن�ام�ان�ه ل�هلای�هن
دیپلۆماتكارانی بریتانیاوه ،بهڵگهیه لهسهر بایهخدانی ئهم
ووڵاته زلهێزه بهكێشهی كورد و ڕووداوهكانی كوردستان
|36
لهگهڵ كورد دهبهست نهك لهڕێی حكومهتی عیراقهوه .دیاره ئهمهش وكۆنهپهرستی” ناویان دهبردن ،وهكو لهیهكێك لهبهڵگهنامهكاندا
بهرپرسانی عیراقی نیگهران كردبوو .لهبهرامبهریشدا سهرانی كورد هاتووه .بێگومان سۆڤیهت خۆی سهركردایهتی بلۆكی ڕۆژههڵاتی
سۆڤیهتیان وهكو پشتیوانی سهرهكی خۆیان دادهناو لهباس وخواسی دهك�رد له (جهنگی س�ارد) دا كه ل�هم م�اوهی�هدا لهنێوان ه�هردوو
نێوان خۆیان و حكومهتی عیراق ئاگاداریان دهك��ردهوه .ههندێ
ج�اری�ش ه�هر ب�ۆ ئ�هم مهبهسته س�هردان�ی باڵیۆزخانهی سۆڤیهتیان بلۆكدا گهرم بوو.
دهك�رد لهبهغدا .زیاتر ل�هوهش بهپێی یهكێك لهبهڵگهنامهكان -3ئهم بهڵگهنامانه باسی قۆناغێكی ههستیار دهكهن لهپهیوهندی
بێ ،حكومهتی سۆڤیهت پیاوی خۆی لهنێو سهركردایهتی كوردیدا نێوان كوردو حكومهتی عیراقدا .ههرچهنده ئهم پهیوهندییه بههۆی
بهستنی ڕێكهوتننامهی ئاداری 1970پهرهسهندنێكی باشی بهخۆوه
ههبووه. بینیبوو ،ب��هڵام ل�هم م�اوهی�هدا س�اردی�ی�هك لهنێوانیاندا پهیداببوو؛
-5س�هرهڕای پهیوهندییهكانی دۆستانهی لهگهڵ ك�ورددا ،سۆڤیهت چونكه نزیكهی ساڵێك ونیو تێپهڕیبوو كهچی شتێكی ئهوتۆ
دهس�ت�ب�هرداری ب�هرژهوهن�دی وبههێزكردنی پێگهی خ�ۆی نهبوو لای لهڕێكهوتننامهكه جێبهجێ ن�هك�راب�وو .دوات�ری�ش بههۆی ههوڵی
حكومهتی ب�هع�س ل�هع�ی�راق�دا .بهڵكو ب�هت�ێ�پ�هڕب�وون�ی ك�ات ئهم تیرۆركردنی بارزانی لهئهیلولی ،1971بهتهواوی گرژی دروست ببوو.
پهیوهندییهی دوایی بهلاوه گرنگتر بوو ،بۆیه دواتر لهساڵی 1972دا دیاره سۆڤیهتیش بهتهنگ چاكردنهوهی پهیوهندییهكان وسهرگرتنی
پهیماننامهی دۆستایهتی لهگهڵ عیراقدا م�ۆرك�رد ،كه پێگهی ڕێكهوتننامهی ئادار بوو كهخۆی ڕۆڵی ههبوو لهسازكردنی زهمینهی
بهعسی لهدهسهڵات و لهههمبهر كورد بههێزتر كرد .ئهوهتا لهدهقی بهستنی (ه��هروهك��و ل�هه�هن�دێ ب�هڵ�گ�هن�ام�هی ت��ردا دهردهك���هوێ).
ڕاپ�ۆرت�ێ�ك�ی بریتانیدا ه�ات�ووه ك�ه ئ�هم پهیماننامهیه “ئ�ام�اژهی ( )4ه�هروهه�ا دهردهك���هوێ ك�هب�هرپ�رس�ان�ی سۆڤیهتیش دهی�ان�زان�ی
قۆناغێكی نوێیه لههاوكاری زێدهتر كارا لهنێوان حیزبی بهعس ڕێكهوتننامهكه بهدڵی ههموو لای�هك نیه ،بهتایبهتی حكومهتی
بهعس كهخۆی گران دهكرد لهجێبهجێكردنی بهندهكانی .ههر
ومۆسكۆ”)5(. سهبارهت بهڕێكهوتننامهی ئ�ادار تێبینی ئهوه دهكهین كه دهزگا
-6لهم بهڵگهنامانه دهردهك��هوێ كه حیزبی بهعسی دهسهڵاتدار فهرمییهكانی بریتانیاش به“ڕێكهوتننامه“ ناوی دهبهن ،نهك (بهیان)
زۆر بهتهنگ پێكهێنانی ئهو بهرهیه بووه كهناوی لێنابوو (بهرهی
نیشتیمانی پێشكهوتنخواز) ،دیاره زۆر مهبهستیشی بوو كه پ .د. وهكو ههندێ كهس ولایهن پێیان خۆشه واناوی ببهن.
ك بهشدار بێ تیایدا ،بهو پێیهی لهو دهم�هدا پارتی سهرهكی بووه -4ل��هم ب�هڵ�گ�هن�ام�ان�ه دهردهك����هوێ ك�ه س�هرك�ردای�هت�ی ك�ورد
لهههرێمی كوردستان .ههروهها لهسهر ئاستی عیراقیش هێزێكی پ�هی�وهن�دی�ی�هك�ی ب�هه�ێ�زی ل�هگ�هڵ حكومهتی س�ۆڤ�ی�هت�دا ه�هب�وو.
سیاسی گرنگ ب�ووه ،وهك لهخودی بهڵگهنامهكان دهردهك�هوێ. بهجۆرێك شاندی فهرمی ئهم حكومهته سهردانی كوردیان دهكردو
دی��اره ب�ای�هخ�دان بهپێكهێنانی ئ��هم ب��هرهی��هش ل��هلای��هن ب�هع�س، لهگهڵ سهرانی كورد (لهنێویشیاندا بارزانی) كۆدهبوونهوه؛ وهكو
دهگهڕێتهوه بۆ نیازی نههێشتنی نهیارهكان و بههێزكردنی پێگهی سهردانهكهی (نۆڤیكۆڤ) بۆ لقی پێنجی پارتی و پێشوازیكردنی
خۆی لهدهسهڵاتدا .بهتایبهتی كه ئهو حیزبه ماوهیهكی زۆر نهبوو ب�ارزان�ی ل�ه (ك�ۆم�ی�ت�هی سۆڤیهتی ب�ۆ ه�اوب�هن�دی) ئ�هم�ه س�هرب�اری
دابینكردنی زهم�ال�هو ه�اری�ك�اری تهكنیكی ب�ۆ ك��ورد ل�هلای�هن
هاتبووه سهر دهسهڵات (تهنیا سێ ساڵ بوو). سۆڤیهتهوه .بێگومان حكومهتی سۆڤیهت ڕاس�ت�هوخ�ۆ پهیوهندی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ثةراو َيز
گ��ۆڕا ب �ۆ ( )ITAR- TASSب��هڵام له ئێستاش بهردهوامه لهدهرچوون. پراڤدا (بهكوردی واته :ڕاستی) ناوی .1
2014ههمان ناوی جارانی وهرگرتهوهو ڕۆژن�ام�هی�هك�ی بهناوبانگی روسییه
ب�هرپ�رس�ێ�ك�ه ل�هب �اڵ �ی �ۆزخ�ان�هدا ك�ار .2 ك��ه ب��هف��هرم��ی زم��ان��ح��اڵ��ی پ��ارت��ی
ئێستاش بهههمان ناو بهردهوامه. دهكات. .3 ك �ۆم �ۆن �ی �س �ت �ی ی �هك �ێ �ت �ی س �ۆڤ �ی �هت
4. NA, FCO 51/358, File No. RR 6/4, ب��وو .ی �هك �هم ژم���ارهی ل �ه 5ی ئ �ای �اری
:TASSم�هزن�ت�ری�ن ئ�اژان �س �ی ه�هواڵ �ی 1912دهرچ��وو .ل�هس�هردهم �ی سۆڤیهتدا
Title: Research Middle East )Iraq- ڕوسییه و دوای ڕۆیتهر و ئهسیۆشێتد ب ��ووه ی �هك �ێ�ك ل��ه پ �ڕه �هژم �وون�ت �ری �ن
Soviet Relations 1968-1973(, Re- پ�رێ�س و ف �ران �س پ �رێ �س ،چوارهمینه ڕۆژن �ام �هك �ان ل �هم ووڵات ��هدا و ت�ی�راژی
search Department memorandum ل��هس ��هر ئ��اس��ت��ی ج��ی��ه��ان .ل��ه 1902 گهیشته 11ملیۆن دانه .ئهم ڕۆژنامهیه
)The Kurdish Problem in Iraq دام�هزراوهو ناوهندهكهی لهمۆسكۆیه ه�هرچ �هن �ده دوای ڕووخ �ان �ی یهكێتی
1968- 1971(, RR 6/10, 6 December و ح�ك�وم�هت خ�اوهن �دارێ�ت �ی دهك��ات. س �ۆڤ �ی �هت ل����ه1991دا ت��ووش��ی ه�هن�دێ
1971. ل��هس ��هردهم ��ی س��ۆڤ��ی��هت��دا ئ �اژان �س �ی كێشهی س �هرهك �ی ب��ۆوه بهتایبهتی
س �هرهك �ی داب�ی�ن�ك �ردن �ی ه��هواڵ ب�وو ب���هه���ۆی گ���ۆڕان���ی خ ��اوهن ��دارێ ��ت ��ی
5. NA, FCO 8/2089, File No. NBR ب �ۆ ڕۆژن��ام��هو وێ�س�ت�گ�هك�ان �ی ڕادی��ۆ ڕۆژنامهكه ،بهڵام دواتر ههستایهوهو تا
