The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by Jagar Ameen, 2019-09-04 05:23:18

Govara Rugeh jimare 6

Govara Rugeh jimare 6

‫طوظارةكا خواندن َين كوردية‪ ،‬سةنتةر َى زاخؤ بؤ ظةكؤلين َين كوردى دةردئَيخيت‪.‬‬ ‫طوظارةكا خواندنيَ كوردية‪ ،‬سةنتةرىَ زاخؤ بؤ ظةكؤلينيَ كوردى دةردئيَخيت‪.‬‬

‫خودان َى ئيمتياز َى‬
‫ث‪ .‬هـ‪ .‬د‪ .‬ديار عبدالكريم سعيد‬
‫‪[email protected]‬‬

‫سةرنظيسةر‬
‫د‪ .‬نزار ايوب حسن‬
‫‪[email protected]‬‬
‫سك َيرت َير َى نظيسين َى‬
‫ث‪ .‬هـ‪ .‬د‪ .‬حسين عثمان عبدالرحمن‬
‫‪[email protected]‬‬

‫نظ َيسةران‬
‫ث‪ .‬د‪ .‬خطاب عمر اسماعيل‬
‫‪[email protected]‬‬

‫د‪ .‬ماجد محمد يونس‬
‫‪[email protected]‬‬

‫د‪ .‬كاميران ابراهيم خليل‬
‫‪[email protected]‬‬

‫م‪ .‬ثيروز عبدالله بشار‬
‫‪[email protected]‬‬

‫ديـزايـنـةر‬
‫وارهَيل عبدالباقى كامل‬
‫‪[email protected]‬‬

‫‪E-ISSN: 2618-1339‬‬
‫‪P-ISSN: 26-181347‬‬

‫‪http://zcks.uoz.edu.krd‬‬

‫زانكؤيا زاخؤ – فةكؤلتيا زانست َين مرؤظايةتى – سةنتةر َى زاخؤ بؤ ظةكؤلين َين كوردى‬

‫وةك ئـةرك‪ ،‬ثَيدظياتى‪ ،‬ثَيشظةبرن و خزمةتكرنا ثترا ظةكؤلين َين كـوردى و ب شَيوةيةك َى زانستى‬
‫و لدويظ ِرَينماي َين نَيظدةولةتى‪ ،‬زانكؤيا زاخؤ ثَينطاظةكا طرنط هاظَيت د ئةظى بياظيدا‪ ،‬ئةو ذى ظةكرنا‬

‫سةنتةر َى زاخؤ بؤ ظةكؤلين َين كوردى‪.‬‬

‫ئارمانج َين سةنتةر َى زاخؤ د دوو ه َيل َين هةظتةريب دانة‪:‬‬

‫ا‪ .‬دويظضوون و ظةكؤلين و بةلاظكرنا هةر تشتةك َى طرَيداى ب مَيذوو و زمان وئةدةب َى كوردانظة ل هةر‬
‫ضوار ثارض َين كوردستان َى‪ ،‬نةخاسمة كورد د ئةظى سةردةميدا فاكتةرك َى هةرة باشن ل ِرؤذهةلاتا‬

‫ناظةِراست ونَيزيكى دةولةتبؤونَينة‪.‬‬
‫‪ِ .2‬راوةستيانا بةردةوام لسةر دويظضوونا سياسةتا ئةوان وةلاتان ئةوَين خاك َى كوردان (كوردستان) داطير‬
‫كرين‪ ،‬وةكى دةولةت َين (عَيراق‪ ،‬توركيا‪ ،‬ئيران و سوريا) لةوِرا يا طرنطة بةلكو فةرة كو ئةظ سياسةتة‬
‫ب هويرى و ثَينطاظ ثَينطاظ بهَيتة زانين داكو كارظةدانا كوردان هةردةم د جه َى خودا بيت‪ ،‬نةخاسمة‬
‫ئةطةر بزانين كو باذَير و زانكويا زاخؤ دكةظيتة د خالةكا ئَيكجار هةستياردا‪ ،‬لسةر سنوور َى هةر س َى‬
‫وةلات َين (عيراق‪ ،‬توركيا و سوريا)ي َى و ل ئةوى دةمى ديار دبيت كو ئَيك ذ كارَين طرنط لسةر مل َى ظ َى‬
‫زانكوي َى ئةوة كو ب شَيوةيةك َى بةردةوام حكومةت و مللةت َى كوردستان َى لسةر سياسةتا ظان دةولةتان‬
‫ئاطةهدار بكةت و باشترين ثَينطاظ و كارظةدانان بؤ وان ثَيشنيار بكةت داكو هةلويست َى كوردان ب‬

‫لاوازى نةهَيتة بةرضاظ‪.‬‬

‫سةنتةر َى زاخؤ بؤ ظةكؤلين َين كوردى‪ ،‬ل سالا (‪َ )2017‬ى هاتيية دامةزراندن و ل دةستثَيكا سالا (‪)2018‬‬
‫ب فةرمى دةست ب كار َى خوة كريية‪.‬‬

‫ئةظ سةنتةرة ذلاي َى (‪ )10‬ئةندام و مامؤستاي َين ثسثؤر ب زمان‪ ،‬ئةدةب و ديروكا كوردانظة دهَيتة ِرَيظةبرن‪.‬‬
‫كار َى دةستثَيك َى ي َى ئةظى سةنتةرى و ثشتى وةستانةكا مةزن كو ئَيك سال ظةكَيشا‪ )10( ،‬ثةرتووك‬

‫لسةر بنةماي َين زانستى و ديزاينةكا هونةرييا ثَيشكةظتى هاتنة ضاث و بةلاظكرن‪.‬‬

‫ل دووماهي َى ب تن َى ئةظة يا ماى كو ئاماذة ثَيبكةين ئةظ كارة ثَينطاظا ئَيك َى يا سةنتةريية و ب ئانةهييا‬
‫خود َى و ب ثشتةظانييا زانكؤيا زاخؤ و خةلك َى دةظةردارييا زاخؤ د َى بَيى ِراوةستان بةردةوامي َى دةينة ئةظى ئةركى‪.‬‬

‫میر َين سهنجهقا(سندی سل َیظانی –زاخو) ل‬ ‫‪|5‬‬
‫سهردهم َی عوسمانی ‪1813-1538‬‬

‫خواندنهك د بهلگهنامه َين عوسمانیدا د‪ .‬نزار ئهییووب طولى‬

‫كةله َین زاخ َو (الحسنیة) و دوروبةر َين و َی‬ ‫‪|15‬‬

‫ث‪ .‬د‪ .‬خطاب إسماعيل أحمد‬ ‫خواندنةكا م َیذووى‬
‫وةرطيران بَو زمان َى كوردى‪ :‬بارزان مصطفى‬

‫طو ِرستان ذ َيدةر َين طرنطن ذ ذ َيدةر َين ديروكی‬ ‫‪|27‬‬

‫د‪ .‬ماجد محمد يونس‬ ‫(طو ِرستان َین بةدلیس َى وةك میناك)‬

‫ثةيوهندی ن َیـوان كـورد و ســــوظـیـهت‬
‫پ‪ .‬د‪ .‬سهعدی عوسمان ههروتی‪|33‬‬
‫لةس َى بة َلطةنامةى بةريتانیدا‬

‫لورنس نادر مخو‬ ‫‪ |39‬سوزناما نشتیمانی يا ئاشوری‬
‫يا سةر َى ئام َیدي َى ‪1932‬‬

‫‪ |45‬ش َیخ موشه ِر ِرهف َی خونوكی ل زاخو‬

‫تهحسین ئیبراهیم دوسكی‬

‫‪1842_1514‬ز‬ ‫بةهدينان‬ ‫ژ زانا ي َین دةظةرا زاخؤ‬ ‫‪|53‬‬
‫ل سةردةم َی میرطةها‬

‫( ظةكؤلینةكا ديرؤكى_ بة َلطةنامةيى)‬
‫هَيرش كةمال رَيكانى‬

‫هؤزانظان‬ ‫‪|63‬‬
‫(حةسةن) و دانةيةكا نويا هؤزانا وی‬

‫ئيسماعيل بادي‬ ‫حةسةن كییة و مـة ضةنـد حةسةن هةنة؟‬

‫تةكنیك َین ظةط َی ِران َي د كؤمةل َا كورتة ضیرؤك َین‬ ‫‪|73‬‬

‫درةخشان عةلي بةكر‬ ‫(جةمسةر َي سی َي)يا (خالد سالح)يدا‬

‫پهیڤا سـهرنڤێسهرى‬

‫هژمارهكا نوی‪...‬‬

‫هژمارهكا دی!‬

‫ژی����ان هژمارهكا دووڤ ئێك ی����ا پێنگاڤانه‪...‬‬
‫ئهو پێنگاڤ یان ن����وی نه یان دی‪ ...‬پێنگاڤا (نوی)‬
‫ب رامان����ا بهردهوامی����ا پێنگاڤا ب����هرێ‪ ،‬و پێنگاڤا‬
‫(دی) ب پێنگاڤ����هكا جی����اواز ژ ب����هرى خ����وه‪...‬‬
‫ل سالا ‪ 2011‬گوڤارا رووگهه� وهك گوڤارهكا‬
‫ڤهكولینێن زانس����تی ومروڤایهت����ی ژ زانكویا زاخو‬
‫دهركهفت‪ ،‬ل وى دهم����ی ناڤهكێ (نوى) ل كاروانێ‬
‫روژنامهگهری����ا كوردی زێدهبوو‪ ،‬ل����ێ ههر وی دهمی‬
‫ستافێ گوڤارێ بریاردابوون كو گوڤارهكا جیاواز‬
‫ژ بهرى خوه‪ ،‬ئانكو گوڤارهكا (دی)بن‪ ،‬لێ پش����تی‬
‫دهمهكێ كێم و هێش����تا د بچووكیا تهمهنێ خوهدا‬
‫ژ بهرهن����دهك ئاس����تهنگان دنیڤا رێ����دا ما‪ ،‬لێ ئهڤ‬
‫ناڤ����ه و ئهو هێڤیه ب����و جیاواز بوونێ ب����هدهوام بوو‪...‬‬
‫ب خوش����حالیڤه ج����ارهكا دی رووگەه����ێ‬
‫رێیا خ����وه ب����و بهردهوامیێ پهیدا ك����ر و ڤێ جارێ‬
‫وهك گوڤ����ارا س����هر ب س����هنتهرهكێ ئهكادیم����ی‬
‫ك����و ئارمانجێ����ن م����هزن داین����ه بهرخ����وه‪ ،‬ئهوژى‬
‫(س����هنتهرێ زاخ����و ب����و ڤهكولینێن ك����وردی) یه‪.‬‬
‫راس����ته گوڤارا رووگهه� دێ بهردهوامیێ دهته‬
‫وێ رێكێ ئهوا ل س����الا ‪ 2011‬دهستپێكرى‪ ،‬و دچیته‬
‫د قووناغهكا (ن����وى) دا‪ ،‬لێ ڤێ جارێ پتر رژده كو‬
‫هژم����ارهكا (دی) بی����ت‪ ..‬هژم����ارهكا (دی) ب رامانا‬
‫جیاوازتر ژ قووناغا بهرێ‪ ،‬و هژمارهكا (دی) ب رامانا‬
‫جیاوازی د ههرهژمارهكا بهرى خوه‪ ...‬ئانكو رووگههێ‬
‫بریاردایه نویكاریێ د ههر هژمارهكا خوهدا بكهت‪ ،‬و‬
‫ههر هژمارهكا دهردكهڤیت دڤێت ژ هژمارا بهرى خوه‬
‫جیاواز بیت‪ ...‬ئانكو ب راستی هژمارهكا (دی) بیت‪.‬‬
‫رووگهه� ل بهندێ یه كو نڤیسهر و ڤهكولهرێن‬
‫مه ب كارێن خوه یێن (نوى) و ب خهباتێن خوه یێن‬
‫(دی) بهرپهرێن وێ بخهملینن‪ ،‬و رووگههێ بگههیننه‬
‫وى ئاس����تى ئهوێ ستافێ وێ بو خوه كرینه ئارمانج‪.‬‬

‫| د‪ .‬نزار ئهییووب طولى‬

‫میر َين‌س ‌هنج ‌هقا‬
‫‌(سندی‌سل َیظانی‌–زاخو)‌‬
‫ل‌سه‌رد ‌هم َی‌عوسمانی‌‬

‫‪1813-1538‬‬

‫خواندنهك د بهلگهنامه َين‬
‫عوسمانيدا‬

‫| د‪ .‬نزار ئهییووب طولى‬
‫ز‪ .‬زاخو‪ /‬پشكا مێژوو‬

‫زنجيرهيا مير َين زاخو ل سهردهم َی‬ ‫پ َيشهكی‪:‬‬
‫عوسمانی‪:‬‬
‫زاخو ئێك ژ باژێرێن گرنگێن كوردستانێ یه كو ل سالا‬
‫‪-1‬ئیبراهیم بهگێ كوڕێ بهدر بهگێ بوهتی‪ :‬ههرچهنده‬ ‫‪ 1515‬كهفته دب�ن دهستهلاتا دهول�هت�ا عوسمانیدا‪ ،‬و ئ�هڤ باژێره و‬
‫ك�و زاخ�و ل س�الا ‪ 1515‬كهفته دب�ن حوكمێ عوسمانیاندا‪ ،‬لێ‬ ‫دهڤهرێن سهر ب وێڤه د چوارچووڤێ سهنجهقهكێ ب ناڤێ (سندی‬
‫ئێكهمین میرێ زاخو كو ناڤێ وى د ژێدهرێن بهردهست دا هاتی‬ ‫سلیمانی) هاته رێكخستن‪ ،‬و وهك سهنجهقهكا د ئاستێ (یورتلق‬
‫(ئیبراهیم بهگ)�ه‪ ،‬بێ گومان ئیبراهیم بهگ نه ئێكهمین میرێ‬
‫زاخو یه‪ ،‬لێ ههتا نوكه د چ ژێدهراندا ناڤێ چ میرهكێ بهرى ڤى‬ ‫اوجاقلق) ژلایێ میرێن میرگهها بههدینان ڤه دهاته بڕێڤه برن‪.‬‬
‫ه�هرچ�هن�ده ك�و چهندین پ�هرت�ووك و ڤهكولین س�هب�ارهت‬
‫نههاتیه‪.‬‬ ‫میرێن ڤی باژێرى هاتینه نڤیسین وچهندین لیستهیا ناڤان هاتینه‬
‫ئیبراهیم بهگ كوڕێ میر بهدر بهگییه كو میرێ كهلا‬ ‫بهرههڤكرن لێ پتریا وان ناڤان جهێ گومانێ نه چونكه نڤیسهرێن‬
‫گورگیلێ بوو و شهرهفخانێ بهدلیسی د پهرتووكا خوه دا بهحسێ‬ ‫وان پهرتووكان ئاماژه ب وان ژێدهران نهداینه كو پێزانینێن خوه ژێ‬
‫وى كریه‪ .1‬مامێ وى ب ناڤێ (سهیید ئهحمهدێ بوختی) ئێكهمین‬
‫سهنجهق بهگێ عوسمانی ل مووسل ب�وو(‪ ،)2‬كهڤنترین ئاماژه بو‬ ‫ڤهگوهاستینه‪.‬‬
‫وى ب�و س�الا ‪ 1538‬ڤ�هدگ�هری�ت‪ ،‬ل ‪ 21‬گ�ولان�ا ‪ 1538‬ف�هرم�ان هاته‬ ‫ه�هرچ�هوا ب�ی�ت‪ ،‬ئ�هڤ ڤهكولینه ب رێ�ك�ا بهلگهنامه و‬
‫دان كو حوكم ل سهنجهقا (عهجوز و زاخ�و) بو میرێ بههدینان‬ ‫ژێدهرێن رهسهن ههول ددهت كو زنجیرهیا میرێن زاخو و سهردهمێن‬
‫(سولتان حسێنێ وهل�ی) بهێته ئاراستهكرن‪ ،‬و ژلایێ خوهڤه ئهوى‬ ‫حوكمێن وان و كورتیهكێ ژ رهوش�ا سیاسیا سهردهمێ وان دیار‬

‫بكهت‪.‬‬

‫|‪4‬‬

‫ب خوهڤه نهدگرت‪ ،‬چونكه ل ڤى دهمی میرگهههك‬ ‫حوكمێ ئهڤێ سهنجهقێ‬ ‫دامهزراندنا‬
‫ب ناڤێ سندیان ل دهڤهرا زاخو ههبوو‪ ،‬و ئهڤ میرگههه‬ ‫ب�و ئیبراهیم بهگی‬ ‫ابراهیم بهط َى‬
‫خودانا لهشكهرێ تایبهت ب خوهڤه بوو و ل ژێر ئالایێ‬ ‫ئ��اراس��ت��ه ك��ر‪.3‬‬ ‫طورطیلى ل‬
‫د دهف����ت����هر‬
‫والیێ دیاربهكرێ پشكدارى د شهراندا دكر‪.10‬‬ ‫م�وح�اس�ب�هی�ا‬ ‫زاخؤ ‪1538‬‬
‫س��هن��ج��هق��ا‬
‫نامهیهك‬ ‫‪ -3‬میر قوباد بهگ كوڕێ سولتان حسێن‬ ‫م� � � � �ووس� � � � �ل‬
‫بؤ میر َى زاخؤ‬ ‫بهگ‪ :‬ل ‪ 25‬ئيلوونا سالا ‪ 1563‬حوكمێ سهنجهقا‬ ‫ی���ا س��ال��ێ��ن‬
‫(سندی سلیفانی)‪ 11‬بو میرێ بهرێ یێ (تكریتێ) قوباد‬ ‫‪1540 -1539‬‬
‫بهرام بهط‬ ‫بهك كوڕێ سولتان حسێنێ بههدینانی هاته ئاراسته‬ ‫ج���ارهك���ا دی‬
‫كرن‪ ،12‬و ل سالا ‪ 1565‬بو جارا دووێ قوباد بهگ ل‬ ‫ن��اڤ��ێ ڤ��ى م�ی�ری‬
‫س�هر حوكمێ زاخ�و هاته دام�هزران�دن ب مهرجهكێ‬ ‫وهك “م�ی�رێ ل�ی�وای�ا‬
‫ك�و باجا (العشر= دههئێك) ژ ه��هردوو عهشیرهتێن‬ ‫زاخو” هاتیه‪ ،‬ودڤێ دهفتهرێدا‬
‫سندی و سلێڤانی كو كوژمێ وێ ‪ 300‬هزار ئاقچه‬ ‫بههایێ هندهك ئهردێن (خاصه)‪ 4‬یێن ڤى میری هاتینه‬
‫بوون و ‪ 1900‬ئاقچهیێن دی ژ عهشیرهتێن دی یێن سهر‬ ‫تووماركرن‪ .5‬میر ئیبراهیم بهگ پشتی مرنا برایێ‬
‫ب زاخو ڤه بستینیت‪ .13‬و حوكمێ قوباد بهگی ههتا‬ ‫وى (ش�هم�س ال�دی�ن) ب�هگ ب�ووی�ه م�ی�رێ میرگهها‬
‫مرنا بابێ وى ل سالا ‪ 1573‬بهردهوام بوو‪ ،‬و ل ڤێ سالا‬ ‫(گورگیل) ئهوا سهر ب میرگهها بوتان ڤه‪ ،‬دههمان‬
‫دهم��دا ژلای�ێ دهول�هت�ا عوسمانیڤه وهك (پ�ارێ�زڤ�ان�ێ)‬
‫دووماهیێ قوباد بهگ بوو میرێ ئامێدیێ‪.14‬‬ ‫ك�هلا ئهرجیش هاته دام�هزران�دن‪ ،6‬و ئهڤى میری ل‬
‫تیرمهه�‪ -‬تهباخا ‪ 1552‬بهرهنگاریا ه�هوا بهرفرهها‬
‫‪ -4‬بههرام بهگ ك�وڕێ سولتان حسێن‬ ‫دهول�هت�ا ص�هف�هوهی ب سهروكاتیا (شاه� تههماسبی)‬
‫بهگی‪ :‬سولتان حوسێنی ژ ب�هری مرنا خو ئ�هردێ‬ ‫ك�ر‪ ،‬ل�هوڕا شاه� ب خ�وه ب�هرهڤ ڤێ كهلایێ چ�وو و‬
‫میرگهها بههدینان دن�اڤ�ب�هرا ك�وڕێ�ن خ�وه (ق�وب�اد‪،‬‬ ‫دوورپێچهكا توند دانا سهر‪ ،‬ژلایێ خوهڤه میر ئیبراهیم‬
‫بههرام‪ ،‬خان ئیسماعیل‪ ،‬روستهم بهگ‪ ،‬سولتان ئهبو‬ ‫بهگی تهسلیمكرنا كهلا خوه رهد كر‪ ،‬لێ هندهك‬
‫سهعید بهگ)دا دابهش كربوو‪ ،‬ئهوى قوباد بهگ كره‬ ‫ژ هاریكارێن وى خیانهت ل س��هروهرێ خ�وه ك�رن و‬
‫میرێ ئامێدیێ و كوڕێ خوه یێ مهزن بههرام بهگ‬ ‫یاخیبوونا خوه راگههاندن‪ ،‬و شیان ئیبراهیم بهگی‬
‫ك�ره میرێ سهنجهقا (سندی سلێڤانی)‪ ،15‬وبههرام‬ ‫بكوژن و دهرگههێن كهلێ بو لهشكهرێ صهفهویان‬
‫بهگ بهرى ڤی دهمی سهرڤهگێریا حوكمی ل دهڤهرا‬ ‫ڤهكهن‪ .7‬دپهراوێزا بهلگهنامهیهكا عوسمانیدا ئهڤ‬
‫(باشیك و بهحزانێ) ئهوێن سهر ب سهنجهقا مووسل‬ ‫رستهیه هاتیه‪ ”:‬میرێ زاخو ئیبراهیم بهگ میرهكێ‬
‫ڤ�ه دك��ر‪ .16‬و ل ‪ 19‬ك�ان�وون�ا ئێكێ ‪ 1574‬زاخ�و ب‬
‫شێوهكێ فهرمى بو بههرام بهگی هاته ئاراسته كرن‬ ‫بهرنیاس بوو‪ ،‬ل كهلا ئهرجیش شههید بوو“‪.8‬‬
‫وهك ئیقطاعهك ژ جورێ (زهعامهت) بهرامبهر ‪ 14‬هزار‬
‫ئاقچهیان‪ ،‬ژلایێ خوهڤه قوباد بهگی دهستێوهردان د‬ ‫‪ -2‬خان ئهحمهد ك�وڕێ سولتان حسێن‬
‫ڤى بابهتیدا كر و داخواز ژ سولتانی كر كو زهعامهتا‬ ‫بهگ‪ :‬پتر گومان بو هندێ دچیت كو وى حوكمێ‬
‫برایێ وى بههرام بهگی ل سهر هندهك ژ برا و مامێن‬ ‫زاخ��و پ�ش�ت�ى ڤ�هگ�وه�اس�ت�ن�ا ئ�ی�ب�راه�ی�م ب�هگ�ی بو‬
‫گورگیلێ وهرگرتیه‪ ،‬بهحسێ وى د بهلگهنامهیهكا‬
‫وى بهێته دابهشكرن‪ ،‬ئهوژى‬ ‫عوسمانیدا هاتیه كو بو ‪ 18‬گولانا‪1560‬ڤهدگهریت‪.‬‬
‫ههر ئێك ژ برایێن وى‬ ‫دڤێ بهروارێدا ههردوو عهشیرهتێن (سندی و سلێڤانی)‬
‫خ��ان ئیسماعیل‬ ‫ع��هرزوح��ال��هك پێشكێشى س�ول�ت�ان�ی ك��رن و تێدا‬
‫بهگ و روستهم‬ ‫گلهیی ژ رهفتارێن میر خان ئهحمهدی كرن‪ ،‬و ژلایێ‬
‫ب � � � � � � � � � � � �هگ‬ ‫خوهڤه سولتانی دانهیهك ژ ع�هرزوح�الا وان بو والیێ‬
‫وم � �ام � �ێ � �ن‬ ‫دی�ارب�هرك�رێ ه�ن�ارت و ت�ێ�دا دی��ار ك�و ك�و پێدڤیه‬
‫وى‬ ‫دیڤچوونا رهفتارێن خان ئهحمهدی بهێته كرن‪ ،‬و ئهرێ‬
‫مورادخان‬ ‫راستیهك بو وان گوتن و تومهتان ههیه ئهوێن دناڤ‬
‫ب� � � � � � � �هگ‬
‫و م��ی��رزا‬ ‫عهرزوحالێدا هاتین یان نه؟‪9‬‬
‫ب � � � � � � � � � � �هگ‬
‫ب���������وون‪ .17‬و‬ ‫ژ بهلگهیێن ڤى سهردهمی دهێته زانین كو‬
‫ق���وب���اد ب��هگ��ی‬ ‫حوكمێ خان ئهحمهدی ههمی دهڤهرێن زاخویا ئهڤرو‬
‫ئ��هڤ گ�وران�ك�اری�ه‬

‫‪|5‬‬

‫دهم�ێ بههرام بهگی ههست كرى كو دهولهتا عوسمانی‬ ‫بهرى مرنا بابێ خوه ب ماوهیهكێ كێم ئهنجام داب�وون‪ ،‬چونكه‬
‫پشتهڤانیا برایێ وی قوباد بهگى دكهت ل چرییا دووێ ‪ 1577‬دگهل‬ ‫د بهلگهنامهیهكێدا ل ب�هروارا ‪ 7‬ئیلوونا ‪ 1572‬كو فهرمانهكه ژ‬
‫‪ 40‬زهلامان د رێیا دهڤهرا برادوست ڕا ورهڤی وخوه گههانده دهولهتا‬ ‫سولتانی بو والیێ بهغداد هاتیه ك�و‪ ”:‬ههمى ئهو ئهردێن سهر ب‬
‫صهفهوى و چاڤ ب شاه� ئیسماعیلێ دووێ كهفت و ملكهڤییا خوه‬ ‫سهنجهقا مووسل ڤه هاتینه (تهحریر) كر‪ ،‬بهلێ میرێ سهنجهقا‬
‫بو وى راگههاند‪ .23‬لهوڕا دهولهتا عوسمانی فهرمانهك دهرئێخست و‬ ‫س�ن�دی سلێڤانی ق�وب�اد ب�هگ ه�ن�دهك ژ (ئ�هردێ�ن م�ی�ری) [ئ�هردێ�ن‬
‫تێدا بههرام بهگ وهك “خائین و بێ دین” ل قهلهم دا و داخواز ژ‬ ‫سولتانی] كرینه تیمار و ل سهر هندهك میران دابهش كرینه“‪ ،‬و‬
‫سولتانی دیار كر كو ئهو نهشێت ل سهر ڤان دابهشكرنان رازی‬
‫میرگههێن كوردی كر كو كارى بو ڤهگهراندنا وى بكهن‪.24‬‬ ‫ببیت چونكه ئ�هڤ ك�اره بێ ئاگههدارى و رازیبوونا وى هاتینه‬
‫ئهنجامدان‪ ،‬و ژب�هر كو ئ�هڤ ئ�هرده ژى ئهردێن تایبهتێن سولتانێ‬
‫‪ -5‬مير سهیید خان كوڕێ قوباد بهگی‪ :‬سهیید خان‬
‫بهگ ل سهردهمێ ههڤڕكیێ دناڤبهرا بابێ خوه و مامێ خوه بههرام‬ ‫عوسمانی نه‪.18‬‬
‫بهگیدا حوكم ل زاخ�و دك�ر‪ ،‬وحوكمێ وى ل زاخ�و ب رهنگێ‬ ‫ه�هرچ�هوا بیت‪ ،‬حوكمێ ب�هه�رام بهگی ل زاخ�و گهلهك‬
‫پچر پچر ههتا سالا ‪ 1584‬بهردهوام بوو‪ ،‬ل سالا ‪ 1576‬و لسهر داخوازا‬ ‫نهڤهكێشا و تووشی ههڤڕكیههكا درێژ دگهل برایێ خوه میرێ‬
‫بابێ وى ژ حوكمێ زاخو هاتبوو لادان چونكه وى نهشیابوو باجێ‬ ‫ئامێدیێ قوباد بهگی بوو‪ ،‬چونكه بههرام بهگی ددیت كو ئهو‬
‫ژ ههردوو عهشیرهتێن سندى و سلێڤانی بستینیت‪ ،‬و حوكمێ باژێری‬ ‫ههژیتره بو وهرگرتنا حوكمى ل ئامێدیێ چونكه ئهو برایێ مهزنه‪.‬‬
‫بو كهسهكێ ب ناڤێ (عهبدولباقی) هاتبوو ئاراستهكرن‪ ،‬بهلێ ل‬ ‫و چێدبیت دهستێوهردانیێن قوباد بهگی دكاروبارێن زاخو دا ئێك ژ‬
‫كانوونا دووێ ‪ 1577‬فهرمانهكا سولتانی دهركهفت كو پێدڤیه‬ ‫ئهگهرێن پهیدابوونا ڤێ ههڤڕكیێ بیت‪ ،‬ئهڤه ژبلی وان ئایشهیێن‬
‫ج�ارهك�ا دی حوكمێ «س�هن�ج�هق�ا س�ن�دی سلیمانی» ب�و «میرێ‬ ‫سیاسى و ئاسایشێ ئهوێن دگهل دهستبكاربوونا بههرام بهگی ل‬
‫بهرێ» سهیید خان بهگی بهێته ئاراستهكرن چونكه دامهزراندنا‬ ‫زاخ�و پهیدا بووین‪ .‬ژلای�ێ خوهڤه دهولهتا عوسمانی هاته دن�اڤ ڤى‬
‫عهبدولباقی دێ یاخیبوونا عهشیرهتێن زاخو زێدهتر كهت‪ ،‬ههروهسا‬ ‫بابهتیدا داكو بشێت لێكتێگههشتنهكێ دناڤبهرا ههردوو برایاندا‬
‫ئ�هو نهشێت عهشیرهتان نهچار بكهت كو باجێ ب��دهن‪ .25‬و ژلایێ‬ ‫پهیدا بكهت‪ ،‬لێ ب�هه�رام بهگی ههمی ئ�هو دهستپێشخهریێن بو‬
‫خ�وهڤ�ه ق�وب�اد بهگی نامهیهك ب�و سولتانی نڤیسیى و تێدا دی�ار‬ ‫هاتینه دان رهد ك�رن‪ ،19‬و دووماهیك دهستپێشخهرى ئاراستهكرنا‬
‫كر كو ئهو ئامادهیه سالانه ‪ 200‬هزار ئاقچهیان بو گهنجینهیا‬ ‫حوكمی ل سهنجهقا (قوڕنه) ل ویلایهتا بهسرا بو بههرام بهگی‬
‫ئ�هگ�هر ك�اروب�ارێ�ن‬ ‫دهول���هت���ێ ب�ه�ن�ێ�ری�ت‬ ‫بوو‪ .20‬لهوڕا قوباد بهگی داخواز ژ سولتانی كر كو سهنجهقهكێ‬
‫وى ب��ه��ێ��ن��ه‬ ‫س�هن�ج�هق�ێ ب‬ ‫د سنورێ ویلایهتا دیاربهكرێدا بدهته بههرام بهگی‪ ،‬و ل ‪ 2‬كانوونا‬
‫دبهرسڤدا‬ ‫س�پ�اردن‪ ،‬و‬ ‫دووێ ‪ 1577‬بهرسڤا سولتانی گههشت و ناڤهروكا وێ ب ڤى شێوهی‬
‫بوو‪ »:‬ههردهمێ سهنجهقهك ل ڤێ دهڤهرێ ڤالا بوو ئهم دێ داخوازا‬
‫دامهزراندنا‬ ‫ته بجه� ئینین‪ ،‬و وێ سهنجهقێ بو برایێ ته بههرام بهگی ئاراسته‬
‫میر سهییدخان‬ ‫كهین”‪ .21‬ژلایێ خوهڤه بههرام بهگ ب ڤێ بهرسڤێ رازی نهبوو و‬
‫دهست ب هاندانا عهشیرهتان –نهخاسمه ههردوو عهشیرهتێن زێبارى‬
‫بهط ل زاخؤ‬ ‫و م��زوورى‪ -‬ل دژى قوباد بهگی ك�ر‪ ،‬ل�هوڕا ل ‪ 18‬كانوونا دووێ‬
‫‪ 1577‬فهرمانهك بو میرێن ئامێدی‪ ،‬بوتان‪ ،‬سوران و والیێن دیاربهكر‪،‬‬
‫بهغداد و شههرهزور دهركهفت كو بههرام بهگی دهستهسهر بكهن‬

‫و باڤێژنه د زیندانێدا‪.22‬‬

‫|‪6‬‬

‫د رێكا ڤهگهرێدا دهمێ گههشتیه كهلا دهوكێ‬ ‫سولتانی ل ‪ 5‬س�وب�ات�ا ‪ 1577‬ب�و وال�ی�ێ دی�ارب�هك�ر و‬
‫ت�ووش�ى ه�ێ�رش�هك�ا ب�هرف�رهه�ا ع�هش�ی�رهت�ێ�ن رك�هب�هر‬ ‫دهفتهردارێ وى نڤێسی كو وى داخوازا قوباد بهگی‬
‫ب�وو و هاته كوشتن‪ ،‬و سهروكێن عهشیرهتان میر‬ ‫رهد كریه و ئ�هو دێ ج�ارهك�ا دى سهنجهقا سندی‬
‫بههرام بهگ وهك میر ل سهر بههدینان دانان (‪)1584‬‬ ‫سلیمانی –وهك�ى ب�هرێ‪ -‬ب�و سهیید خانی ئاراسته‬