1/1, Title: Annual review for Iraq, و ت�هل �ی �ڤ �ی�زی�ۆن ل��هم ووڵات����هدا .دوای
Diplomatic report no. 175/73. ڕووخانی سۆڤیهت ماوهیهك ناوهكهی
|37
| لورنس نادر مخو
سوزناما
نشتيمانى يا ئاشورى
يا سةر َى ئام َيدي َى 1932
|38
وَي�رى تووشي ستةمى بوون ذ لاي َى حكومةتا قاجارىوهندةك هوزَين كورتى:
ك��وردى ت�ا ش�ةرى جيهاني َى ئَيكى س�ةره�ل�داى ,ودش��ةرى ن�اظ�برى دا
ئاشورى تووشي كوشتارا بوون ,كة هاتنة ناظكرن بناظ َى كوشتارَين س�ةردةم� َى سال َي بيستان وسيهان ذ سةدسالا بيست َى دئَينة
هةذمارتن ذ سةردةم َي هةستيار د ديروكا نوى يا ئاشوريان دا,ضونكة
سَيفو .7 ثشتى باركرنا وان ذ وةلات َى وان ي َى رةسةن (هةكارى) وكةفتنا وان
لبةر كوشتار وقةتل وعامان د شةر َى جيهاني َى ئَيك َى دا بةرةظ ئيراق َى
ثرسطر َيكا ئاشورى ل ئيراق َى :1932-1918 ض�وون وط�ةل�ةك س�وز ذ بةريتانيان وةرط�رت�ن وط�ةل�ةك ه�ةول دان
داكو بزظرن بو وةلات َى خوة ي َى رةسةن ,ذبةر ظ َى ضةند َى كَيشةيا وان
ل دةم َى ئاشورى هاتن دناظ ئيراق َى دا لاثةرةك َى نوى ذ ديروكا جه َى خوة كر دناظ كونطرةَين نَيظدةولةتى دا ,ل َى ئةظ ضةندة ب َى مفا
وان دةس�ت ثَيكر,ل َى ئاكنجى كرنا وان مابو هةلاويستى,وئاشورى بوو,لةورا طةلةك هةولدان داكو داخوازَين خوة بدةست بَيخن كو
دهةول َي خوةدا ب�ةردةوام بوون داكو بزظرن وةلات َى باب وباثيران كو ئاكنجى كرن و دةستهةلاتةكا خويةتى بوو ,وهةر ذبةر ظ َى ئارمانج َى
هةكارى ية ,وثشتى ئاشورى هاتي راكرن ذ جه َي وان بةرةظ ئيران َى زةلاَم�ي ئايينى وس�ةروك هوزَين ئاشوريان ل س�ةر َى ئامَيدي َى جظيان
ضون وثشتى هنط َى بةرةظ ئيراق َى ,وئينطليزان خيظةتطةه َي مةزن بو وان لسالا ,1932وداخ��وازَي��ن خ�وة ثيشكَيشى ن�وون�ةر َى حكوومةتا ئيراقى
دانان ل ثارَيزطةها بةعقووبة ل سالا ,1918وذمارا وان 50هةزار كةس كرن ,وئةظ جظينة هاتة ناظدان بناظ َى (سوزناما نشتيمانى يا ئاشورى).
بوون ,ذوانا 15هةزار ئةرمةنى بوون .8 ث َيشةكى:
ئ�ي�ن�ط�ل�ي�زان ه��اوث��ةيم��ان��ي��ةك ط��رَي��دا دط���ةل ئ�اش�وري�ان ئاشورى دئَينة هةذمارتن ئَيك ذ كةظنترين مللةت َي جيهان َى,
وئارتَيشةك ذ وان دروس�ت كر ل س�الا 1918ذب�و م�ةرةم وئارمانج َي نةذاد َى وان دزظرت بو مللةت َي سامى ,1ودةولةتا ئاشوريان هةر ل هزارا
خوة ,بةرامبةر سوزا بجه كرنا وانا ل وةلات َى وان ي َى رةسةن (باشور َى سي َى ل ثَيش زاين َى(ث.ز) هاتية دامةزراندن ,سنورَين و َى ثَيك دهات ذ
توركيا وب�اك�ور َى ئ�يراق� َى),ل َى ب�ةل َى ئةظ س�وزة مانة حوبرةك ل سةر سوريا وثتريا وةلات َى فينيقيان ل سةر كةنارَين دةريايا ناظي ,وبداوى
كاغةز َى تاكو ئينطليزان بريار داى ئ�يراق ببت ئةندام د رَيكخراوا ده�ات ب وةلات�� َى ئةرمينيا ل ب�اك�ور ,وكةنداظى ل ب�اش�ور ,ومسر ل
كوما طةلان دا ,9ئةظ ئارتيشة هاتة ناظكرن ب ناظ َى (هَيزَين ليظى), روذئاظا و وةلات َى عيلام ل روذهةلات ,2وئةظ دةولةتة بةردةوام بوو تا ذ ناظ
وسال َي بيستان وسيهان ثرسطرَيكا ئاشوريان ب�ةرةظ قوناغةكا نوى
وهةستيار دةرب�اس ب�وو ,وثرسطرَيكا وان دكونطرةَين نَيظدةولةتى دا ضووى ل سالا 612ث.ز ذ لاي َى هةظثةيمانيا ميدى_بابلى.
هاتن وضوون دكر ,ئاغا ثتروسى ثَيشنياركر حكومةتةكا ئاشورى
بَيتة دامةزراندن ل باكور َى مووسل ل سةر سنووري دناظ بةرا ئيراق َى ئاشورى دئَينة هةذمارتن كةظنترين مللةت باوةرى ب ئايين َى
وتوركيا دا ,ئينطليزان ئةظ هزرة مةزن كرن وئامادةكارى نيشان دان مةسيحى ئيناين ه��ةر ذ س�ةدس�الا ئ�َي�ك� َى زاي�ن�ى ,3
وئاشورى ل سةر دةم َى نوى ل ئيمبراتوريةت َي ئوسمانى
وفارسى دذيان ,دناظ ئيمبراتوريا ئوسمانى ل دةظةرَين
دياربةكر وئورفة ,نسَيبي ,مَيردين ,خةربوت ,بدليس,
هةكارى ,قارس ,وان ,تور عابدين وهندةك دةظةرَين دن,
هةر وةسا ل باكور َى دةظةرا دناظبةرا هةردوو رووباران دا
(ئيراق) ,وباكور َى روذهةلاتا سورية ,ودناظ ئيران َى دا ل
دةظةرَين ئةزةربَيجان وخوى وسةلماس وئورمية وديلمان
و وم�ةرط�ةوةر وت�ةط�ةوةر وت�ةه�ران وتةبريز وهندةك
دةظةرَين دن .4
ئ�اش�ورى ت�ووش�ي ستةم َى ب�وون دن�اظ دةول�ةت�ا
ئوسمانى وب تايبةت ل نيظا دوو َى ذ سةدسالا نوزد َى و
ل دةستثَيكا سةدسالا بيست َى وب تايبةت ل سةر دةم َى
دةست هةلاتا سولتان عةبدولحةميد َى دوو َى (-1876
,5 )1909وكومةلا ئيتحاد وتةرةقى (,6 )1918-1909
ثاشان ب�ةرةظ ئيرانى ك�وض ك�رن وب�وون�ة ثةنابةر ول
|39
ئةو تاوانباركرى كو ئةو هَيزَين ليظى هانددت كو ب ياخيبوون َى ذب�و سةرئَيخستنا ظى ثروذةى,ضونكة هةبوونا هَيزةكا ئاشورى ل
رابن ,ودراستى دا سةركردَين ئاشوريان ب هةول َى داوي َى دابوون داكو باكور َى بتة طةف ل سةر توركان,و دهةمان دةم دا د َى ذ طرنطيا
ماف َي ئاشوريان طرنتى بكةن ل ئيراق َى ,و ل وى دةمى هَيزَين ليظى ك�وردان كَيم كت ,10وطاظ َي ئَيكى ئينطليزان ئاظيتي ئةو بو
سنورَين ئيراق َى وبنطةه َي بةريتانى دثاراستن ,وئةندام َي ظ َى هَيزى كو خيظةتطةهةك ب ناظ َى مةندان بَيتة ئاظاكرن ل سةر رووب�ار َى
هزردكرن كو ئةو وخيزان َي وان د َى كةظن دبن طةف َى دا هةكةر خابوورى ,باكور َى روذهةلاتا مووسل ,ول طولانا سالا 1920زوربةيا
ئاشوريان هاتنة ظةطوهاستن ذ بةعقووبة بو م�ةن�دان ,ل َى بةشةك
ئينتيداب ل سةر ئيراق َى رابو.17 ذ وان مانة ل بةعقووبة ,11ودةس�ت ثَيكا لةشكةركرنا ئاشوريان بو
م��ار ش�ةم�ع�وون وه�ةظ�ال� َي خ��وةل ب�ةرام�ب�ةر ظ�� َى ض�ةن�د َى هَيزَين ليظى ل مةندان دةست ثَيكر.12
راوةستيان داكو ئيراق نةبت ئةندام د كوما طةلان دا وسةربةخوة
نةبت ,وستووينا كارَين وان ئةو بو هةمى سةرباز وئةظسةرَين هَيزَين ثشتى ئاغا ثتروس دثروذ َى خوةدا شكةستى بةريتانيان هزر
ليظى دةست ذ كارَين خوة بكَيشن ذ خزمةت كرن َى وةك دلسوزي د ضةوانيا ضارةسةركرنا ثرسا ئاشوريان كر ل ئيراق َى ,وضةوانيا
مفا وةرطرتن ذ وانا د خزمةتكرنا بةرذةوةندَين بةريتانى دا ,ذبةر ظ َى
دطةل مارشمعونى.18
ضةند َى وثشتى دامةزراندنا
ث����ش����ت����ى ك���و ثادشايةتي َى بةريتانيا هةول
ئ��اش��وري��ان زان��ى ئينطليز دا دان ث�َي�دان ب ئينتيدابا
ذ س����وزَي����ن خ�����وة س���ار وان ل س��ةر ئ��يراق�� َى ب�َي�ت�ة
ب��ووي��ن��ة,ه��َي��زَي��ن ل�ي�ظ�ى ك��رن ,13وب��اب��ةت�� َى ن��ووى
ه���ةل���وةش���ان���دن���ا خ���وة دةس�ت�ث�َي�ك�ر ك�و دروس�ت�ك�رن�ا
راط��ةه��ان��د ل روذا ئ�َي�ك�ى ثادشايةتي َى بود بن ئينتيدابا
خ���زي���ران���ا 1932وةك ب�ةري�ت�ان�ى دا ل س��الا 1921
دةرب���ري���ن���ةك ذ دذاي��ةت��ي ,14و ل دةم��� َى ث�رس�ط�رَي�ك�ا
ك�رن�ا ث�ةيم�ان�ا ب�ةري�ت�ان�ى- م���ووس���ل دةس����ت ث��َي��ك��رى
ئ���يراق���ى وظ���� َى ض��ةن��د َى ئ��اش��وري��ان ث��ةي��وةن��دي��ةك
دةن�ط�ظ�ةدان�ةك م��ةزن هةبو م���وك���م ب ب���اب���ةت���ى ظ�ة
دن��اظ ب�ةري�ت�ان�ي�ان دا ,ل��ةورا ه�ةب�و,15وذئ�ال�ي�ةك� َى ديظة
ف��رةن��س��ي��س ه�ي�م�ف�ري�زى بةريتانيا طةلةك هةول ددا
,19طةلةك نامة فرَيكرن ث�ةيم�ان�ا ئ�يراق�ى-ب�ةري�ت�ان�ى
ب��و م�ارش�ةم�ع�وون�ى وت�َي�دا بَيتة بةستن ل س�الا ,1930ذ
داخ��وازي��ا ه�اري�ك�اري� َى كر بو ثةيرةوكرنا بةرذةوةندَين
ك��و س��ةرب��از وئ�ةظ�س�ةرَي�ن خ�وة ل ئ�يراق� َى ل��ةورا باشتر
ل�ي�ظ�ى ب��زظ��رن ب��و ك��ار َى ددي��ت ن�اك�وك�ى دن��اظ ب�ةرا
خ��وة ,وس��وز دان ك��و ئ�ةو وان دا نةمينن ,وئ�ةو ضةندة
د َى ه��ةم��ى ه���ةولان دت ذ كرة ئارملنجةك سةرةكى
ب�و ه�اري�ك�اري�ك�رن�ا مللةت َى د س�ي�اس�ةت�ا خ��وة دا ,وبتن َى
ئاشورى ,وبةرطيرى كرن ذ ك��ةم��ي��ن��ة دل��ظ��ل��ظ��ان��دن ل
وانا د كوما طةلان دا .20 دةم� َى ب�ةرذةوةن�دَي�ن وان دك�ةف�تن دم�ةت�رس�َي�دا ,وه�ن�دةك كةمينة
ب هيظى ب�وون كو بةريتانيا سوزَين خ�وة بجه بينت ب ئاظاكرنا
ول ئةيلولا سالا 1929حكومةتا بةريتانى وبو جارا ئَيك َى ئوتونوميةك َى ذبو وان ,ل َى هَيظ َي وان هةلوةشان ثشتى كو بةريتانيا
ئ�ام�اذة دا ب�داوى هاتنا ئينتيدابا وان ل س�ةر ئ�يراق� َى ل داوي�ا سالا بريار داى ئ�يراق ببتة ئةندام د رَيكخراوا كوما ط�ةلان دا ل سالا
,1932و ل 10/3دهةمان سال دا ئيراق بو ئةندام ل رَيكخراوا كوما ,1932وئةظة بو ئةطةر َى نةرازى بوونا كةمينةيا ئاشورى.16
طةلان دا ,ظ َى بريار َى طومان بو ئاشوريان دروس�ت ك�رن ,21وئةظ
ضةندة بو ئةطةرى دلطرانيا ئاشوريان ,22وبريارا ئةندامبوونا ئيراق َى ل ه�ةي�ظ�ا ئ���ادارا س��الا 1932م��ارش��ةم��ع��وون ئ�ي�ش�اى
د كوما طةلان دا دةركةفت ذ ئةنجام َى رَيككةفتنا دناظ بةرا ئيراق دبارودوخةك َى تةندروستي َى خراب دابوو ل دةم َى حكومةتا بةريتانى
وبةريتانيان دا ب سةركردايةتيا ن�ووري سةعيد وس�ير فرةنسيس
|40
همفريز وئةظ رَيككةفتنة هاتة ناظكرن ب ناظ َى رَيككةفتنا ضوار َى
– رَيككةفتنا هةظثةيمانى ودوستاتي َى دن�اظ ب�ةرا ه�ةردوو وةلات�ان
دا,ثشتى رَيككةفتنا سالا .1930
خوة ظة داخوازكريانداخواز بجه ئينان ول سةر َى ئامَيدي َى جظي ئةو هةمى بةلطةنامة كة ل سةر ئاشوريان هاتبوون
هاتة ئةنجام دان ل روذا 16خزيرانا ,1932ود جظين َى دا كوم بي ل نظيسي وهاتبوون ثَيشكَيشكرن بو كوما طةلان ب ه�ةروة وب َى
سةر (سوزناما نيشتيمانى يا نةتةوةى) كو ذهةمى ئاشوريان ثَيك مفا بوون ذبو ضارةسةركرنا ثرسا ئاشوريان ,ذ ئةطةر َى سياسةتا
دوذمنكارانة يا حكومةتا بةريتانى ,ل س��ةرارى هند َى كو سير
بَيت وهةميان كوم بكت.26 همفريز بوضونا خوة دياردكر بو ئاشوريان وثالثشتيا خوة بو
وان ديار دكر ,وب تايبةت ناما وى يا هنارتى بو مار شةمعوونى
بةشداربوو َين جظين َى ث َيك هاتيبوون ذ : ل 1930/6/18كة تَيدا هاتية (( هووين باش دزانن كو ئةز د َى
هةمى هةولا دم داكو هاريكاربم دطةل وة ومللةت َى وة ل جنَيف,
.1بتريرك َى ئاشورى مارئايشا شةمعوون ومةتا وى سورما خانم. وي�ا من ذ ه�ةوةَي�ن رَي��زدار وسةركردَين ئاشورى دظَيت ئ�ةوة كو
.2مةتران يووسف خةنانيشو مةتران َى شةمزدين. هووين هاريكاربن دطةل من و هَيزَين وة (ليفى) ب�ةردةوام بن د
.3ئوسقف زةييا سةركيس ئوسقف َى جيلو. خزمةت َى دا ,هةروةسا ئاراميا خوة بثارَيزن تا ئةم بريارا كوما
.4ئوسقف ماريوالاها ئوسقف َى برور.
.5مةلك خوشابا مةلك يووسف. طةلان وةردطرن)) .23
.6مالك زةييا مةلك شةمزدين.
سوزناما نيشتيمانى يا ئاشورى وجظينا
.7ياقو مةلك ئيسماعيل كة جه َى باب َى خوة طرتبوو (مةلك
ئيسماعيل). سةر َى ئام َيدي َى : 1932
.8مالك خةنانو تخوما. ثشتى م�ار شةمعوونى ومةتا وى سورمة خانمى24زاني
كو بابةت َى بجه كرنا ئاشوريان بو ثشكةك ذ راب�ردوى برياردان
.9سادق َى مار شةمعوونى27 جظينةك َى ئةنجام بدن دط�ةل زةلام� َي ئايينى وس�ةروك هوزَين
ئاشورى ب مةرةما دان�ا هندةك ثَيشنياران بو حكومةتا بةريتانى
وح�ك�وم�ةت�ا ئ�يراق�ى دةرب���ارةى بج�ه ك�رن�ا وان ,ول وى دةم��ى مار
شةمعوون ومةتا وى ل هاظينطةها سةر َى ئامَيدي َى دذيان ل نَيزيك
سةربازطةها لةشكةر َى بةريتانى ي َى هاظينى كة هَيزَين ليظى َين
ئاشورى ب ئةرك َى زَيرةظانيا و َى رادبوون ,25مار شةمعوونى ومةتا
وى داخواز نامة شاندن بو زةلام َي ئايينى وسةروك هوزان و ذلاي َى
وثشتى جظين َى ودان وستاندن َى ل سةر بابةتى
ب تَير وتةسةل رَيككةفتن ل سةر هندةك برياران داكو
ثَيشكَيشى كوميتا كوما طةلان بكةن وبريار ئةظة
بوون :
.1دان ثَيدان ب ئاشوريان بَيتة كرن وةك نةتةوةك
بجه ل ئيراق َى ,نة وةك كةمينةيةكا ئايينى.