‫‪.34‬‬ ‫كهت ل بهرامبهر ‪ 100‬هزار ئاقچهیان‪.26‬‬

‫ه�هرزوو بههرام بهگى بهرائهتهكا سولتانی‬ ‫ژلایهكێ دیڤه شاه� ئیسماعیلێ دووێ ل سالا‬ ‫خ����ةل����ك���� َی"‬
‫ژى بو حوكمێ بههدینان وهرگ�رت‪ ،‬و ژلای�ێ خوهڤه‬ ‫‪ 1578‬مر وشاهێ نوى –وژبهر هندهك ئهگهرێن نهدیار‪-‬‬
‫سهییدخان ب�هگ ج�ارهك�ا دی ب�هرهڤ ئیستانبوولێ‬ ‫فهرماندا كو بههرام بهگ بهێته گرتن‪ ،‬لێ خالێ وى‬ ‫س��ةن��ج��ةق��ا‬
‫چ�وو و س�هره�ات�ی�ا كوشتنا ب�اب�ێ خ�وه ب�و سولتانی‬ ‫میرێ ههكارى زهینهل ب�هگ‪ ،‬ئ�هوێ ك�هرب ژ قوباد‬
‫ڤهگێرا و شیا فهرمانهكا سولتانی سهبارهت حوكمێ‬ ‫بهگی ڤ�هدب�وون‪ ،‬شیا ئ�هوى ژ زیندانێ ئ�ازاد بكهت‬ ‫زاخؤ كورد َين‬
‫بههدینان بو خوه دهربێخیت‪ .‬وسولتانی دنامهیا خوهدا‬ ‫پشتی شیاى كوژمێ ‪ 6‬هزار فلوریێن زێرى وهك بهرتیل‬
‫بو سهردارێ بهرهیێ روژههلاتێ (فهرهاد پاشا) دیار كر‬ ‫بدهته حاكمێ صهفهوی ل باژێرێ تهبریزێ‪ .27‬و ژلایێ‬ ‫س��ةر ِرةق و‬
‫كو كریارا ڤهگوهاستنا حوكمی ژ بههرام بهگی‬ ‫خوهڤه بههرام بهگى پشتی هاریكاریهكا لهشكهرى‬ ‫ث�ش�ت�ة ِر َى نة‪،‬‬
‫بو سهییدخانی ب “باشترین شێوه“ و ب “رهنگهكێ‬ ‫ژ زهینهل بهگی وهرگرتی ب�هرهڤ زاخ�و هات ومیرێ‬ ‫ئ�ةو قةبوول‬
‫س�هرخ�وه و ه�ی�دی ه�ێ�دی” ئهنجام ب��دهت‪ ،35‬ل��هوڕا ل‬ ‫وێ سهییدخان نهچار كر كو بڕهڤیت‪ .‬و س�هردارێ‬
‫بهراهیێ داخواز ژ بههرام بهگی كر كو داگێڕانێ ژ‬ ‫لهشكهرێ روژههلاتێ یێ عوسمانی (فهرهاد پاشا)ى‬ ‫ن ��������اك ��������ةن‬
‫حوكمێ ئامێدیێ بو سهییدخانی بكهت ل بهرامبهر‬ ‫فهرمانهك دهرئێخست و تێدا دانپێدان ب حوكمێ‬
‫وهرگرتنا سهنجهقا زاخو‪ ،‬و بههرام بهگی ئهڤ چهنده‬ ‫ب��هه��رام ب�هگ�ی ل زاخ��و ك���ر‪ .28‬ئ�هڤ�ێ پێنگاڤێ‬ ‫ك�����ةس�����ةك‬
‫قهبوول كر‪ ،‬لێ ل ‪ 21‬سوباتا ‪ 1586‬فهرمانهكا دى‬ ‫عهشیرهتێن دژب�هرێ�ن ق�وب�اد بهگی ژى گ�هرم كرن‬
‫“بومیرێ بهرێ یێ زاخو بههرام بهگ” دهركهفت و تێدا‬ ‫كو ب یاخیبوونێ راب�ب�ن‪ ،‬و قوباد ب�هگ نهچار بوو‬ ‫ذب����ل����ی وان‬
‫هاتبوو‪ ”:‬ژبهر نزیكیا سهنجهقا زاخو ژ وهلاتێ ئامێدیێ‬ ‫بو مووسل و شنگارێ بڕهڤیت ودگ�هل ك�وڕێ خوه‬
‫و ژبهر ههبوونا ناكوكیان دناڤبهرا عهشیرهتێن ههردوو‬ ‫سهییدخانی بهرهڤ ئیستانبوولێ چوو و گلهییا خوه ژ‬ ‫ح��وك��م��ی ل‬
‫دهڤهران‪ ،‬و داكو چ نهخوشی و دهردهسهرى پهیدا نهبن‪،‬‬ ‫بههرام بهگ و عهشیرهتان پێشكێشی سولتانی كر‪.‬‬
‫فهرمان هاتیه دان كو سهنجهقا (حهسهن كهیفا) بو‬ ‫دنامهیهكێدا بو والیێ بهغداد ل ب�هروارا ‪ 28‬خزیرانا‬ ‫وان بكةت!"‬
‫ته بهێته ئاراستهكرن‪ ،‬و پێدڤیه تو و زهلامێن ته خوه‬ ‫‪ 1584‬سولتانی گوت‪ »:‬كوڕێ میرێ ئامێدیێ و میرێ‬
‫ئاماده بكهن داك�و پهیوهندیێ ب ه�هوا هومایوونی‬ ‫زاخو سهییدخان بهگ هاته دهف من‪ ،‬ئهڤ سهنجهقه‬
‫بكهن‪ ،36 ”...‬و بههرام بهگ ب ڤێ فهرمانێ ژى رازی‬ ‫بهرى نوكه وهك (تیمار) ل بن دهستێ وى بوو‪ ،‬پاشى‬
‫ب�وو و پهیوهندی ب ه�هوا عوسمانی كر ئ�هوا ب�هرهڤ‬ ‫بو مامێ وى بههرام بهگی هاتیه ئاراسته كرن‪ ،‬بهلێ‬
‫جورجیا دچ�وو‪ ،‬ل ل دهم�ێ زڤرینێ ژ ه�هوا ژێگوتی‬ ‫ئهو –ئانكو بههرام بهگ‪ -‬ببوو جهردهچی و پشتهڕێ‪،‬‬
‫فهرهاد پاشاى ئهو گرت و تهسلیمی میر سهییدخانی‬ ‫و ل دژى دهولهتێ راوهستیا‪ .‬ژلایێ خوهڤه سهییدخانی‬
‫كر‪ ،‬و ژلایێ خوهڤه سهییدخانى بریارا كوشتنا وى دا‬ ‫دگهل لهشكهرێ خوه پشكدارى د ههوا عوسمانیدا‬
‫وهك تولڤهكرن بو كوشتنا بابێ وى قوباد بهگی‪.37‬‬ ‫[ل دژى دهولهتا صهفهوى] كربوو‪ ،‬لهوڕا یا فهره كو‬
‫‪ -6‬عهبدولباقی‪ :‬ك�هس�هك�ێ ن�هن�ی�اس�ه كو‬ ‫سهنجهقا ژێگوتی ل ‪ 20‬جهمادیيا دووماهێ بو بهێته‬
‫چێدبیت ئهسلێ وى بو عهرهبان بزڤریت‪ ،‬ل سهردهمێ‬ ‫ئاراستهكرن‪ ،‬و بههرا وى ژ داه�ات�ێ وێ ب كوژمێ‬
‫ههڤڕكیێ دناڤبهرا قوباد بهگ و بههرام بهگیدا بو‬ ‫‪ 20‬هزار ئاقچهیان بهێته زێدهكرن‪ .‬ئاقچهیان بهێته‬
‫ماوهیهكێ كێم حوكم ل سهنجهقا (سندی سلیمانی)‬
‫ك�ری�ه‪ .‬ن�اڤ�هروك�ا ب�هل�گ�هن�ام�هی�هك�ا ع�وس�م�ان�ی ل‬ ‫زێدهكرن”‪.29‬‬
‫ب��هروارا ‪ 11‬ك�ان�وون�ا ئێكێ ‪ 1577‬ه�ن�دهك روناهیێ‬ ‫ل ‪ 2‬ت�هب�اخ�ا ‪ 1584‬زاخ���و ب ش�ێ�وهی�هك�ێ‬
‫بهرددهته سهر رهوشا ئهڤى میری‪ .‬دڤێ بهلگهیێدا كو‬ ‫فهرمى بو سهییدخانی هاته ئاراسته ك�رن و برایێ‬
‫فهرمانهكا سولتانییه بو والیێ حهلهبێ هاتیه كو‬ ‫وى ئهبو سهعید بهگ ژى وهك میرێ شنگارێ هاته‬
‫ئهڤ كهسه “موتهسهڕفێ= كاربڕێكهرێ” سهنجهقا‬ ‫دام��هزران��دن‪ .30‬و د دهف�ت�هر تهوجیهاتا ژم�اره (‪ )262‬دا‬
‫سندی سلیمانی بوو‪ ،‬و ژڤێ چهندێ دهێته زانین كو‬ ‫هاتیه كو سهیید خان ل ڤێ بهروارا دووماهیێ بوویه‬
‫بو ماوهیهكێ بهروهخت حوكم كریه‪ ،‬و سولتانی ب‬ ‫میرێ زاخو ل بهرامبهر ‪285‬هزار ئاقچهیێن سالانه‪ ،‬و‬
‫توندى بابهتێ دهستهلاتا وی ل زاخ�و رهد كر دهمێ‬
‫گوتی‪ ”:‬خهلكێ سهنجهقا سندی سلێمانی كوردن‪،‬‬ ‫بهرى ڤێ بهروارێ وى ‪ 215‬هزار ئاقچه ددان‪.31‬‬
‫ژلایهكێ دی ڤه‪ ،‬قوباد بهگى ژى (بهرائهت)‬
‫�هكا‪ 32‬نوو سهبارهت حوكمێ بههدینان وهرگرت‪ ،33‬لێ‬

‫‪|7‬‬

‫بهلطهیهك‬ ‫وئهو گهلهك سهرڕهق و پشتهڕێنه! ودناڤ میرێن عوسمانیدا‬
‫سهبارهت میر َى‬ ‫كهسهكێ وهسا نینه كو بشێت حوكمی ل وان بكهت‪ ،‬لهوڕا‬
‫دووباره ئێك ژ میرێن كوردان یێن جهێ باوهریێ ل جهێ وى‬
‫زاخؤ یووسف‬ ‫دابنه“‪ ،‬ههروهسا سولتانی دیار كر كو‪ ”:‬ئهڤ عهبدولباقیه د‬
‫رهوشا كوردان دا شارهزا نینه و ئهگهر مایێ خوه د كاروبارێ‬
‫بهط َى سندى‬ ‫گوندهكێ دا بكهت چێدبیت ببیته ئهگهرێ ههڤڕكییهكا‬
‫م�هزن” و ل دووماهیا فهرمانا خ�وهدا سولتانی دی�ار كر كو‬
‫میر قوباد بهگی بهرى نوكه ئهڤ سهنجهقه بو كوڕێ خوه‬
‫سهییدخانی ئاراسته كربوو لهوڕا پێدڤیه جارهكا دى ئهو ل‬
‫ڤێ سهنجهقێ بهێته دامهزراندان‪ ،‬و بابهتێ گهورێنا وى د ڤى‬
‫دهم�ی دا نه جهێ گهنگهشێیه“!‪ .‬ههروهسا داخ�واز ژ والیێ‬
‫حهلهبێ كر كو عهبدولباقی ه�ای�دار بكهت كو پێدڤیه‬
‫ل سهر دلسوزیا خوه بو دهولهتێ (ل وهلاتێ عهرهبان) بهردهوام‬
‫بیت و “ئهگهر خودێ حهز بكهت ئهم دێ سهنجهقهكا دی‬

‫دهینه وى”‪.38‬‬

‫و ژێدهرێن رهسهنێن عوسمانی ههر ژ دووماهیێن سهدهیێ ‪16‬‬ ‫‪ -7‬یووسف بهگێ سندی‪ :‬ئهو كوڕێ میرێ بهرێ یێ‬
‫ههتا س�الا ‪ 1616‬چ ئ�ام�اژه بو زاخ�و نینن‪ .‬و ههرچهنده كو‬ ‫سندیان (حهسهن بهگی) یه ئ�هوێ ل سالا ‪ 1556‬حوكم ل‬
‫دهندهك پهرتووكێن نوو دا بهحسێ هندهك ژ میرێن زاخو ل‬ ‫میرگهها سندیان دكر‪ ،39‬یووسف بهگ خودانێ ژمارهیهكا‬
‫ڤى سهردهمى هاتینه كرن‪ 43‬لێ خودانێن وان پهرتووكان چ‬ ‫مهزن ژ (ئهردێن خاصه) ل دهڤهرێن شهرانش‪ ،‬خابوور‪ ،‬گولیان‬
‫ئاماژه ب ژێدهرێن خوه نهداینه و دناڤ بهلگهنامه و ژێدهرێن‬ ‫و دوبانێ بوو نهخاسمه گوندێن‪ :‬بێدار‪ ،‬سنات‪ ،‬پهرهخ‪ ،‬بوسهلێ‪،‬‬
‫رهسهندا چ تشتهك نینه كو پشتهڤانیا پێزانینێن وان بكهت!‬ ‫كهشان‪ ،‬شهرانشا سهرى و خوارێ‪ ،‬بێجوه�‪ ،‬باچووك و بێرسڤێ‬
‫لێ ل سالا ‪ 1616‬ميرێ زاخو كهسهك بوو ب ناڤێ (مستهفا‬
‫ب�هگ)‪ .‬ب دروستی ناهێته زانین كا مستهفا بهگ كییه؟‬ ‫و گهلهك گوندێن دى ل وان دهڤهران‪.40‬‬
‫ئهرێ ئهو ئێك ژ ئهندامێن مالباتا دهستهلاتداره ل بههدینان‬ ‫پشتی كو میرێ زاخو سهییدخان بهگ بوویه میرێ‬
‫یان كهسهكێ دى یه؟ چونكه د ژیدهرێن بهردهستدا ناڤێ چ‬ ‫ئامێدیێ سهنجهقا زاخو (مهحلوول) بوو‪ ،‬و ئهڤه زاراڤهكێ‬
‫كهسهكێ ژ میرێن ئامێدیێ نههاتیه كو ناڤێ وى مستهفا‬ ‫عوسمانیه مهبهست ژێ ئ�هوه كو زاخ�و ژ میرێ ب�هرێ هاتیه‬
‫بیت‪ .44‬لێ د بهلگهنامهیهكا عوسمانیدا ل بهروارا ‪ 27‬نیسانا‬ ‫ستاندن و هێشتا بو چ كهسهكێ دی نههاتیه ئاراسته كرن‪ .‬و‬
‫‪- 1616‬كو فهرمانهكا سولتانێ عوسمانییه بو والیێ دیاربهكر‬ ‫یووسف بهگی ئهڤ چهنده ب دهلیڤه دیت و ل ‪ 16‬ئادارا ‪1586‬‬
‫(دلاوهر پاشا)‪ -‬بهحسێ « ق�دوة الام�راء الكرام میرێ زاخو‬ ‫داخواز ژ باب ئهلعالی كر كو سهنجهقا زاخو بو وى بهێته‬
‫مستهفا بهگ دام عزه “ هاتیه‪ ،‬و تێدا دیار دبیت كو ڤى میری‬ ‫ئاراسته كرن‪ .‬ل سهر ڤى بناخهی ل ‪ 7‬نیسانا ‪ 1587‬فهرمانهكا‬
‫گازنده ژ دهستێوهردانا «میرێ جزیرا بوتان و والیێ بهرێ یێ‬ ‫سولتانی دهرك�هف�ت و بگوڕهى وێ ههمی پهیوهندیێن میر‬
‫ویلایهتا شههرهزور میر شهرهف بهگی» د كاروبارێن سهنجهقا‬ ‫سهییدخان بهگی ژ زاخو هاتنه بڕین‪ ،‬و ئهڤ سهنجهقه وهك‬
‫زاخ�و دا كریه‪ .‬وناڤهروكا ئهڤێ فهرمانێ هندهك روناهیێ‬ ‫«صهدهقه و ئیحسان» ل بهرامبهر ‪ 301900‬ئاقچهیان بو یووسف‬
‫بهرددهته سهر مستهفا بهگ و شێوهیێ حوكمێ وى ل زاخو‪.‬‬ ‫بهگی هاته ئاراسته كرن‪ ،‬ب وى مهرجی كو ‪ 200‬هزار ئاقچه‬
‫سولتانی د فهرمانا خ�وهدا گوت كو سهنجهقا زاخ�و ژلایێ‬ ‫ژێ بو سهییدخانی بن ژ پێش خاصه و تیمارێن وى ل زاخو‪ ،‬و‬
‫یێن مایی –وهك خاصهیێن سولتانی‪ -‬بو گهنجینا دهولهتێ ل‬
‫دووبهرهكی‬
‫دناڤبهرا میرێ‬ ‫دیاربهكرێ بهێنه هنارتن‪.41‬‬
‫زاخو مستهفا‬ ‫چ پێزانینێن دی س�هب�ارهت ئهڤی میری و روودان�ێ�ن‬
‫بهگ و میر‬ ‫سهردهمێ وى ل بهردهست نینن بهلێ ئهو ل بهروارهكێ بهرى‬
‫شهرهفێ بوتانی‬ ‫سالا ‪ 1597/1596‬ژ حوكمى هاتیه لادان‪ ،‬چونكه شهرفخانێ‬
‫بهدلیسی ل ڤێ سالێ بهحسێ یووسف بهگی كریه و گوتیه‬
‫دا‬ ‫كو ئ�هو هێشتا د ژیانێدا مایه و سهرڤهگێڕیا كاروبارێن‬

‫حكوومهتێ د میرگهها بوتاندا دكهت‪.42‬‬
‫‪ -8‬مستهفا بهگ‪ :‬چارهنڤیسێ حكومهتا زاخو پشتی‬
‫لادان�ا میر یووسف بهگی ناهێته زانین‪ ،‬ودن�اڤ بهلگهنامه‬

‫|‪8‬‬

‫طلهییا‬
‫میر َى زاخؤ خان‬

‫ئهحمهد بهط َى‬
‫عهشیرهت َي‬

‫سندى و سلَیظانى‬

‫حوكمێ زاخو ل ‪ 4‬كانوونا ئێكێ ‪ 1639‬وهرگرت ب وى مهرجی‬ ‫س��هردارێ ب�هرهی�ێ روژه�هلات�ێ دلاوهر پاشای بو مستهفا بهگی‬
‫كو ‪ 2000‬قروشان بدهته گهنجینهیا دهولهتێ ل مووسل‪ ،‬و ب‬ ‫هاتبوو ئاراستهكرن‪ ،‬لێ میر شهرهف بهگێ بوتانی داخواز دكر‬
‫لهشكهرێ خوهڤه پشكداریێ د ههر شهرهكێدا ل دژى دهولهتا‬ ‫كو سهنجهقا زاخو ب وى بهێته دان‪ ،‬لێ ئهڤ داخوازا وى هاته‬
‫رهدكرن و مستهفا بهگی بریارهكا نوو بو (بهردهوامبوونێ) د‬
‫صهفهوى ل بهرهیێن شههرهزور و بهغداد بكهت‪.48‬‬ ‫حوكمێ زاخو دا وهرگ�رت‪ ،‬ژلایێ خوهڤه میر ش�هرهف بهگی‬
‫هێرش بره سهر زاخو و میرێ وێ لادا ‪ ،‬لهوڕا سولتانی داخواز‬
‫‪ -10‬قوباد بهگ ك�وڕێ موسهیید خان بهگی‪:‬‬ ‫ژ دلاوهر پاشای كر كو دهستێوهردانێ دڤى بابهتیدا بكهت و‬
‫میرێن مالباتا دهستهلاتدار ل بههدینان جارهكا دی شیان كو‬ ‫ئهڤێ ئاریشهیێ ب باشترین شێوه چارهسهر بكهت‪ ،‬ههروهسا‬
‫زاخو بزڤریننه ژێر ركێفا خوه و زاخو بوو ئێك ژ سهنجهقێن سهر‬ ‫سولتانی دووپ�ات كر كو پێدڤیه حوكمێ سهنجهقا زاخو د‬
‫ب (حكوومهتا بههدینان)‪ ،‬و قوباد بهگ وهك میر ل سهر باژێرى‬
‫هاته دامهزراندن‪ .‬ل سالا ‪ 1656‬دهمێ ئهولیا چهلهبی سهرهدانا زاخو‬ ‫دهستێ مستهفا بهگى دا بیت‪.45‬‬
‫كرى دیار كر كو میرێ وێ (قوباد بهگ كوڕێ موسهیید‬ ‫‪ -9‬میر یووسف بهگێ زێبارى‪ :‬بهحسێ ڤى میرێ د‬
‫خان بهگی) یه‪ .49‬ئهولیا چهلهبی ب ڤی رهنگی بهحسێ زاخو‬ ‫دهفتهر تهوجیهاتا ژم�اره ‪ 266‬دا هاتیه و یووسف ب�هگ میرێ‬
‫و میرێ وێ قوباد بهگی دك�هت‪ ”:‬زاخو سهنجهقهكا سهر ب‬ ‫عهشیرهتا (زێبارى) بوو‪ ،‬و زێبارى ههروهك بهلگهنامه دبێژیت‬
‫ئامێدیێ ڤهیه‪ ،‬قوباد بهگ ك�وڕێ سولتان (موسهیید خانی)‬ ‫ه�هر ئ�هو عهشیرهتا بناڤودهنگه ئ��هوا دن��اڤ «سهنجهقا میر‬
‫حوكمی لێ دكهت‪ ،‬ئهو خودانێ ‪ 7‬هزار سهربازانه‪ ،‬ئهوى قازی‬ ‫سهیید خانی»دا‪ ،‬و مهبهستا وێ سهنجهقا ئامێدیێ یه‪ .46‬ل ڤێرێ‬
‫و موفتیێن خۆژى ههنه و گهلهك زانا ژى ل ڤى باژێڕى ههنه‪،‬‬ ‫دڤێت ئاماژه بهێته دان كو عهشیرهتهكا دی ب ناڤێ زێبارى‬
‫ك�هلا وێ هند بلنده كو دگههیته ئهسمانی!‪ ،‬كهلایهكا‬ ‫ل زاخو ههیه كو ل دهڤهرێن روژئاڤایێ باژێری ئاكنجینه‪ ،‬و‬
‫گهلهك جوانه و شێوهیێ وێ چوار گوشهیه كو ب كهڤران‬ ‫گهروكێ ت�ورك (ئهولیا چهلهبی) ل س�الا ‪1656‬‬
‫هاتييه ئاڤاكرن و دكهڤیته سهر رووبارێ خابوورێ سندیان‪...50‬‬ ‫ب�هح�س�ێ ڤ��ێ ع�هش�ی�رهت�ێ ك�ری�ه و‬
‫ل بهرامبهر ڤێ زاخۆیێ پرهكا مهزن ههیه‪ .51‬ههردوو عهشیرهتێن‬ ‫ناڤێ وێ ب�� (ك�وچ�وك زێبار=‬
‫سندى و سلێڤانی دوو (عهشیرهت بهگێن) سهر ب زاخۆ ڤهنه‪،‬‬ ‫زێ�ب�ارا ب�چ�ووك) ئ�ی�ن�ای�ه و‬
‫دی��ار ك�ری�ه ك��و ئ�هڤ‬
‫ههر ئێكێ ژ وان ‪ 10‬هزار تفنگدارێن مێرخواز ههنه‪.52‬‬ ‫ع��هش��ی��رهت��ه س���هر ب‬
‫م��ی��رگ��هه��ا ب��وت��ان‬
‫‪ -11‬زوبهیر خان بهگ‪ :‬ب دروستی دیار نینه كو كهنگی‬ ‫ڤ�هی�ه‪ ،47‬ل�ێ یووسف‬
‫حوكمێ ق�وب�اد ب�هگ�ی ب�دووم�اه�ی ه�ات�ی�ه‪ ،‬ل�ێ ه�ن�دهك ژێ�دهر‬ ‫ب�����هگ ه������هروهك‬
‫دی�ار دك�هن ك�و حوكمێ زاخ�و ل دووم�اه�ی�ا س�هدێ ههڤدێ‬ ‫ب��هل��گ��هن��ام��ه دی��ار‬
‫و دهستپێكا سهدهیێ ه�هژدێ ددهستێ میر زوبهیر خ�ان بهگ‬ ‫دك�هت نه سهروكێ‬
‫كورێ میر سهعید خان بهگێ دووێ دا بوو‪ .‬مهحفووز عهبباسی‬ ‫ڤ���ێ ع��هش��ی��رهت��ێ ی�ه‬
‫دبێژیت كو زوبهیر خان ل سالا ‪ 1699‬ل دهمێ بابێ وى هاتیه‬ ‫ب���هل���ك���و س����هروك����ێ‬
‫كوشتن حوكم ل زاخ�و دك�ر پاشى ههتا س�الا ‪ 1714‬میرێ‬ ‫ع�هش�ی�رهت�ا زێ��ب��اری��ان��ه ئ��هوا‬
‫ئامێدیێ بوو‪ ،‬و ل ڤێ سالا دووماهیێ داگێران ژ حوكمی بو‬ ‫نوكه سهر ب دهڤ�هرا ئاكرێ ڤه‪.‬‬
‫كورێ خو بههرام بهگى كر و ل زاخو نیشتهجێبوو‪ ،‬و ل سالا‬ ‫و بهلگهنامه دبێژیت كو یووسف بهگی‬
‫‪ 1731‬ل ڤى باژێری هاته كوشتن‪ .53.‬بهلێ ئهو بهلگهنامهیێن‬
‫ل ڤێ دووماهیێ پهیدا بووین شاشیا ئهڤێ گوتنێ ديار كرن!‪.‬‬

‫زاخ��ؤ ه�ن�دةك ج���اران ب�ؤ ك�ةس�ةك�ی ل دةرظ���ةى بنةمالا‬ ‫دامهزراندنا‬
‫دةستهةلاتدار ل ئام َيدي َی هاتينة ئاراستةكرن‪ ،‬و هندةك‬ ‫میر یووسفێ‬
‫زێبارى ل زاخو‬
‫جاران ِراستةوخوذلاي َیدةولةتاعوسمانیظةهاتيةب ِر َيظةبرن‪".‬‬

‫‪"|9‬‬

‫چونكه ددهفتهر تهوجیهاتا سالێن‪ 1701-1687‬ناڤێ زاخو هاتیه بێی‬
‫كو ناڤێ وى میری یان كهسى دی�ار بكهت كو حوكم ل زاخو‬
‫دكر‪ ،‬لێ پێزانینێن سالا ‪ 1702-1701‬ب ئاشكهرایی دیار دكهن كو‬
‫زاخو (مهحلوول) بوو‪ ،54‬ئانكو پشتی مرن یان لادانا میرێ كهڤن بو‬
‫چ كهسهكێ دى نههاتیه ئاراسته كرن‪ ،‬و ژ ڤێ چهندێ دیار دبیت‬

‫كو زوبهیر خانی د ههیامهكا پشتى ڤێ مێژوویێ حوكم كریه‪.‬‬

‫دامهزراندنا‬ ‫سهبارهت داویهاتنا حوكم زوبهیر خانی بهلگهنامهیهكا‬
‫میرێ زاخو‬ ‫عوسمانی كو نامهیهكا ژ سولتانێ عوسمانی بو والیێ بهغداد‬
‫محهمهد‬ ‫حهسهن پاشا دیار دكهت كو زوبهیرخان دگهل سێ كورێن خو و‬
‫برایێ خو حهسهن بهگی ل سالا ‪1712‬ب فهرمانا برایێ خوه ‪-‬میرێ‬
‫بهگ ل‬ ‫بههدینان‪ -‬عوسمان پاشای هاتیه كوشتن! و سولتانی عوسمان‬
‫ئامێدیێ‬ ‫پاشا وهك یاخیبووی ل قهلهمدا و فهرمانا دهستهسهركرنا وى و‬
‫ئاراسته كرنا حوكمى ل بههدینان بو بههرام بهگ كورێ زوبهیر‬
‫میرێ میرگههێ‪.61‬‬ ‫بهگی دهرئێخست‪ .55‬ههروهسا د پهراوێزا دهستخهتهكێدا هاتیه كو‬
‫زوبهیرخان ل س�الا ‪ 1712‬هاتیه كوشتن!‪ .56‬و ژڤ�ێ چهندێ دهێته‬
‫چ پێزانین ل س�هر ب�ارودوخ�ێ زاخ�و ل س�هردهم�ێ حوكمێ محهمهد‬ ‫زانین كو زوبهیرخانی حوكمێ زاخو پشتی سالا ‪ 1701‬وهرگرتیه و‬
‫بهگی ل ئامێدیێ‪ ،‬ئ�هوا بو ماوهیێ ‪ 10‬س�الان ڤهكێشای‪ ،‬نینن‪ .‬و‬
‫ههرچهنده ناڤێ زاخ�و د دهف�ت�هر (تهحویل) یا عوسمانی ئ�هوا نیڤا‬ ‫حوكمێ وى ب كوشتنا وى ل سالا ‪ 1712‬بدووماهی هاتیه‪.‬‬
‫ئێكێ ژ سهدهیێ ‪ 18‬بخوهڤه دگریت هاتیه بهلێ چ ئاماژه ب ناڤێ‬ ‫ژلایهكێ دی ڤه زاخ�و ل ڤى دهم�ى تووشی سهرگێژیهكا سیاسى‬
‫میر یان حاكمێ وێ نهكریه‪ .62‬وپتر گومانا مه بو وێ چهندێ‬ ‫و ك�ارگ�ێ�رى ببوو ژب�هر وان ك�اودان�ێ�ن دژوار و نهئاسایی ئهوێن‬
‫دچ�ی�ت ك�و زاخ�و ژى ل ڤ�ى دهم�ى –وهك ئامێدیێ‪ -‬ب�و میرهكێ‬ ‫میرگهها بههدینان تێڕا دهرب�اس دب�وو‪ .‬بو نمونه ل س�الا ‪« 1715‬‬
‫عوسمانیى هاتبیته ئاراسته كرن و ب شێوهیهكێ راستهوخو ژلایێ‬ ‫فیتنه دناڤبهرا میرێن بههدینان دا چێبوو‪ ...‬و ‪ 17‬میرێن بههدینان‬
‫هاتنه كوشتن»‪ ،57‬و ل سالا ‪ 1719‬هندهك عهشیرهتان –نهخاسمه‬
‫دهولهتا عوسمانیڤه هاتبیته برێڤه برن‪.‬‬ ‫عهشیرهتا مزوورى‪ -‬دهست ب یاخیبوونێ كرن و كوشتارهكا دى ب‬
‫سهرێ میرێن بههدینان ئینان و ڤێجارێ ‪ 15‬میرێن دی كوشتن‪ .58‬و‬
‫‪ -14‬بایرام بهگ‪ :‬ئێك ژ پسمامێن میرێ بههدینان بههرام پاشایێ‬ ‫ئهڤێ رهوشێ دهلیڤه بو والیێن عوسمانی چێكر كو دهستێوهردانێ‬
‫مهزنه‪ ،‬ل سالا ‪1867‬ب�و ماوهیهكێ دهستهلات ل زاخو وهرگرتبوو و‬ ‫دك�اروب�ارێ�ن زاخ�و دا بكهت و حوكمێ وێ ب�و ه�ن�دهك كهسان‬
‫ل وێرێ یاخیبوونا خوه راگههاندبوو‪ .‬ژلایێ خوهڤه بههرام پاشای‬
‫هندهك هێز ب سهروكاتیا كوڕێ خوه ئیسماعیل بهگی هنارتنه‬ ‫ئاراسته بكهن كو ژلایێ وانڤه هاتبوونه ههلبژارتن‪.‬‬
‫زاخو لێ ئهو هێزه ل جههكێ ب ناڤێ (ملكا) تووشی شكهستنهكا‬ ‫‪ -12‬سهعیدخان كورێ عوسمان پاشای‪ :‬ههرچهنده كو‬
‫گران بوون‪ ،‬لهوڕا بههرام پاشا نهچار بوو كو ئهو ب خوه بهرهڤ زاخو‬ ‫چ ئاماژهیێن روهن نینن كو وى حوكم ل زاخو كربیت لێ ژێدهرێن‬
‫بچیت‪ ،‬لێ دهمێ بایرام بهگى ئهڤ چهنده بهیستی باژێرێ زاخو بجه�‬ ‫رهس�هن دیار دكهن كو دهمێ عوسمان پاشای ل سالا ‪ 1712‬بریارا‬
‫كوشتنا برایێ خو زوبهیر خانی دهرئێخستى فهرمان ل كورێ خوه‬
‫هێلا و بهرهڤ جزیرا بوتان ڤه رهڤى‪.63‬‬ ‫سهعید ختنی ل زاخو كر زوبهیرخان و حهسهن بهگ و سێ كورێن‬
‫زوبهیرخانی بكوژیت‪ .59‬و ژ ئهڤێ چهندێ دیار دبیت كو ئهو ل وى‬
‫‪ -15‬صهیفوور بهگ‪ :‬ناڤێ وى د روودانێن سالا ‪1786‬دا هاتیه‪ ،‬ل‬
‫ڤێ سالێ دووبهركى دناڤبهرا ئیسماعیل بهگ كوڕێ بههرام پاشای‬ ‫دهمى دهستههلاتدارێ باژێری بوو‪.‬‬
‫و برایێن وى (صهیفوور‪ ،‬حاجی خان‪ ،‬حهسهن بهگ و لوتفوللا) پهیدا‬ ‫‪ -13‬میر محهمهد ب�هگ‪ :‬م�ی�رهك�ێ عوسمانیه ك�و ناڤێ‬
‫بوو‪ ،‬و ئیسماعیل بهگی ئهو ههمى ژ ئامێدیێ دهرئێخستن‪ .‬و كوما‬ ‫وى ل سالا ‪1739‬وهك «میرێ بهرێ یێ زاخو» هاتیه‪ ،‬ل گولانا ڤێ‬
‫برایان بهرهڤ زاخو چوون و دهستێ خوه دانانه سهر باژێرى‪ ،‬و پشتی‬ ‫سالێ و ل سهر پێشنیارا والیێ موسل حسێن پاشا میرێ بههدینان‬
‫ژمارهیهكا عهشیرهتان ل دور وان كومبووین دژایهتیا خوه بو میرێ‬ ‫بههرام پاشا ژ حوكمى هاته لادان و میرێ زاخ�و محهمهد بهگ‬
‫ئامێدیێ راگههاندن‪ .‬ژلای�ێ خوهڤه ئیسماعیل بهگی برایێ خوه‬ ‫ل جهێ وى هاته دان��ان‪ ،60‬و وئهڤه مهزنترین دهستێوهردانا دهولهتا‬
‫(عهلیخان بهگ) هنارته زاخو و وى شیا وان ژێك بهلاڤ بكهت و‬ ‫عوسمانی د كاروبارێن (حكوومهتا بههدینان)�دا بوو‪ ،‬چونكه میرێ‬
‫دهستێ خوه دانیته سهر زاخو‪ ،‬ههروهسا صهیفوور بهگ ژى دهستهسهر‬ ‫شهرعى هاته لادان و حوكمێ میرگههێ بو كهسهكێ دى هاته‬
‫ئاراستهكرن كو نه ئهندامێ مالباتا دهستهلاتداره! و میر محهمهدى‬
‫كر و هنارته ئامێدیێ‪ .‬صهیفوور بهگ ل سالا ‪ 1799‬مریه‪.64‬‬ ‫ههتا ‪ 16‬كانوونا دووێ ‪ 1749‬وهك (میرێ بههدینان) حوكم كر و‬
‫ل بهروارا بورى ژ حوكمى هاته لادان و جارهكا دی بهرام بهگ بوو‬
‫‪ -16‬میر عهلیخان بهگ‪ :‬ئهو كوڕێ میر بههرام پاشایێ مهزنه‪،‬‬
‫ههروهك دیار ئهو ل سالا ‪ 1786‬بوویه میرێ زاخو پشتی كو شیای‬