.2ثَيويستة دةظةرَين وان بَينة زظراندن ل سةر سنورَين
ئيراق وتوركيا ,وهةكةر ئةظ ضةندة نة ئَيتة ثَيك
ئينان ثَيويستة نشتيمانةك بو ئاشوريان بَيتة ديتن
وئ�اش�ورى ل َى بَينة بج�ه ك�رن ودظ�َي�ت ئ�ةظ وةلات��ة ل
ده�وك وئامَيدى وئاكر َى وزاخ�و بت ,وسةنتةر َى و َى
دهوك بت ودبن رَيظةبةريا ثاريزطارةك َى عةرةب وب
|41
ك�رن� َى ودي�ارك�رن�ا ب�وض�ون�ا ئ�اش�وري�ان هاريكاريا شَيورمةندةك بةريتانى.
دكومبوونان دا ,وثشتى لايةنطرَين وى
ث�َي�وي�س�ت� َي وى َي�ن داراى داب��ي كرين .3ئةرد َى بو وان بَيتة دان دظَيت بَيتة
مارشةمعوون ب�ةرةظ جنَيف برَيكةفت ل تاثو كرن ب رةنطةك َى فةرمى.
روذا 10ئةيلولا سالا 29 1932 .4دظَيت هَيمايةك بةرز وبلند بَيتة
ثةخشي بو مار شةمعوونى ذ لاي َى
ل 3ئوكتوبةر َى ل هةمان سال حكومةتا ئ�يراق�ى ظ�ة ودان ث�َي�دان
ئ��يراق ب�وي�ة ئ�ةن�دام د رَي�ك�خ�راوا كوما ب دةس��ت ه��ةلات��ا وى ي��ا ئايينى
ط��ةلان دا ,وم��ار ش�ةم�ع�وون�ى ن��ة شيا وس�ي�اس�ى ل س��ةر ئ�اش�وري�ان بَيتة
داخوازَين ئاشوريان بجه بينت ,وذ جنَيفى
ب��دةس��ت��َي ظ��الا زظ���رى ,ئ��ةظ�� َى ض�ةن�د َى كرن.
كارتَيكرنةكا خ�راب ل س�ةر ئاشوريان
دروس��ت ك�ر ,وب ظ�ى رةن�ط�ى بةريتانيان .5دظ��َي��ت ن��وون��ةرةك ن�وون�ةرات�ي�ا
خةون وهيظ َي ئاشوريان ذ ناظبرن ئةوذى ئ��اش��وري��ان ب�ك�ت ل ث��ةرل��ةم��ان�� َى
دروستكرنا وةلاتةك َى نةتةوةى بو وان. ئيراقى.
دووماهيك: .6داب�����ي ك���رن���ا خ��زم��ةت�� َي
ت�ةن�دروس�ت�ى ب رَي��ك��ا ئ�اظ�اك�رن�ا
ج�ظ�ي�ن�ا ئ��اش��وري��ان ل س���ةر َى خ�ةس�ت�ةخ�ان�ةي�ةك� َى ل ده�وك� َى
ئامَيدي َى وداخ�وازَي�ن وان بو حكومةت َي وذم��ارةك بنطةه َي تةندروستى ل
بةريتانى وئيراقى بتن َى مان حوبرةك ل
سةر كاغةز َى وهيض طهورينةك روينةدا ,ل َى بابةت بةرةظ ترسناكي َى طوندَين ئاشوريان.
ظة ضو ل دةم َى ئيراق هاتى وةرطرتن وةك ئةندام درَيكخراوا كوما
طةلان دا ل 3ئيكتوبةرا سالا ,1932وثةندَين ئاشوريان دطةل ئيراق َى .7ظةكرنا قوتابخانا ب زمان َى ئاشورى دطةل زمان َى عةرةبى.
ئ�ال�وزب�وون ,وه�ةذم�ارةك ئاشوريان ب�ةرةظ سوريا كوضبةرى ك�رن ل
هاظينا سالا ,1933ول دةم� َى زظرين بو ئيراق َى شةر دناظ بةرا هةردوو .8دةستنيشانكرنا ئةقافان بو زةلام َي ئايينى.
لاي�ان ثةيدابو ,وذ ئةنجام َى سياسةتا بةريتانى وئيراقى وداخ�وازَي�ن
ئاشوريان كوشتار دذى وان هاتن ئةنجام دان ل طوندَين دةوروبةرى .9نة وةرطرتنا ضةكى ذ ئاشوريان . 28
دهوك َى وب تايبةت ل سَيمَيل َى و ل زاخو ودَيرةبوون َى. سير فرةنسيس همفريزى برياردا ذمارةيةك نامةيان بشينت
ب�و ب�تري�رك اي�ش�ا م�ارش�ةم�ع�وون بم�ةرةم�ا زظ�ران�دن�ا س�ةرب�ازَي�ن ليظى
بو خزمةتا لةشكةرى ,وبلندكرنا داخ�وازَي�ن ئاشوريان بو حكومةتا
ئ�يراق�ى وحكومةتا ب�ةري�ت�ان�ى,وذب�ةر ظ� َى ض�ةن�د َى ب�تري�رك� َى ناظبرى
طظاشتن ئَيخستن ل سةر سةركردَين هَيزَين ليظى وشيا وان رازى
بكت بزظرن ل سةر خزمةتا خوة بو ماو َى 6هةيظان ,داكو رَيكخراوا
كوما طةلان بةر َيوةدانةك َى ل داخوازَين وان بكت ,ول دةم َى ذظان َى
طةنطةشةكرنا بابةت َى ئيراق َى نَيزيكبوى مار شةمعوونى هةظال َي
خوة رازى كرن كو دظَيت ئةوذى بةرةظ جنَيف بضت بمةرةما بةشدارى
���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������
پهراوێز
تةباخا سالا ناف برى,بو ماو َى 33 ،) 2004صص 3 4 . 4 قسطنطين بيًتو في جمات فيفبارمتي، . 1
سالان دةست هةلات طيراية ,ذ لاي َى . 5 الآشورين والدسألة الآشورية في العصر .2
ئيتحاديان ظة هاتية لادان ل سالا ,1909 للمزيدينظر :ماتفييف ،الدصدر الحديث ،ت :حدآ( ،دمشق ،) 1989 :ص .3
و ل 10هةيظا سوباتى وةغةرا داوي َى
كرية.مذكراتعائشة عثماناوغلي، .6 السابق ،ص 37ومابعدىا. .15
و ا لد يسلطا نعبد ا لحميد ا لثا ني ،ت : سولتان عةبدولحةميد َى دوو َى عبدالرزاق الحسن ،تاريخ العراق
,1909-1876ذ دايك بوي َى سالا 1842 العراق السياس الحديث ،ج ( ،1بيروت:
صالحسعداويصالح( ،عمان ،)1991 : ية ,كور َى سولتان عةبدولمةجيد َى
ئَيك َى ية ودايكا وى تيرمزكان فادين ،) 2008ص 23
ص 11ومابعدىا. ئةفةندية ,بوية سولتان َى ئوسمانيان ل عبدالمجيد حسيب القيسي،
داويا هةيظا تةباخ َى سالا َ 1876ى,ثشتى التاريخالسياسيوالعسكري للآثوري
ئيتيحاد وتةرةققى :1918-1909 لادانا براي َى وى موراد َى ثَينج َى ل 31 ينفي العراق ( ، 1921 1999بيروت:
كومةلةيةك ئوسمانى ية ل ئوروثا
|42
.24ل سوريا ذ دايك بوية ل سالا ،1883 ئَيكطرتى هاتية دامةزراندن ثشتى شةر َى ثةيداببو وةك بزاظةك دذى سيتةمكاري َى, .7
كجا يا شةماس ئيشا و خيزانا وى جيهاني َى دوو َى ،سوزناما كوما طةلان بناظ َى نووى كرن َى طازي دكر ددةولةتا
ئةسيت بو ،خوشكا بتريرك مار شةمعون ثَيك دئَيت ذ ثَيشةكيةك َى و 26بةندا. ئوسمانى دا,و ل دةست ثَيك َى ب كومةلا .8
بنيامَينى بو و 6براَين دى ،بةشداربوية عبدالوهاب الكيالي ،المصدر السابق ،ج،3 توركيا الفتات دةسثَيكرن كة ثتر بايةخ .9
د كونطرى ئاشتي َى ي َى ثاريس ل سالا ب ضالاكي َي هزرى ددا,ثاشان شانة َين
،1919وةغةرا داوي َى كرية ل كانينا ص.112 نهَينى دامةزراندن ل ئيستانبول َى ,وذبةر
. 10عبدالرزاق الحسني ،تاريخ الوزارات دويفكةفتنا زةلام َي عةبدولحةميدى بو
ئَيكى سالا .1975 العراقية ،ج ،3بغداد ،1988 ،صص 257 وان بزاظ َي خوة ظةطوهاستن بو ثاريس
كلير ويل يعقوب ،سورما خانم -1883
256 وسالونيك ,طةلةك ذ جوهيان بونة
1975السيدة الكلدو اشورية في قلب . 11عدنان زيان فرحان ،الساسة البريطانية
تجاهالأ قليات الدينية في العراق ئةندام دطةل وان وبونة سةركردة ثشتى
الاعصار المدمر الذي اجتاح بلاد ما بين ،1914 1941اطروحة دكتوراه ،دهوك،
كودةتايا سالا 1908وسولتان لادان