‫|‪10‬‬

‫ئاكرێ‪ .69‬لێ چ پێنهچوو جارهكا دی ل سالا ‪1804‬دژى میرێ نوو‬ ‫یاخیبوونا برایێن خوه ب سهروكاتیا صهیفوور بهگی ژناڤ ببهت‪.‬‬
‫يێ بههدینان عادل بهگ كوڕێ ئیسماعیل پاشای رابوو‪ ،‬لێ عادل‬ ‫عهلیخان میرهكێ «جوامێر وبلیمهت و م�هرد ب�وو»‪ .‬ل سالا ‪1797‬‬
‫پاشا شیا وى بگریت و پاڤێژیته د زیندانێدا وههتا مرنا عادل پاشای‬
‫ل سالا ‪ 1807‬ما دزیندانێدا‪ ،‬و ل ڤێ سالا دووماهیێ میرێ نوو یێ‬ ‫مریه‪.65‬‬
‫بههدینان زوبهیر پاشا كوڕێ ئیسماعیل پاشای لێبورى و ئهو ئازاد‬ ‫‪ -17‬فهتتاح ئاغا‪ :‬چ تشتهك ژ ڤى كهسی ناهێته زانین بهلێ بێ‬
‫كر و حوكمێ زاخ�و بو وى ئاراسته كر ب مهرجهكێ كو ئهو‬ ‫گومان ئهو نه ژ مالباتا میرێن بههدینان بوو چونكه ناسناڤێ وى‬
‫ب خوه ل ئامێدیێ بمینیت و كهسهكێ دى ل جهێ خوه ل زاخو‬ ‫(ئاغا) یه‪ .‬و چێدبیت ئێك ژ خهلكێ زاخو بخوه بیت‪ .‬ناڤێ وى ب‬
‫رهنگهكێ تهقهزایی د روودانێن سالا ‪ 1798‬دا وهك «حاكمێ بهرێ‬
‫دابمهزرینیت‪ .‬قوباد بهگ ل سالا ‪ 1809‬مریه‪.70‬‬
‫‪ -21‬عادل بهگ‪ :‬ئهو كوڕێ ئیسماعیل پاشایێ ئێكێ یه‪ ،‬ل سالا‬ ‫یێ زاخو» هاتیه‪.66‬‬
‫‪ 1800‬ب گورهی پهیمانا ئاشتیێ دناڤبهرا میرێ بههدینان موراد پاشا‬ ‫‪ 18‬قوباد بهگ‪ :‬ئهو كوڕێ سولتان حسێن بهگ كوڕێ بههرام‬
‫و قوباد بهگی وهك میر ل زاخو هاته دامهزراندن وههتا سالا ‪1804‬‬ ‫پاشایێ مهزنه‪ ،‬ل سالا ‪ 1798‬وهك میرێ زاخو هاته دهستنیشانكرن‪،‬‬
‫ل سهر كارێ خوه بهردهوام بوو‪ ،‬و ل ڤێ سالا دووماهیێ وهك میر ل‬ ‫و ئێكهم كارێ وهك گرتن و زیندانكرنا حاكمێ بهرێ یێ زاخو‬
‫سهر میرگهها بههدینان هاته ههلبژارتن و ههتا مرنا خوه ل ‪1807‬‬
‫فهتتاح ئاغا بوو‪.67‬‬
‫میرێ بههدینان بوو‪.71‬‬ ‫‪ -19‬لوتفوللا بهگ‪ :‬ئهو كوڕێ بههرام پاشایێ مهزنه‪ ،‬ل سالا‬
‫‪ -22‬محهمهد سهعید بهگ‪ :‬كوڕێ محهمهد تهییار بهگ‬ ‫‪ 1798‬بو ههیامهكا كورت حوكم ل زاخو كر پشتی كو میرێ‬
‫كوڕێ ئیسماعیل پاشایه‪ ،‬ل سالا ‪ 1809‬حوكم ل زاخو وهرگرتیه‪72‬‬ ‫ب�هرێ –قوباد ب�هگ‪ -‬ژلای�ێ عهشیرهتا سلێڤانی ڤه ژ باژێری هاتیه‬
‫و ب دروستى ناهێته زانین چهند سالان حوكم كریه و پشتی وى‬
‫دهرئێخستن‪.68‬‬
‫كێ بوویه میرێ زاخو؟ ‪.‬‬ ‫‪ -20‬قوباد بهگ (بو جارا دووێ)‪ :‬دناڤبهرا سالێن ‪1799‬‬
‫‪ -23‬محهمهد تهییار كوڕێ ئیسماعیل پاشا‪ :‬ناڤێ وى‬ ‫تا ‪ 1800‬حوكم ل زاخو كریه و یاخیبوون ل دژى كوڕمامێ خوه‬
‫ب تهقهزایی د پهراوێزا پهرتووكهكێدا هاتیه و دیار دبیت كو ل‬ ‫میرێ بههدینان موراد پاشا كوڕێ ئیسماعیل پاشای راگههاند‪ ،‬و‬
‫سالا ‪ 1813‬میرێ زاخو بوو‪ .‬د پهراوێزێ دا ئهڤ دهقه هاتیه‪ »:‬واقعه‬ ‫ب هاریكاریا والیێ بهغداد عهلی پاشای شیا بهرائهتهكا سولتانی‬
‫كشتن ب�رواری�ان بدست دن�ان لعنهم الله در میری محمد طیار در‬ ‫س��هب��ارهت ح�وك�م�ى ل ب�هه�دی�ن�ان ب�دهس�ت�خ�وهڤ�ه بینیت‪ ،‬پ�اش�ی ب‬
‫قصبه زاخو ‪ =1228‬روودان�ا كوشتنا بهرواریان بدهستێ [عهشیرهتا]‬ ‫پشتهڤانیا هێزێن میرێ بابان ئیبراهیم پاشای بهرهڤ ئامێدیێ چوو‬
‫دن�ان [ یا ئێزدی] ل باژێركێ زاخ�و ل سهردهمێ میراتیا محهمهد‬ ‫لێ تووشی شكهساتنێ بوو و نهچار بوو ب ئاشتیێ رازی ببیت‪ ،‬و‬
‫ب گ�ورهی وێ میرێ بههدینان رازی بوو وى بكهته میرێ باژێرێ‬
‫تهییار ‪1228‬مش‪1813/‬ز»‪.73‬‬

‫تێبینی‬ ‫ناڤێ میری‬ ‫ز قووناغ‬

‫ئیبراهیم بهگێ بوهتی‬ ‫‪1538 1‬‬
‫خان ئهحمهد كوڕێ سولتان حسێن بهگ‬ ‫‪1560/1559 2‬‬

‫میرێ بهرێ یێ باشیك و بهحزانێ‬ ‫میر قوباد بهگ كوڕێ سولتان حسێن بهگ‬ ‫‪1583-1563‬‬ ‫‪3‬‬
‫بههرام بهگ كوڕێ سولتان حسێن بهگی‬ ‫‪1573‬‬ ‫‪4‬‬
‫بو ههیامهكا كورت حوكم كریه‬ ‫مير سهیید خان كوڕێ قوباد بهگی‬ ‫‪1576‬‬ ‫‪5‬‬
‫بو جارا دووێ‬ ‫عبدالباقي‬ ‫‪1577‬‬ ‫‪6‬‬
‫بو جارا دووێ‬ ‫مير سهیید خان كوڕێ قوباد بهگی‬ ‫‪1577‬‬ ‫‪7‬‬
‫بههرام بهگ كوڕێ سولتان حسێن بهگی‬ ‫‪1584‬‬ ‫‪8‬‬
‫بو جارا سێیێ‪ -‬ماوهیهكێ كورت حوكم كریه‬ ‫سهیید خان كوڕێ قوباد بهگی‬ ‫‪1585‬‬ ‫‪9‬‬
‫یووسف بهگێ سندی‬ ‫‪1586‬‬ ‫‪10‬‬
‫مستهفا بهگ‬ ‫‪1616‬‬ ‫‪11‬‬
‫یووسف بهگێ زێبارى‬ ‫‪1639‬‬ ‫‪12‬‬

‫قوباد بهگ كوڕێ موسهییدخان بهگ‬ ‫‪1656 13‬‬

‫‪|11‬‬

‫ل سالا ‪ 1712‬ل زاخو هاته كوشتن‬ ‫زوبهیرخان كورێ سهعیدخانێ دووێ‬ ‫‪ 14‬دهستپێكا سهدهیێ ‪18‬‬

‫‪1712‬‬ ‫سهعیدخان كورێ عوسمان پاشا‬ ‫‪1712‬‬ ‫‪15‬‬
‫محهمهد بهگ‬ ‫‪1739‬‬ ‫‪16‬‬
‫بو جارا دووێ‬ ‫بههرام بهگ‬ ‫‪1768‬‬ ‫‪17‬‬
‫میرێ بهرێ یێ دهوكێ‬ ‫تهیفوور بهگ‬ ‫‪1786‬‬ ‫‪18‬‬
‫بو جارا سێیێ‪ -‬كهسهكێ دی پێشڤه حوكم دكر‬ ‫علي خان بهگ‬ ‫‪1786‬‬ ‫‪19‬‬
‫فهتتاح ئاغا‬ ‫‪1797‬‬ ‫‪20‬‬
‫قوباد بهگ‬ ‫‪1798‬‬ ‫‪21‬‬
‫لوتفوللا بهگ‬ ‫‪1798‬‬ ‫‪22‬‬
‫قوباد بهگ‬ ‫‪1799‬‬ ‫‪23‬‬
‫عادل بهگ‬ ‫‪1804-1800‬‬ ‫‪24‬‬
‫قوباد بهگ‬ ‫‪1808 -1804‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪ -1809‬؟‬ ‫‪26‬‬
‫محهمهد سهعید كوڕێ محهمهد تهییار پاشا‬ ‫‪1813‬‬ ‫‪27‬‬
‫محهمهد تهیار كوڕێ ئیسماعیل پاشا‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫پهراوێز‬

‫دفتر مهمة رقم ‪ ،29‬حكم رقم ‪.130‬‬ ‫ب �و زاخ ��و و دهڤ���هرا س��هر ب وێ �ڤ �ه ده�ات�ه‬ ‫ب�ن�ێ �ره‪ :‬ال �ب�دل�ی�س �ی‪ ،‬ش �رف�ن�ام�ه‪ ،‬ترجمه‪:‬‬ ‫‪.1‬‬
‫‪ .22‬أم��ر إل��ى أم �ي �ر ال �ع �م �ادي �ة ق �ب �اد ب �ك في‬ ‫بكارئینان‪ ،‬ئهڤ ناڤه ههتا دووماهیێن‬ ‫محمد علی عونی‪ ،‬دار ال�زم�ان‪( ،‬بیروت‪:‬‬ ‫‪.2‬‬
‫‪29‬ش�وال ‪984‬ه �‪ 18 /‬كانون الثاني ‪1577‬م‬
‫في‪ :‬دفتر مهمة رقم ‪ ،29‬أحكام رقم ‪-276‬‬ ‫سهدسالا ‪ 16‬بهردهوام بوو‪.‬‬ ‫‪ ،)2006‬ص ‪.206‬‬
‫ل دور ڤ��ى ب �اب �هت �ی ب �ن �ێ �ره‪ :‬ال�ب�دل�ي�س �ي‪،‬‬
‫‪.277‬‬ ‫‪12. Abdullah Demir, Osmanli Arşivi‬‬
‫‪ .23‬أمر إلى والي وان في ‪ 7‬رمضان ‪985‬ه �‪17 /‬‬ ‫المصدر السابق‪ ،‬ص ‪.302-301‬‬
‫تشرين الثاني ‪1577‬م في‪ :‬دفتر مهمة رقم‪:‬‬ ‫‪Belgelerine Göre 16. Ve 17. Yüzyil-‬‬
‫‪3. BOA, RSK.d 1452, s.311.‬‬
‫‪ ،32‬حكم رقم ‪.659‬‬ ‫‪larda Zaho Tarihi, s.5.‬‬
‫‪ .24‬گ �هل �هك ف��هرم��ان س��هب��ارهت ڤ �ی ب�اب�هت �ی‬ ‫‪ .4‬ژ پ�هی �ڤ�ا (خ��اص��ة) ی��ا ع��هرهب��ی ه�ات �ی �ه و‬
‫دهركهفتینه‪ .‬بنێره‪ :‬دفتر مهمة رقم ‪،32‬‬ ‫‪13. Eyni eser, eyni saifa.‬‬ ‫مهبهست ژێ ئهو ئ�هرده كو ل سهر ناڤێ‬

‫أحكام رقم‪.665 ،663 ،660 ،407 :‬‬ ‫‪ .14‬أمر إلى والي دياربكر في ‪ 3‬شوال ‪981‬ه �‪/‬‬ ‫خودانی هاتیه توومار كرن‪.‬‬
‫‪ .25‬أم �ر إل �ى وال �ي الحلب ف �ي ‪ 22‬ش�وال‬ ‫‪ 25‬كانون الثاني ‪1574‬م في‪ :‬دفتر مهمة‬
‫‪984‬ه � ‪ 11‬كانون الثاني ‪1577‬م في‪:‬‬ ‫‪5. Devlet Arsivler_ Genel Müdürlügü-‬‬
‫دف��ت��ر م �ه �م �ة رق ��م ‪ ،29‬ح �ك �م رق �م‬ ‫رقم ‪ ،23‬حكم رقم ‪.627‬‬
‫‪ .15‬أم �ر إل �ى وال��ي دي�ارب�ك �ر ف �ي ‪ 16‬رمضان‬ ‫‪Musul – Kerkük Ile Ilgili Arsiv Bel-‬‬
‫‪.161‬‬ ‫‪981‬ه ��‪ 8 /‬كانون الثاني ‪1574‬م في دفتر‬
‫‪ .26‬أم ��ر إل ��ى وال���ي دي��ارب��ك��ر ف��ي ‪28‬‬ ‫‪geleri(1525 – 1919), (Ankara:1993),‬‬
‫ذال��ق��ع��دة ‪984‬ه ����‪ 5 /‬ش �ب �اط ‪1577‬م‬ ‫مهمة رقم ‪ ،25‬حكم رقم ‪.289‬‬
‫في‪ :‬دفتر مهمة رقم ‪ ،29‬حكم رقم‬ ‫‪ .16‬أم�ر إل �ى وال �ي بغداد في ‪ 16‬ربيع الآخر‬ ‫‪S92.‬‬ ‫‪.6‬‬
‫‪980‬ه ��‪ 25 /‬آب ‪ .1572‬دفتر مهمة رقم ‪،19‬‬ ‫‪.7‬‬
‫‪.424‬‬ ‫البدليسي‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.303‬‬
‫‪ .27‬ال��ب��دل��ي��س��ي‪ ،‬ال��م��ص��در ال��س��اب��ق‪،‬‬ ‫حكم رقم ‪.438‬‬ ‫حسن روملو‪ ،‬احسن التواريخ‪ ،‬باهتمام‪:‬‬
‫‪ .17‬دفتر مهمة ‪ ،25‬أح�ك�ام ‪،308 ،307 ،306‬‬ ‫عبدالحسین نوائی‪ ،‬بنگاه ترجمه ونشر‬
‫ص‪.263‬‬ ‫‪ 309‬في ‪ 17‬رمضان ‪981‬ه �‪ 19 /‬كانون الأول‬ ‫كتاب‪( ،‬تهران‪1349:‬ه �‪.‬ش)‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪-1362‬‬
‫‪ .28‬المصدر نفسه‪.‬‬ ‫‪1365‬؛ ميرزا بك بن حسن جنابدي‪ ,‬روضة‬
‫‪ .29‬أمر إلى وال �ي بغداد في ‪ 20‬جمادي‬ ‫‪1574‬م‪.‬‬ ‫الصفوية‪ ،‬بنياد موقوفات د‪.‬محمود افشار‪،‬‬
‫الآخر ‪992‬ه ��‪ 28 /‬حزيران ‪1584‬م في‪:‬‬ ‫‪ .18‬أم �ر إل �ى وال �ي بغداد في ‪ 29‬ربيع الآخر‬ ‫(ت �ه �ران‪1378:‬ه ��‪.‬ش)‪ ،‬ص ‪357‬؛ سعدالدین‬
‫دف��ت��ر م �ه �م �ة رق ��م ‪ ،54‬ح �ك �م رق �م‬ ‫‪980‬ه �‪ 7 /‬أيلول ‪1572‬م‪ .‬دفتر مهمة رقم ‪،19‬‬
‫خوجه‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.298‬‬
‫‪.140‬‬ ‫حكم رقم ‪.449‬‬
‫‪ .30‬أم�ر إل �ى قائد محور الشرق في ‪26‬‬ ‫‪ .19‬ب�و پتر ب�ن�ێ�ره‪ :‬ع�م�اد عبدالسلام رؤوف‪،‬‬ ‫‪8. BOA, RSK.d 1452, s.311.‬‬
‫رجب‪992‬ه �‪ 2 /‬آب ‪1584‬م‪ .‬دفتر مهمة‬ ‫دراس����ات وث �ائ �ق �ي �ة ف��ي ت��اري��خ ال��ك��ورد‬
‫الحديث وحضارتهم‪ ،‬التفسير‪( ،‬ارب�ي�ل‪:‬‬ ‫‪ .9‬أم �ر إل �ى وال��ي دي�ارب�ك �ر ف �ي ‪ 23‬شعبان‬
‫رقم ‪ ،53‬حكم رقم ‪.308‬‬ ‫‪967‬ه �‪ 18 /‬أيار ‪ 1560‬في‪ :‬دفتر مهمة رقم‬
‫‪ ،)2011‬ص ‪.206-202‬‬
‫‪ .20‬المصدر نفسه‪ ،‬ص ‪.204-203‬‬ ‫‪ ،3‬حكم رقم ‪.1142‬‬
‫‪ .21‬أم�ر إل�ى أمير العمادية قباد بك في ‪15‬‬ ‫‪ .10‬ينظر‪ :‬أمر إلى والي دياربكر في ‪ 18‬ذي‬
‫شوال ‪984‬ه �‪ 2 /‬كانون الثاني ‪1577‬م في‪:‬‬ ‫ال�ق �ع �دة ‪966‬ه ���‪21 /‬آب ‪1559‬م ف��ي‪ :‬دفتر‬

‫مهمة رقم ‪ ،3‬حكم رقم ‪.234‬‬
‫‪ .11‬ل ڤی س�هردهم �ی ناڤێ (سندی سلێمانی)‬

‫|‪12‬‬

‫‪ .57‬العمري‪ ،‬الدر المكنون‪ ,...‬ج‪ ، 2‬ص‬ ‫‪ ،‬ص‪115-50‬؛ عماد عبدالسلام رؤوف‪،‬‬ ‫‪31. BOA, KK.d 262, s.128.‬‬
‫‪878‬‬ ‫ت��اري��خ أم���راء ب �ه �دي �ن �ان‪ ،‬م �ن �ش �ورات‬
‫ش �ب �ك �ة الآل ��وك ��ة ال �م �ت �اح �ة ع�ل�ى‬ ‫‪ .32‬ب���هرائ���هت ن��ڤ��ی��س��ارهك��ا ف �هرم �ی �ه‬
‫‪ .58‬المصدر نفسه‪ ،‬ورقة ‪.358‬‬ ‫شبكة المعلومات الدولية (انترنت)‬ ‫ژلای��ێ س�ول�ت�ان�ی�ڤ�ه ب �و دام��هزران��دن��ا‬
‫‪ .59‬ادي شير‪ ،‬وقائع من تاريخ كوردستان‪،‬‬ ‫دهس��ت��هلات��داران ل دهڤ��هرێ��ن دهول �هت �ا‬
‫ال�م�ج�ل�ه الاس �ي �وي��ة‪ ،‬ب��اري��س‪.1910 :‬‬ ‫في موقع‪:‬‬
‫ڤ �هگ �وه �اس �ت �ی ژ‪ ،‬رؤوف‪ ،‬دراس���ات‬ ‫ع وس م ان ی‪.‬‬
‫‪www.alukah.net‬‬ ‫‪ .33‬أم��ر إل��ى وال��ي ب �غ �داد ف �ي ‪ 22‬رج�ب‬
‫وثائقية‪ ،...‬ص‪.216‬‬ ‫‪992‬ه ��‪ 30 /‬تموز ‪1584‬م‪ .‬دفتر مهمة‬
‫‪ .45‬أمر إلى الوزير دلاور باشا في ‪ 11‬ربيع‬
‫‪60. Kilic, 18 yuzyilin Ilk…, s.199.‬‬ ‫الآخر ‪1025‬ه �‪ 27 /‬نيسان ‪1616‬م‪ .‬دفتر‬ ‫رقم ‪ ،54‬حكم رقم ‪.338‬‬
‫‪ .34‬ال�ب�دل�ي�س �ي‪ ،‬ال �م�ص�در ال �س �اب �ق‪ ،‬ص‬
‫‪61. BOA, Bab-ı Asafi- Divan-i Hüma-‬‬ ‫مهمة رقم ‪ ،80‬حكم رقم ‪.38‬‬
‫‪.BOA, KK.d 266- 2B, s. 108 .46‬‬ ‫‪.264-263‬‬
‫‪yun- Nışan Tahvıl Defteri (A.DVNS.‬‬ ‫ڤهگوهاست ى ژ‪Demir, a.g.e,.24 :‬‬ ‫‪ .35‬ال�ب�دل�ي�س �ي‪ ،‬ال �م�ص�در ال �س �اب �ق‪ ،‬ص‬

‫‪NŞT.d), no. 16, s.193.‬‬ ‫‪.s‬‬ ‫‪.265‬‬
‫‪ .36‬أمر إلى أمير زاخو السابق بهرام بك‬
‫‪62. BOA, A.DVNS.NŞT.d, no.16,‬‬ ‫‪Evliya Celebi, a.g.e, vol. IV, .47‬‬ ‫في في ‪ 3‬ربيع الاول ‪994‬ه �‪ 21 /‬شباط‬
‫‪1586‬م‪ .‬دف�ت�ر مهمة رق �م ‪ ،60‬حكم‬
‫‪s.195.‬‬ ‫‪.s.314‬‬
‫رقم ‪.514‬‬
‫‪ .63‬ياسين خيرالله العمري‪ ،‬غاية المرام‬ ‫‪ .48‬ف��اض��ل ب��ي��ات‪ ،‬ال��م��ص��در ال �س �اب �ق‪،‬‬ ‫‪ .37‬البدليسي‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪-265‬‬
‫ف ��ي م��ح��اس��ن ب��غ��داد دار ال��س��لام‪،‬‬ ‫ص‪.390‬‬
‫م�ن�ش�ورات ال�ب�ص�ري‪( ،‬ب �غ �داد‪،)1968 :‬‬ ‫‪.266‬‬
‫‪49. Evliya Celebi, a.g.e, vol. IV,‬‬ ‫‪ .38‬أم �ر إل �ى وال �ي الحلب ف �ي ‪ 22‬ش�وال‬
‫ص ‪.107‬‬ ‫‪984‬ه �‪ 11 /‬كانون الاول ‪1577‬م‪ .‬دفتر‬
‫‪ .64‬محفوظ العباسي‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫‪s.314.‬‬
‫مهمة رقم ‪ ،29‬حكم رقم ‪.161‬‬
‫ص ‪.84‬‬ ‫‪ .50‬ش��وون��وارێ��ن ڤ��ێ ك��هل��ێ ه��هت��ا نها‬ ‫‪ .39‬دڤ �����ێ ب���هل���گ���هی���ێ���دا ب��هح ��س��ێ‬
‫‪ .65‬العمري‪ ،‬غاية المرام‪ ،‬ص ‪.103‬‬ ‫ژى م�ای�ن�ه‪ .‬ب ن�اڤ�ێ (ق�ش�ل�ه) دهێنه‬ ‫ئیقطاعهكا ژ جورێ زهعامهت دكهت‬
‫‪ .66‬محفوظ العباسي‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ك �و د ب�ن دهس �ت�ێ «م �ی �رێ ب��هرێ یێ‬
‫نیاسین‬ ‫س �ن �دی �ان» ح��هس��هن ب �هگ �ى دا ب��وو‪.‬‬
‫ص ‪.87‬‬ ‫‪ .51‬مهبهستا وی پرا دهلاله‪.‬‬ ‫بنێره‪ . :‬ينظر‪ :‬دف�ت�ر مهمة رق �م ‪،2‬‬
‫‪ .67‬المصدر نفسه‪ ،‬ص ‪.88‬‬ ‫حكم رقم ‪ 1754‬في ‪ 4‬صفر ‪964‬ه �‪7/‬‬
‫‪ .68‬هێرش كهمال رێكانی‪ ،‬عهشیرهتێن‬ ‫‪52. Evliya Celebi, a.g.e, vol. IV,‬‬
‫بههدینان ‪ ،1919-1514‬پهرتوكخانا‬ ‫كانون الاول ‪1556‬م‪.‬‬
‫جزیری‪( ،‬دهوك‪ ،)2017 :‬ب ‪.580‬‬ ‫‪s.314.‬‬
‫‪ .69‬ال��ع��م��ري‪ ،‬ال���در ال��م��ك��ن��ون‪ ،...‬ص‬ ‫‪40. BOA. DFE RZ d. No: 98, s. 216.‬‬
‫‪ .53‬محفوظ العباسي‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬
‫‪.419‬‬ ‫ص ‪.77‬‬ ‫‪41. BOA. DFE RZ d. No: 98, s. 217.‬‬
‫‪ .70‬ب�ن�ێ�ره‪ :‬ال �ع�م�ري‪ ،‬غ �رائ�ب الأث ��ر‪ ،...‬ص‬
‫‪80-79‬؛ محفوظ العباسي‪ ،‬المصدر‬ ‫‪ .54‬ڤ �هگ �وه �اس �ت �ی ژ‪ :‬ف �اض �ل ب �ي �ات‪،‬‬ ‫‪ .42‬ال��ب��دل��ي��س��ي‪ ،‬ال��م��ص��در ال��س��اب��ق‪،‬‬
‫ال��م��ص��در ال��س��اب��ق‪ ،‬ص ص ‪ 311‬و‬ ‫ص‪.258‬‬
‫السابق‪ ،‬ص ‪.98-96‬‬
‫‪ .71‬ال �ع �م �ري‪ ،‬غ �اي �ة ال ��م ��رام‪ ،...‬ص ‪-103‬‬ ‫‪.391‬‬ ‫‪ .43‬بو نموونه بنێره‪ :‬عماد عبدالسلام‬
‫‪ .AE, SAMD-III, 198- 1 .55‬ف ي اواخر‬ ‫رؤوف‪ ،‬ال �م �ع�ج�م ال �ت �اري �خ �ي لإم��ارة‬
‫‪.104‬‬ ‫ب�ه�دي�ن�ان‪ ،‬الاك�ادي�م�ي�ة ال�ك �وردي�ة‪،‬‬
‫‪ .72‬رێكانی‪ ،‬ژێدهرێ بهرێ‪ ،‬ب‪.581‬‬ ‫جمادي ‪1126‬ه �‬
‫‪ .73‬محمد ع�ل �ی ق��هرهداغ��ی‪ ،‬ب��وژان��هوهی‬ ‫‪ .56‬ڤ�هگ �وه�اس �ت �ی ژ‪ :‬م �ح �هم �هد ع�هل �ی‬ ‫(اربيل‪ ،)2011 :‬ص‪.163‬‬
‫زان ���ای ���ان ���ی ك �����ورد ل ���ه رێ ��گ ��ای‬ ‫قهرهداغی‪ ،‬بوژانهوهی زانایانی كورد‬ ‫‪ .44‬بنێره زنجیرهیا میرێن بههدینان د‪:‬‬
‫دهسخهتهكانیانهوه‪( ،‬ب�هغ�داد‪،)2000:‬‬ ‫ل��ه رێ��گ��ای دهس �ت �خ �هت �هك �ان �ی �هوه‪،‬‬ ‫محفوظ العباسي‪ ،‬المصدر السابق‬
‫چاپخانهى ومیض‪( ،‬بهغداد‪،)1998 :‬‬
‫ب ‪ ،3‬ل ‪.187‬‬ ‫بهشی ‪ ،2‬ل ‪ .173‬بو پتر بنێره‪ :‬هيرش‬
‫كما ريكاني‪ ،‬عهشیرهتێن بههدینان‬

‫‪ ،1919-1514‬ل‪.560‬‬

‫‪|13‬‬

‫كةله َين زاخ َو (الحسنية) و‬
‫دوروبةر َين و َى‬

‫خواندنةكا م َيذووى‬

‫ظةكولينا مة دابةش دبت ل سةر س َى بةشان دطةل ثَيشةكى‪،‬‬ ‫| ث‪ .‬د‪ .‬خطاب إسماعيل أحمد‬
‫بةش َى ئيك َى ناظ َى باذَير َى زاخو ب خوظة دطريت كا ذ كيظة هاتية و‬ ‫| وةرطيران بَو زمان َى كوردى‪ :‬بارزان مصطفى‬
‫دكةظندا ب ض دهاتة نياسي دذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبى و ذَيدةرَين‬
‫ئيسلامى ي َي عةرةبى ئةوَين بةحس َى ناظ َى زاخو كرى ب (الحسنية) يان‬ ‫ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبى ذَيدةرَين ئَيكانةنة دناظ ذَيدةرَين‬
‫(الحسينية)‪ ،‬و بةش َى دوو َى وان كةلها ب خوظة دطريت ئةوَين دكةظنة‬ ‫كةظندا ئةوَين تَيدا ب شَيوةيةك َى طشتى بةحس َى مَيذوو‪ ،‬باذَير و‬
‫دباذَير َى زاخودا و ل دةوروبةرَين و َى وةكى كةلها ( حةسةنيية‪ ،‬ئةرمشت‪،‬‬
‫زةعفةران‪ ،‬شاباني‪ ،‬شةرانش‪ ،‬ثةرةخ) دذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبيدا‪ ،‬و‬ ‫شارستاني و كةله َي كوردانن هاتى كرن‪.‬‬
‫بةش َى سي َى سةرةدان َي(ميداني) ب خوظة دطريت بو كةله َي زاخو‬ ‫و ك��وردان ب خ�و ذى رول��ةك�� َى ط�رن�ط�ى ه�ةب�ووو دن��اظ ظ�ان‬
‫شارستانيةتادا ض ب زاناي َي خو يان سةركردايةتيا لةشكةر َى موسلمانان‪،‬‬
‫ودةوروبةر َين‪.‬‬ ‫هةروةسا ك�وردان ضةندين ثوست وةرطرتينة وةك�ى والى و دادوةر و‬
‫سولتان و هةروةسا ك�وردان رولةك َى طرنط هةبوو د ب�وار َى زانستى‬
‫و ذ طرنطترين ذَيدةرَين هاتينة بكارئينان دظ َى ظةكولينَيدا ‪،‬‬
‫د سةردةم َي ئيسلامى ي َي جياواز دا‪.‬‬
‫(الكامل في التاريخ) يا ابن الأثير ‪ ،‬و (معجم البلدان) يا ياقوت الحموي‪،‬‬ ‫دسةردةم َي كةظندا باذَير َى زاخو نة دهاتة نياسي ب ناظ َى زاخو‬
‫بةلكو دهندةك ذَيدةراندا ب (الحسنية) دهاتة نياسي و دهندةك ذَيدةرَين‬
‫و (تاريخ الرسل و الملوك) يا الطبري‪.‬‬
‫ديدا ب (الحسينية) دهاتة نياسي‪.‬‬

‫ك��ةلا زاخ�ؤ‬

‫|‪14‬‬

‫دهيچ ژ َيدهرهك َى‬ ‫بةش َى ئ َيك َى‬
‫ئيسلاميدا ناظ َى(زاخؤ)‬
‫ناظ َى باذ َير َى زاخو‬
‫نههاتيه‪ ،‬بهلكو‬
‫ههميان ناظ َى‬ ‫ئ َيك‪ /‬ناظ َى باذ َير َى زاخو دذ َيدةر َين‬
‫(الحسنيه) بكارئينايه!‬
‫ئيسلامى ي َين عةرةبيدا‪:‬‬
‫ب��ةل َى دراس�ت�ي�دا زةي�ن�ةف�وون�ى ن�اظ� َى زاخ��ودي��ار ن�ةك�رى ية‬
‫دثةرتووكا خوةدا(حملة العشرة ألاف)‪ ،‬ل دة َم�ى باسكرنا وى ل سةر‬ ‫ناظ َى باذَير َى (زاخ�و) هاتية دبارا ثتريا ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي‬
‫ب�وري�ن�ا وى ددةظ��ةرةك��ا ض�ي�اي� َى ي�ا ئ�اس� َى دا ب�وم�او َى ح�ةف�ت روذان‪،6‬‬ ‫عةرةبى‪ ،‬ب ناظ َى (الحسنية) ودهندةك ذَيدةراندا ب ناظ َى (الحسينية)‪،1‬‬
‫وطريكيا طةلةك نةخوشى ديتن ل سةردةست َى خةلك َى دةظ��ةر َى‪ 7‬وب‬ ‫ودهيض ذَيدةرةك َى ذظاندا ب ناظ َى (زاخو)نةهاتية‪ ،‬وئةوثةرتووكا (ديوان‬
‫ضيايى ج�ارةك�ادى‪ ، 8‬دظ� َى ظةكولين َى دا خ�وان�دن�ةك ل سةركةلهة‬ ‫المبتدأ والخبر) يا بةرنياس ب مَيذوويا (ابن خلدون)(م‪808:‬ك‪1406/‬ز)‪،‬‬
‫وضةثةرَين دكةظنةل دةوروب�ةرَي�ن باذَير َى زاخو‪،‬ئةوَين كو رول هةين‬ ‫دووم�اه�ي�ك ذَي�دةرَي�ن ئيسلامى وع�ةرةب�ي�ة ئ�ةوا ن�اظ� َى (زاخ��و) ت�َي�دا ب‬
‫د روودان� َي مَيذوويا ئيسلاميدا‪ ،‬وئةوا ل سةرهاتية دياركرن دذَيدةرَين‬ ‫ناظ َى(الحسينية) هاتي‪ ،‬ئةو ذ مَيذوونظَيس َي دووماهيا ضةرخ َى هةشت َى‬
‫ئيسلامى ي َي عةرةبيدا‪ ،‬وةكى‪ :‬كةلها(الحسينية)‪ ،‬وكةلها(أردمشت)‪،‬‬ ‫و دةستثَيكا ضةرخ َى نةه َى كوضى‪/‬ضةرخ َي ضوارد َى وثازد َى زايينى ية‪،‬‬
‫وك�ةله�ا(ال�زع�ف�ران)‪ ،‬وكةلها(الشعباني)‪ ،‬وك�ةله�ا(ب�رخ�و)‪ ،‬وكةلها‬ ‫وئةظة و َى ضةند َى دطةهينيت كوناظ َى (زاخ�و) هةتا رادةيةك َى دوى‬
‫(شرانش)‪ ،‬وئةو طرَيدانا دناظبةرا باذَير َىزاخو(الحسنية)وئةوكةله َي‬
‫دك�ةظ�ن ل دةوروب��ةرَي��ن و َى‪ ،‬س��ةرةراى ن�ةب�وون�ا ض نيشان َي‬ ‫دةميدا نةهاتبوو نياسي‪.‬‬
‫ئ�َي�ك�س�ةر ب�ودي�ارك�رن�ا ث�ةي�وةن�دي�ا دن��اظ��ب��ةرا وان��دا‪،‬‬ ‫وئ�ةو مَيذووية ب شَيوةك َى دةس�ت نيشانكرى نةهاتية زاني‬
‫هةروةكى ديار باذَير َى(الحسنية) سةنتةر وبنطةه َى‬ ‫ئ�ةوان�اظ� َى(زاخ�و) ت�َي�دا دةرك�ةف�ت�ى وب�اذَي�ر ثَيهاتية ن�اظ�ك�رن‪ ،‬ئ�ةظ�ةذى‬
‫وان كةلهان بوو ذبةر نَيزيكياو َى ذكةلها ودكةظتة‬ ‫ذئةطةر َى نةبوونا ض نظَيسين َي مَيذووى كو ببيتة ئةطةر َى نةهَيلانا‬
‫دنيظا ظان كةلهاندا‪ ،‬دهاتة هةذمارتن ذمةزنترين‬
‫ب�اذَي�رَي�ن ئ�اظ�ال�دةظ�ةر َى دوى س�ةردةم�ي�دا‪ ،‬دي�ارة كو‬ ‫طومان َى وبهَيتة ثشتراستكرن‪ ،‬ذبةرظ َى ضةند َى نةياسةيرة كو‬
‫باذَير َى(الحسنية)ئَيك ذوان هةر(‪ )15‬باذَيرين سةرب‬ ‫ظةكولةر بةر َى خوبدةنة شروظةكرن َى وثَيكولا وان ذبوو‬
‫ب�اذَي�ر َى مووسل ظ�ةب�وون‪ ،‬و ب�اذَي�ر َى مووسل سةنتةر بوو‬ ‫زانينا رامانا ثةيظا (زاخو)‪ ،‬ذكيظةهاتية‪ ،‬وكان َى ئةظ‬
‫بو وان ه�ةر (‪ )15‬ب�اذَي�ران‪ ،‬ذلاي� َى خوظة باذَير َى(الحسنية) ذى‬ ‫ثةيظةكوردى ية يان نة‪،‬وهندةكا ثَيكول ي َي كرين‬
‫ضَيدبيت سةنتةر َى ظان هةمى كةلهة وبنطةهان بت‪ ،‬وئةوا ديار دبت ل‬ ‫كو بزظرينن بو سةركردةك َى طريكي‪.2‬‬
‫سةرظ َى ضةند َى كوخةليف َى عةبباسى (المعتضد) ل دةم َى هاتية دةظةر َى‬ ‫وده��ن��دةك ب�وض�وون� َي دي داخ��ودان��َي وان‬
‫داكو دةست ب سةر دةظةرَين ل ذَير دةستهةلاتا حةمدانيانندا بطريت‪،‬‬ ‫ثَيكول ي َي كرين ذبو طروودانا ثةيظا(زاخو) ب زمان َى‬
‫ئةوى بةر َى خودا باذَير َى(الحسنية)و ذو َى دةستثَيكر‪،‬وثشتى ئةوضووى‬ ‫كوردى ظة‪3‬و ئةظة يا دورستة و ئةظة ذى ذبةر و َى ضةند َى‬
‫دن�اظ�دا وكةلها و َى خرابكرى‪ ،‬ب�ةر َى خ�ودا كةله َي دى ذب�و ظةكرنا‬
‫وان‪،‬وك�ةله�ا ئةرمشت َى خرابكر‪،‬وكةلها زةع�ف�ةران� َى ذى ظةكر‪،‬ئةظة‬ ‫كومَيذوويا ثةيوةنديا طريكان ب دةظ��ةرا زاخ�و ظة بو بةرى‬
‫زايينى ب ضوار ضةرخان دزظريت‪،‬وب شَيوةك َى دةستنيشانكرى بو هةوا‬
‫هةمى د َى هَيتة روهنكرن ب شَيوةك َى بةرفرةه دظ َى ظةكولين َى دا‪.‬‬ ‫يان زظرينا دةه هزار سةربازَين طريكى‪،‬ئةو هةواب ناظ ودةنط ئةوا هاتية‬
‫نظَيسي ذلاي َى نظَيسةر َى طريكى زةينةفوونى‪ ،‬و ئةو ئَيك ذ سةربازان‬
‫بو دط�ةل ظ َى ه�ةو َى‪ .‬ودهندةك بوجون َي دي�دا ناظ َى زاخ�و ي َى هاتيية‬

‫طروودان ب زمان َى سريانيظة ‪.4‬‬
‫و ةنوةر مائى دبَيذيت‪ :‬كو (ئيحسان نووري) يا دياركرى كو‬
‫سةركردة و مَيذوونظَيس َى يونانى زةينةفوونى ل سالا ‪401‬ب‪ .‬ز (زاخو) يا‬

‫دياركرى ب وى ناظ َى ئةم ئةظروكة دزاني ‪.5‬‬

‫‪|15‬‬

‫بةش َى دوو َى‬ ‫دوو‪ /‬ذ َيدةر َين ئيسلامى ي َين عةرةبى‬
‫كةلها زاخو وكةله َين ل دةوروبةر َين‬ ‫ئةو َين ناظ َى زاخو ت َيداهاتى ب ناظ َى‬
‫و َى دذ َيدةر َين ئيسلامى ي َين عةرةبيدا‬
‫(الحسنية)يان (الحسينية)‪:‬‬

‫‪ -‬ئ َيك‪ /‬كةلها زاخو(الحسنية)‪:‬‬ ‫ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبي ئةوَين ناظ َى (الحسنية) تَيدا‬
‫هاتى ي َي هاتينة دابةشكرن دناظبةرا ثةرتووك َي جوطرافى يان‬
‫باذَير َي (الحسنية) كةلهةكا ناظدار بخوظة هةبوو‪ ،‬ئةوا‬ ‫ي َي ل سةر باذَيران‪ ،‬وثةرتوووك َي مَيذوويا ئيسلامى ي َي طشتى‪.‬‬
‫بةحس ل َى هاتيةكرن دهندةك ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبيدا‪،‬‬ ‫ثةرتووكا(تاريخ الرسل والملوك) ياطبري(م‪310:‬ك‪923/‬ز)‪ ،‬دهَيتة‬
‫هةذمارتن ذ ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبى ي َي دةستثَيكى ئةوَين‬
‫ثةرتووكا(تاريخ الرسل والم�ل�وك) ي�ا(ط�بري) ل ثَيشي َي دهَيت‪،‬‬ ‫ناظ َى (الحسنية) تَيدا هاتية دياركرن‪ ،‬ئةو ذمَيذوونظَيس َي ضةرخ َى‬
‫سي َى كوضى‪/‬نةه َى زاي�ي�ي‪ ،‬ول ثشتى و َى ثةرتوووكا(أحسن‬
‫وث�اش�ى ث�ةرت�ووك�ا(تج�ارب الام�م وتعاقب اله�م�م) يا(مسكويه)‪،‬‬ ‫التقاسيم في معرفة الأقاليم)يامقدسي(م‪380:‬ك‪991/‬ز) و ئةوذى‬
‫وهةروةسا ثةرتووكا (الكامل في التاريخ) يا (ابن الأثير)‪ ،‬وزَيدةبارى‬ ‫ث�ةرت�ووك�ةك�ا ج�وط�راف�ي�ة‪ ،‬وي�اس�ي� َي ث�ةرت�ووك�ا(تج�ارب الأم�م‬
‫وتعاقب الهمم) يامسكويه (م‪421:‬ك‪1030/‬ز)‪ ،‬وئةوذى ذ ثةرتووك َي‬
‫ث��ةرت��ووك��ا(ال��أع��اق الخ�ط�يرة)ي�ا اب��ن ش���داد‪،‬ول دووم�اه�ي� َي‬ ‫دةستثَيكي ي َي مَيذوويا ئيسلامي ية‪ ،‬وثةرتووكا(معجم البلدان)‬
‫ثةرتووكا(تاريخ الاس�لام)ي�ا(ذه�ي)‪ ،‬بةل َي ظان ذَي�دةران هةميان‬ ‫ي�ا ي�اق�وت الح���م���وي(م‪626:‬ك‪1229/‬ز) وئ��ةو ذ ب ناظودةنطترين‬
‫ثةرتووك َي جوطرافيا ئيسلامى ي َي عةرةبية‪ ،‬وثةرتووكا(الكامل‬
‫بابةت وةك ئَيك ظةطوهاستية‪ ،‬ل دةم� َي بةحس ل دةركةفتنا‬ ‫في التاريخ) ئ�ةوا ب ناظو دةن�ط يا اب�ن الأث���ير(م‪630:‬ك‪1233/‬ز)‪،‬‬
‫خةليف َي عةبباس َي (المعتضدباالله) ذبةغدا بةرةظ باذَير َى مووسل‬ ‫وث�ةرت�ووك�ا(الاع�اق الخ�ط�يرة في ذك�رأم�راءال�ش�ام والج�زي�رة)‬
‫ثشتى خوخلاسكرى ذ (حم��دان ب�ن حم��دون) ئ��ةو َى بانطةوازيا‬ ‫ي�ا اب�ن ش�����داد(م‪684:‬ك‪1285/‬ز)‪ ،‬وث�ةرت�ووك�ا (ت�اري�خ الاس��ام)‬
‫خ�ةلاف�ةت� َى دك�ر‪ ،‬وئ��ةو َى ب�ان�ط�ةوازى ب�و دةركةفتيا خ�ةوارج�ان‬
‫هةروةكى ديار كةلها‬
‫دكرولايةنطريا وان دك�ر ل دذى خةلافةتا عةبباسى‪ ،‬ذب�ةر ظ َى‬ ‫زاخو يا نوكة ل سةر كاظل َين‬
‫ضةند َى(حمدان بن حمدون)رةظى بوكةلها ماردينى داكو خو ل‬
‫وَير َى ظةشَيريت ‪ ،‬بةل َى (المعتضد) ب ديظ كةفت هةتاشيايي بضيتة‬ ‫كةلها كةظن‪ ،‬ئةوا ذلاي َى‬
‫دكةلهَيدا وكةلهة هةرفاند‪ ،‬وثشتى ظ َى ضةند َى (المعتضد) درَيكا‬ ‫مير َين بادينان ظة هاتية‬
‫زظرينا خ�ودا ب�ةر َى خ�ودا ب�اذَي�ر َى (الحسنية)‪ ،‬وضو دناظدا ثشتى‬ ‫هةرفاندن‪ ،‬ئاظا بووية‬

‫شةرى دطةل لةشكةرةك َى مةزن كوثَيك دهات ذ(‪ )10000‬دةه‬
‫ه�زار ش�ةرك�ةران‪ ،‬ئ�ةو َى بةرهةظكرى ذبو رووبرووبوونا لةشكةر َى‬

‫(المعتضد)ي‪ ،‬وثاشى (المعتضد) ضودناظ كةلها(الحسنية) دا‪ ،‬وئةو‬
‫هةرفاند ثاشى ذ َي دةركةفت‪ ،‬وسةركرد َى لةشكةرى ي َى باذَير َى‬
‫(الحسنية) ئةو َى ب ناظ َى (شداد) وةكو ئَيخسير دطةل خوة بر‬
‫‪ ،‬ب َي كوهيض ئاماذةيةك ل سةر روودان َي شةرى بهَينة دياركرن‪.9‬‬

‫دةق�� َى ظ� َى ط�وت�ن� َى ب ش�َي�وةك� َى وةك�ه�ةظ د هةرثَينض وَينةك َى‬
‫ذَي�دةران�دا هاتية‪ ،‬وثةرتووكا(تاريخ الرسل والم�ل�وك) يا(طبري) كةظن َى كةلا‬

‫وةك�وئ�َي�ك�ةم ث�ةرت�ووك ده�َي�ت ك�وئ�ةظ دةق��ة ت�َي�دا ه�ات�ي�ة‪ ،‬ذب�ةر زاخؤ‬
‫ظ�� َى ض��ةن��د َى دي��اردب��ت ك�و ذَي��دةرَي��ن دى ئ��ةظ دةق��ة ذ(ط��بري) ( الحسنية )‬

‫ي�ا ذه������ي(م‪748:‬ك‪1348/‬ز)‪ ،‬وئ��ةوب ن�اظ�ودةن�ط�تري�ن ث�ةرت�ووك�ا‬
‫م�َي�ذووي�ا ئيسلامية‪ ،‬وث�ةرت�ووك�ا(م�س�ال�ك الأم�ص�ارفي ممالك‬
‫الأب�ص�ار)ي�ا اب�ن فضل الله ال��ع��م��ري(م‪749:‬ك‪1349/‬ز)‪ ،‬وئ��ةوذى‬
‫ثةرتووكاكة جوطرافية‪ ،‬وثةرتووكا(ديوان المبتدأ والخبر في‬
‫تاريخ العرب والبربر و من عاصرهم من ذوي الشأن الأك�بر) يا‬
‫ابن خ�ل�دون(م‪808:‬ك‪1406/‬ز) يا ب ناظودةنطة ب ثةرتووكا (ابن‬
‫خلدون)ى‪ ،‬ئةو ذدووماهيك ذَيدةرَين ئيسلامى ي َي عةرةبية ئةوا‬

‫ئاماذة ب ناظ َى (زاخو) كرى ب زاراظ َى (الحسينية)‪.‬‬

‫|‪16‬‬

‫المسجون و راحة المحزون)يا(ابن البختري الحلي) (م‪625:‬ك‪1228/‬ز)‪،‬‬ ‫ظةطوهاستية‪ ،‬و ئةو َى دهَيتة هةذمارتن ذَيدةر َى ئَيك َى ل سةرظى بابةتى‪.‬‬
‫وث�ةرت�ووك�ا(م�ع�ج�م ال��ب��ل��دان)ي��ا(ي��اق��وت��الح��م��وي)(م‪626:‬ك‪1229/‬ز)‪،‬‬ ‫سةبارةت جه َى جوطرافي ي َى كةلها(الحسينة) دكةظيتة سةركنار َى‬
‫و(الكامل في التاريخ)يا(ابن الأثير)(م‪630 :‬ك‪1233/‬ز)‪ ،‬و(وفيات الاعيان‬ ‫روذئ�اظ�اي� َي ت�اي� َي رووب���ار َى خ�اب�وور ي� َي روذه��ةلات��ى‪ ،‬ه�ن�دةك�ا دط�وت‬
‫وانباء الزمان)يا(ابن خلكان)(م‪681:‬ك‪1283/‬ز)‪ ،‬و(الأعاق الخطيرة في‬ ‫كوهندةك زان�اي� َي ش�ي�ن�واران وةس�ا ه�زردك�ةن كومَيذوويا كةله َى‬
‫ذكرامراء الشام والجزيرة) يا (ابن شداد) (م‪684:‬ك‪1285/‬ز)‪ ،‬و(مفرج‬ ‫دزظرت بوضةرخ َى سي َي يان ضوارد َى زاييي‪ 10‬ل هةمبةر ضةرخ َي حةفت َى‬
‫الكروب في أخباربني ايوب) يا (ابن واصل)(م‪697:‬ك‪1298/‬ز)‪ ،‬و(سيرأعام‬ ‫وهةشت َى ك�وض�ى‪ ،‬وئ�ةظ�ة ن�ةي�ادورس�ت�ة وبةلطة ذى ل س�ةرظ� َى ضةند َى‬
‫النباء )ي�ا(ذه�ي)(م‪748:‬ك‪1348/‬ز )‪ ،‬و(الوافي بالوفيات)يا (ابن أيبك‬ ‫ئ�ةوةك�و(ط�بري) ذمَيذوونظَيس َي ض�ةرخ� َى سي َي كوضى ية‪/‬ضةرخ َى‬
‫ال�ص�ف�دي)(م‪764:‬ك‪1363/‬ز)‪ ،‬وثةرتووكا(تاج العروس)يا (َّزب�ي�دي)(م‪:‬‬ ‫نةه َى زاييي ية‪ ،‬ئةو َى ئاماذةب هةبوونا كةله َى داية ل (الحسنية)‪ ،‬ل َى‬
‫‪1205‬ك‪1791/‬ز)‪ ،‬س��ةرةراي ئ�ام�اذة ثَيكرناو َى دث�ةرت�ووك�ا (الاع�ام)ي�ا‬ ‫بةل َى ئةوهاتية هةرفاندن ذلاي َي خةليفة (المعتضد) ل سالا(‪281‬ك‪895/‬ز)‪،‬‬
‫هةروةكى ديار كةلهةكا نوى ياهاتية ئاظاكرن ل سةركاظل َي كةلها‬
‫(زركلي)(م‪1976:‬ز)‪.‬‬ ‫كةظن ئ�ةوا هاتية هةرفاندن ذلاي� َى ميرَين بادينان ظة‪ ،‬ئ�ةوا بووية وار‬
‫وه�ةروةس�ا (مسكويه) س� َى ج�اران بةحس َى كةلها ئةرمشت َى‬ ‫ي�ان جه بوميرنشي َي ل س�ةردةم� َى ميرنشينا بادينان دناظبةرا سال َي‬
‫كرية‪ ،‬جارةك َى دطةل روودان َي سالا(‪360‬ك‪971/‬ز)‪ ،‬د ئاخفتناخودا ل‬
‫سةر هةظركيا دناظبةرا (حمدان بن ناصر الدولة الحمداني)‪ ،‬و براي َي‬ ‫(‪1212-1205‬ك‪1798-1791/‬ز)‪،‬كوئةو بةرفرةهتر بوو ذكةلها كةظن‪.‬‬
‫وى(م�س�ك�وي�ه) د ئاخفتناخودا بةحس َى هةظِركيا دن�اظ�ب�ةرا (حم�دان‬
‫بن ناصر الدولة) و براي َى وى (أبي البركات)‪ ،‬و براي َى وى يَيدى (أبي‬ ‫هةروةكى ديار خودان َى ثةرتووكا (زاخوالماضي والحاضر) ئةوى‬
‫تغلب ) كرية‪ ،‬هةولدان َي وان هةميان ذبو سةثاندنا دةستهةلاتا خوةل‬ ‫جوداهى نةكرية دناظبةرا (المعتضد)‪ ،‬و(عضدالدولة)‪ ،‬ئةو َى دئاخفتنا‬
‫س�ةر كيست َى ي� َى دى‪ ،‬ذب�ةر كو دم�او َى ظ� َى هةظِركي َى دا (حم�دان)ى‬
‫لَيدانةك ل سةر براي َى خوة(أبي البركات)ى دا و ئةو ب عةردى كةت‪،‬‬ ‫خودا ل سةركةلهازاخو(الحسنية) وةسا دياركرية كوكةلهة ل سةر‬
‫و ئةو وةكو ئَيخسيرطرت و ئةو بريندار بوو‪ ،‬و ئةو برة (قرقيسيا) ذبو‬
‫ضارةسةركرنا براي َى خو ذو َى لَيدان َى ئ�ةوى وةس�ا ه�زر دك�ر كو ئةو‬ ‫دةست َى (المعتضد)ى ياكةفتى ثشتى (عضدالدولة)ىدةست َى خوداناية‬
‫د َى ساخلةم بت ب�ةل َى ئةو ثشتى هينط َى ب دةمةك َى كَيم مر‪ ،‬و ئةو‬ ‫س�ةردةس�ت�ه�ةلات� َى ل ع�يراق� َى‪ ،‬وئ�ةودةرئ�َي�خ�س�ت ذدةس�� َي (عضدالدولة‬
‫ك�رة د س�ن�درووك� َى (ت�اب�ووت) دا و ب�رة م�ووس�ل و ئةظة ب�وو ئ�ةط�ةر َى‬ ‫بختيارالبويهي)ل س���الا(‪367‬ك‪978/‬ز)‪ .11‬ب�ةل َى يا دي�ارة كو(المعتضد)‬
‫توند بوونا هةظِركي َى دناظبةرا وى و براي َى وى (أبي تغلب)ى ‪ ،‬و براي َي‬ ‫خةليف َى ش�ازد َى ي َي عةبباسيان ل س��الا(‪289‬ك‪902/‬ز ي َي م�رى‪ ، 12‬وئةو‬
‫دى ذى ذَيك جودا بي و دةست داهَيلان و ململان َى دكرن و هةروةسا‬ ‫ب ئَيكجارى نةطةهشتيية سةردةم َى بووةيهيان‪ ،‬ئةوَين دةولةتا خو ل‬
‫بذالة بي دكارَين خ�وةدا ‪ ،‬طةهشتة(أبا تغلب)ى كو (محمد) دناظ‬
‫وانادا ي َى بةرنياس ب (أباالفوارس) ئةو َى دةستهةلات ل نسَيبين َى دكر‪،‬‬ ‫س��الا(‪334‬ك‪946/‬ز) ثَيكئيناي‪ ،‬ثشتى وان شياي دةست َى خوداننة سةر‬
‫وئةوى نظَيسينةك دا (حم�دان)ى وئةوى كاركر داكو خو بطةهينت َى‬ ‫دةستهةلات َى ل بةغدا‪ ،‬بةل َى (عضدالدولة البويهي) ل سالا (‪327‬ك‪983/‬ز)‬

‫شوورها كةلا ئةرمشت َى‬ ‫ي َى مري‪ ، 13‬ئانكو(المعتضد) بةرى (عضدالدولة البويهي)ب (‪)83‬سالان‬
‫ي َي مرى ‪ ،‬ل سةرظ َى ضةند َى دياردبيت كوض ثةيوةندى دناظبةرا(المعتضد)‬

‫و(عضدالدولة)نينة ضونكى هةرئَيك ذوان دسةردةمةك َى جودا دا ذياية‬

‫هةروةكى مة دياركرى‪.‬‬

‫دوو‪ /‬كةلهائةرمشت َى (أردمشت)‪:‬‬
‫دهَيتة هةذمارتن ذكةله َي طةلةك ب ناظودةنط دذَي�دةرَي�ن‬
‫ئيسلامى َي�ي عةرةبيدا‪ ،‬ب ب�ةراوردك�رن دط�ةل باذَير وكةله َي دى‪،‬‬
‫دط�ةل وان ب�اذَي�ر َى زاخ�و(الح�س�ن�ي�ة)بخ�وةذى‪ ،‬ئ�ةوا ن�اظ� َى و َى دن�اظ وان‬
‫ذَيدةراندا هاتى‪ ،‬ئةوذى ذبةر و َى ضةند َى كو ذمارا وان ذَيدةرَين ئاماذة ب‬
‫كةلها ئةرمشت َى كرى ذوان َي دى هةميان ثترن‪ ،‬هةروةكى كةظنترين‬
‫ذَي��دةر َى بةحس َى كةلها ئةردةمشت َى ت�َي�دا هاتى دزظ�رت بودةستثَيكا‬

‫ضةرخ َى ثازد َى كوضى‪/‬يازد َى زاييي‪.‬‬
‫وثاشى ذَي�دةرَي�ن ئيسلامى ي� َي عةرةبى ده� َي ئةوَين بةحس َى‬
‫كةلها ئةردةمشت َى كرى ل دويظ رَيزبةنديا مَيذوويا مرنا نظيسةرَين‬

‫وان‪:‬‬

‫ثةرتووكا(تجارب الأمم)يا(مسكويه)(م‪421:‬ك‪1030/‬ز)‪ ،‬دهَيتة‬
‫هةذمارتن ذئَيكةمي ذَيدةرَين تَيدا ئاماذة ب كةلها ئةرمشت َى هاتيةدان‪،‬ول‬
‫ثشتى و َى ثةرتووكا (يتيمة الدهر)يا (ثعالي) (م‪429:‬ك‪1038/‬ز) دهَيت‪.‬‬

‫وثشتى و َى ثةرتووكا(البستان الجامع لجميع ت�واري�خ أهل‬
‫الزمان) يا (عمادالدين الاصفهاني) (م‪ 597:‬ك‪1201/‬ز)‪ ،‬وثةرتووكا (أُنس‬

‫‪|17‬‬

‫عبدالله الحسين أحم�د بن الحجاج) كوئةو خ�وداَن�ى كارَين سةيرة‪،‬‬ ‫كومبوون َى دطةل بكةت ل سةر ظ َى ضةند َى ‪ ،‬بةل َي ئةوى ئةو سةردابر و‬
‫ذلاي� َي (الثعالي) ظة ل سةر وى هاتيةطوتن ‪ :‬كو هوزانظانةك بوو ض‬ ‫ئةوداخوازكر وخوارن داي َي ل سةرقةنجى وزَيدةهي َي ‪ ،‬و(محمد) مذوول‬
‫رَي�ز و ش�ةرم ل دةف نةبوون و هوزان َي خوة ل سةر تشت َي ب َى مانا ئاظا‬
‫كرو ئةو ذثشتظة طرت ودةستةسةركر دكةلهائةرمشت َى دا‪،‬وئ�ةو ب‬
‫دكرن‪17»...‬‬ ‫ئاسنى طرَيدا هةتا هاتية بةردان ل سةردةست َى(عضد الدولة) ل دةم َى‬
‫دةست طرتى ب سةروى جهى دا‪ ،‬براي َي دى ي َي (أبي تغلب)ى تورة بوون‬
‫(أب�وع�ب�دالله الح�س�ين أحم�د ب�ن الح�ج�اج) دظ�ةك�رن�ا كةلها‬
‫ئةرمشتَيدا هوزانةك ياطوتى كوتَيدا هاتية‪:‬‬ ‫ذئةظا رووداي ل سةر براي َي وان (محمد)ى بةل َي(أبي تغلب)ى ئةو ئَيك‬
‫ئَيكة سةردا برن‪ ،‬بةل َي ئةو هةمى بولاي َي وى زظرين ثشتى بارودوخ َى وان‬
‫س��ق��ان��ي ك��أس��ه س��� َح���َراً ب���وق��� ٍت وك���ان ص�ب�وح�ن����اي�وم س�ب���ت‬ ‫تَيكضووى‪ ،‬بت َي (أبي طاهر ابراهيم) نةبيت ئةو نةضوو دةف وي بةلكو‬
‫غ���اٌم أع�ج�م�ي ف�ي�ه ظ���������ر ٌف وح���ذ ٌق ب�ال�ت�ل�ط����ي�ف و ال�ت������أت�ي‬
‫ضوو بةغدا داكو بَيتة ثاراستن ذلاي َى (عز الدولة بختيار)‪.14‬‬
‫س�ق�ان�ي دو وس��ا وازددت م��ن��ه��ا ع�ل�ى س��ك��ري وص�ب�ح�ني ب�ه�ف�ت‬
‫و دهةردوو جارَين دووماهي َى دا ئةوَين تَيدا (مسكويه) بةحس َي‬
‫ف����ل�م�ا نم��ت ق����ام وق����ال ب������روا لم��ن ح��ول��ي خ��وى خ��ان��ي بجفت‬
‫وفي ب��اب أس�ت�ه زغ��� ٌب ل���ط���ا ٌف‪ ...‬م���ا ٌح م�ث�ل ورد ال������زاد رخ������ت‬ ‫ئةرمشت َى كرى دناظ ئاخافتنا ويدا ل سةر ظةكرنا(الرحبة) ذلاي َي (عضد‬
‫الدولة)ى ظة‪ ،‬كو دبَيذيت‪ ...»:‬ثاشى (الرحبة) ظةكر وما ب ظةكرنا‬
‫ول��كن ك�ان لاي���ق�وى ل�ش�����ؤم��ي‪ ...‬وخ�ذلان�ي ب��ه س���واد ب��خت�ي‬ ‫كةله َي (أبي تغلب)ى ظة‪ ،‬وئةظ كةله َي هة دكةظنة لاي َى روذهةلات َي‬

‫ف�ش�دق�ت ال�ص�ي ف�دت�ه ن��ف����س��ي‪ ...‬ب�دودي�ك�ي وت�ي�م�ردم درس���ت‬ ‫ديجلة و ذم�ارا وان طةلةكن ‪ :‬ذوان ئةرمشت‪...‬وئةرمشت تايبةت بوو‬
‫وك��ان م�ن اس�ت�ه كالبنت ب���ك�راً‪ ...‬مخ��درة ال ِخ�� َّدا ففتح�ت بنتي‬ ‫وئةو تذى بوو ذكةرةست َي طران بها‪ ،‬ذجورَين جلك و مةحفوور و خشل‬
‫كمافتحت وح��د ال�س�ي�ف ي��دم��ي‪ ...‬م�ن الأع�ن�اق قلعة أردم�ش�ت‪18‬‬ ‫و زَي�ر و ضةك َى ذنكان‪ ،‬و ضةندين تشت َي دى ي َي ج�ودا‪ ،‬و(أب�ي تغلب)‬
‫ى كةسةك دانابوو وَير َي ذكوردان كو دناظبةرا واندا خزماتى هةبووو‬
‫ثةيظ َي ظ َى هوزان َى‪ ،‬وب تايبةتى ئةوَين نةعةرةبي واتايا وان نةيا‬
‫رونة وئةطةر َى ظى ضةند َى ذى دزظريتة ظة بوهند َى خودان َى نظَيسين َى‬ ‫ذلاي َى دةيكا ويظة (فاطمة بنت احمد الكردية) كودهاتة نياسي ب(ابن‬
‫زمان َى ك�وردى نةدزانى‪ ،‬ذبةر هند َى دبيت ئةو خةلةت ببيت دنظَيسينا‬
‫واندا ب شَيوةيةك َى دروست‪ ،‬يان ذى ئةوكةس َي ب كار َى مةشقكرن َى‬ ‫بادويه)‪ ،‬وكولةيةك ذى بو وى هنارت كودطوتن َى (طاشتم)‪ ،‬كوهاتبوو‬
‫رادب�وون كةظتيية دخةلةتي َي دا ل دةم َى نظَيسينا وان ثةيظان ل دةم َى‬
‫نظَيسينا ثةرتووكا نظَيسةرى ذئةطةر َى نةزانينا وان بو زمان َى كوردى‪.‬‬ ‫هنارتن بو وى ذلاي َي(عضدالدولة أباالعاء عبيدالله بن الفضل بن نصر‬
‫ذ ذَي�دةرَي�ن ئيسلامى ي� َي ع�ةرةب�ي ئ�ةو َى بةحس َي ئةردةمشت َى‬ ‫النصرانى) ذبو رادةستكرنا كةله َى وب فَيل ظةكرنا و َى‪.15‬‬
‫ك���رى‪( ،‬ع��م��اد ال��دي��ن الاص��ف��ه��ان��ي) ئ���ةوى ب��ةس ب��ةح��س�� َي ك�رى‬
‫كوئةردةمشت هاتية ظة كرن لسالا (‪368‬ك‪979/‬ز)‪ .19‬وثاشى خودان َى‬ ‫ثاشى (الثعالي) دهَيت داكوجوانترين هوزان بومةظةطةريت‪،‬‬