النهرين ،ترجمة نافع توسا( ،بغداد : ،2009ص 6 ودةستور راطةهاندن ,و ذ سةركردَين ظ َى
. 12كيلبرتبراون ،القوات الليفي العراقية كومةل َى طةلعةت ثاشا وجةمال ثاشا
،)2011ص :31-30يوسف ملك خوشابا، ، 1915 1932ت :مؤيد ابراىيم الونداوي،
وهادى العمرى وحةقى العظم وياسي
المصدر السابق,ص 152؛ لورنس نادر، سليمانية، 2008 ،ص 7
. 13عدنان زيان فرحان ،الدصدر السابق ،ص هاشمى وطالب نةقيب,لى طةلةك ب
المصدر السابق ،ص.113-112 لةز خوةزَين ظان ظالابون ثشتى بنةما َى
9
.25يوسف ملكخوشابا ،الدصدرالسابق ،ص .14عبدالمجيد حسيب القيسي ،الدصدر تورانيةتى ثةيرةو كرين.عبدالوهاب
152؛ لورنس نادر ،مصدر نفسة ،صص السابق ،ص 2 الكيالي ،موسوعة السياسة،ج(،2بيروت
.15رياض الحيدري ،الدصدر السابق ،ص
.112 113 :د.ت) ،ص.82-81
.2 كوشتارَين سَيفو :دئَينة ناظدان بناظ َى
. 26كلير ويبل يعقوب ،الدصدرالسابق، .16المصدر نفسه ،ص.255 كوشتارَين ئاشوريان,هاتينة ئةنجام
صص .248 249 .17مؤلف لرهول ،مأساة الآشوريين ،ت: دان ذ لاي َى هَيزَين سيستةماتيك َين
شموئيل بيتشموئيل( ،دى وك،) 2007 : ئوسمانى دطةل هندةك هَيزَين نة
ܠܗ 9191ܢܡܐܝܪܘܬܐ ܐܝܠܝ (27 . )9111 سيستةماتيك دشةرى جيهاني َى ئَيك َى
ܒܬܐܫܠܦܝܪܬܘܐܝܪܘܬܐ،ܠܝܐܢܣܐܟܠ صص .3 31 دا وثشتى شةرى ,ودئةنجامدا بسةدان
ܡܪܒܒܘܩܥܝ103 210،؛ .18عبد المجيد حسيب القيسي ,المصدر
يوسف ملكخوشابا ،الدصدر السابق، هزارا هاتنة كوشتن ,هةر وةسا ب هزاران
154؛ لورنسنادر ،الدؤتدر الآشور يفيسر السابق ،ص .69-68 ذ جه َي خوة ثةنابةر بون ,ئةف كوشتارة
العمادية-ܦܦ ،9191،ܢܪܗܛ ،1932 . - ، دةسثَيكرن ذ دةشتا ئورمي َى ل ئيران َى ل
المجلة بيثنهرين،العددان ، 81 81دىوك، .19سياسةت مةدارةك َى بريتانى ية ،ذ دةم َى هندةك ذ هوزَين كوردى ب هاندانا
، 2015ص دايك بوي َى سالا 1879ية ,ل زانكويا ئوسمانيان هَيرش برين ل سةر طوندَين
ئوكسفورد خواندية ،وبكارَين دبلوماسى ئاشوريان ,ل َى كريارَين قركرن َى
؛ يوسف ملكخوشابا ،مصدر 28 . 20 103 رابوية ل كابول ل ئةفغانستان َى ذ سالا دةست ثَينةكرن تا هاظينا سالا ,1915
نفسو ،ص -ܦܦ،ܐܝܡܕܐܥܘܒܡ،ܠܝܐܢ ,1929-1922وثاشان ل ئيراق َى ل سالا
(ܣܐܟܠܡܪܒܒܘܩܥܝ)28 ،1929ولسالا 1971وةغةرا داوي َى كرية. ودئةنجام دا نيف مليون ئاشورى بونة
ص 154 155؛ كلير ويبل يعقوب،
الدصدر السابق ،صص 248 249؛ بنَيرة : قوربان .
الحيدري ،الدصدر السابق ،صص http://wwwallafblogspotcom. http://ar.wikipedia.org/wik
270 271؛ عبدالمجيد حسيب .- - - blogspot.com/2015/03/ i/%D9%85%D8%B0%D8%
القيسي ،الدصدر السابق ،صص 71 francis-henry-humphrys. A7%D8%A8%D8%AD_%
70؛ لورنسنادر ،مصدر نفسو114 ، D8%B3%D9%8A%D9%81
113 .html %D9%88.
.29عبدالمجيد حسيب القيسي ،مصدر .20ماتفييف ،الدصدر السابق ،ص
نفسو ،ص 7 رياض رشيد الحيدري ،الاشوريون في
13
العراق ( ،1936-1918القاهرة ،)1977:
.21مؤلف لرهول ،توطين الآشوريين
عملإنساني و إسًتضائي ،ت :وليماشعيا، ص.93
دىوك ،2009 ،ص 32 كوما طةلان :رَيكخراوةكا نَيف
.22رياضا لحيدري ،الدصدر السابق ،ص دةولةتية هاتية دامةزراندن ل سالا
2 ،1920ل دوويف سوزنامةيةك َى كة
بةشةك بو ذ ثةيمانا ظرساى كة كارو
.23يوسف مالك ،الخيانة البريطانية بارَين نيف دةولةتى رَيكخستن ثشتى
شةر َى جيهاني َى ئَيك َى ,ئةف رَيكخراوة
للآثوريين ،نيوجيرسي ،1935 ،ص بداوى هات ل دةم َى رَيكخراوا نةتةوةَين
13
|43
ذ
ي َينزانا
دةظةرا زاخؤ
ل سةردةم َى ميرطةها
بةهدينان 1842 _1514ز
| هَيش كةمال رَيكانى ( ظةكؤلينةكا ديرؤكى_ بة َلطةنامةيى)
|44
(زَيبارى) ل ثشتى ظى زاناى ذياية كو ل سةر دةستخةتةكا وى مَيذوويا كورتى:
(1104مشةختى) هةية كو دبيتة (1692ز)()4ئ�ان�ك�ؤ ضاربوتى ل سةد َى
(17ز) ذي�اي�ة ،ئةظا ل ذَي�رى نموونةيةكة ذ دةستنظيسا ضاربوتى كو ب�اذَي�ر َى زاخ�ؤ وةك ئَيك ذ ب�اذَي�ر و دةظ�ةرَي�ن كةظن و طرنط َي
بةهدينان ،دن�اظ رووث��ةِرَي��ن دي�رؤك�ا خ�ؤ ي�ا كةظن دا ذ بلى هةبوونا
ثةراوَيز بناظ َى (شيانى) ل سةرة. ك�ةل و م�ةدرةس�ةو ش�وون�ةوارَي�ن ج��ودا ج��ودا ي� َي دي�رؤك�ى ،دب��وار َى
زاني و رةؤشةنبيى دا ذى هذمارةكا زؤر يا زانا و كةسايةتي َي ناظدار
_ عةبدال كو ِر َى ئةبو بةكر َى شةرانشي َي سندى: دن��اظ دا ث�ةي�دا ب�ووي�ن�ة ،ن�ةخ�اسم�ة ه�ةب�وون�ا ه�ذم�ارةك�ا م�ةدرةس�ةي� َي
ئايينى ي َي ديرؤكى ل دةظ�ةرا زاخؤ ل سةردةم َى ميطةها بةهدينان
ض ثَيزانين َي وةس�ا ل س�ةر ذيانناما وى دي�ار نينن ،ئ�ةو نةبيت وةك م�ةدرةس�ةي� َي :شاباني َي (ش�ةع�ب�ان�ي� َي) و رووي�س� َى و ش�ي�ان� َى ل
ك�و دش�َي�ي ب�َي�ذي�ن ل س��ةد َى (16ز) ش��ازد َى ذي�اي�ة ،ئ�ةظ�ة ذى ل دووظ دةظ�ةرا طوليان،و ئةرمشت َى ل دةظ�ةرا سلَيظانةيان و شةرانش ل دةظةرا
دةستنظَيسةكا وى كو ل (دار المخطوطات العراقية) دا ل ذَي�ر ذمارة سنديان،باشترين بةَلطة و ئاماذةدان ذى كو زاناي َي ناظدار و مةزن ل
( )22013هاتية ثاراستن تَيدا هاتية « :شرح العقائد لسعد التفتازاني، زاخؤ ثةيدا بووينة ئ�ةو ثةس�ن و طوت�نا م�َيذوونظَيس َى م�ةزن َى ك��ورد
كتبها عبدال بن ابو بكر الشرانشي المسماة بسندي سنة ،»959كو ئةظ ( شةرةف خان َى بدليسى 1604_1543ز) ية دةما دبَيذيت « :ذ قةصةبةَيد
عمادي َي ،زاخؤية و تايفةكةكى مةخصوص ل و َى ساكنن ،سيدى
سالا مشةختى (959مش) دبيتة بةرامبةر سالا (1552ز) (.)5 (سندى) و سلَيمانى (سلَيظانى) دبَيذين ،د نَيظا خةلق َى وةلات َى سيدان
(سنديان) ذى دبَيذين ،ئةكثهرَيد عولةما و فوضهلايَيد كوردستان َى ذ
وَيدةر َى رابوونة ،)1( »....دظ َى ظةكؤلين َى دا د َى ئاماذ َى دةينة هذمارةكا
زان�اي� َي دةظ��ةرا زاخ�ؤ ي� َي ل س�ةردةم� َى ميطةها بةهدينان ل م�او َى
(1842_1514ز).