‫كويا هاتية طوتن ل سةر كةلها ئةرمشت َى‪ ،‬ئةوا دةست ثَيدكةت ب‬
‫زمان َى عةرةبى ذنيظائَيك َى ذمالكا هوزان َى كوئةوذى كَيشة‪ ،‬وب دووماهى‬
‫دهَيت بسةروا ب زمان َى ك�وردى دهندةك مالك َي وَيدا‪،‬ياديارة هندةك‬
‫ثةيظ َي و َى تَيكةلن دناظبةرا كوردي َى وفارسي َي دا‪ ،16‬ياهوزانظان(أبي‬

‫|‪18‬‬

‫ديجلة ل سةر ضياي َي جودى‪ ،‬وئةو نوكةيا تابعي مووسلة‪ ،‬خةلك َى‬ ‫ثةرتووكا (أُنس المسجون) ب درَيذى بةحس َي (أباتغلب)ى دكةت ل‬
‫ئةردةمش َي ل دذى (المعتضدبالله) رابوون وخو تَيدا ثاراستن‪ ،‬هةتا‬
‫ئ�ةو بخ�و ض�ووي�ة ك�ةله� َى وخ�ةل�ك� َي و َى رادةس�ت�ى وى ك�ر‪،‬وئ�ةو‬ ‫دةم َى رابووي ب طرتنا براي َي خوة (محمد)ى ثشتى مرنا باب َى وان‬
‫وَيرانكر وزظ�رى ظ�ة‪ ،‬ئ�ةوا نوكة دهَيت نياسي ب (ك�واش�ي) وض‬ ‫‪،‬ئةو زيندانكر ل كةلها ئةردةمشت َى ‪،‬وب درَيذى بةحس ل سةرظ َى‬
‫خاني َي م�ةزن نةبوون ب�ةل َى س َى طوند هةبوون ودب�َي�ذن‪ :‬لدةم َى‬ ‫ضةند َى هاتيةكرن ذلاي َى ويظة بظى شَيوة َى دهَيت ‪:‬كو(أباتغلب‬
‫(المعتضد)ى ظةكرى ثشتى هةظال َي وى طةلةك ثَيظة ماندى‬
‫بووين‪ ،‬و ديت داهات َى و َى ي َى كَيمة فةرمان ل وان كر خراب بكن‪،‬‬ ‫فضل الله ب�ن ناصر ال�دول�ة أب�ي مح�م�د)‪ ،‬ب درن�دان�ة س��ةرةدةرى‬

‫وئةوى تَيدا هوزانةك ظةهاند وطوت‪:‬‬ ‫دطةل براي َي خوة (محمد)ى كر ثشتى مرنا باب َى وان ‪ ،‬ئةوطرت‬
‫و دةست ب سةر سامان َى وي داط�رت‪ ،‬ودةس�ت داناسةرئةرد َى وى‬
‫إن أبا الوبرلصعب المقتنص‬ ‫وئةوب ئاسنى طرَيدا‪ ،‬وئةوهنارت كةلها بةرنياس ب ئةردةمشت َى‪،‬‬
‫كو كةلايةكا ئاس َي يا سةر ب مووسل َى ظة بوو‪ ،‬ئةوتَيدا زيندانى‬
‫وهو إذا حصل ريح في قفص‬ ‫كر دزيندانةكا بن ئةرددا وئَيك راسثارد ذبوضاظدَيريكرن ودانا‬
‫خوارن َى كو ثيرة ذنةكا ب رَيكوثَيك بوو‪،‬دطوتن َى‪( :‬نازبانوو)‪،20‬‬
‫ثاشى (ناصرالدولة أبوتغلب أحمدبن حمدان)ى دووبارة‬ ‫وف�ةرم�ان ل�و َى كر كونابيت كةسةك بطةهيت َى ‪ ،‬وك�ةس ضو‬
‫ذ دةنطوباس َي وى بزانت ‪ ،‬وبابةت َى وى بهَيتة ظةشارتن ذهةمى‬
‫ك�ةلا ئ�اظ�اك�رةظ�ة‪ ،‬ثشتى ك�و(م�ع�ت�ض�د)ى خ�راب�ك�رى‪،‬وةك�ى‬ ‫ئ�ةوَي�ن دك�ةله� َى ظ�ة و بهَيتة ث�اراس�تن‪ ،‬وئ��ةو َى ئ�ةظ ك�ارة كر‪،‬‬
‫وئ�ةو ما ل سةرظى ك�ارى ب�وم�او َى هةشت س�الان‪ ،‬ثشتى هينط َى‬
‫(ياقوت الحموي)طوتى‪ :‬ئةو ل س�ةردةم� َى مة ئاظاية و د وةلات� َى‬
‫خودان َى مووسل َى داية‪ ،‬ئةوذى (بدرالدين لولو) خولام َى ( نورالدين‬ ‫(أبوتغلب)دطةل (عز الدولة ابي منصوربختيار بن معزالدولة)‬
‫رَيككةفت‪ ،‬ولةشكةر دطةل وان بوو‪ ،‬ودظيان بضنة بةغدا داشةرى‬
‫أرسلان شاه بن مسعود عزالدين بنقطب الدين بن زنكي)‪.24‬‬
‫دذى (ع�ض�دال�دول�ة)ب�ك�ةن‪،‬وئ�ةو دةرك��ةت ذب�و رووب��روو ب�وون�ا وان‬
‫خةلةتيا ئَيك َى خةلةتيةكا جوطرافيية‪ ،‬ه�ةروةك�ى‬ ‫ئ�ةوب�وو روودان��ةك��ا م��ةزن دن�اظ�ب�ةرا وان��دا ض�� َى ب��وو ل نَيزيكى‬
‫(ياقوت الحموي)ئةو هةذمارتىئَيكذكةله َي ضياي َي جودى ‪،‬بةل َي‬ ‫(قصرالجص)‪( ،21‬عزالدولة) تَيدا كوشت ‪ ،‬و(أبوتغلب)ذى شكاند‪،‬‬
‫يا دروست كةلهة دكةظيتة سةرضياي َي سثي ‪،‬يان ضياي َي(بَيخَير)‪،‬‬
‫ئانكو(ئةو َى ض خ�يَر ذ َي نةئَيت)‪،‬ئةوذى دبيت ذئ�ةط�ةر َى نةبوونا‬ ‫ض�وو دم�ووس�ل دا وئةوترسيا كو(محمد)خوخلاسكةت‪ ،‬ئ�ةوى‬
‫ئاظ َى ل َي ‪ ،‬ودارَين ببةري َي مةزن ل سةر‪،‬ئةودكةظيتة لاي َي باشور َى‬ ‫نظَيسينةك بوو خولامةك َى خوظرَيكر كوكةلهة ل ذَير دةست َى‬
‫باذَير َى زاخو(الحسنية)‪ ،‬ل وى دم َى كو ضياي َي جودى دكةظيتة‬ ‫ويدا بوو دطوتن َى‪(:‬طاشتم)‪ ،22‬داكو رَيكى بدةت سةركردةك َى‬
‫ب�اك�ور َى ب�اذَي�رى‪ ،‬وه�ةروةس�ا(ي�اق�وت)ي� َي خةلةت ب�ووي دناظبةرا‬ ‫ذس�ةرك�ردَي�ن ك��وردان ك�و دط��وت��ن�� َى‪(:‬ص��الح)‪ ،‬وئ��ةو وةك�ى‬
‫ه��ةردوو ك�ةله� َي ئ�ةردةم�ش� َي و ك�واش� َي ‪ ،‬وةك��ى دي�ارك�ري‬
‫كوئةونوكة دهَيت نياسي ب كواش َي‪ ،‬بةل َي دراستيدا كةلها‬ ‫هةظثشك َى وى بوو د ثاراستنا كةله َى ذ (محمد)ى وبةردةوام بيت‬
‫كواش َى كةلهةكا جوداية ودكةظيتة لاي َي دى باشور َى ضياي َي‬ ‫ل سةر و َى فةرمانا ل َى هاتية كرن‪ ،‬ونظَيسينةك بو(صالح)ى هنارت‬

‫سثي ودناظبةراهةردوو كةلهاندا دووراتييةكا مةزن هةية!‪.‬‬ ‫وفةرمان ل وى كر داكو براي َي خو (محمد)ى بكوذت‪( ،‬طاشتم)‬
‫شيا (ص��الح)ى ظ�رَي�ك�ةت‪،‬ة و ل�دةم� َى ظياي بضتة دةف (محمد)‬
‫و د جارا سي َي دا ل دةم َي (ياقوت الحموي) تَيدا بةحس َي‬ ‫ى داكو بكوذيت‪( ،‬نازبانووي َى) رَيطرى لَيكر وط�وت‪ :‬ئةز ناهَيلم‬
‫ئ�ةردةم�ش� َي ك�رى ل�وى دةم��ي ك�و ب�ةح�س� َي دَي��را (ال��ز ع�ف�ران)‬ ‫ئةظ كارة بهَيتة كرن تاكو نظسينةك ذميرى نةطةهيتة من‪ ،‬و‬
‫دكر‪ ،‬وةكى ئاماذة ث َي كري كودَيرا زةعفةران‪ ،‬دهَيتةنياسي‬ ‫(عضد الدولة)نَيزيكى مووسل ببوو‪(،‬أبوتغلب)تَيدا ترسيا ‪ ،‬لةشكةر‬
‫ب(عمر الزعفران) ل نَيزيكى طزيرتا (اب�ن عمر) ل بن كةلها‬ ‫ئ�ةو دةر َي�س�ت و داخ��وازى ل س�ةر زَي�دةب�وو ‪ ،‬نظَيسينا (ص�الح)ى‬

‫ئةردةمشت َى‪. 25‬‬ ‫طةهشت َى ل سةر ئةوا (نازبانوو)ي َي طوتى‪ ،‬هةتا ئةوى بةرسظ ل‬
‫ودجارا ضوارَيدا (ياقوت الحموي) بةحس َي ئةردةمش َي ي َي‬ ‫سةرداى هندةك لةشكةرَين (عضد الدولة) ل دور كةلها ئةرمشت َى‬
‫كرى ثشي ذ ثَيناسةكرنا كواش َي خلاس بووي‪ ،‬ب طوتناوى‪:‬‬ ‫زظرين و ئ�ةو دورث�َي�ض ك�ر‪ ،‬دةنطوباس دناظبةرا وان و(أب�ي تغلب)‬
‫ئةودكةظندا دهاتة نياسي ب ئةردةمشت وناظ َى كواش َي بو و َى‬ ‫ى هاتنة برين‪ ،‬ض نظَيسي نةطةهشتن َى‪ ،‬ثاشى (عضد الدولة)‬
‫ثشي ضةند هةيظا كةلهة ظةكر‪ ،‬و(طاشتم) طرت وبو نظَيسى‬
‫ناظةك َى نووية(‪.)26‬‬
‫كا(طاشتم)ى ض كربوو وداخواز َى ذ َى دكت كاض بكت‪.23‬‬
‫ثاشي (ابن الأثير) دهَيت كوئةوذى هةظضةرخ َى وى ية‬
‫وئ�ةوذى ي َي كةتيية دهةمان خةلةتي َي دا ئةوا (ياقوت الحموى)‬ ‫(ياقوت الحموي) ذديارترين ذَي�دةران�ة ئةوَين كو ضوار‬
‫كةفتيية تَيدا و ئ�ةوذى ب طوتناوى‪ :‬ك�ودوى دةم�ي�دا كةلها‬ ‫جاران بةحس َي كةلها ئةردةمشت َى كرى‪ ،‬بةل َى ئةو ي َي كةتية د‬

‫كواش َي دهاتة نياسي ب كةلها ئةردةمشت َى ‪.27‬‬ ‫دوو خةلةتياندا د دياركرنا جه َى جوطرافى ي َي كةله َى دا‪ ،‬ب‬
‫ه���ةروةس���ا (زب���ي���دي) ذَي����دةرةك���� َى ت��ا رادةي���ةك���ى‬ ‫طوتناوى‪ :‬ئةردةمشت(أردمشت)‪(:‬ضمة)ل سةر دال َى (ُد) و(ضمة)‬
‫درةن��ط ك�ةف�ي ي�ة ك�و ب�ةح�س� َى (ئ�ةرم�ش�ت� َى) ك�ري�ة‪ ،‬ئ��ةو ل‬ ‫ل سةر ميم َى (ُم) و سكون ل سةر ( ْش)و(ت) ئانكو (أرُد ُم ْشت)‪،‬ناظ َى‬
‫سالا(‪1205‬ك‪1791/‬ز) ي َى مري و خودان َى ثةرتووكا (تاج العروس)‬ ‫كةلهةكا ئاس َي ية نَيزيك طزيرتا(ابن عمر) ل روذه�ةلات� َى‬
‫�ة‪ ،‬ئةو ذ ديارترين فةرهةنط َي زمان َي عةرةبيية‪ ،‬ئةوى يادياركري‬

‫‪|19‬‬

‫(طر َى لَيبورين َى ‪ -‬تل التوبة)‪ 31‬ل روذهةلات َى مووسل‪ ،‬ودبَيذن ‪:‬ئةو ي َي‬ ‫كو كواش َي دكةظندا دهاتة نياسي ب ناظ َى ئةردةمش َي‪ ،‬وكواش َي‬
‫مري ل س��الا(‪357‬ك‪968/‬ز)‪ .32‬ئانكو ئةو ماية طرتي بوماو َى سالةك َى‬ ‫ناظةك َي نووية بو و َى‪ .‬بةل َي ياكو جه َى سةرنج َى ئ�ةوة كو كةلها‬
‫ئ�ةردةم�ش� َي يا هاتيية خ�راب ك�رن ل س�ةردةس� َي خةليف َي عةبباسي‬
‫ي�ان دووس��الا ه�ةت�ا ئ��ةوى ذي�ان�اخ�و ذدةس�ت�داي وئ��ةو دزي�ن�دان� َي ظ�ةب�وو‪،‬‬
‫بةل َي(ابن شداد)ي يادياركري كو‪(((:‬ناصرالدولة)كاودان َي وى هاتنة‬ ‫(المعتضد) هةروةكى (ياقوت الحموي) ئةظ ضةندة ب شَيوةك َى رون يا‬
‫طهورين‪ ،‬كور َى وى (أبوتغلب)ى ئةوطرت برَيككةفتن دطةل براي َي‬
‫طوتى ‪ ،‬بةل َي ئةوى ئةو سالة ديارنةكريية ئةوا كةلهةتَيدا هاتية خراب‬
‫وى زاروك َي (ناصرالدولة)‪،‬وئةوذمووسل بر بوكةلها ئةردةمش َي))‪.33‬‬
‫كرن‪.28‬‬
‫ه�ةروةس�ا (ال�ذه�ي) ذى ئ�ةظ روودان��ة يابةحس ك�رى ب� َي كو‬ ‫بَةل َى ئةم دش َي بَيذين كو كةلها ئةردةمش َي هاتية خرابكرن‬
‫ئ�ام�اذ َي ب ناظ َى كةله َى ب�دةت‪ ،‬كوئةوى دياركر كو(ناصرالدولة)‬
‫ل�دةم� َى ب�راي� َي وى (سيف ال�دول�ة) م�رى وئ�ةوذب�راي� َي خ�وة م�ةزن�تر بوو‬ ‫دهةمان سالا كةلها (الحسنية) هاتية خرابكرن ذلاي َي (المعتضد) ي ظة‬
‫وخودان رَيز بوو‪( ،‬ناصرالدولة) طةلةك بظ َى نةخوش بوو و زةوق َى وى‬
‫تَيكضوو‪ ،‬وزاروك َي وى رةقبي دطةل‪ ،‬كور َى وى (أبوتغلب الخضنفر)ى‬ ‫وئةوذى ل سالا (‪281‬ك‪595/‬ز)‪ ،‬هةر وةكى (طبري) دياركرى‪.29‬‬

‫ئةو خودانكر ‪ ،‬وئةوكرة دكةله َى ظة ب خوشي ورَيزطرتنظة‪.34‬‬ ‫ب�ةل� َي (اب��ن الأث��ير) روودان��ةك��ا ن�وى ظ�ةدط�يَري�ت‪ ،‬ل ذَي��ر ناظ‬
‫ونيشان َى (دةست بسةرداطرتنا (معزالدولة)ل سةر مووسل وزظريناوى ذ َى‬
‫ذدةربرينا(ألذهي) دياردبيت كو(ناصرالدولة) نةي َي طرتى بوو‬ ‫دناظ روودان َي سالا(‪347‬ك‪959/‬ز)‪ .‬ئةو دبَيذيت كو عةدةت َى (ناصرالدولة)‬
‫بةلكى ئةو ل ذَير (ئاكنجيكرنا ب زورى) (الاقامة الجبرية) بوو‪ ،‬و ئةوذى‬
‫دابهَيتة ثاراستن‪ ،‬ثشي رةفتارَين وى تَيك ضووين‪ ،‬ومَيشك َى وى لاواز‬ ‫ئةو بوو‪ ،‬هةردةم َى ضووبا جهةك َى ئةو ذ مووسل َى دةردكةفت و هةمى‬
‫بوو ل دويظ دةربرينا (أبن خلكان)ى‪ ،‬وئ�ةو َى ثشتطَيرييا ظ َى بوضوون َى‬ ‫كاتب‪ ،‬بريكار‪ ،‬رَيظةبةرَين دارايي و باجوةرطرَين سولتانى دطةل خو‬
‫دبرن‪،‬ضَيدبيت بربنة كةله َي خو وةكى كةلها كواش َي‪ ،‬وزةعفةران‪،‬‬
‫دكةت ئةوا (الزركلي)دياركرى كو(ناصرالدولة)لدةم َى براي َي وى‬
‫مرى ل سالا(‪356‬ك‪967/‬ز) ئةو تووشي تَيكضونا هزر َي بوو زاروك َي وي‬ ‫وذبلى وان�ذى‪ ،‬و كةلها كواش َي دوى دةمي دا دهاتة نياسي ب كةلها‬
‫دطةل وى زظر بوون‪ ،‬كور َى وى (فضل الله الغضنفر)ى ئةو ذ مووسل بر‬
‫كةلها ئةردةمشت َى‪ ،‬خوةشى ثَيدان و ل وَي�ر َى مر‪ ،‬ثاشى ظةطوهاست‬ ‫ئةردةمشت َى‪ ،‬كو(ناصرالدولة) فةرمان ل عةرةبان دكر هَيرش َى بكةن‬
‫ل سةر مةزن وهةر كةس َى هةلطر َى ميراتي َي بت‪ ،‬ذبةرهند َى ئةو كةس َي‬
‫بومووسل‪.35‬‬
‫دهاتنة وةلات� َي (ناصرالدولة)دمانة دورث�َي�ض ك�رى‪ ،‬ه�ةروةس�ا دبَيذيت‪:‬‬
‫(ابن اَيبك الصفدي) ي‪ 36‬ضيروكا (ابن خلكان)ى هةروةكى‬ ‫دةم َى (معزالدولة) هاتي ظ َى جار َى وةل وي ذيكر‪ ،‬ئةوان هَيزان دورثَيض‬

‫خو يا ظةطوهاستى‪ ،‬ضَيدبيت ئةوى ئةو ذوى وةرطرتبيت‪ ،‬وئةوثشتى وى‬ ‫ئَيخستةسةر (معزالدولة) ولةشكةر َى وى‪.30‬‬

‫ب(‪)83‬س�الا ي َي مرى‪ ،‬ذبةركو (ابن خلكان) ل سالا (‪681‬ك‪1283/‬ز) ي َي‬ ‫(اب��ن خ�ل�ك�ان) روودان��ةك��ا دى دي�ارك�ري�ة ك�وث�ةي�وةن�دى ب‬
‫مرى‪ ،‬ل وى دةم َى كو مرنا (ابن اَيبك الصفدي) ل سالا(‪764‬ك‪1363/‬ز)‬ ‫كةلها ئةردةمشت َى ظة هةية‪ ،‬مَيذوويا و َى نظَيسيية‪ ،‬وئةو نةهاتيية ديتن‬
‫دذَيدةرَين بةرى وى دا‪ ،‬وةكى دبَيذيت‪:‬كو(ناصرالدولة)طةلةك حةز‬
‫ية‪.‬‬ ‫ذ براي َي خو (سيف الدولة)دكر‪ ،‬لدةم َى(سيف الدولة)مرى كاودان َي‬
‫ذ ه�ةم�ى ئ�ةظ�ا ب��ةرى ن�وك�ةدي�اردب�ي�ت ك�ةله�ا ئ�ةردةم�ش� َي‬
‫كةلهةكا طرنط وئ�اس� َي ب�وو‪ ،‬ب سةركةفتناو َى ب زةحم�ةت ب�وو‪،‬‬ ‫(ناصرالدولة) هاتنة طوهورين و رةوش�ت� َى وى نة ب�اش ب�وو ومَيشك َى‬
‫هةتا كوهندةك ظةكولةرا بةحس ل هند َى كريية كوئةورَيكا دضوو‬ ‫وى ك�َي�م ب�وو‪ ،‬ح�ةت�ا ك�و ض رَي �ز ن�ةم�اي ل دةف ك�ور و زةلام��َي خو‪،‬‬
‫كةله َى بتن َى تَيرا ئَيك زةلامى دكر‪ ، 37‬ذبةر هند َى ئةو ظةشارطةهبو‬ ‫هةتاكو ك�ور َى وى(أبوتغلب فضل الله) ناسناظ َى وى (ع�دة الدولة)‬
‫بوحةمدانيانن‪ ،‬ئةوان دةستكةفتَيت خوة دبرن َى ذوان باذَيرَين ظةكرين‬ ‫ودهاتة نياسي ب (غضنفر) ل باذَير َى مووسل ئةو طرت‪ ،‬ب رَيككةفتن‬
‫وةك��ى ب��اذَي��ر َى م�ووس�ل‪ ،‬ل دةم�� َى ئ��ةوان ه�ةس�ت ب م�ةت�رس�ي� َي دك�ر‬ ‫دط�ةل براي َي خو وبرناوى بوكةلها ئةردةمش َي‪ ،‬ل روذا س َي شةمبي‬

‫ذلاي َي دوذمي ظة‪ ،‬ئانكو ئةو كةلهةكا لةشكةريا خورسي بوو‪ ،‬داكو‬ ‫بيست وض�وارى جم�ادي الاول س��الا(‪356‬ك‪967/‬ز) وئةوما طرتى تَيدا‬

‫هةتا م�رى ل روذا ئةينى ل دةم� َى ئَيظارى دووازدةي هةيظا ربيع الاول‬

‫س���الا(‪358‬ك‪969/‬ز) وهاتةظةطوهاستن بومووسل و هاتةظةشارتن ل‬

‫|‪20‬‬

‫بوون‪ ،‬وئةرد َى و َى هاتبوو رائَيخستن ب طول َي زةعفةران َى‪ .‬وطومبةت َي‬ ‫ئةوكةس َي تَيظة بش َي بةرطَيري َي ذ َي بكةن‪ ،‬وب زةحم�ةت بوو دوذمن‬
‫و َى ئَيك ل سةر ئَيك َى بوون‪ ،‬وةكى ئاظاهي َي (ديرالكلب)‪ ،‬ب باشترين‬ ‫بسةردا بطرت ذبةركو دكةظتة سةر َى ضيايي‪ ،‬سةرةراي سةختيا ئةو رَيكا‬
‫سالوخةتدان وضَيكرنةكا تازة‪ ،‬دةوروبةرَين و َى ديواربوون وظةخوارنا و َى‬ ‫دضت َى‪ ،‬و بةرتةنطييا و َى هةتا وى رادةى كو بت َي زةلامةكى دشيا تَيدا‬
‫باشترين بوو ذلاي َي رةنطي وبَيهن َى وكةظناتي َي ظة‪ ،‬وئاظاو َى ذ كانيةك َى‬ ‫بضيت‪ ،‬دهةمان دةمدا وئةو َى رولةك َى بةرضاظ هةبوو ذهةظركيا بةردةوام‬
‫دناظبةرا حةمدانيان ذدةستهةلاتدارَين مووسل دطةل دةستهةلاتدارَين‬
‫دهَيت ذضياي َي وى))‪،‬‬ ‫ب�ةغ�دا ئةطةرخةليف َي عةبباسي ب�ان ي�ان سولتانَيت ب�ووةي�ه�ي�ان ب‬
‫(الخالدي) دبَيذيت‪:‬من طةلةك سال َي تةمةن َى خوة ل وَير َى‬ ‫تايبةتى (عضد الدولة)‪ ،‬ذبةرهند َي لدةم َى خةليف َى عةبباسي(المعتضد)‬
‫دةرب��اس ك�رن‪ ،‬دةس�ت�ه�ةلات�دار َى و َى دةظ��ةر َى (سعيد اب�ن إس�ح�اق) ئةز‬ ‫ديتى كوجه َى مةترسي َي ية ل س�ةروى‪ ،‬ثشتى ئ�ةوى كةلهة ظةكرى‬
‫هندةك روذان دهَيلامة ل دةف خوة داكو ئةم كةيف َى بكةين‪.‬من تَيدا‬ ‫هةرتشتةك َى شياي َي ظةطوهَيزت ئ�ةو ظةطوهاستن ثاشي فةرمانا‬
‫خرابكرنا وَيدا‪ ،‬وذلاي َي ديظة حةمدانيان دةست ذ َى نة دبةردا ذئةطةر َي‬
‫ضةند هوزان ضَيكرن‪ ،‬ذوان‪:‬‬ ‫طرنطياو َى يا لةشكةري‪ ،‬ذبةرهند َى (ناصرالدولة أبوتغلب أحمد بن‬

‫«وزعفرانَّي��ٍة في الَل��ْون وال َطي��ب ‪ ...‬طّيَب��ِة ال َخمِر َد ْكن��اء ال َجاِبين ِب‬ ‫حمدان) ى دووبارة ئاظاكر‪ ،‬ثشي كو(المعتضد)ي ئةوخرابكرى‪( ،‬ياقوت‬
‫َث��َو ْت بحانة ُع� ْم�ر ال�زع�ف�را ِن على ‪َ ...‬م�ّر اَله��َوا ِج�ر فيه الأ َه�ا ِض�ي� ِب‬ ‫الحموي) ئاماذة يا بظ َى ضةند َى داي دبَيذيت‪»:‬كوئةو دسةردةم َى مةدا يا‬
‫وما ال َغ َطاِرفُة ال ُّشَّبا ُن إن َشِرُبوا ‪ْ َ ...‬خ�را بأْبل َج َمن ُر ْهبانِه ال َّشي ِب‬
‫شِرْبُتها من ي َد ْي ح�وراَء ُمقلُتها ‪ُ ...‬ت ْض ِمي ال ُقُلو َب بَتْبعي ٍد وتقري ِب‬ ‫ئاظاية ل جه َى دةستهةلاتا خودان َى مووسل»‪.38‬‬
‫شم ٌسإذاطَل َع ْت‪،‬قال ْتمحا ِسُنها‪...‬هاقد َطَل ْع ُت‪،‬فياشم َسال ُّضحي ِغيي!‬
‫ونِمْن ُت ُس ْكرا ‪،‬ونا َم ْت ِلي معاِن َقَّة‪ ... :‬فا َت َس ْل عن ِعَناق ال َّض ْي وال َّذي ِب!»‬ ‫س َى‪ /‬كةلهازةعفةران َى (الزعفران)‪:‬‬

‫كةلهازةعفةران َي ئَيك ذوان كةلهان بوو ئةوَين (عمادالدين‬ ‫(ياقوت الحموي) دهَيتة هةذمارتن ئَيكةم كةس ئاماذة بكةلها‬
‫زةعفةران َي داي‪ ،‬ل دةم َي طوتي ثشتى ثَيناسةكرنا كةلها ئةردةمشت َى‪،‬‬
‫زنكي) كرين مولك َى خوة‪ ،‬س�الا(‪528‬ك‪1134/‬ز)‪ ،‬هةروةسا(ابن الأثير)ى‬
‫دياركرية ثشي (عمادالدين زنكى) دةست ب سةر باذَير َي (أشب) داطرتي‪،‬‬ ‫دبن وَيدا (ديرالزعفران)نة كو ئةوذى كةلهةية‪.39‬‬
‫ذوَير َي زظرى بومووسل‪ ،‬وثاشي ذ وَير َي ضوو‪ ،‬ل دةم َى نةئامادةبوونا ويدا‬ ‫ئةوى دجهةك َى ديدا دثَيناسةكرنا دَيرا زةعفةرانَيدا ياطوتى‪:‬‬
‫ئةوى (نصيرالدين جقر) هنارت كو جَيطر َي (عمادالدين زنكى) ية(أشب)‬ ‫كودهاتةناظكرن ب(ع�م�ر ال�زع�ف�ران) ل نزيك طزيرتا(أبن عمر)ى‬
‫خرابكر و كةله َي (كهيجة‪ ،‬نووشي) وكةلها(الجلاب)‪ ،‬كو ئةو كةلها‬ ‫دبن كةلها ئةردةمشت َى دا وئ�ةو ل بنار َي ضيايةو كةلها ئةردةمشت َى‬
‫ئامَيدي َي ية‪ ،‬وهنارت كةلها(الشعباني‪ ،‬وفرح‪ ،‬وكوشر)‪ ،42‬و(الزعفران‬ ‫ل هنداظى و َى ية‪( ،‬المعتضد) لوَير َي ماية ل دةم َي كةلهة دورثَيضكرى‬
‫والقي و نيروة)‪ ،‬كوئةوكةله َي مةهرانيان بوون‪ ،‬دوورثَيضكرن و هةمى‬ ‫هةتا ظةكرى وخةلك َى و َى سامانةك َى مشة هةبوو‪ ،‬وهةروةسا لنَيزيك‬
‫دَي�را زةع�ف�ةران� َي ل سةرضيايي لبةرامبةرى و َى ل نسَيبين َى زةع�ف�ةران‬
‫بدةست خوظة ئينان‪.43‬‬ ‫دهاتة ضاندن‪ ،‬وئةظ دَيرة جه َى كةيف َي ودةم بوراندن َي بوو بو ئةوَين حةز‬
‫ذخوشي َي دكةن‪ ،‬وئةوان هةلبةستظان ذى هةبوون ول ضياي َي نسَيبين َى‬
‫ئ��ةظ ط�وت�ن�ا(اب�ن الأث��ير) ب ه�ةم�ان وات��اي�� َي دط��ةل ه�ن�دةك‬ ‫ضةندين دَيرَين دى هةبوون‪ .‬هوزانظانةك َى ب ناظ َى (مصعب) ل دَيرا‬

‫كورتكرن َى ياهاتية دي�ارك�رن ل دةف (أب�ن واص�ل) (م‪697:‬ك‪1298/‬ز)‬ ‫زةعفةران َي نظَيسيية كو‪:40‬‬
‫ئةو ي َي مرى ثشتى (ابن الأثير) نَيزيكى(‪)70‬سالان‪ ،‬ذبةركو مرنا (ابن‬
‫عم��رت بق��اع عم��ر الزعف��ران بفتي��ان غطارف��ة هج��ان‬
‫الأثير) ل سالا(‪630‬ك‪1233/‬ز) بوو‪.‬‬ ‫ب��ك��ل ف��ت��ى يم��ن الى ال��ت��ص��اب��ي وي��ه��وي ش���رب ع��ات��ق��ة ال��دن��ان‬

‫(اب�ن الأث�ير)ي دياركرية كو(نورالدين محمود بن زنكي بن‬ ‫ظللن��ا نعم��ل الكاس��ات في��ه عل��ى روض كنق��ش الخس��روان‬
‫وأغص��ان تمي��د به��ا ثم��ار قريب��ات م��ن الجان��ي دوان وغ��زلان‬
‫أقسنقر)بةرى نةخوش ببت ل س�الا(‪569‬ك‪1174 /‬ز) ئةوى شاند هنارتن‬ ‫م�رات�ع���ه����ا ف�����ؤادي ش��ج����اني م�نه���م م��اق���د ش���ج���ان���ي‬
‫دةظةرَين روذهةلات‪ ،‬مووسل ودةظةرا جزير َى ذبلي وان‪ ،‬داخواز ذلةشكةري‬ ‫وينجوه��م وي��وحن���ا ذوا اللإح��س���ان والص���ور ال��ح���س��ان‬
‫كر ذب�و هَيرشكرن َى‪(،‬سيف الدين) خ�ودان� َى مووسل برَيكةفت دطةل‬ ‫رضي��ت به��م م��ن الدني��ا نصيب��ا غني��ت به��م ع��ن البي��ض الغوان��ي‬
‫لةشكةر َى خوة‪،‬و د سةركَيشيا وى خزمةتكار(سعد الدين كمشتكي)‬ ‫أقب��ل ذا والث��م خ��ذ ه��ذا وه��ذا مس��عد س��لس العن��ان‬
‫ب�وو ئ�ةو َى(ن�ورال�دي�ن)ى ئ�ةودان�اي�ة دك�ةله�ا م�ووس�ل ظ�ة دط�ةل (سيف‬ ‫فه��ذا العي��ش لاح��وض ون��ؤي ولا وص��ف المع��الم والمغان��ي‬
‫ال�دي�ن)ى‪ ،‬ول دةم� َى ئةو برَيكَيظة دةنطوباس َي وةغةركرنا(نورالدين)‬
‫ى طةهشتن َى‪(،‬سعد الدين) ل دةستثَيك َى بوو ئةو رةظى(جريدة)‪ ،‬بةل َي‬ ‫ذظ َى ضةند َى دياردبيت كو كةلها زةعفةران َي دَيرةكا كةظن‬
‫(سيف الدين) ى هةرتشتةك َى كوي َي وى بوو بر ذحَيشترو ذبلي وان‬ ‫هةبوو‪ ،‬ذبةرهند َى ئةوذى هاتبوو نياسي ب دَيرا زةعفةران َى‪ ،‬هةروةكى‬
‫مة تَيبيي كرى كو(ياقوت الحموي) جوداهي دناظبةرا واندا نةكرية‪.‬‬
‫ذى‪ ،‬و زظري و(ابن الأثير)ى ئةظ ضةندة ثشتراستكرية لدةم َى ئاماذة ب‬
‫هند َى داي كو كةلها زةعفةران َى ذ ئاظةداني َي مووسل هاتية خرابكرن‬ ‫(اب��ن ف�ض�ل الله ال�ع�م�ري)دي�ارك�ري�ة‪41‬دس�ال�وخ�ةت�دان�ا دَي��را‬

‫ل س�الا(‪622‬ك‪1225/‬ز) وئةو ضةثةرةك َى ب ناظودةنطة دكةظندا دهاتة‬ ‫زةع�ف�ةران� َي ب طوتنا وى ك�و((ط�ةل�ةك رةب��ةن و طومبةت هةبي‪.‬‬
‫نياسي ب دَي�را زةعفةران َى (ديرالزعفران)‪ ،‬وئ�ةو ل س�ةر َى ضيايةك َى‬ ‫ورةبةن َي و َى دةولةمةندبوون ودخوشياندا بوون وخودان زةظى وبيستان‬
‫بلندة ل نَيزيكى (فرشابور)‪ .44‬و نسَيبين َى ودةس�ت بسةرداطرت‪ ،‬ثاشى‬

‫‪|21‬‬

‫وان ذى‪.46‬وئةظة طةلةك يا بةر ئاقلة ذبةركو دوي سةردةمي دا طةلةك‬ ‫بةرةظ خابوورى هاذون ودةست بسةرداطرت‪ ،‬وبةرةظ(حران)ضو دوورثَيضكر‬
‫ثَيدظى ب كةلها هةبوو‪ ،‬وئ�ةو بشَيوةك َى بلةز دووب�ارة ئاظا دكرنظة‪،‬‬ ‫بوماو َى ضةند روذا‪ ،‬ل وَير َى كولةيةك َى(نورالدين)ى دطوتن َى (قيماز‬
‫كاودان َي و َى وةكى كاودان َي كةلها ئةردةمش َي‪،‬كو ئةو بشَيوةكى‬ ‫الحمداني)‪ ،‬رازي نةبوو‪ ،‬طوت َي ئ�ةز د َى طوهداريا تةكةم بةل َي د َى‬
‫ب�ل�ةز ح�ةم�دان�ي�ان ئ�ةو دووب��ارة ئ�اظ�اك�رظ�ة ثشي خةليف َي عةبباسي‬ ‫(ح�ران) بو من بت‪،‬ضو دخزمةتا(سيف الدين) ئةو طرت و(ح��ران)ذ َى‬

‫(المعتضد)ى خرابكرى‪.‬‬ ‫ستاند‪ ،‬بةرةظ (الرها)ي َي ظةضو و دوورثَيضكر وثاشي دةست بسةرداطرت‪،‬‬

‫ضوار‪ /‬كةلها شاباني َى (الشعباني)‪:‬‬ ‫ك�ول�ةي�ةك ت�َي�دا ه�ةب�وو ب ن�اظ� َى (خصي أس�ود)ي� َي (ن�ورال�دي�ن)ى ئةو‬
‫ث�ةرت�ووك�ا (تج��ارب��الام��م) ي�ا(م�س�ك�وي�ه) ده�َي�ت�ة ه�ذم�ارت�ن ذ‬ ‫رادةسي وى كر وثَيشظة داخوازا كةلها زةعفةران َى كر كو ذ ئاظةداني َي‬
‫كةظنترين ذَيدةرَين مَيذووي َى ئةوا دووجاران ب ناظ َى (الشعباني) ئاماذة‬ ‫طزيرتا(ابن عمر) بوو‪ ،‬ئةوداي َي ‪،‬ثاشي ذ َي ستاندظة‪ ،‬وضوو هةتا داخوازا‬
‫ب كةلها شاباني َى داى‪ ،‬دئاخافتنا وي دا ل سةر (عضدالدولة) هةول َي‬ ‫بةرهةمى ذى ذَيكر داك�و عمبار ب�ك�ت‪.‬و(اب�ن خ�ل�دون)ي ئ�ام�اذة ب دوو‬
‫وى ذبو ظةكرنا كةله َي طرَيداى ب (أبي تغلب الحمداني) هةروةكى‬ ‫روودان َي مةزن داية كو طرَيدانةكا ئَيكسةر هةية ب كةلها زةعفةران َى‬
‫(مسكويه) دياركرى‪ ،‬طوتناوى‪ « :‬ئةظ كةلهة دكةظنة لاي َى روذهةلات َى‬
‫ديجلةى و ئةو طةلةكن ‪ :‬ذوان كةلها ئةرمشت ‪ ،‬وكةلها شابانى ‪ ،‬و‬ ‫ظة ‪ ،‬روودان��ا ئَيك َى ل س�الا (‪279‬ك‪893/‬ز) ب�وو‪ ،‬ل دةم� َى دووب�ةرةك�ى‬

‫كةلها (أهرور) ‪ ،‬و كةلها (مليصى)‪ ،‬و كةلها (برقي)»‪.47‬‬ ‫ثةيدابووي دناظبةرا(اسحق بن كنداجق)و(يوسف بن اب�ي الساج)‪(،‬‬
‫ئةوى ثشتى بةحس َى ئةردةمشت َى كرى و كاض تَيدا هةبووو ذ‬
‫كةلوثةل َي طران بةها ‪ ،‬و ضاوانيا ظةكرنا و َى ذلاَي�ى (عضد الدولة‬ ‫ابن ابي الساج) لديف داخوازيا(ابن طولون)ى ضوو و جزير ومووسل‬
‫البويهي) ظ�ة ‪ ،‬ئ�ةوى بةحس ل ه�ةول� َي (عضد ال�دول�ة) ى كرية ذبو‬
‫ظةكرنا كةلها شاباني َى ‪« :‬ئةوى (أبو القاسم سعد بن محمد حاجب)‬ ‫ستاندن‪ ،‬ثاشى (اب�ن كنداجق) زظ�رى ودةس�ت ب�س�ةرداط�رت‪ ،‬وثاشي‬
‫(هارون بن سيما)هات ل سالا(‪279‬ك‪893/‬ز)‪ ،‬وخةلك َى و َى ئةودةرئَيخست‬
‫هنارتية كةلها شاباني َى ))‪.48‬‬
‫ب��ةل َى (اب��ن الأث��ير) ب�ةح�س� َى ك�ةله�ا ش�اب�ان�ي� َى دس�� َى ج�اران�دا‬ ‫وهةوارا خو برة دةف (بي شيبان) دطةل وى ضوونة مووسل‪ ،‬وهاريكاريا‬
‫كرية‪ ،‬و ئةوا ئاشكةرا ضَيدبيت ئةظ ثَيزانينة ذ (مسكويه) ظةطوهاستبن‬ ‫خةلك َى و َى هاتةكرن ذلاي َي (خوارجان) و(بني ثعلب)و(هارون الشاري)‬
‫‪ ،‬ذبةركو وةكهةظيةكا مةزن دناظبةرا شَيواز َى نظيسينا واندا هةية ‪ ،‬و‬
‫دهندةك جاراندا ئةظ وةكهةظية دطةهتة وةكهةظيا ثةيظان‪ ،‬دطةل‬ ‫ذي ه�ات هاريكاريا وان و(حم�دان)‪(،‬ب�ن�و شيبان) ئ�ةو شكاندن خةلك َى‬
‫زَي�دةك�رن�ا ه�ن�دةك ش�روظ�ةك�رن� َي ن�وى ‪ ،‬ه�ةروةك�ى (اب�ن الأث��ير) ى‬ ‫مووسل ذ (ابن سيما) ترسان ذبةرهند َى هنارتى هنارتن بةغدا‪( ،‬المعتضد‬
‫دياركرية كو (عضد الدولة) ثشتى شيايى لسالا (‪528‬ك ‪ 1134 /‬ز)‬
‫دةست بسةر (الرحبة) دابطرت ‪ ،‬وئةوى خوة ظالَاكر ثشتى هينط َى ذبو‬ ‫علي بن داود الأزدي) هات‪ ،‬ول دةم� َي طةهشي ذبو هاريكاريا (حمدان‬
‫ظةكرنا كةلهةو ضةثةرَين دي‪ ،‬و ئةوذى كةلها كواش َى كو طةنجينة‬ ‫بن حم�دون) و(ه�ارون الشاري) و ئ�ةوا (بنو شيبان) بسةر َى وان ئيناي‪،‬‬
‫و ثارَين وى تَيدا بوون ‪ ،‬و كةلها ( (هرور) ‪ ،‬و كةلها ( ملاسي) ‪ ،‬و كةلها‬ ‫ئةو دةركةفتبوو ذ بوضاكسازي َي ل جزير َي و(بنوشيبان) سوزدابوون َي‬
‫( برقي) ‪ ،‬و كةلها ( الشعباني) و ذبلى وانذى ذ ضةثةرَين دى ‪ ،‬و لدةم َى‬ ‫كو د َى طوهدارى فةرمان َي وى بن ئةوضوونة (حمدان)ى وئةو شكاندوو‬
‫خوطةهاندة (م�اردي�ن) َى ‪ ،‬وك�ور َى خو (الحسي) هَيلا ل وَي�ر َى و ئةو‬
‫هندةك‬ ‫رةظى دطةل (وصيف‪ ،‬ونصر القسوري)‪ ،‬وب دَيرا زةعفةران َى را بوورين و ل‬
‫كةلهي‬ ‫وَير َى (الحسَين بن حمدان) باوةري ب وان ئيناو ئةو هنارت بو(المعتضدي)‬
‫تابعى الحسنية‬
‫د ثةرتووكا‬ ‫ى فةرمانا خرابكرنا كةله َى دا‪.45‬‬
‫( تجارب الامم)‬ ‫ئةظة ب شَيوةيةك َى ئاشكرا ئاماذ َى ددةت كوكةلها زةعفةران َي‬
‫هاتييةخرابكرن ل س���الا(‪279‬ك‪893/‬ز) بةل َي ل ثشتى و َى ب نَيزيكى‬

‫(‪ )70‬س�الا‪ ،‬ب شَيوةك َى دةستنيشانكرى ل س���الا(‪347‬ك‪959/‬ز)‪( ،‬أبن‬

‫خ�ل�دون) ب�ةح�س� َي ه�ةب�وون�ا ك�ةله�ا زةع�ف�ةران� َى دك��ةت ك�وئ�اظ�اي�ة‪،‬‬

‫ذبةركو(ناصرالدولة بن حمدان) ثَيكهاتبي دطةل(معزالدولة)ل سةر‬

‫باجا هزار دةرهةما هةرسال ثاشي ئةونة هنارتن‪( ،‬معزالدولة) هاتيةل‬
‫ن�ي�ظ�ا(‪347‬ك‪959/‬ز )‪ ،‬م�ووس�ل بج�ه هَيلا وض�وو نسَيبي َي ودط��ةل خو‬

‫هةمى خةلك َى دةولةتا خو ذ بريكار ونظَيسةر ومةزنان وث�ارةى هلطرتن‪،‬‬
‫ئةو دةينانة دكةله َي خوظة وةكى كةلها كواش َي وزةعفةران َى ذبلي‬

‫|‪22‬‬

‫كةلا شاباني َى‬

‫كةلا شاباني َى ئ َيك ذ كةلات َين‬
‫هوزا مةهرانيا بوو‪ ،‬و مةهرانى‬
‫ثشكةك ذ وةلات َى هةكاريان بوو‬

‫‪ ،‬بسةر كةلها شاباني َى ‪ ،‬ب��ةراورد دط�ةل ئ�ةوا دي�ارك�رى د ثةرتووكا‬ ‫دةست بسةر هةمى دةظةرَين (أبي تغلب) داطرتى (أبا الوفاء) ل شوينا‬
‫خوة ياديدا (التاريخ الباهر) ل سةر دةست بسةر داطرتنا جَيطر َى زةنكى‬
‫بسةر كةلهَيدا‪ ،‬دثةرتووكا خوةدا (الكامل) طوتية كو ئةظ روودانة ل‬ ‫خوة ل مووسل دانا ‪ ،‬ل دووماهيا (ذي القعدة) وزظرى بةغدا‪ ،‬و خةليفة‬
‫سالا (‪ 528‬ك ‪ 1134 /‬ز) بوو ‪ ،‬ل َى د ثةرتووكا (التاريخ الباهر) ئةوى ئةظ‬
‫بوويةرة دناظ روودان� َي سالا (‪ 537‬ك ‪ 1143 /‬ز) دا بةحس كرية‪ .‬ئانكو‬ ‫(الطائع لله) ديت‪ ،‬رابوو ب كومكرنا لةشكةرى «‪ .49‬و ئةوا (ابن الأثير) ى‬
‫دياركرية كو (عمادالدين الزنكي) (نصيرالدين جقر) وةكو جَيطر َى‬
‫جياوازى دناظبةرا هةردوو طوتناندا نةه سالة‪.‬‬
‫خوة هنارت‪ ( ،‬أشب و خلي‪ ،‬كهيجة) خرابكرن ‪ ،‬و (نووشي)‪ ،‬و كةلها‬
‫كةلها شاباني َى دكةظتة سةر زنجيرا ضياي َى شكَيرة (كَيرة)‬
‫ل باكور َى روذئاظاي َى باذَير َى باتيفا ‪ ،‬ئةوا دووراتيا و َى ذ باذَير َى زاخو‬ ‫(الجلاب) كو ئةو ذى كةلها ئامَيدي َى ية‪ ،‬و هنارت بو كةلها شاباني َى ‪،‬‬
‫نَيزيكى (‪)25‬كم ‪ ،‬و هةتا نوكة شينوارَين طةلةك ذ مةزةل وبيرَين ئاظ َى‬
‫تَيدا ماينة‪ ،‬و ئةو جه َى كةلهة دكةظت َى طةلةك ئاس َي ية ‪ ،‬و مروظ‬ ‫و (فرح) ‪ ،‬و (زعفران)‪ ،‬و (ألقي) ‪ ،‬و (نيروة)‪ ،‬كو ئةو ضةثةرَين مةهرانيانن‬

‫نةشَيت بضت َى بتن َى دلايةكَيدا نةبت‪.54‬‬ ‫‪ ،‬ئةو دورثَيضكرن و ئةو هةمى بدةست خوةظة ئينان ‪ ،‬خوة ثشتراستكر ذ‬
‫ئ�َي�ك ذ ظ�ةك�ول�ةران طةهشتية و َى ض�ةن�د َى ك�و دب�َي�ذي�ت‬
‫ضيا و زوزانان‪.50‬‬
‫نةوةكهةظيةك هةية دناظبةرا ئةوا (ابن الأثير) ى دياركرى د ثةرتووكا‬
‫و (أبو شامة)ى طوتنةكا دياركرى وةكى طوتنا (ابن الأثير)‬
‫خوةدا(التاريخ الباهر) ب ب��ةراورد دط�ةل ئ�ةوا دي�ارك�رى دثةرتووكا‬ ‫ئةوذى ل سةر هةول َي جَيطر َى زةنكى (نصيرالدين جقر) ذبو دةست بسةر‬

‫خوةدا (الكامل في التاريخ)‪ ،‬ل سةر كةلها شاباني َى‪ ،‬كو ئةوى ياطوتى‬ ‫داطرتنا كةلها شاباني َى ثشتى ئ�ةو دورثَيضكرى ‪ ،‬دي�ار كرية كو‬
‫‪ :‬كو (اب�ن الأث�ير) كةلها شاباني َى هةذمارتية ذ مةزنترين كةله َي‬ ‫ئةو ذ مةزنترين كةله َي هةكاري ية و و ئاسَيترينة ‪ ،‬و ثاشى فةرمانا‬
‫هةكاريان‪ ،‬ب�ةل َى دثةرتووكا وى (الكامل في التاريخ) (اب�ن الأث�ير) ى‬
‫خرابكرنا و َى داية‪ ،‬و كةلها ئامَيدي َى ئاظاكرية ثَيش وَيظة‪.51‬‬
‫كةلها شاباني َى هذمارتية ذ ضةثةرَين ئَيلا مةهرانى‪.55‬‬
‫ثَيزانينةكا ن�وى (اب�ن الأث��ير)ى زَي�دةك�ري�ة ئ�ةوى طوتية ‪:‬‬
‫ه�ةروةك�ى ظةكولةرى ظياية بسةلمينت كو نةوةكهةظيةك‬
‫هةية دناظبةرا ه�ةردوو طوتن َي وي�دا ل س�ةر ظى بابةتى‪ ،‬ب�ةل َى لدةم َى‬ ‫‪.52‬‬ ‫دابوو‬ ‫مةهرانى‬ ‫مير َين‬ ‫ذ‬ ‫ئ َيك‬ ‫ددةست َى‬ ‫«شاباني َى‬
‫))‬
‫زظرين َى بو ثةرتووكاوى (الكامل في التاريخ) ‪ ،‬دياردبت كو ئةوى ئةظ‬
‫ضةندة دياركرية ل ذَي�ر ن�اظ و نيشان َى (دياركرنا خ�ودان� َي كةله َي‬ ‫و (اب�ن الأث��ير)ى دث�ةرت�ووك�ا خ�وة يا دي دا (التاريخ الباهر)‬
‫هةكارى و ك�واش� َى)‪ ،56‬ذبةر هند َى دياردبت كو ض نةوةكهةظى نينة‬
‫دناظبةرا ه�ةردوو طوتن َي (اب�ن الأث�ير) ى دا ‪ ،‬ذبةركو ئ�ةوى شاباني َى‬ ‫دياركرية ‪ ،‬ل سالا (‪ 537‬ك ‪ 1143 /‬ز) كو (نصرالدين حقر) كو جَيطر َى‬
‫هذمارتية ئَيك ذ ضةثةرَين ئَيلا مةهرانيان‪ ،‬ب�ةل َى ئةو دهةمان دةمدا‬
‫دهَيتة هذمارتن ثشكةك ذ وةلات� َى هةكاريان‪ ،‬ئانكو ئَيلا مةهرانيان‬ ‫(عمادالدين الزنكي) بوو ل مووسل ئةوى شيا طةلةك دةظةرَين كوردان‬

‫ب دةست خوةظة بينت و دةست ب سةر واندا طرت ‪ ،‬ل دةم َى طةهشتية‬
‫وَير َى كةلها شاباني َى دورثَيضكر ‪ ،‬كو ئةو ذ مةزنترين كةله َي وانة و ذ‬

‫هةميا ئاسَيترة ‪ ،‬دةست بسةر داطرت و خرابكر ئةوى كةلها شاباني َى د‬
‫هةذمارت ثشكةك ذ وةلَات َى هةكاريان‪.53‬‬

‫ن�ة وةكهةظيةك دةردك�ةظ�ت د طوتن َي (اب�ن الأث�ير) ى دا د‬

‫ثةرتووكا وي�دا (الكامل في التاريخ) لدةم َى دياركرناوى بو مَيذوويا‬
‫دةست بسةر داطرتنا جَيطر َى (عمادالدين الزنكي) (نصيرالدين جقر)‬

‫‪|23‬‬

‫هاتنة نياسي ب (الصحبتية‪ -‬هوطر)‪ ،‬و طةلةك ذوان ئَيخسيركرن‬ ‫بخوةذى ئاكنجى بي ل وةلات َى هةكاريان‪ ،‬بظ َى ضةند َى ض نةوةكهةظى‬
‫هةتا ئةو طةهشتينة (شرالق) ‪ -‬ئةو طوندة ئةو َى مةزار َى (الشيخ عدي)‬
‫تَيدا ‪ -‬ئةو طومبةدا ئاظاكرى ل سةر خرابكر و م�ةزار َى وى كولان و‬ ‫نامينن ‪ ،‬راستة نةوةكهةظيةك هةية ذلاي� َى (اب�ن الأث�ير) ى ظة ل سةر‬
‫هةستي َي وى دةر َيستن و ل ثَيش ضاظ َي ئَيخسيرَين سوحبةتيان سوتن‪،‬‬
‫و طوتنة وان ‪ :‬بةر َيو بدن َى مة ض�ةوا هةستيك َي وى سوتن ئ�ةو َى وة‬ ‫دياركرنا س�الا ظةكرنا كةلها شاباني َى دث�ةرت�ووك�ا وي�دا (التاريخ‬
‫طازي دكر‪ ،‬ب هةرتشتةك َى وة طازي دكر َى نةشيا بةرةظاني َى ذ خوة‬ ‫الباهر) ئةو َى داناية سالا (‪ 537‬ك ‪ 1143 /‬ز) ‪ ،‬بةراورد دطةل ثةرتووكاوى‬
‫بكت ‪ ،‬و ثاشى زظرين و طةلةك تالانكرن‪( ،‬سوحبةتيان) ثشتى هنط َى‬
‫خ�وة كومكرن ظ�ة و دووب��ارة طومبةد ئاظاكرظة‪ ،‬و زظرينة س�ةر وان‬ ‫(الكامل في التاريخ) ئةوى طوتية كو ئةو هاتية ظةكرن لسالا(‪ 528‬ك‬
‫كارَين ئةو ل سةر دضن ظة ‪ ،‬و ئةو بينة دوذمن َى هةركةسةك َى دطوتن َى‬
‫‪1134‬ز)‪.57‬‬
‫فه قيه� (الفقيه) ‪ ،‬و هةرطاظةكا وان شيابا دكوشتن‪.‬‬
‫ث َينج‪ /‬كةلها شةرانش َى (شرانش)‪:‬‬
‫ش�ةران�ش ط�ون�دةك�ة دك�ةظ�ت�ة ن�اوض�ةداري�ا س�ن�دي�ان س�ةر ب‬ ‫(المقريزي) بةحس َى‪ 58‬شةرانش َى كرية ‪ ،‬كو مةزن َى و َى مير‬
‫دةظةرداريا زاخو‪ ،‬ئَيك ذ ظةكولةران دبَيذيت كو شةرانش ل دةسثَيكا‬ ‫(توكل الكردي)‪ ،‬دناظ روودان� َي سالا (‪ 817‬ك ‪ 1414 /‬ز)‪ ،‬ئةوا (توكل‬
‫ضةرخ َى نةه َى كوضى ‪ /‬ثازد َى زاييي سةنتةر َى ميرنشينا سنديان بوو‪،59‬‬ ‫ال�ك�ردي) ث�ش�ك�دارى ت�َي�دا ك�رى دط�ةل ذم�ارةك�ا ل�ةش�ك�ةرَي�ن دى ذبو‬
‫ثشتى هينط َى ميرَين بادينان ئةو طةهاندية ميرنشينا خوة ل دورَي�ن‬ ‫هَيرشكرن َى بوسةر دووكةفتي َي (شيخ عدي بن مسافر)‪ ،‬مةرةم ث َى ل‬
‫ئامَيدي َى سالا (‪ ،)1508‬و سولتان (حسن ك�ور َى سةيف الدين) مير َى‬ ‫ظَير َى ثَيكهاتا ئَيزديان بوو‪ ،‬ئةوذى ذ ئةطةر َى كو دووكةفتي َي (شيخ‬
‫بادينان لسالا (‪ 940-875‬ك ‪ 1534 -1471 /‬ز) قوتابخانة ل َى ئاظاكرية‪،‬‬ ‫ع�دي) ئ�ةو طةلةك م�ةزن دك�ر و ئ�ةو طةهاندبووية راد َى (الغلو) د‬
‫و دووبارة هاتية نوذةنكرن ل دةسثَيكا ضةرخ َى دووازد َى كوضى ‪ /‬هةذد َى‬
‫زاييي ‪ ،‬ذلاي َى (زبير باشا) (‪ 1126-1113‬ك ‪ 1714-1702 /‬ز) مير َى بادينان‬ ‫سالوخةتدانا وي دا ‪ ،‬هةتا ئةوان وةسا هزردكر كو (الشيخ عدي بن‬

‫دوى دةميدا ‪.‬‬ ‫مسافر) رزق َى وان ددت‪ ،‬و ئةوان دطوت هةر رزقةك َى نة ذدةف (الشيخ‬
‫عدي) ظة بهَيت مة نةظَيت ‪ ،‬و (الشيخ عدي) دطةل خود َى روونشتى ية‬
‫شةش‪ /‬كةلها ثةرةخ َى (برخو)‪:‬‬ ‫‪ -‬ذطوتنا وان – و دطةل وى نان و ثيظاز خوارية ‪ ،‬و ئةوان نظَيذَيت ئةرك‬
‫ل سةر وان هَيلان ‪ ،‬و طوتن ‪( :‬الشيخ عدي) ثَيش مةظة نظَيذ كرينة ‪،‬‬
‫بتن َى ئَيك ئاماذة هاتية ديتن ذلاي َى (ياقوت الحموي) ل سةر‬ ‫ذبلى وان كارَيت وان ئةوَيت ئةو ذ ثةرستنا خود َى دةر َيستي بو ثةرستنا‬
‫كةلها (برخو) ئةوا كو ذ نيف رَيز َى تَيثةر ناكت ‪ ،‬هةروةكى دةربارةى‬
‫و َى طوتية ‪« :‬برخو ب (ة�)واتة بةرخو ‪ ،‬كةلهةكة ذ كةله َي ناوضةداريا‬ ‫كةس َى (عدي بن مسافر)ى ‪ ،‬دوى دةميدا زةلام�ةك هاتة راسثاردن بو‬
‫زوزان ‪ ،‬ياخودان َى مووسل» ‪ .60‬مةرةما وى ذ خودان َى مووسل حةمدانينة ‪،‬‬ ‫وان ذ زاناي َي عةجةمان كو ذ زاناي َي رَيبازا (الشافعى) بوو ‪ -‬خود َى ذ َى‬
‫ذبةر هند َى (الحموي) دياركرية كو كةلها بةرخو يا خودان َى مووسل‬ ‫رازيبت – و دهاتة نياسي ب (جلال الدين محمد بن عزالدين يوسف‬
‫الحلواني) ‪ ،‬داخوازكر كوشةر ل دذى وان بهَيتةكرن‪ ،‬مير (عزالدين‬
‫بوو‪.‬‬ ‫البختي) مير َي طزيرتا (ابن عمر) ى و مير (توكل الكردي) ‪ -‬خودان َى‬
‫شةرانش َى ‪ -‬لديف داخ�وازا وى هاتن ‪ -‬و طةلةك ذ كوردَين سندى ل‬
‫نوكة ل دةظةرا شةرانش َى طوندةك هةية ب ناظ َى (ثةرةخ) ‪ ،‬ذبةر‬ ‫دةوروبةرَين وان كومبوون ‪ -‬و خودان َى حةسةن كيف َى لةشكةر بو وان‬
‫هند َى ضَيدبت ناظ َى ئةظى طوندى ثةيوةندى ب كةلها بةرخو ظة هةبت‬
‫ئةظة يا (ياقوت الحموي) دياركرى دثةرتووكا خوةدا (معجم البلدان)‪.‬‬ ‫هنارت ‪ ،‬ومير (شمس الدين محمد الجردقيلي) هاتة دطةل وان ‪ ،‬و ب‬
‫كومةكا مةزن ب رَيكةفتن ب�ةرةظ ضياي َى هةكارى ‪ ،‬طةلةك كوم ذ‬
‫دووكةفتي َي (شيخ عدي) كوشتن ‪ -‬وئةو دظى دةميدا دناظ كورداندا‬

‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������‬

‫ثة ِراو َيز‬

‫دوو ئ�اظ�ى) ده َيتة طوتن ل سةرئ َيك ذدةظ�ةرَي�ن‬ ‫روذه�ةلات�ن�اس(ك�ون�راد ريبويسر)طوتية لدةم َى‬ ‫‪. 3‬‬ ‫د دوو ذَيدةرَين تا كو برادةك َى درةنط كةفتين‬ ‫‪. 1‬‬
‫باكورى ذ طزيرتا ناظةراست‪ ،‬ج َيدبيت (ئازوخيز)‬ ‫ئةو هاتية زاخو‪»:‬مة خوة ديت بةرامبةرى طزيرتا‬ ‫ب ش��َي��واز َى (ال�ح�س�ي�ن�ي�ة) ه�ات�ي�ة‪ ،‬وئ���ةوذى (اب�ن‬
‫وةرط�رت�ى بيت (أفوخيز) ت�ارادةك� َى ئ َيك رام�ان‬ ‫زاخ��و ئ��ةوا دك�ةظ�ي�ت�ة س��ةرئ��ةردةك�� َى ك�ةظ�رى‬ ‫فضل الله ال��ع��م��ري)(ت‪749:‬ه‪1349/‬م)‪ ،‬دثةرتووكا‬
‫ددت‪ ،‬وئةو ناظة ي َى ج َيطيرة دئةدةبيات َين ئوروثيدا‪،‬‬ ‫ه�ةروةك �ى ئ��ةوا م�ةدي�ت�ى ل دةش�ت � َى ك�وئ�ةو ذى‬ ‫وي�دا(م�س�ال�ك الأب �ص �ار ف �ي م�م�ال�ك الأم�ص �ار)‪،‬‬
‫ون�اظ� َى ناظخوى ئ��ةو َى ثتر ب�اوةرث�َي�ك�رى هةبوونا‬ ‫(أزوخيس) يا كةظنة»‪ .‬ريبويسر‪ ،‬كونراد‪ ،‬كتاب‬ ‫و(اب�ن خ��ل��دون)(ت‪808:‬ه‪1349/‬م) دثةرتووكا(ديوان‬
‫دةظ��ةرةك�� َى ل ب��اش��ور َى ب��اذَي��رى ده�َي�ت�ة ناظكرن‬ ‫ال�م�ب�ان�ي الأث��ري��ة ف �ي ش�م�ال ب �ادال �راف �دي�ن في‬ ‫المبتدأ والخبر)‪ ،‬وئةو ذ مَيذوو نظ َيس َين ضةرخ َى‬
‫بطةلةك ناظان ذوان(خوك)‪ .‬المايي‪ ،‬ئةنوةر‪ ،‬الأكراد‬ ‫هةشت َى كوضى‪/‬ضوارد َى زاييني‪ ،‬و ذ ذَيدةرَين دى‬
‫في ب�ادي�ن�ان‪،‬ط‪(2‬ده�وك‪،)1999:‬ص‪،،13‬ال�زاخ�وي�ي‪،‬زا‬ ‫العصورالمسيحية القديمة والاسامية‪،‬ترجمة‪:‬‬ ‫ي َين سةردةم ئةوان بشَيواز َى (الحسنية) دياركرية‬
‫خو الماضي والحاضر‪،‬ص‪،،16‬جوبارةك ت َيدا ده َيت‬ ‫هةروةكى ذلاي َى (الطبري‪ ،‬المقدسي‪،‬مسكويه‪،‬ابن‬
‫ئةو ذ طةليةك َى ده َيت ده َيتة ناظكرن ب (زيى)‪،‬‬ ‫ي�ح�ي �ى م��ن��ص��ورن ال �م �ؤس �س �ة ال��ع��ام��ة ل�ل�ت�راث‬ ‫الأثير‪ ،‬ياقوت الحموي) و ئةو ذَيدةرَين سةردةمن‪،‬‬
‫وئ�ةو دةظةرةكا طرنطبى ذ ئةطةر َى بورينا رَيكا‬ ‫س���ةرةراى ه�ن�دةك ذَي��دةرَي��ن دى د َى ب�ش�َي�وةك� َى‬
‫بازرطانى يا كةظن رَيكا روذهةلات َى ديجلةى ذو َى‪،‬‬ ‫والأثار(بغداد‪1981:‬م)‪ ،‬ص‪ ،38‬وهندةك ذ ظةكولةران‬
‫ض َيدبيت كو ناظ َى (زيى‪-‬خوك) بساناهى هاتية‬ ‫ب�وه�ن�د َى ضووينة ك�و ثةيظا (أزوخيز)ض َيدبيت‬ ‫بةرفرةه� ه َينة دياركرن دظ َى ظةكولين َى دا‪.‬‬
‫طهورين بو زاخ�و وض َيدبيت ئ�ةو ثتر طريمانى‬ ‫دبنةرةتدا ثةيظةكا ك�وردى ياخورسك بيت ب‬
‫واتايا (ئ�اظ وخيز) ئ�ةوا ذ دوو برطان ث َيك ده َيت‬ ‫‪ . 2‬ال��زاخ��وي‪،‬س��ي��دال��ح��اج ص��دي��ق‪ ،‬زاخ���و ال�م�اض�ي‬
‫(ئاظ) و(خيز) وهةتا نوكة ئةو زاراظة ذلاي َى خةلك َى‬ ‫والحاضر‪(،‬دهوك‪2009:‬م)‪،‬ص‪.16‬‬
‫ظة ده َيتةبكارئينان وهةتا نوكة ناظ َى (خيزى و‬