_ مةولانا عةبدولصةمةد شيلانى:
ئَيك ذ زاناي َي طوند َي (شيان َى) ية يا كو سةر ب دةظةرا طوليان
ل زاخ��ؤ ،ي�ا ئ�ةم ذ وى دزان��ي ئ�ةوة ث�ةراوَي�زةك ل س�ةر دةستخةتةك َى
هاتية « :انقطع م�ن دار تكاثر فيها المح�ن و النوائب و التحق ب�دار
تواتر فيها....المواهب ..مولانا عبدالصمد الشيلاني ثم السندي وسط
ليلة الاح�د 16ربيع الاول في 20آذار 924ه�� ...راق�م الكلمات حسن بن
ص�الح الج�ولم�رك�ي»(،)2ي�ا ذ ظ� َى ث�ةراوَي�ز َى دهَيتة زان�ي كو ئ�ةظ سالا
مشةختى (16رب�ي�ع الاول )924دبيتة ب�ةرام�ب�ةر رؤذا شةمبى ئانكؤ
شةظا ئَيك شةمبى( 1518 / 4 / 6زايينى)و ئةظة دبيتة مَيذوويا مرنا
وى.ئانكؤ ل نيظا دوو َى ذ سةد َى (15ز) و نيظا ئَيك َى ذ سةد َى (16ز) ذيابوو،
م�ة ل س�ةر ه�ن�دةك دةس�ت�خ�ةت� َي زان�ا (م�ةح�ةمم�ةد ض�ارب�وت�ى) هندةك
حاشيية بناظ َى (شيانى)( )3ديتينة ئةم دوور نابيني مةبةست هةر ئةظ
زان�اي�ة بيت ،ضونكى م�ةح�ةمم�ةد ك��وِر َى حاجى م�ةحم�وود ضاربوتى
|45
بووية ل دةظ�ةرا طوليان ،يا ئ�ةم ذ س�ةردةم و ذيانناما وى دزان�ي ئةوة _ ش َيخ محةممةد شةرانشى:
كو ناظ َى وى ل سةر هندةك دةستنظَيسان هةية وةكى يا كو ل (دار
المخطوطات العراقية) دا ل ذَير ذمارة ( )5074هاتية ثاراستن تَيدا هاتية : ئ����ةظ زان����ا و ت���ةف���س���يزان��� َى ن���اظ���دار دن���اظ���ب���ةرا س��ال�� َي
اثبات الواجب»يا محةممةد كوِر َى ئةسعةد ي َي ناظدار ب (جةلالةددين َى (1060_988مش1650 _1580/ز) ذيابوو ،ئانكؤ نيظا دوو َى ذ سةد َى شازد َى
دةواني َي صديقى) ،عةبدوررةحيم كوِر َى مةلا ئةبو بةكر كوِر َى مةلا و ل نيظا ئَيك َى ذ سةد َى (17ز) هةظد َى ،ذ ثةرتووك َي وى:تعليقات على
عةبدول َاه َى ك�وِر َى م�ةلا ئةبو ب�ةك�ر َى ِرَيكانى ي� َي ماميسى ل سالا كتاب الجامي ،كتاب شرح الشمسية ،حاشية على شرح الجرجاني على
(1107مش1695 /ز) ل مةدرةسةيا (سوور) ل باذَير َى جزير َى ل نك سةيدا
م�ةلا عةبدول َاه َى ك�وِر َى م�ةلا حسَين َى رووي�س�ى نظَيسى ب�وو (نةسخ الرسالة الوضعية ،ماوةيةك َى ل بةدليس َى سةيدا بووية ،ل ثشتى سالا
(1060مش_1650/1649ز) ضووبوو بةردلؤظانيا خود َى(.)6
كربوو) (.)10
_ عةلى كو ِر َى محسن شيلانى:
_شةريف كو ِر َى مةحموودروويسى:
ئَيك ذ زاناي َي طوند َى (شيان َى) ل دةظةرا طوليان بوو ،ل نيظا
خةلك َى ط�ون�د َى (رووي�س� َى) ب�ووي�ة ل دةظ��ةرا طوليان ،ل نيظا دو َى ذ سةد َى (17ز) و ل نيظا ئَيك َى ذ سةد َى (18ز) ذيابوو ،ذ دةستنظَيس َي
دو َى ذ س�ةد َى (17ز) و نيظا ئَيك َى ذ س�ةد َى (18ز) ذي�اب�وو ،دةستظَيسةك وى(خاصة الحساب) ل سالا (1124مش1713 /ز) ل مةدرةسةيا شيان َى
بناظ َى(الصواعق المح�رق�ة) ل س�الا (1109م��ش1697 /ز) ل ئامَيدي َي ب
ئَيك قورووش كِريبوول سةردةم َى مي َى بةهدينان (سةعيدخان ي َي دو َى نظَيسى بوو(.)7
كوِر َى يووسف خان) ،ئةظ دةستنظَيسة ل (دار المخطوطات العراقية) دا ل
_ مةلا مةحموود َى بهؤسى:
ذَير ذمارة ( )22014هاتية ثاراستن (.)11
ئَيك ذ ناظدارترين زاناي َي بةهدينان بوو ل سةد َى (17ز) هةظد َى،
_مةلا ئيبراهيم ك�و ِر َى مةلا جندي ك�و ِر َى حةسةن خةلك َى طوند َى (بهؤس /بؤس َى) بوو ل دةظةرا مزوورى بالا ،ذ شاطردَين
كو ِر َى ئيبراهيم: زان�اي� َي ك��ورد َى ن�اظ�دار ( ح�ةي�دةر م�اوةران�ى :م�رن 1129م��ش1717 /ز :
حةيدةر َى دوي� َي ك�وِر َى ئةحمةد َى ئَيك َى ك�وِر َى حةيدةر َى ئَيك َى ) بوو،
ئَيك ذ زاناي َي سةد َى (12مش18 /ز) بووية(،حاشية مر أبي الفتح سةيداي َي مةدرةسةيا ئةرمشت َى بوو ل دةظ�ةرا سلَيظانةيان نَيزيكىسالا
على ش�رح السمرقندية قي آداب البحث) ،و ل ط�ون�د َى (ش�ةِران�ش) َى
ل دةظ�ةرا سنديان ذى شةرحا (رسالة الإستعارة) يا ( ئيبراهيم ك�وِر َى (1100مش1688 /ز)(.)8
محةممةد ئةسفرائينى :مرن 944مش) ل سالا (1140م�ش1727 /ز ) ل
شةرانش نةسخ كربوو ( ، )12و ل سالا (1143مش1730/ز)(حاشية على
مختصر التلخيص) (تلخيص المفتاح في المعاني _ المطول) ل زاخؤ نةسخ
كربوو.)13( ،
_مةلا ئيبراهيم بالقووسى:
ض ثَيزانين َي وةسا ل سةر ذيانناما وى نةهاتينة زاني ،ذبلى كو _مةلا محةممةد كو ِر َى حس َين بابوولى:
ناظ َى وى ل سةر دةستنظَيسةكا سالا (1152م�ش1739 /ز) هاتية ديتن
هةر وةكى تَيدا هاتية « :تمت الكتاب بعون ملك الوهاب في يد أضعف زانايةك َى س�ةد َى (11م�ش17 /ز) بووية ،ماوةيةك َى ل طوند َى
العباد سعيد بن ملا أحم�د في أول شهر ايلول و قد مضى من الهجرة (ئةرمشت َى) ل دةظةرا سلَيظانةيان ذيابوو ،ثةرتووكةك دبوار َى (مةنتق)ى
دا بناظ َى (حاشية على الاساغوجي لحسام الكاتي :مرن 760مش) ل سالا
النبوية المصطفوية الف و مائة و خمسين و اثنان سنة في قرية بيتاس في (1074م�ش 1664 /ز) ل دةظ سةيداي َي خؤ (شَيخ عةبدول َاه)ل طوند َى
سنة الذي جاء محمد بك مع اخوته الى حكومة بلد عمادي ،عند ملا ئةرمشت َى نةسخ كربوو(.)9
ابراهيم باطل قوسي « ،ئةظ دةستنظَيسة ل (دار المخطوطات العراقية)
دا ل ذَي�ر ذم�ارة ( )3664هاتية ثاراستن تَيدا هاتية( ، )14ه�ةذى ية بَيذين _ مةلا عةبدولل َاه كو ِر َى مةلا حس َين َى روويسى:
ئَيك ذ زاناي َي سةدساليا (17ز) بوو ،خةلك َى طوند َى (روويس َى)
(بَيتاس) و (بالقووس) دوو طوندَين دةظةرا سلَيظانةيانة.