‫|‪24‬‬

‫الرناؤوط ‪ ،‬مؤسسة الرسالة (ب�ي�روت‪:‬د‪/‬ت)‪ ،‬ج‪، 15‬‬ ‫ع�م�رع�ب�دال�س�ام ت��دم��ري‪ ،‬ال�م�ك�ت�ب�ة ال�ع�ص�ري�ة‬ ‫و(واق�ع�ي) بيت‪ ،‬ب تايبةت ئ�ةو ف�ةر ك�رب�وو كو‬
‫ص‪.172‬‬ ‫للطباعة والنشر(بيروت‪2002 :‬م)‪ ،‬ص‪.263‬‬ ‫باج به َيتة وةرطرتن ذكاروان َين دوَيرَيدا دبورين‬
‫دهاتة ناظكرن ب (خووك) يان (خيكن)‪ ،‬وض َيدبيت‬
‫‪ .35‬ال�زرك�ل �ي‪ ،‬خ�ي�رال�دي�ن ب�ن م�ح�م�ود ب�ن محمد‬ ‫‪ .20‬د ذَي��دةرى دا ب ش�َي�وةي� َى (ن�ازي�ان�وا) ه�ات�ي�ة‪ ،‬ن�از‪:‬‬ ‫ن�اظ� َى زاخ��و ب وات��ا (زي ‪-‬خ�وي�ن) ئانكو رووب��ار َى‬
‫(ت‪1976:‬م)‪ ،‬الاع�ام‪ ،‬قاموس تراجم لأشهرالرجال‬ ‫ناظةك َى كوردية ذناظ َين ذن�ان‪ ،‬هةتا سةردةم َى‬ ‫خ�وي�ن� َى ئ��ةوذى ب �و و َى روودان���ا خ�وي�ن�اوى ئ�ةوا‬
‫والنساء من العرب المستعربين والمستشرقين‪،‬‬ ‫مة ي َى نوكةذى ده َيتة بكار ئينان بةل َى (بانوو) ب‬ ‫روي��داى لظى جهى وخ�وي�ن ت�َي�دا هاتية رشتن‪.‬‬
‫رامانا خاتوون و خانم‪ ،‬هةتا نوكة ذ ثةيظا بانوو‬ ‫العباسي‪،‬محفوظ‪ ،‬إمارة بادينان العباسية‪،‬مطبعة‬
‫دار العلم للمايين (بيروت‪2002 :‬م)‪،‬ج‪،20‬ص‪.457‬‬ ‫د هندةك ئيديةمَين ك�وردي دا بكار ده َيت وةك‬
‫الجمهورية(الموصل‪1969:‬م)‪،‬ص‪.21‬‬
‫‪ . 36‬ابن ايبك الصفدي‪ ،‬صاح الدين خليل بن ايون‬ ‫(كابانوو و شاهبانوو)‪. ...‬‬
‫(ت‪764:‬ه����‪1363/‬م)‪ ،‬ال�واف�ي ب الوفيات‪ ،‬تحقيق‪:‬‬ ‫وهندةك بنيات َى ناظ َى و َى دزظرينن بؤ ثةيظا ئارامى‬ ‫‪. 4‬‬
‫أح�م�د الارن���اؤوط وت�رك�ي مصطفى‪ ،‬دارإح �ي�اء‬ ‫‪ . 21‬ك���وض���ك���ا ط����َي����ض���� َى ي������ان ك���س���ل��� َى‪:‬‬ ‫ي�ا س�ري�ان�ى زاخ��وت��ا «س�ةرك�ةف�ت�ن» وئ��ةظ ناظة‬
‫كوضكةكامةزنة ل ن َيزيك سامراء‪( ،‬معتصم)‬ ‫هاتية بسةركةفتنا ئيسكةندةر َى مةقدونوني‬
‫التراث العربي (بيروت‪2000 :‬م)‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪.58-55‬‬ ‫ى ئ�اظ�اك�رب�ي ذب �وس �ةي �ران � َى‪ .‬ي�اق �وت ال�ح�م�وي‪،‬‬ ‫ل سةر(بارتييان) دش�ةرةك�ي�دا ل ن َيزيك زاخ�و‪.‬‬
‫أب�وع�ب�دالله(ت‪626:‬ه��‪1229/‬م)‪ ،‬معجم البلدان‪ ،‬دار‬ ‫الزاخويي‪،‬زاخو الماضي والحاضر‪،‬ص‪ ،17-16‬و د‬
‫‪ .37‬ه���روري‪ ،‬دروي���ش ي �وس �ف ح �س�ن‪ ،‬ب��اد ال�ه�ك�اري‬ ‫بوضونةكا ديدا كو ثةيظا زاخو هاتية وةرطرتن‬
‫(‪945‬ه����‪1336/‬م)‪ ،‬دراس�ي�ة سياسية ح�ض�اري�ة‪ ،‬دار‬ ‫الفكر(بيروت‪ :‬د‪/‬ت)‪ ،‬ج‪،2‬ص‪.260‬‬ ‫ذ (زاكخوا) و ئةو ناظ َى سةروك هوز َى يةهوديانة‬
‫سبيرز للطابعة والنشر(دهوك‪2005 :‬م)‪،‬ص‪38 .45‬‬ ‫ل باذَيرى‪ .‬العباسي‪،‬تاريخ زاخو و الجسرالعباسي‪.‬‬
‫‪ .22‬ط�اش�ت�م‪ :‬ئ�ةوئ�َي�ك ذك�ول�ةي�َي�ن (أب��ي تغلب بن‬ ‫ذبلي و َى بوضون َين دى ذى‪،‬ئةوهةمى ظةكولين و‬
‫ياقوت الحموي‪ ،‬معجم البلدان‪ ،‬ج‪،1‬ص‪.147‬‬ ‫ناصر الدولة) بي‪ ،‬طةلةك ذَيربي وجه َى باوةري َي‬
‫بي وباوةر داربي‪ ،‬خودان َي وي ئةو دانا ذبو ثاراستنا‬ ‫بوضون َين ظةكولةرَين سةردةمن ‪.‬‬
‫‪ .39‬ياقوت الحموي‪ ،‬معجم البلدان ‪،‬ج‪،1‬ص‪.146‬‬ ‫كةلها ئةردةمشت َى هةظثشك دطةل (صالح بن‬
‫بانويه)‪ ،‬لدةم َى (عضد الدولة) ئةو دوورث َيض كرى‬ ‫‪ .5‬المايي‪ ،‬انور‪ ،‬الاكراد في البادينان‪،‬ص‪.46‬‬
‫‪ .40‬المصدرنفسه‪،‬ج‪،2‬ص‪.512-511‬‬ ‫‪( ،‬ابن بانويه) كةلهة رادةستى وانكرو (طاشتم)‬
‫ط�رت ورادةس�ت �ى (ع�ض ال�دول�ة) ك�ر ئةوهنارت‬ ‫‪ . 6‬زينفون‪ ،‬حملة العشرة ألاف‪،‬ترجمة‪:‬يعقوب افرام‬
‫‪ . 41‬اب�ن فضل الله ال�ع�م�ري‪ ،‬شهاب ال�دي�ن أحمد بن‬ ‫ب�و(أب�ي تغلب)ى ئ�ةو ك�وش�ت‪ .‬صفي ال�دي�ن بن‬ ‫منصور(بغداد‪،)1965 :‬ص ‪.182‬‬
‫ي�ح�ي�ى (ت‪749:‬ه�������‪1349/‬م)‪ ،‬م�س�ال�ك الأب�ص�ار‬ ‫البحتري ‪،‬أبوالفتح عيسى بن البحتري الحلبي‬ ‫‪ . 7‬المصدر نفسه‪،‬ص‪.180_179‬‬
‫ف�ي ممالك الأم�ص�ار‪ ،‬تحقيق‪ :‬ك�ام�ل سلمان‬ ‫(ت‪:‬ب��ع��د‪625‬ه���‪1228/‬م)‪ ،‬أُن��س ال�م�س�ج�ون وراح �ة‬
‫ال�ج�ب�وري‪ ،‬وم�ه�دي ال�ن�ج�م‪ ،‬دارال�ك�ت�ب العلمية‪،‬‬ ‫المحزون‪ ،‬تحقيق‪:‬محمد اديب الجادر‪ ،‬دارص�ادر‬ ‫‪ .8‬المصدر نفسه‪،‬ص‪.186‬‬

‫(بيروت‪،) 2010:‬ج‪ ،2‬ص‪.25‬‬ ‫(بيروت‪1997:‬م)‪ ،‬ص‪.149‬‬ ‫ال�ط�ب�ري‪ ،‬أبوجعفرمحمدبن ج��ري��ر(ت‪310:‬ه��‪/‬‬ ‫‪ .9‬‬
‫‪923‬م)‪ ،‬تاريخالرسل وال�م�ل�وك‪ ،‬تحقيق‪:‬م حمد‬
‫‪ .42‬الكوشر‪ :‬ض َيدبيت مةرةم ث َي كوضةربن كوئةو ذ‬ ‫‪ . 23‬المصدر نفسه‪،‬ص‪.150-149‬‬ ‫ابوالفضل إبراهيم‪ ،‬ط‪ ،5‬دارال�م�ع�ارف‪( ،‬القاهرة‪:‬‬
‫هوزَين كوضبةرَين كوردينة‪.‬‬
‫‪ .24‬ياقوت الحموي‪،‬معجم البلدان‪ ،‬ج‪،1‬ص‪.147-146‬‬ ‫‪1986‬م)‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.7‬‬
‫‪ . 43‬ابن الأثير‪ ،‬الكامل في التاريخ‪،‬ج‪،9‬ص‪.275‬‬
‫‪ . 25‬المصدر نفسه‪ ،‬ج‪،2‬ص‪.511‬‬ ‫‪ .10‬الزاخوي‪ ،‬زاخو الماضي والحاضر‪ ،‬ص‪.33�32‬‬
‫‪ . 44‬ال�م�ص�درن�ف�س�ه‪ ،‬ج‪،10‬ص‪ .459‬ف �رش�اب �ور دب�ي�ت‬
‫فيشخابور (ث َيشخابوور) بيت‪.‬‬ ‫‪ .26‬المصدر نفسه‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.486‬‬ ‫‪ . 11‬الزاخوي‪ ،‬زاخو الماضي والحاضر‪ ،‬ص‪.3‬‬

‫‪ .45‬اب����ن خ���ل���دون‪ ،‬أب���وزي���د ع��ب��دال��رح��م��ن ب�ن‬ ‫‪ . 27‬ابن الاثير‪ ،‬عزالدين ابو الحسن على بن ابي الكرم‬ ‫‪ .12‬اب�ن ال�ج �وزي‪ ،‬عبدالرحمن ب�ن علي ب�ن محمد‬
‫م�ح�م�د (ت‪808:‬ه ������‪1406/‬م)‪ ،‬ت�اري�خ اب��ن خ�ل�دون‬ ‫محمد الشيباني الجزري (ت‪ 630 :‬ه� ‪ 1232 /‬م)‪،‬‬ ‫ابوالفرج (ت‪ 597:‬ه �‪1201/‬م)‪ ،‬المنتظم في التاريخ‬
‫المسمى(ديوان المبتدا والخبر في تاريخ العرب‬ ‫الكامل في التاريخ‪ ،‬تحقيق‪ :‬أبي الفداء عبدالله‬ ‫ال�م�ل�وك والأم���م‪ ،‬دارص����ادر‪( ،‬ب��ي��روت‪1358:‬ه���)‪،‬‬
‫والبربر ومن عاصرهم من ذي السلطان الاكبر)‪،‬‬ ‫القاضي‪ ،‬دار الكتب العلمية‪( ،‬بيروت‪ ،)1987 :‬ج‪،7‬‬ ‫ج‪،6‬ص‪ ،31‬ال�س�ي�وط�ي‪ ،‬ال�ح�اف�ظ ج��ال ال�دي�ن‬
‫(ت‪911:‬ه ������‪1506/‬م)‪ ،‬ت�اري�خ ال�خ�ل�ف�اء‪ ،‬دارال�ف�ك�ر‪،‬‬
‫ج‪،18‬ص‪.9‬‬ ‫ص‪.260‬‬
‫(بيروت‪ ،)1974:‬ص‪.346‬‬
‫‪ .46‬المصدرنفسه ‪،‬ج‪ ، 4‬ص‪.441‬‬ ‫‪ . 28‬ياقوت الحموي‪ ،‬معجم البلدان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.147-146‬‬
‫‪ .13‬الذهبي‪ ،‬شمس الدين محمدبن احمدبن عثمان‬
‫‪ . 47‬مسكويه ‪ ،‬تجارب الامم ‪ ،‬ج‪ ، 6‬ص‪. 442 - 441‬‬ ‫‪ .29‬الطبري‪ ،‬تاريخ الرسل والملوك‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.7‬‬ ‫ب�ن ق �اي �م �از(ت‪748:‬ه��‪1347/‬م)‪ ،‬سيراعام النباء‪،‬‬
‫تحقيق‪ :‬مجموعة من المحققين برئاسة شعيب‬
‫‪ .48‬المصدرنفسه‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪. 442‬‬ ‫‪ .30‬ابن الأثير‪ ،‬الكامل في التاريخ‪،‬ج‪ ،7‬ص‪.260‬‬ ‫ال�رن�اؤوط‪ ،‬مؤسسة ال�رس�ال�ة‪( ،‬ب��ي��روت‪:‬د‪/‬ت)‪،‬ج‪،15‬‬
‫ص‪ ،172‬اب�ن كثير‪ ،‬اب �ي ال�ف�داء‪ ،‬اسماعيل بن‬
‫‪ .49‬ابن الأثير‪ ،‬الكامل في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪. 275‬‬ ‫‪ . 31‬ط �ر َى ل َيبورينى (ت�ل ال�ت�وب�ة)‪ :‬دكةظتة ب�اذَي�ر َى‬ ‫ك�ث�ي�ر ال��دم��ش��ق��ي(ت‪774:‬ه ��‪1373/‬م)‪ ،‬ال�ب�داي�ة‬
‫م�ووس�ل‪ ،‬ب دوورات��ي��ا ئ�َي�ك ميلي ل روذه�ةلات � َي‬ ‫والنهاية‪ ،‬تحقيق‪ :‬علي شيري‪ ،‬دار احياء التراث‬
‫‪ . 50‬المصدر نفسه‪ ،‬ج‪ ، 9‬ص‪. 275‬‬ ‫رووب���ار َي دي�ج�ل�ة وئ�ةوط �رة ئ��ةو َى ي�وون�س س�لاظ‬
‫ل سةربن ل سةر راوةس�ت�اي‪ ،‬دط�ةل مللةت َى خو‪،‬‬ ‫العربي‪( ،‬د‪/‬م‪،)1988:‬ج‪،6‬ص‪.321‬‬
‫‪ .51‬ابن الأثير‪ ،‬الكامل في التاريخ ‪ ،‬ج‪ ، 9‬ص‪. 276‬‬ ‫وه�ن�د دوع��ا ك �رن ه�ةت�ا خ��ود َى س �زا ل س �ةر وان‬
‫راك��ري��ن‪ .‬ال�ح�م�ي�دي‪ ،‬محمد ب�ن عبدالمنعم‪،‬‬ ‫‪ . 14‬مسكويه‪ ،‬ابوعلي احمد ب�ن محمد ب�ن يعقوب‬
‫‪ . 52‬ابن الأثير‪ ،‬عزالدين ابو الحسن على بن ابي الكرم‬ ‫(ت‪710:‬ه�‪1310/‬م)‪،‬الروض المعطارفي خبرالأقطار‪،‬‬ ‫(ت‪421 :‬ه���‪1030/‬م)‪ ،‬تجارب الام�م وتعاقب الهمم‪،‬‬
‫محمد الشيباني الجزري (ت‪ 630 :‬ه� ‪ 1232 /‬م)‪،‬‬ ‫تحقيق‪ :‬إحسان عباس مؤسسة ناصر للثقافة‪،‬‬ ‫تحقيق‪ :‬سيد كسوري حسن‪ ،‬دار الكتب العلمية‬
‫التاريخ الباهر ف�ي ال�دول�ة الاتابكة باالموصل‪،‬‬
‫تحقيق‪ :‬عبدالقادر احمد طليحات‪ ،‬دار الكتب‬ ‫مطابع دار السيراج (بيروت‪1981 :‬م)‪ ،‬ص‪.325‬‬ ‫(بيروت‪2003 :‬م)‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.365 -364‬‬

‫الحديثة (بغداد‪ :‬د‪/‬ت)‪ ،‬ص ‪. 64‬‬ ‫‪ . 32‬اب�وال�ع�ب�اس‪ ،‬شمس ال�دي�ن احمد ب�ن محمد بن‬ ‫‪ . 15‬المصدر نفسه‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.442-441‬‬
‫أبي ب�ك�ر‪(،‬ت‪681:‬ه��‪1282/‬م)‪ ،‬وفيات الأعيان وأنباء‬
‫‪ .53‬ابن الأثير‪ ،‬الكامل في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪. 276‬‬ ‫ابناء الزمان‪،‬تحقيق‪:‬احسان عباس‪ ،‬دارالثقافة‪،‬‬ ‫‪ . 16‬الثعالبي‪ ،‬أبي المنصور عبدالملك النيسابوري‬
‫(ت ‪129:‬ه��‪1038/‬م)‪ ،‬يتيمة الدهر في محاسن أهل‬
‫‪ . 54‬هروري‪ ،‬باد هكاري‪ ،‬ص‪. 58‬‬ ‫(د‪/‬م‪ ،)1968:‬ج‪،2‬ص‪.135‬‬ ‫العصر‪ ،‬تحقيق‪ :‬مفيد محمد قميحة‪ ،‬دار الكتب‬

‫‪ .55‬ابن الأثير‪ ،‬الكامل في التاريخ ‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪. 275‬‬ ‫‪ .33‬ابن ش�داد‪ ،‬عزالدين محمد بن علي بن ابراهيم‬ ‫العلمية (بيروت‪ ،)1983 :‬ج‪ ،3‬ص‪.106‬‬
‫(ت‪684:‬ه ����‪1285/‬م)‪ ،‬الأع��اق الخطيرة ف�ي ذكر‬
‫‪ .56‬المصدرنفسه ‪ ،‬ص‪. 58‬‬ ‫أم��راء ال�ش�ام وال�ج�زي�رة‪ ،‬تحقيق‪ :‬يحيى زكريا‬ ‫‪ .17‬المصدر نفسه‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.35‬‬

‫‪ .57‬ابن الأثير‪ ،‬الكامل في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪. 275‬‬ ‫عبارة‪ ،‬منشورات الثقافة (ديمشق‪،)1991 :‬ص‪.199‬‬ ‫‪ . 18‬المصدر نفسه ‪،‬ج‪ ،3‬ص‪.107-106‬‬

‫‪ . 58‬احمد بن على بن عبدالقادر العبيد (ت‪ 845 :‬ه ‪/‬‬ ‫‪ . 34‬الذهبي‪ ،‬شمس الدين محمد بن احمد بن عثمان‬ ‫‪ .19‬ع��م��ادال��دي��ن الأص��ف��ه��ان��ي‪ ،‬أب��وح��ام��د محمد‬
‫‪ 1441‬م)‪ ،‬السلوك لمعرفة دول الملوك‪ ،‬تحقيق ‪:‬‬ ‫بن ق�اي�م�از(ت‪748:‬ه��‪1347/‬م)‪ ،‬سير أع�ام النباء‪،‬‬ ‫ب��ن م�ح �م �د (ت‪597 :‬ه ���������‪1201/‬م)‪ ،‬ال �ب�س�ت�ان‬
‫محمد عبدالقادر عطى‪ ،‬دار الكتب العلمية (د‪/‬م‬ ‫تحقيق‪ :‬مجموعة من المحققين برئاسة شعيب‬ ‫ال�ج�ام�ع لجميع ت�واري�خ أه�ل ال�زم�ان‪ ،‬تحقيق‪:‬‬

‫‪ ،)1997 :‬ج ‪ ، 3‬ص ‪. 171‬‬

‫‪ . 59‬رؤوف ‪ ،‬عماد عبدالسام‪ ،‬مراكز ثقافية مغمورة‬
‫في كردستان‪ ،‬مؤسسة موكريانى (أربيل ‪)2008 :‬‬

‫‪ ،‬ص‪. 99‬‬
‫‪ . 60‬ياقوتالحموي‪،‬معجمالبلدان‪،‬ج‪،1‬ص‪  .375‬‬

‫‪|25‬‬

‫طو ِرستان ذ َيدةر َين طرنطن ذ ذ َيدةر َين ديروكى‬

‫(طو ِرستان َين بةدليس َى وةك ميناك)‬

‫| د‪.‬ماجد محمد يونس‬
‫| فاكولتيا زانست نَي مروظايةتى‪ /‬ثشكا ديروك‬

‫|‪26‬‬

‫{‬ ‫زَيدة ثويتةدان ب نظَيسينا ديروكا سياسى‬
‫ل سةر كيست َى ديروكا ئابورى و جظاكى‬

‫و شارستانى بووية{‬

‫وطو ِرستانان‬ ‫ط�وِرس�ت�ان دئنَينة‬
‫بةربةلاظ بود ناظ وان‬ ‫هةذمارتن ذ ونَيستطةه نَي ديروكى‬
‫شارستانيان ددةم نَي ديروكى ي نَي‬
‫درنَيذ دا‪ ،‬ظةكولةرنَين طوِرستانان د نَى بينن‬ ‫نَي��ن ط�رن�ط ك�ة ثنَيتظى ي�ة ث�وي�ت�ة ث� نَى‬
‫كو بةدليس ذ زةنطينترين دةظةرنَين كوردستان نَى‬
‫ية ب طوِر وطوِرستان نَي ديروكى‪.‬‬ ‫بهنَينة دان وظ�ةك�ول�ي ل س�ةر بهنَينة ك�رن ب‬
‫ل دةم نَى لنَيننَيرين دئنَيتة كرن د نَى بينن كو كنَيلى‬ ‫مةرةما ظةكرنا طةلةك ذ طرنَيي نَي دي�روك� نَى ي نَي‬
‫وب�ةرنَي�ن طوِرستان نَي بةدليس نَى ودةوروب��ةران ج�ور نَى ذيانةكا‬
‫ئ�ارام يا ئاكنج نَي وان دةظ��ةران نيشان ددن‪ ،‬ه�ةر وةس�ا ئاست نَى‬ ‫ئاس نَى وخزمةت كرنا ديروكا مروظايةتي نَى‪ ،‬ود راستى‬
‫دا ط�وِرس�ت�ان�ان ط�ةل�ةك ذ نهنَين نَي دي�روك�ى دن��اظ خ�وةدا‬
‫ثنَيشكةفتنا ئاظةدانكرن نَى وئةندازياريةكا جوان‪ ،‬ونةقش وكولان‬ ‫ظةشارتينة كة ديروكزانان كار ث نَى هةية ذبو ثشتطيريكرن‬
‫ل س�ةر ك�ةظ�ران‪ ،‬وج�ورنَي�ن نظيسين نَي ج�وان وب�اش نظيس نَي ش�ارةزا‪،‬‬ ‫وزةنطينكرنا نظيسين نَي خوة وتنَيركرنا حةز وثنَيتظ نَي هةوادارنَين‬
‫وبةربةلاظ بوونا روشةنبيريا ثويتةدان ب هونةر نَى ظةشارتن وبن ئاخكرنا‬ ‫ديروك نَى ونظيسةرنَين و نَى‪ ،‬و كنَيماسيةك مةزنة ل دةمى طوِرستان‬
‫مرى يان ب زةلال خ�����ويا دبن‪ .‬وذئاليةك نَى ديظة بةر نَيوةدان ل طوِر‬ ‫ب نَى بةهر بمينن د نظيسينا ديروك نَى دا‪ ،‬بةلكو دش نَي بنَيذين شاشيةكا‬
‫وطوِرستان نَي بةدليس نَى تيتال وباوةرنَين خةلك نَى و نَى دةظةر نَى دياردكن‪،‬‬
‫زنَيدةبارى جوانا ب نَى ونَينة يا طوِران تا وى رادةى ضاظا دكةنينن وبةلكو‬ ‫مةزنة هةطةر طوِرستان ل ثشت طوه بنَينة هاظنَيتن ل دةم نَى ديروكا‬
‫جاران طوتنا خوةزيا بو خودان نَى ظ نَى طوِر نَى يان يا دى دئنَينة طوتن‪ ،‬ول‬ ‫دةظةرةك نَى دئنَيتة نظيسي‪ ،‬ضوونكة طوِرستان دش نَي طةلةك بياظ نَي‬
‫سةراى هند نَى كو سةدان سال ل سةر دروستكرنا وان طوِران بورينة‪ ،‬ل نَى‬ ‫جوراوجور ومفادار ل ديروك نَى زنَي�دة بكن‪ ،‬ذ لايةك نَى ديظة ثنَيتظى ية‬
‫ئةو طوِرة خوة وةك تابلو وكةظال نَي هونةرنَين ب نَى هةظرك ثنَيناسةدكن‪.‬‬ ‫بةرةظ هندةك ئال نَي ديروك نَى بضن كة ديروكزانان ذبيركرينة يان‬
‫وذ س�ي�م�انَي�ن ط��وِرنَي��ن ب�ةدل�ي�س� نَى ئ��ةوة ك��و ه��ن��دةك ذوان‬
‫كيليةك هةية وهندةكان دوو كيلى وهندةكان سندوقةكا بةرى‬ ‫ذب�يرا خوة برينة‪ ،‬ودب�ت ظ نَى ذبيركرن نَى ئةطةرنَين خوة نَين رةوا هةبن‬
‫دناظبةراهةرددو كنَيليان دا ‪ ،1‬كو ل سةر ط�وِر نَى دئنَيتة دان�ان‪ ،‬دطةل‬ ‫دط�ةل ئةطةرنَين نة رةوا‪ ،‬ذ ظان ئةطةران ثويتةدانا زنَي�دة ب بابةت نَي‬
‫هةبوونا جياوازي نَى دةربارةى قةبار نَى سندوق نَى‪ ،‬درنَيذيا هندةك كيليان ‪75‬‬ ‫ديروكا سياسى وزال بوونا نظيسينا ديروكا ناظبرى ل سةر بةش نَي‬
‫دى ي نَي ديروك نَى‪ ،‬هةروةسا ضاظلنَيكرنا زنَيدة دب�وار نَى نظيسينا ديروكا‬
‫سم‪ ،‬وهندةكان ‪ 180‬سم‪ ،‬وهندةكان دناظبةرا‪ 200‬و‪ 210‬و‪ 220‬و‪ 250‬سم‪،‬‬
‫سياسى ذ لاي نَى ديروكزانان ظة برةنطةك نَى نظيسينا ظ نَى بةش نَى ديروك نَى‬
‫وفرةهيا ظان سندوقان دناظبةرا‪ 67-30‬سم‪ ،‬وستووراتيا وان دناظبةرا‪47-5‬‬ ‫مينا دةستوورةك نَى لنَيهاتية كو بزةحمةتة ذ نَى دةربكةظن‪ ،‬وهةر ذبةر ظ نَى‬
‫ضةند نَى نظيسينا ديروكا سياسى وزنَيدة ثويتةدان ث نَى دئنَيتة ئةنجام دان‬
‫سم‪ ،‬ونظيسي جوراوجور ل سةرن‪ ،‬وزوربةيا ظان سندوقان دزظرن بو سةد‬
‫سال نَي ‪ 14‬و‪ ،15‬هةروةسا طةلةك ونَينة ل سةر هةنة‪ ،‬ودطةل سةدسالا‬ ‫ل سةر حسابا ديروكا ئابورى وجظاكى وشارستانى‪ ،‬دهةمان دةم دا نة‬
‫‪ 16‬هنَيدى هنَيدى بةر نَى مةرمةر ي نَى سثى جه نَى جورنَين بةرنَين دى دطرن‬
‫دطةل ونَينةنَين جورنَين طيا وطولان‪ ،‬ود سةدسالا ‪ 18‬دا هندةك جورنَين‬ ‫بةلاظبوونا روشةنبيريا ثويتةدان ب طوِر وطوِرستانان وةك ئاظاكرن‬
‫ن�وى ي� نَي كنَيليان ثةيدا دب�ن كو ل س�ةر نَى كيليان بازنةك نَى بةرى‬ ‫ودان�ان�ا كنَيليان ودروستكرنا طونبةدان ونةبوونا نظيسي وزان�ي�ارى‬
‫ل سةر شنَيواز نَى شاشك نَى هةية‪ ،‬وب تايبةت طوِرنَين ئاغا وبةطان وزانا‬ ‫وئةطةرنَين مرن نَى يان كوشتن نَى ل سةر كنَيليان دناظ مللةت نَي دةظةر نَى‬
‫وكةسايةت نَي ناظدار ‪ ،2‬وج�اران كنَيلى نَين ضوار طوشةى كو ذ بةر نَى‬ ‫دا رنَيطرن ل بةرامبةر ديروكزانان كو نةش نَي ب طةرم وطوِرى بةرةظ‬
‫نظيسينا ظى بابةتى ذبيركرى بضن‪ ،‬ئةظة زنَيدةبارى ئالوزيا ظةكولين نَى‬
‫( كالكةر) هاتينة دروست كرن‪ ،‬ول سةر ظان كنَيليان ل هنداظى ثيان‬
‫هندةك ثةيظ نَي ئاييني هاتينة نظيسي مينا ((ي�ا شكور‪ ،‬يا صبور‪ ،‬يا‬ ‫ل سةر ظى بابةتى ذبةر كو زانيارى طةلةك دكنَيمن‪ ،‬وب راستى نظيسةر‬
‫لنَيكدان نَى دكت دطةل هندةك بياظ نَي ئالوز وكورةرنَيكان وبةرتةنطيا‬
‫غفور‪ ،‬يا برهان‪ ،‬يا سبحان‪ ،‬يا سلطان‪ ،‬يا حنان‪ ،‬يا منان‪ ،‬يا ديان‪ ،‬يا الله‪،‬‬ ‫ئاسمان نَى نظيسينى ضوونكى دويفكةفتي نَى ظ�ان بابةتان ذبلى ط�وِر نَى‬
‫وكنَيليةك نَى وهندةك زانيارى ونظيسين نَي كنَيم دباشترين كاودان دا‬
‫يا علي‪ ،‬بسم الله الرحمن الرحيم))‪ ،‬ل دةمةك نَى كو ل سةر كيليا ل‬
‫هنداظى سةرى مرى ونَينةى دارا ذيان نَى (شجرة الحياة) وهندةك ونَينةنَين‬ ‫ض تشتةك نَى نابينت‪.‬‬
‫و ذب�ةرك�و شارستاني نَي ج�وراوج�ور دةستهةلات ل بةدليس نَى‬