_مةلا عةبدولل َاه َى دؤلى:
ئ�َي�ك ذ زان�اي� َي م��ةزن و ن�اظ�دارَي�ن ب�ةه�دي�ن�ان ب�ووي�ة ،ن�اظ� َى وى
( مةلا عةبدول َاه كوِر َى مةلا محةممةد دؤلى) ية ،كو طوند َى (دؤل َى)
ئَيك ذ طوندَين دةظ�ةرا سلَيظانةيانة،ل س�ةد َى (18ز) ذيابوو ،ضةندين
دةستنظَيس َي وى د كتَيبخانةيا مفتي َي ئاكر َى دا هاتينة ثاراستن( )15ذ
|46
زاناي َي ذَيطوتى خةلك َى طوند َى(ماميسا)سةرب دةظةرا(رَيكان) ظةية
كو وى بخو ل دووماهيا طةلةك نظَيسين َي خو دا ناظ َى طوند و عةشيةتا
خو دياركرية( ،)22مام َى زاناي َي ناظدار(مةلا ئةحمةد َى دووي َي كوِر َى مةلا
عوسمان )1892_1811ة ي َي كو بةرنياس ب (مةلا ئةحمةد َى بابك /باب َي
هؤزانظان حوسنى بامةرنى .)1940_1868
مةلا عةبدوَلاه ئَيك ذزان�او مامؤستاي َي زيرةك و بةركةفتى ي َي وان ذى وةك »:الرسالة الوضعية» ل هةيظا ( زيلقيعدةيا 1166مش /تةباخا
س�ةردةم� َى خو بووية ل مةدرةسةيا ديرؤكى (قوبةهان _ئامَيدي َي)دا ،و 1753ز)ل دةظ باب َى خؤ م�ةلا محةممةدى ل طوند َى (ئاسه َى)ل دةظ�ةرا
طةلةكنظيسين َيوىلظ َىمةدرةسةي َىبووينة،وثَيشنظَيذىوخوتبةخوينى
سلَيظانةيان نظَيسى بوو
ذى ل جامعا م�ةزن يا ئامَيدي َي ك�ري�ة( ،)23و ه�ةر زان�ي و ش�ةه�رةزاي�ى و
_ تاهر كو ِر َى سةيد مووساي َي طولى:
ثايةبلندى يا وى بووية كو بطةهيتة وى ئاستى كو ببيتة موفتيي ل
زاخ�و( ،)24ئانكؤ دذيانا خودا ببوو ذلاي� َي ك�ار َى ئايينى و شةرعى ظة ببوو ل س�ةردةم� َى م�ي َى ميطةها ئامَيدي َي ئيسماعيل ثاشاي َي ئَيك َى
(1798_1768ز) ذيابوو ،كو ذ بةرهةم َي وى « :هوامش تاريخية في عهد
(دةرسبَيذ ،ثَيشنظَيذ و طؤتاربَيذ ،موفتى). الام�ي اسماعيل باشا الاول» ،ل س�الا 1195م���ش1780/ز» نظَيسى بوو،
دانةيةكا و َى دناظ ثةرتووكخانا « دار المخطوطات العراقية « دال بةغدا
ل بن ذمارا ظاظارتن َى يا ()20836هاتية دانان( ).
ناظهاتى ذ بلى زمان َى ك�وردى ،دهةرس َي زمان َي ( عةرةبى ،فارسى، _ عةبدولغةفور كو ِر َى مةلا ئيبراهيم حاجى:
توركى) ذى ي َي شةهرةزا و زانابووية ،ونظَيسي ب ظان هةر س َى زمانان
هةبووينة ،و ضةندين نظَيسي ل خواندنطةها قوبةهان(ئامَيدي َي) و ل ئ�َي�ك ذ زان��اي��َي س����ةد َى(18ز) ه���ةذد َى ب��ووي��ة ،ن�اظ� َى وى (م�ةلا
م�ووس�ل ب دةستنظَيس َي وى هاتينة دي�تن ،ل ظ��َي َى د َى ه�ذم�ارةك�ا وان عةبدولغةفور كوِر َى مةلا ئيبراهيم َى ئامَيدى)ية ل ئامَيدي َي ذ دايكبووية
و ل زاخؤ ئاكنجى بووية و ذياية ،مووهرا وى ل سةر دةستخةت َى شةجةرةيا
بةرضاظكةين هةر وةكى ل ذَيرى: زَيوكيية دا هةية ئةو دانةيا ل سالا (1210مش1795/ز) هاتية نظَيسي ،ل
باذَير َى زاخؤ ل سةردةم َى مي َى ميطةها بةهدينان ئيسماعيل ثاشاي َي
_1كتاب زواهر اللغات:
ئَيك َى (1798_1768ز) قازى بووية(.)17
ل سالا (1190مش_1776ز) ل مةدرةسةيا قوبةهان نظَيسى ب�وو ،ذ
دانانا (ئةبو ئةلنةجيب محةممةد ئةلجوانرودى) ،ذ ()28لاثةران ثَيك دهَيتن _ ش َيخ عةبدولل َاه َى شةرانشى:
،وةك فةرهةنطؤكةك َى ية بؤ زانينا ِرامان و شرؤظةيا ثةيظ َي ثةرتووكا
زانايةك َى بةركةفتى و هؤزانظان بوو ،ل سالا (1210مش _1795ز)
(طؤلستان) و (بؤستان) ي َي هؤزانظان َى فارسى (حافز َى شَيازى)(.)25 ضووبوو بةردلؤظانيا خود َى(.)18
(_ 2الخطية) كتابفي الفقه الشافعي: _مةلا عةبدو َلل َاه َى ِر َيكانى ي َي ماميسى:
ئَيك ذ ناظدارة زاناي َي بةهدينان بوو ،ناظ َى وى (مةلا عةبدوَلاه
ل سالا(1190مش_1776ز) لسةردةم َى مي�ر َى ئامَيدي َي(ئيسماعيل ك�وِر َى مةلائةحمةد َى ئَيك َى ك�وِر َى مةلا عةبدورِرةحيم()19كوِر َى مةلا
ئ�ةب�وب�ةك�ر ك��وِر َى م�ةلا ع�ةب�دوَل�اه ك��وِر َى م�ةلا ئ�ةب�وب�ةك�ر ك��وِر َى
مةلاعةبدوَلاه ك�وِر َى م�ةلا ئةبوبةكر ك�وِر َى حةجى مووسا ك�وِر َى
ثي عيسا) ية ،ل سالا (1169م�ش1755 /ز) هاتبوو سةر دونياي َي ( ،)20دناظ
خَيزانةكا زانا و ديندار دا ثةروةردة و ثَيطةهشتبوو ،باب و باثيَين وى ذى
زاناي َي بةرنياس بووينة.
ئةظزانايَيبةركةفتى (مةلاعةبدوَل َاه)ب (مةلاعوبةيد) ذى بةرنياس
وناظداربووية ( ،)21هةر وةكى كو ب ظى ناظى ئانكؤ(عبيدالله)لسةرموهراوى
هاتبوونظَيسي ،ئةظةذى بةَلطةية لسةرناظكرناوى ب (عوبةيدوَلاه).
|47
ل سالا ( 1195مش 1780 /ز) ل باذَير َى مووسل نظَيسى بوو)34(. ثاشاي َي ئَيك َى 1798-1768ز)ل مةدرةسةيا قوبةهان نظَيسى بوو(.)26
_8كتاب(تحفة المحتاج في ش�رح المنهاج)()35 (_3حاشية في المنطق والكلام):
لأحمد إبن حجر المكيال هيتمي:
ل سالا(1191مش_1777ز) نظَيسى بوو.
بدةستخةت َى مةلا عةبدوَلاهى ل رؤذا ثَينج شةمبى ( 16ذي
الحجة 1198مشةختى) كو دبيتة بةرامبةر (1784 /10/31زايينى) _4مقدمة في تجويد القرآن الكريم:
هاتبوو ظةطؤهاستن. ئ�ةظ دةستخةتة ل س�الا (1191مش_1777ز) هاتبوو نظَيسي
،تَيدا ل سةر شرؤظة و دانةنياسينا شَيوازَين تةجويدا قؤرئانا ثيؤز
_9بحور الشعر التركي:
ئاخظتى ية.
بةحرَيت دروستكرنا هؤزانان ب زمان َى توركى يا عوسمانى،
بةحس َى هةظسةنطيَيت (وزن) بةيتَيت توركى دكةتن ،و دطةل شرؤظا _5شرح الرسالة العضدية لعصام الدين (:)27
ِرامانَيت ثةيظ َي هؤزانان ب زمان َي (كوردى ،عةرةبى ،فارسى) ،و بؤ
فَيبوونا زمان َى توركى و فارسى ب رَيكةكا خؤش و ب ساناهى و ئ��ةظ دةس�ت�خ�ةت�ة ل رؤذا ض��ار ش�ةم�ب�ى ل ه�ةي�ظ�ا مح�ةررةم� َى
1191مش _ 1777ز ل مةدرةسةيا الحسينية ( ئانكؤ قوبةهان ،ذ بةر
ِر َيخوشكةر ،ئانكؤ وةكى فةرهةنطوكةك َى ب تةرز َى هؤزانكى. سؤلتان حس َي وةلى ب حسَينيية ذى هاتية ناظكرن)هاتبوو نظَيسي
ل سةردةم َى مي َى ميطةها بةهدينان (ئيسماعيل ثاشاي َي ئَيك َى
_10علم الكلام :
1798_1768ز) و هةظسةردةم َى زانا مةلا مةحموود ئةفةندى(.)28
م�ةلا ع�ةب�دوَل�اه�ى ي�ا ظةطؤهاستى (ن�ةق�ل�ك�رى)ل ط�ؤن�د َى
(ب��اج��ل�� َى)( ،)36ث�ةرت�ووك�ةك�ة ح�اش�ي�ي�ة ل س��ةر (خ��واج��ة ع�ةلى ه�ةر وةس�ا ل سالا(1194مش_1780ز)ى جارةكا دي�تر ل سةر
داخ��وازا زان�ا حاجى م�ةلا محةممةد بةنستانى()29نظَيسى ب�وو كو
سةمةرقةندى ) ئةوا دكةظيتة ل سةر ناما (العضدية)()37 بةرامبةر ظ َى ضةند َى كر َي يةك دابووي َي (ثَينج ربع َي قروش) هةر
ثشتى ذيانةكا مشت و تَي زاني و خزمةتةكا هةذى و هَيانا وةكى ل سةردةستنظَيسى هاتية دياركرن
ظةرَيذةكا زةلال بؤ نظش َى ل دووظ خؤ دا ،ل نيظا ئَيك َى ذ سةد َى ()13 (كتب هذا الكتاب ملا عبدالله بن ملا احمد الرادكي لأجل
ح�اج�ي ب�ن محمد بنستاني ب�أج�رة صحيحة بلغها خمسة ارب�اع
َى مشةختى بةرامبةر نيظا دوو َى ذ سةد َى (َ )18ى زايينى ئانكؤ ل سالا م�ن خالص ماله كتبه ع�ب�دالله لأج�ل ف��لان)( ،)30ه�ةذى ي�ة بَيذين
مةلا حاجى دبيتة كوِرمةت َى مةلا عةبدوَل َاهى (ئانكؤ باب َي مةلا
(1210مشةختى _1795زايينى)( )38ضووبوو بةر دلؤظانيا خود َى مةزن .دامهزراندنا
عةبدؤَلاهى خةزير و خال َى مةلا حاجى بوو).
ابراهيم
بهط َى _ قازى يةحيا سل َيظانى:
طورطيلى ل
زاخؤ 1538
ناظ َى وى ( مةلا يةحيا كوِر َى مةلا محةممةد) بوو ،زانايةك َى _6كتاب روزنامة الأشهر بالعربية والتركية:
ن�اظ�دار َى بةهدينان ب�وو ،ل س�ةردةم� َى م�ي َى ميطةها بةهدينان ذ(َ )23ى لاث�ةِران ثَيكدهَيت ،ل سالا(1192مش_1778ز) لمةدرةسا
(ئ�ي�س�م�اع�ي�ل ث�اش�اي� َي ئ�َي�ك� َى 1798_1768ز) ب�ب�وو ق��ازي�� َي دةظ��ةرا (قوبةهان_ئامَيدي َي) نظيسى ب���وو( ،)31ئ�ةظ رؤذن�ام�ة ك�و زان�اي� َي
سلَيظانةيان ،مالباتةكا عةشيةتا سلَيظانةيان (مالا مةلا تةييب) بةهدينان (عةَلامة ك�وِر َى مةلا مةحموود َى بهوسى)()32ب زمان َى
توركى دانابوو ،و كربوو فارسى و ناظ َى و َى كربوو(روزنامة جديد/
بناظ َى كوِر َى وى (مةلا تةييب) هاتية ناظكرن(.)39 رؤذناما نوى) ،و مةلا عةبدوَلاهى ب فارسى نةسخ و شرؤظةكربوو(.)33
_غةريب زاخؤيى: _7الرسالة الحسابية البهائية:
ض تشت َى وةس�ا ذ ظ�ى ن�ة هاتية زان�ي ذب�ل�ى ي�ا ك�و ظةكؤلةر
(مح�ةمم�ةد ع�ةلى ق�ةرةداغ�ى) داي�ة دي�ارك�رن و دبَيذيت ( »:اج�زاء
القصية)ى مةلا محةمةدى تةوةكةَليى ،ك�وِرى ئيبراهيم خةليل
مةعرووفى (غةريب) زاخؤيي لة شارى (ثرجب) لةسالى (1226ك)
|48
ت�اه�ر َى نةقشةبةندي َي رَيكانى (1842_1784ز) ب�وو(،)44ئ�َي�ك ذ زاناي َي نووسييةوة بة قةَلةمى شكاو لةبةر نةبوونى ضةقؤ!» ،ئةظ دةستنظَيسةل
ناظدارَين بةهدينان بووية ل نيظا ئَيك َى ذ س�ةد َى (19ز) ن�ؤزد َى ،دطةل (دار المخطوطات العراقية) دا ل ذَير ذمارة ( )2/17748هاتية ثاراستن (،)40
هةر دوو زاناي َي دةظةر َى شَيخ محةممةد كوِر َى شَيخ تاهر نةقشةبةندى ئانكؤ ل نيظا دو َى ذ سةد َى (18ز) و نيظا ئَيك َى ذ سةد َى (19ز) ذيابوو ضونكى
و ش�َي�خ مح�ةمم�ةد ه��رؤرى لاي�ةن�ط�ري�ا خ�ؤ ب�ؤ ب�زاظ�ا ب�ةدرخ�ان ثاشاى
مَيذوويا ظ َى دةستنظَيسا هةن َى يا سالا (1226مش1811 /ز)ية.
راطةهاندبوو ئانكؤ بؤ ثةيمانا ث�يؤز (قؤلثا ث�يؤز /ئَيكطرتنا ث�يؤز)،
ل َى ثشتى ظةمراندنا بزاظا بةدرخانى ل سالا (1847ز)،ل ( 26زيلحيججة _ ش َيخ ئةحمةد كو ِر َى ش َيخ عةبدولل َاه َى شةرانشى:
1267مش_ 1851 /10 /21ز) ب فةرمانا والي َي مووسل (مستةفا ثاشاى) ل سالا 1235مش _ 1820ز ضووبوو بةر دلؤظانيا خود َى(.)41
هاتبوو زيندان كرن ،و دةست دانابوو ل سةر مال و ملكداريا وى و هةر _ ش َيخ قاسم كو ِر َى ِرةجةب:
ل سالا 1244مش _ 1829ز ضووبوو بةر دلؤظانيا خود َى (.)42
ئَيك ذ براي َي نوى ( مةلا ئةحمةد ،مةلا مستةفا ،مةلا تةها) ( ،)45و
زيندانكرنا وى هةتا ( 8صةفةرا 1268مش_1851 /12 /2ز) ب�ةردةوام بوو _ش َيخ محةممةد ك���و ِر َى ش� َي�خ عةبدولكةريم َى
،و ل م�او َى زيندانكرنا وى كاتب َى مالى ( حةقى بةط) مال َى وى فروت كوردى:
بوو كو دطةهشتنة ( )150هزار قورووشان( ،)46و ثشتى هاتية ئازادكرن ل سالا 1255مش _1840ز ضووبوو بةر دلؤظانيا خود َى (.)43
ذى ذ دةظةر َى هاتية دوورئَيخستن هةتا رؤذا( 15محةررةما 1270مش_/17
1853 /10ز) ،هةذى ية بَيذين ل وى تاخ َى زاخؤ ي َي ل َى ئاكنجى بووين :ناظ َى وى (يووسف كوِر َى مةلا ياسي كوِر َى يووسف) بوو ،بنيات َى
وى ذ خةلك َى طوند َى (كَيستة) بةروارى بالا بووية ،ذ خةليفةي َي شَيخ
ب تاخ َى (كَيستة) هاتية ناظكرن و مالبات ذى ب ناظ َى وى (يووسفى)
بةرنياسن ،كو خةباتكةر و سياسةتمةدار و هؤزانظان سةيدا (صالح
يووسفى 1981_1918ز) ذ ظ َى مالبات َى بووية.
_ مةلا تاهر َى خروةيى:
ئَيك ذ زاناي َي ناظدارَين سةد َى (19ز)نؤزد َى بوو ،و ي َي شةهرةزابوو
دضةندين زانست َي شةرعى دا وةك تةفسي و حةديس َى و د زمان َى عةرةبى و
نةحوي َي دا ،ضةندين شاطردة ل بةردةست َى وى فَيببوون ،ذ طوند َى خو
(خروة) ل دةظةرا مزوورى ذَيريان قةستا زاخؤ كربوو و مابوو ل وَير َى هةتا
كو ل سالا (1300مش1882/ز) ضووية بةر دلؤظانيا خود َى(.)47
مةلا سمائيل َى حةكيم _ مةلا سمائيل َى حةكيم:
|49 ئَيك ذ زانا و نؤذدارَين حةكيمي َى (نؤذداريا مللى) ي َي ناظدار بوو ل بةهدينان ،نةخاسمة ل سةردةم َى
م�ي َى ميطةها بةهدينان ئيسماعيل ثاشاي َي دوي� َى (1842_1836ز) ،ناظ َى وى ي� َي دروس�ت (ئيسماعيل
مةحموود عةبدولكةريم محةممةد ئةلحةكيم)ة ،ذبةر ك�ار َى وى ي َي ن�ؤذدارى يا حةكيمى ب (سماييل َى
حةكيم)بةرنياس ببوو ،ل رؤذا ( 17صةفةرا 1225م�ش _ 1810 /3 /23ز)ل طؤند َى (ئةرمشت َى) ل دةظةرا
سلَيظانةيا هاتبوو ل سةر دونياي َي ،و هةر ل مةدرةسةيا ئةرمشت َى خواندبوو ،و باوةرناما مةلاتيني َي وةرطرتبوو،
و ثاشى دضيتة باذَير َى (ئورمي َي /كوردستانا رؤذهةلات) و خاندنا نؤذداري َي ل َي دخوينيت ،و ثشتى دةه سالان
دبيتة حةكيم و قةستا جه َى باب و باثيَين خو دكةت ل دةظ�ةرا سلَيظانةيا و هةر ل ئةرمشت َى دةست ب
فَيكرنا نؤذداري َي دكةت و ضةند كةس ل سةردةست َى وى فَيى نؤذداري َي دبن وةك( :محوي َي كوِر َى وى
1919_1855ز) و (مةلا تةيب عةبدولعةزيز عةلى ئةفةندى ي َي بالقوسى ي َي سلَيظانةى)،
و ثشتى هنطى هةر ل دةظةرا سلَيظانةيا طوند َى (سماييل ئاظا) ئاظادكةت كو هةر بناظ َى وى هاتية
ناظكرن( ،)48هةذى ية بَيذين هةر وةكى ذ نظَيسينا وى بؤ هندةك سورةت َي قؤرئانا ثيؤز ديار دبيت دةست َى
باشنظَيسي َي ذى بووية ل رؤذا ئَيك شةمبى ( 12شةعبانا 1316مش_ 1898 / 12 /25ز) َى دذي َي هةشت َى و
هةشت سالي َي دضيتة بةر دلؤظانيا خود َى و ل (كوض َي مةرين َى)كو دكةظيتة رؤذئاظاي َي سَيمَيل َى دهَيتة
ظةشارتن (.)49