‫ودةوروب��ةران كرينة‪ ،‬هةروةسا ذبةركو دي�اردا زنَي�دة ثويتةدان ب طوِر‬

‫‪|27‬‬

‫داي��ة‪ ،‬وئ�ةو طوِرستانةكا ظةكرية وب� نَى بانة وب� نَى‬ ‫{‬ ‫دى كو طرنَيداى تيتال نَي ئايينى هاتينة ونَينة كرن ‪.3‬‬
‫طونبةدة‪ ،‬و ننَيزيكى ‪ 15‬طوِران دناظداية‪ ،‬وكنَيل نَي وان‬ ‫وج�اران هندةك طوِرنَين سندريكى نَين ب نَى كنَيلى‬
‫كنَيليا بدرالدين‬ ‫هاتينة دروست كرن ذ بةر نَى سثى وسةرنَين كنَيليان‬ ‫دئنَينة دي�تن‪ ،‬ل نَى ئ�ةظ ج�ورة ط��وِرة ل بةدليس نَى ب ب��ةراورد‬
‫خان كور نَى خان‬ ‫س نَى طوشةنة وب قةبارنَين جياوازن دناظبةرا‪100-50‬‬ ‫دطةل طوِرنَين دى ي نَي ب كنَيلى دكنَيمن ونة بةربةلاظن‪،‬‬
‫ابدا ل كور نَى‬ ‫وئةظ جورة ثنَيكهاتية ذ ثارضةيةكا بةرى يا لاكنَيشة كو ل‬
‫ضياءالدين كزر نَى‬ ‫سم نة‪ ،‬وئةظ طوِرة دزظِرن بو ماوةنَين ديروكى ي نَي‬ ‫باذنَير نَى (خةلات) يا سةر ب بةدليس نَى ظة دئنَينة ديتن‪ ،‬وجاران‬
‫جودا جودا‪ ،‬وثشكا دوو نَى ثنَيكدئنَيت ذ ئودةيةكا ب‬ ‫بةرةك نَى س نَى طوشةى كو ب جورنَين ونَينةي نَي ئةندازةى‬
‫شةرةفخان نَى‬ ‫طونبةد ل دووراتيا ضةند منَيتران ذ ثشكا ئنَيك نَى‪،‬‬ ‫هاتينة نةخش كرن ‪ ،4‬وئةظ جورة د طوِرستانا مير شةرةف نَى‬
‫وثنَينج طوِر دناظ دانة‪ ،‬ئنَيك ذوان طوِران ي نَى مير‬
‫بةدليسى‬ ‫كنَيلى و بةِرنَين طوِرستاننَي{‬
‫شةرةفخان نَى ضوار نَى ية (باثير نَى مير شةرةفخان نَى‬ ‫بةدليس نَى و‬
‫دةروبةران جور نَى ذيانا ئارام يا‬
‫ديروكنظيس)‪ ،‬طونبةدا ظ� نَى ط�وِرس�ت�ان� نَى ل‬ ‫ئاكنجي نَي وان دةظةران نيشاددةت‪.‬‬
‫س�ةر ش�نَي�واز نَى ه�ةرةم�ى ب هةشت طوشةيانة‬
‫‪ ،9‬فرةهيا ط�ون�ب�ةد نَى‪4‬م‪ ،‬وبلنديا و نَى‪6،80‬م‪،‬‬ ‫دوو نَى دئنَينة دي�تن ل بةدليس نَى ‪ ،5‬دط�ةل ج�ورنَي�ن نةخشان‬
‫وطوِرستان نَى ضوار ثةنجةرة هةنة كو ذنَيدةرنَين‬ ‫مينا ستنَيرنَين شةش طوشةى ولولثنَيض نَي هةشت طوشةى‪،‬‬
‫و ونَي�ن� نَي زنج��يران ي� نَي ج�وان ل س�ةر رةخ��نَي سندريكان ‪،6‬‬
‫روناهي نَى نة‪ ،‬مةزار نَى مير شةرةفخان نَى ضوار نَى‬ ‫وطوِرةك بظى شنَيوةى ل باخض نَى رنَيظةبةريا روشةنبيري نَى ل‬
‫دوو كنَيلى هةنة‪ ،‬هاتينة دروستكرن ذ بةرنَين‬
‫باذنَيرى خةلات نَى‪ ،‬طوِرستان هاتية دانان ب‬ ‫بةدليس نَى هةية ‪.7‬‬
‫فةرمانا خنَيزانا م�ير نَى ناظبرى(شاهبيكى‬ ‫زنَي��دةب��ارى ط�وِرس�ت�ان�نَي س��ةن��ت��ةر نَى ب�ةدل�ي�س� نَى‪،‬‬
‫طةلةك طوِرستان ل دةوروبةرنَين و نَى هةنة كو هنَيذانة ل‬
‫خ��ات��وون)‪ ،‬ول س��ةر ك�نَي�ل�ي�ا ل ه�ن�داظ�ى‬ ‫س�ةر ب�راوةس�تن‪ ،‬مينا طوِرستان نَي خ�ةلات� نَى وطوِرستان نَي‬
‫ن�وورش�ي�ن� نَى وط�وِرس�ت�ان�نَي ت��ةت��وان�� نَى‪ ،‬وط�رن�ط�تري�ن ئ�ةظ‬
‫س��ةرى م��يرى ه�ات�ي�ة ن�ظ�ي�س�ي ك�و مير‬
‫طوِرستانة ئةظةنة ‪:‬‬
‫ل ت�ةب�اخ�ا س�الا ‪ 1533‬ه�ات�ي�ة ك�وش�تن‪،‬‬ ‫طو ِرستانين سةنتةر َى بةدليس َى‪:‬‬
‫قةبار نَى ظ نَى كنَيلي نَى ‪2،25‬م‪ ،‬وفرةهيا وى‬ ‫دن��اظ س��ةن��ت��ةر نَى ب�ةدل�ي�س� نَى دا ول ج�ه� نَي ج��ودا‬
‫ج��ودا ط�ةل�ةك ط��وِر وط�وِرس�ت�ان ه�ةن�ة‪ ،‬دن��اظ مزطةفت‬
‫‪ 50‬سم‪ ،‬وستووراتيا وى ‪ 30‬سم‪ ،‬ل سةر‬ ‫وخ�وان�دن�ط�ةه و ت�ةك�ي�ي�ةي�ان و دج���ادة وك���ولان وب��ازار‬
‫كنَيلي نَى هندةك نةخش نَي جوان هةنة‪،‬‬ ‫وط�ةرةك�ان دا‪ ،‬وثرانيا ج�اران طوِرستان نَي بضووكن نة‬
‫ول س��ةر لاي�� نَى ذدةرظ���ة ي�� نَى ك�نَي�ل�ي� نَى‬
‫مةزنن وذظان طوِرستانان ‪:‬‬
‫هاتية نظيسي(عمل احمد بن حسين‬ ‫طو ِرستانا فةيزولاي َى ئةنسارى‪:‬‬
‫الاخ��اط��ي) (( ك���ار نَى ئ�ةحم�ةد نَى‬ ‫ئ�ةظ ط�وِرس�ت�ان�ة دك�ةظ�ت س�ةن�ت�ةر نَى بةدليس نَى ل‬
‫كور نَى حوسنَين نَى خةلاتى))‪ ،‬ودرنَيذيا‬ ‫مزطةفتا (علمدار)‪ ،‬وذ طوِرستان نَي كةظنة‪ ،‬ننَيزيكى ‪12‬‬
‫كنَيليا ل هنداظى ثنَيي نَي ميرى ‪2،5‬م‪،‬‬ ‫طوِرا تنَيدا هةية‪ ،‬ذوانا طوِرا سةحابى فةيزوللاي نَى ئةنسارى‪،‬‬
‫وفرةهيا و نَى ‪ 48‬سم‪ ،‬و ستووراتيا و نَى‬ ‫براي نَى سةحابى ئةبو ئةييووب نَى ئةنسارى‪ ،‬هةر وةسا طوِرا‬
‫‪ 18‬سم‪ ،‬وئةو ذى ب نةخش نَي جوان‬
‫شنَيخ مةحموود نَى ديندارى‪.8‬‬
‫هاتية نةخش كرن‪ ،‬و ب خةت نَى سولس ل سةر هاتية‬
‫طو ِرستانا مير شةرةفخان َى ضوار َى (طو ِرستانا‬
‫نظيسان ((القبر صندوق العمل)) (( طوِر سندوقا كارى‬ ‫شةرةفية)‪:‬‬
‫ي�ة))‪ ،‬و سندوقةكا ب�ةرى ب درنَيذيا ‪2،20‬م وفرةهيا ‪ 50‬سم‬
‫وستووراتيا ‪ 30‬سم هةية‪ ،‬وئ�ةو ذى بنةخش نَي ئةندازيارى‬ ‫دكةظيتة س�ةن�ت�ةر نَى بةدليس نَى‪ ،‬وثنَيكهاتية ذ دوو‬
‫ووينةنَين طولا هاتية كولان ‪ ،10‬ونظيسينةكا ‪ 10‬ريزى وب‬ ‫ثشكان‪ ،‬ئنَيك ذوان دن�اظ حةوشا خواندنطةها (شةرةفي نَى)‬

‫زمان نَى عةرةبى هةية ‪.11‬‬
‫ودن���اظ ظ�� نَى ط�وِرس�ت�ان� نَى دى ط���وِر نَى ئ�ةحم�ةد نَى‬
‫كور نَى مير شةرةفخان نَى ثنَينج نَى ي نَى ديروكنظيس هةية ل‬
‫بةرامبةر دةرطةه نَى طوِرستان نَى‪ ،‬دوو كنَيلى وسندريكةكا‬
‫بةرى هةية‪ ،‬وب طةلةك نةخش نَي جوان هاتية خةملاندن‪،‬‬
‫درنَيذيا سندريك نَى ‪1،72‬م‪ ،‬وفرةهى ‪ 44‬سم‪ ،‬وستووراتى ‪ 30‬سم‪،‬‬
‫ودرنَيذيا كنَيليا ل هنداظى سةرى وى ‪1،75‬م‪ ،‬وفرةهى ‪ 45‬سم‪،‬‬

‫وستووراتى ‪ 15‬سم‪ ،‬ونظيسينةكا ب زمانى عةرةبى ل سةرة‬

‫‪.12‬‬

‫|‪28‬‬

‫وةكو بانةك نَى ية بو طوِرستان نَى‪ ،‬هاتية دروست كرن وةك رنَيزطرتن‬ ‫ه��ةر وةس���ا ط��وِرنَي��ن ه��ةر ئ�نَي�ك‬
‫بو خودان نَي ط�وِران ودهةمان دةم دا ديمةنةك نَى ئاييني و ميرى ددت‬ ‫ذ (م��ورت��ةزا ب��ةط ك��ور نَى ش��ةرةف ب�ةط� نَى‬
‫غةرزانى) و (حوسي بةط كور نَى مير عةبدال‬
‫طوِرستان نَى ‪.16‬‬ ‫خانى) دن�اظ طوِرستان نَى دان�ة‪ ،‬ودوو كنَيل نَي‬
‫طو ِرستانا ئويض باجيلار (س َى خووشك)‪:‬‬ ‫مةرمةرى ل سةر طوِرا حوسي بةطى هةنة‪،‬‬
‫ئةظ طوِرستانة ذ س نَى طوِران ثنَيكهاتية‪ ،‬كو ي نَي كض نَي مير‬ ‫ول سةر كنَيليا ل هنداظى ث نَي وى نظيسينةك‬
‫ش�ةرةف� نَى دوو نَى ن�ة‪ ،‬زنَي�دةب�ارى ط�وِرا مير ب�ةدرةددي�ن خ�ان ك�ور نَى مير‬
‫ئةبدال خان ك�ور نَى مير زيائةددين ك�ور نَى مير شةرةفخان نَى ثنَينج نَى‬ ‫هةية ‪.13‬‬
‫ي نَى (ديروكنظيس)‪ ،17‬ول سةر وان ط�وِران حوجرةيةكا ذ ب�ةر نَى سور‬
‫ي نَى بةدليس نَى و ب ‪ 6‬دةرطةه نَي كظانى نَين ئةندازيارى طةلةك جوان‬ ‫طو ِرستانا ز َيدان‪:‬‬
‫ئ��ةظ ط��وِرس��ت��ان��ة دك��ةظ��ت ب��اش��ور نَى‬
‫هاتية دروستكرن ‪.18‬‬ ‫روذئ�اظ�ا نَى ك�ةلا بةدليس نَى ل طةرةكا زنَي�دان ل‬
‫طو ِرستانا مير شةرةف َى دوو َى ‪:‬‬ ‫سةنتةر نَى بةدليس نَى‪ ،‬دةرطةهةك نَى بةرفرةه هةية‬
‫ئ�ةظ طوِرستانة دكةظت ب�اش�ور نَى خواندنطةها ئيخلاسية‪،‬‬ ‫ذ لاي نَى روذهةلاتى‪ ،‬ئةظ طوِرستانة هاتية بكارئينان‬
‫دةرطةه نَى ضوونا ذورظة دكةظيتة لاي نَى باكور‪ ،‬ثنَيكهاتية ذ دوو تا س نَى‬ ‫هةر ذ سةردةم نَى سةلجوقيان‪ ،‬وزوربةيا طوِرنَين و نَى ل‬

‫طوِران ‪ ،19‬ئنَيك ذوان دبت ي نَى مير شةرةف نَى دوو نَى بت‪ ،‬كو دةستهةلات ل‬ ‫ناظةراست نَى نة‪.14‬‬
‫ميرطةه نَى كرية ثشتى باب نَى خوة مير زيائةددين نَى دوو نَى ل سالا ‪1394‬‬
‫تا س�الا ‪ ،1404‬و ل س�ةر طوِرستان نَى ئاظاهيةك نَى هةرةمى ب هةشت‬ ‫ك��وم��ا ط��و ِرس��ت��ان�� َي��ن خ�وان�دن�ط�ةه�ا‬
‫طوشةيان ذب��ةر نَى س�ور هاتية ئاظاكرن‪ ،‬وضةند ث�ةنج�ةرةي�ةك هةنة‬ ‫ئيخلاسيية ‪:‬‬
‫ذبو روناهي نَى‪ ،20‬وهندةك هوزان ب رنَينظيسا ئوسمانى ل سةر سندريك نَي‬
‫مةرمةرى ي نَي ط�وِران هاتينة نظيسي‪ ،‬درنَيذيا ظان سندريكا ‪ 1،60‬م‪ ،‬و‬ ‫دناظ خواندنطةها ئيخلاسية دا ل طةرةكا‬
‫(ط��وط م��ةي��دان) ول دةوروب��ةرنَي��ن و نَى ل س�ةن�ت�ةر نَى‬
‫فرةه�يا وان ‪ 40‬سم‪ ،‬وستووراتيا وان ننَيزي�كى ‪ 30‬سم ‪.21‬‬ ‫بةدليس نَى كومةكا طوِر وطوِرستان نَي بضووك هةنة‬
‫طو ِرستانا خةلوةتا سووفيان‪:‬‬ ‫كو هةر ئنَيك ذوان ذماريةكا كنَيم ذ ط�وِران تنَيدانة‬
‫وثتريا وان دزظ�رن بو خنَيزانا شةرةفخانيان‪ ،‬وئةو طوِرة‬
‫ئ���ةظ ط��وِرس��ت��ان��ة دك��ةظ��ت ب���اك���ور نَى ط��وِرس��ت��ان��ا م�ير‬ ‫خودان ساخلةت نَي تايبةتن ذ لاي نَى طرنطي نَى وئةندازياري نَى‬
‫شةمسةددين نَى وةلى دناظ حوجرةيةك نَى ب دةرطةه نَي تةنط دا‪ ،‬كو‬
‫تايبةت بو خةلوةتا سووفيان هاتبوون دروستكرن بو دةم نَى ‪ 40‬روذان ب نَى‬ ‫وشنَيواز نَى ئاظاكرن نَى‪ ،‬ئةو ذى ئةظة نة ‪:‬‬

‫طو ِرستانا مير زيائةددين َى دوو َى‪:‬‬
‫ئ��ةظ ط��وِرس��ت��ان��ة دك��ةظ��ت ب��اش��ور نَى ئ�اظ�اه�ي� نَى‬
‫خواندنطةها ئيخلاسيية‪ ،‬دناظ ظ نَى طوِرستان نَى دا طوِر نَى مير‬
‫زيائةددين نَى دوو نَى هةية‪ ،‬ظى ميرى ل نيظا ئنَيك نَى ذ سةد سالا‬
‫‪ 14‬دةستهةلات ل ميرطةها بةدليس نَى كرية‪ ،‬ل سالا ‪1394‬‬
‫وضووية دلوظاني نَى‪ ،‬زنَيدةبارى ‪ 9‬طوِرنَين دى كو دبت ئةو ذى ذ‬
‫بنةمالا ميرنَين بةدليس نَى بت‪ ،‬ئةظ طوِرة نزمترة ذ ئاست نَى ئةرد نَى‬
‫ب ننَيزيكى ‪1،5‬م‪ ،‬وطونبةدةك هةشت طوشةيى و ذب�ةر نَى سور‬
‫ي نَى برى ي نَى ناظدار ل بةدليس نَى ل سةر ظ نَى طوِرستان نَى هاتية ئاظاكرن‪،‬‬
‫وج�ورنَي�ن نةخشةي نَي ك�ولاى ب�و ئالي نَى ذدةرظ��ة (ب�ةرج�ةس�ت�ة) ل سةر‬
‫كنَيل نَي ظان طوِران هةنة‪ ،‬وضوار دةرطةه بو ضوونا ذورا ودةركةتن نَى ذ‬
‫طوِرستان نَى هةنة‪ ،‬وئةظ دةرطةهة دهةمان دةم دا وةك ذنَيدةرنَين روناهي نَى‬

‫نة بو طوِرستان نَى ‪.15‬‬

‫طو ِرستانا مير شةمسةددين َى ئ َيك َى (وةلى) ‪:‬‬
‫دن�اظ ظ نَى طوِرستان نَى دا ط�وِرا مير شةمسةددين نَى وةلى هةية‬
‫كو ل دةستثنَيكا سةد سالا ‪ 15‬دةستهةلات ل بةدليس نَى كرية‪ ،‬دطةل‬
‫دوو طوِرنَين دى كو خودان نَي وان نائنَينة نياسي‪ ،‬ل نَى ب نَى طومان ي نَي‬
‫ئةندام نَي خيزانا ميرانة‪ ،‬وطوِرستان بلندترة ذ ئاست نَى ئةرد نَى ب ننَيزيكى‬
‫‪1‬م‪ ،‬وكظانةك نَى ضنَيكرى ذ ب�ةران ب بلنديا ننَيزيكى ‪ 5‬م هةية‪ ،‬كو‬

‫‪|29‬‬

‫طو ِرستانا سةعيديية‪:‬‬ ‫كو ذ خةلوةت نَى دةركةظن‪ ،‬وثنَيك دئنَيت ذ ‪ 9‬طوِران كو خودان نَي وان‬
‫ئةظ طوِرستانة دكةظت طةرةكا (ه�رس�ان)‪ ،‬ل سالا هاتية‬ ‫نائنَينة نياسي‪ ،‬ونائنَيتة زاني كا طوِرستان بو ض سةردةمى دزظرت ‪.22‬‬
‫ئ�اظ�اك�رن ‪ ،1723‬وت�نَي�دا ط��وِرا م�ير (مح�ةم�ةد خ�ان ك��ور نَى سةعيد‬
‫شةرةفخانى) هةية‪ ،‬كو ل سالا ‪ 1724-1723‬ضووية دلوظاني نَى‪ ،‬هةروةسا‬ ‫طو ِرستانا مةمى دةدة (شةهيدلك)‪:‬‬
‫طوِرا ذنةك نَى بناظ نَى (طولضي بانوو) تنَيداية كو ل سالا ‪ 1722‬ضووية‬ ‫ئةظ طوِرستانة دكةظت ئالي نَى باشور ذ سةنتةر نَى بةدليس نَى ل‬
‫دلوظاني نَى‪ ،‬وطوِرا مير (محةمةد شةرةفخان كور نَى مير عادل خان) ذ‬ ‫كولانا علمدار وطةرةكا زنَيدان ل باشور نَى خواندنطةها (خةتيبيية)‬
‫دووندةها مير (زيائةددين خانى) ية‪ ،‬كو ل سالا ‪ 1691-1690‬ضووية‬ ‫و ل دويف ديروكا مزطةفت نَى دياردبت كو طوِرستان دزظرت بو سالا‬
‫دلوظاني نَى‪ ،‬وطوِرا (حةسةن بط كور نَى عادل خان) كو ل سالا ‪1681‬‬ ‫‪ ،1572‬دةرطةه نَى طوِرستان نَى ل روذهةلاتى ية‪ ،‬طوِرستان ذ بةرنَين سور‬
‫ضووية دلوظاني نَى‪ ،‬وطوِرا مير (عادل خان كور نَى محةمةد شةرةفخان)‬ ‫ي نَي بةدليس نَى هاتية دروستكرن‪ ،‬ول سةر ط�وِران نةخش نَي كولاى بو‬
‫كو ل سالا ‪ 1737‬ضووية دلوظاني نَى‪ ،‬وطوِرا ( رابعة خانم) هةظذينا عادل‬
‫خان كور نَى شةرةفخانى‪ ،‬كو ل سالا ‪ 1778‬ضووية دلوظاني نَى‪ ،‬وطوِرا‬ ‫لاي نَى ذ دةرظة هةنة ‪.23‬‬
‫(يووسف بةط كور نَى مير محةمةد شةرةفخان) كو ل سالا ‪1790-1789‬‬
‫ضووية دلوظاني نَى‪ ،‬وطوِرا برا نَى وى (موستةفا بةط كور نَى مير محةمةد‬ ‫طو ِرستانا نوحيية‪:‬‬
‫شةرةفخان) كو ل سالا‪ 1791-1790‬ضووية دلوظاني نَى‪ ،‬وذماريةكا دن ذ‬ ‫ئ�ةظ ط�وِرس�ت�ان�ة دك�ةظ�ت ط�ةرةك�ا (ه�رس�ان) ل سةنتةر نَى‬
‫بةدليسى ل لاي� نَى باشور ذ مزطةفتا (ك�وروب�ولاك= كانيا هشك)‪،‬‬
‫طوِرنَين بنةمالا شةرةفخانيان‪.27‬‬
‫ول سةر دةرطةه نَى طوِرستان نَى تابلويةكا بةرى هةية‪ ،‬تنَيدا ضوار رنَيز‬
‫طو ِرستانا دورت ساندوك (ضوار سندوق)‪:‬‬ ‫ب زمان نَى ئوسمانى هاتينة نظيسي‪ ،‬هةروةسا سالا ‪1112‬ك‪ ،24‬بةرامبةر‬
‫ئ��ةظ ط�وِرس�ت�ان�ة دك�ةظ�ت دن��اظ ح�ةوش�ا م�زط�ةف�ت�ا دورت‬
‫ساندوك ل سةنتةر نَى بةدليس نَى‪ ،‬بتن نَى ضوار طوِر تنَيدا هةنة‪ ،‬طوِرا شنَيخ‬ ‫‪1700‬ز وةك ديروكا دامةزراندنا طوِرستان نَى هاتية دياركرن ب نَى كو‬
‫(عةبدوللاي نَى بةدةخشانى)‪ ،‬وشنَيخ (ئةحمةد نَى حةمدانى)‪ ،‬وشنَيخ (عةبد‬ ‫ط��وِرس��ت��ان�� نَى ب�نَي�ت�ة دي��ارك��رن‪،‬‬ ‫دام���ةزرنَي���ن���ةر نَى‬

‫ئةلخةلاق)‪ ،‬وشنَيخ (حةسةن نَى خيزانى) ‪.28‬‬ ‫وط��وِرس��ت��ان ض���وار ط�وش�ةي�ة‬
‫وهاتية ئاظاكرن ذ بةر نَى سور ي نَى‬
‫طو ِرستانا قو ِرةيشى‪:‬‬
‫دك�ةظ�ت دن��اظ ح�وج�رةك� نَى دا ل م�زط�ةف�ت�ا ق�ورةي�ش�ى ل‬ ‫بةدليس نَى‪ ،‬وطونبةدةك بلنديا‬
‫س�ةن�ت�ةر نَى ب�ةدل�ي�س� نَى‪ ،‬وب�ت�ن� نَى دوو ط��وِر ت�نَي�دا ه�ةن�ة‪ ،‬ئ�نَي�ك ذوان ي نَى‬
‫كةسةك نَى ية ب ناظ نَى (سولتان قورةيشى)‪ ،‬وي نَى دى ي نَى كةسةك نَى‬ ‫و نَى ‪7.50‬م ل س��ةر دي��وارنَي��ن‬
‫ية ب ناظ نَى (سولةيمان ئةلحافز) كو ذ لاي نَى ئاكنج نَي بةدليس نَى دئنَيتة‬
‫طوتن كو ئةو ذ ئةوليائان بوو وب هةردوو ضاظان كورة بوو‪ ،‬ل نَى دبت‬ ‫ط�وِرس�ت�ان� نَى ه�ات�ي�ة دروس��ت‬
‫كو ناظبرى قورئانا ثيروز ذبةركربت وذبةر ظ نَى ضةند نَى ناظ نَى (حافز)‬ ‫ك���رن‪ ،‬ودن���اظ ط�وِرس�ت�ان� نَى‬
‫وةرطرتبت‪ ،‬ول س�ةر كنَيليا ط�وِرا وى ديروكا ‪1329‬ك‪1911/‬ز وةك‬ ‫دا ط��وِرا م�ير (ن��وح خ�ان�ى)‬
‫ه�ةي�ة‪ ،‬ك�و ئ�نَي�ك�ة ذ م�يرنَي�ن‬
‫ديروكا مرنا وى هةية ‪.29‬‬
‫بةدليس نَى و ل س�الا ‪-1730‬‬
‫طو ِرستانا ش َيخ َى غةريب‪:‬‬
‫دكةظت سةنتةر نَى بةدليس نَى ل ذنَي�ر مزطةفتا (سولتانيية)‪،‬‬ ‫‪ 1731‬ض��ووي��ة دل�وظ�ان�ي� نَى‪،‬‬
‫دناظدا طوِرا شنَيخ نَى غةريب هةية‪ ،‬ول سةر دةرطةه نَى طوِرستان نَى سالا‬
‫ه��ةروةس��ا ط���وِرا ك��ور نَى‬
‫‪1042‬ك‪1632/‬ز وةك ديروكا ئاظاكرنا طوِرستان نَى هةية ‪.30‬‬ ‫وى م��ير (مح�ةم�ةدع�اب�د‬

‫طو ِرستانا عين البارود (عين البارد)‪:‬‬ ‫خ�ان) ه�ةي�ة‪ ،‬ك�و ل سالا‬
‫بتن نَى ذ طوِرةك نَى ثنَيك دئنَيت‪ ،‬وخودان نَى و نَى نائنَيتة نياسي ‪.31‬‬
‫‪ 1727‬ضووية دلوظاني نَى‪،25‬‬
‫طو ِرستانا ش َيخ شةمس َى بةدليسى‪:‬‬
‫ئ�ةظ ط�وِرس�ت�ان�ة دك�ةظ�ت س�ةن�ت�ةر نَى بةدليس نَى ل جهةك نَى‬ ‫وط�وِرا ذنةك نَى ب ناظ نَى‬
‫ب ناظ نَى (جيريك دوزو) ناظدارة‪ ،‬روذهةلات نَى كةلا بةدليس نَى‪ ،‬وطوِرا‬ ‫(خانم كضا ئيسماعيل‬
‫شنَيخ نَى ناظبرى دكةظت دن�اظ خواندنطةها يووسفية دا ل طوشةيا‬
‫ب��ةط��ى) ك��و ل س�الا‬
‫باشور نَى روذهةلات يا طوِرستان نَى ‪.32‬‬
‫‪ 1714‬ضووية دلوظاني نَى‪،‬‬

‫وذن��ةك��ا دى ب ن�اظ� نَى‬

‫(سيارة خ�ات�وون) كو‬

‫ل س�الا ‪ 1724‬ضووية‬

‫دل���وظ���ان���ي��� نَى دظ��� نَى‬

‫طوِرستاننَيدا هةية‬
‫‪.26‬‬

‫|‪30‬‬

‫ديمةنةك‬
‫ذ طورستانا‬
‫ضوار سندوق‬

‫�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������‬

‫ثةراو نَيز‬

‫ رحمة الله تعالى‬ ‫ سالة الامراء العظام و‬ ‫‪ . 1‬ب�ةدل�ي�س�ى ب س�ةل�ج�وق�ي�ان داخ �ب�ارب�ووي�ن�ة دب���وار نَى‬

‫ وغفرانه‬ ‫ الساطين الكرام‬ ‫ئاظاكرنا ب�ةرى‪ ،‬هةر وةسا داخباربووينة ب ش نَيوازنَين‬

‫ بدر الدين‬ ‫ الامير الكبير العادل الكامل‬ ‫ئاظاكرنا وان وطرنطى دان�ا سةلجوقيان ب ط�وِرو‬

‫ خان ابن ابدال‬ ‫ الفاضل الامير شرف الملة والدين ابن ‬ ‫وط�وِرس�ت�ان�ان‪ ،‬وجوانكارنَين ط �وران وك�ولان�ا ل سةر‬

‫ خان ابن ضياء الدين‬ ‫المرحوم‬ ‫ك نَيليان‪ .‬بزظرة بو ‪:‬‬
‫‪ Celil Arslan، Bitlis-Ahlat’taki Türk‬‬
‫ خان ابن شرف‬ ‫ الامير شمس الدين الروشكي‬
‫‪Devri Yapıları، TURKLER، editor-‬‬
‫ خان توفي في‬ ‫ قتل في شهر صفر سنة‬ ‫‪ler : hasan celal guzel،prof.Dr.kemal‬‬
‫‪cicek،prof.Dr.salim koca،yeni Turkiye‬‬
‫ اوايل شهر‬ ‫ اربعين وتسعمائة رحمة ربه))‪...‬بزظرة بو ‪:‬‬ ‫‪yayinlari،)Ankara:2002(،cilt 8،S 151.‬‬
‫‪A.E.S 42.‬‬
‫ ذو القعدة‬

‫ سنة اربع‬ ‫‪ .12‬نظيسين بظى رةنطية ‪:‬‬

‫وث�م�ان�ي�ن وال��ف )) ‪ ...‬س��ةرةدان��ةك��ا م�ةي�دان �ى يا‬ ‫ ‬ ‫ (( اللهم اغفر وارحم ساكن هذا المرقد‬ ‫ ‪2. (Yard.Doç.Dr.Kadir pektaş، Bıtlıs‬‬
‫ظةكولةرى د روذا‪.2014 /11/ 13‬‬
‫ المرحوم المغفور احمد بك ابن الحاكم‬ ‫ ‪tarıhı mezarlıkları ve mezar‬‬

‫‪ .18‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/13‬‬ ‫الاعدل الاكمل شرفخان‬ ‫ ‪taşları،bırıncı baskı،(Ankara:2001)، S‬‬

‫‪ .19‬ل دةم نَى سةرةدان نَى ب دروستى من ذمارة توومار نةكربوو‪،‬‬ ‫عمد الامراء خليفة الحكام العظام الكرام‬ ‫‪83-84.‬‬
‫ل نَى د ونَينةك نَى فوتوطرافى دا كو ذلاي نَى من هاتبوو‬
‫توفي في شهر ذي الحجة سنة‬ ‫وذب�و ثتر زان�ي�اري�ان ل س�ةر ط�وِرنَي�ن خان نَين توركان‬ ‫ ‬
‫طرتن ونَين نَى دوو طوِران دياردبت‪.‬‬
‫ستة وتسعين وتسعمائة من الهجرة النبوية))‪ ،‬و ئةظة‬ ‫ ‬ ‫بزظرة بو‪:‬‬
‫‪ .20‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/13‬‬ ‫(‪ Ali kilci، Erken OSMANLI )1299-1451‬‬
‫‪21. Kadır pektaş.A.G.E.S 38.‬‬ ‫ل هةمبةرى سالا ‪ 1588‬زايينية‪..‬بزظرة ‪:‬‬
‫‪A.E.S 44.‬‬ ‫‪baldaken türbeleri، )Ankara : 1992(.‬‬

‫‪ .22‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/13‬‬ ‫‪ .13‬ل سةر ك نَيليا ل هنداظى سةرى وى هاتية‪:‬‬ ‫‪3. (Hasan buğrul، Van-Bıtlıs yöresıXII-‬‬

‫‪23. Gülşen baş. bıtlıstekı mımarı yapılarda‬‬ ‫ (( ي���ا الله‬ ‫ ‪XV yüzyıl mezar taşlarının ıslam‬‬
‫‪süsleme. S53.‬‬
‫ هذا مرقد السعيد الشهيد‬ ‫ ‪öncesı or ta asya türk mezar taşları ıle‬‬

‫‪ .24‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/14‬‬ ‫ المرحوم المحتاج الى رحمة‬ ‫ ‪bağlantıları، Doktora tezi، yüzüncü yıl‬‬

‫‪ .25‬ل سةر ك نَيليا طوِرا وى هاتية ‪:‬‬ ‫ ‪ünıversıtesı، sosyal bılımler enıstıtüsü،‬‬

‫ (( يا لله هذا مرقد المير الاعدل سالة‬ ‫ الله تعالى حسين بك‬ ‫ ‪sanat tarıhı anabılım dalı،(van : 2010)،‬‬

‫ ضياء الدين خان شجيع الدوران‬ ‫ابن عبدال خان في سنة اربعة وتسعين والف))‪ ،‬و ئةظة‬ ‫ ‬ ‫‪S 88.‬‬

‫ معدن الخير والاحسان منبع الفضل‬ ‫ل هةمبةرى سالا ‪ 1683-1682‬زايينية‪ .‬بزظرة‪:‬‬ ‫ ‪4. (Kadir pektaş، Bıtlıs tarıhı mezarlıkları‬‬
‫‪ A.E.S 46.‬‬
‫ والامتنان السعيد الشهيد المرحوم‬ ‫‪14. )A.E.S 19-20.‬‬ ‫‪ve mezar taşları، S 84-85.‬‬

‫ المغفور المحتاج الى رحمة الله تعالى‬ ‫‪ .15‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪2014/11/13‬؛‬ ‫‪ .5‬س��ةرةدان��ةك��ا م��ةي��دان��ى ي��ا ظ��ةك��ول��ةرى د روذا‬

‫ وغفرانه محمد عابد خان ابن نوح خان‬ ‫‪ Nalan türkmen. Beyan-ı menazılı sefer-ı‬‬ ‫‪.2014/11/13‬‬
‫‪ırakeynde bıtlıs، II Van gölu havzası‬‬ ‫‪6. )Kadir pektaş، Bıtlıs tarıhı mezarlıkları‬‬
‫توفي في شهر المحرم سنة اربعين ومئة والف))‪ ،‬بزظرة ‪:‬‬ ‫‪sempozumu. S 211.‬‬
‫‪ Kadır pektaş،A.G.E.S 51.‬‬ ‫‪ve mezar taşları، S 85.‬‬
‫‪26. A.E.S 48-53.‬‬
‫‪27. A.E.S 53-65.‬‬ ‫‪ .7‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/13‬‬

‫‪ .16‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/13‬‬ ‫‪ .8‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/13‬‬

‫‪ .28‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/11‬‬ ‫‪ .17‬ل سةر سندوقا طوِرا وى يا بةرى ويا شكةستى بو دوو‬ ‫‪ .9‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/13‬‬
‫ثارضةيان ب كولانا ذدرظة هاتية نظيسين ‪:‬‬ ‫‪10. )Kadir pektaş. A.G.E.S 40-43.‬‬
‫‪ .29‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/11‬‬ ‫ (( هذا مرقد‬
‫‪ .11‬نظيسين ب ظى رةنطية‪:‬‬
‫‪ .30‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/13‬‬ ‫ السعيد‬ ‫ (( اللهم اغفر وارحم على ساكن‬

‫‪ .31‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/13‬‬ ‫ الشهيد المرحوم‬ ‫ هذا المرقد السعيد الشهيد‬

‫‪ .32‬سةرةدانةكا مةيدانى يا ظةكولةرى د روذا‪.2014/11/11‬‬ ‫ المحتاج الى‬ ‫ والمرحوم المظلوم المقتول‬

‫‪|31‬‬

‫لای ه�هم�ووان ئ�اش�ك�رای�ه ك�ه ڕێ�ب�هران�ی ب�زاڤ�ی ڕزگ�اری�خ�وازی‬ ‫ث��ةی��وهن��دی‬
‫كوردی لهزۆربهی قۆناغهكاندا ههوڵیانداوه پشتیوانی ووڵاتانی زلهێز‬ ‫ن َي�وان ك�ورد و‬
‫بهدهست بێنن‪ .‬بێگومان ئهمهش لهسۆنگهی زانینی ئهو ڕاستیه بوو‬ ‫س����و ظ�ي�ه ت‬
‫كه چارهنووسی زۆربهی میللهتانی داگیركراو وچهوساوه‪ ،‬بهسیاسهتی‬ ‫ل�����������ةس����������� َى‬
‫ئهم زلهێزانهوه بهنده‪ .‬بۆیه لهسهردهمی شۆڕشی ئهیلولیشدا مهلا مستهفا‬ ‫ب�ة َل�ط�ةن�ام�ةى‬
‫بارزانی و سهرانی شۆڕش توانیبوویان پردی پهیوهندی لهگهڵ ههندێ‬ ‫ب���ةري���ت���ان���ي���دا‬
‫ووڵاتی زلهێز وخاوهن بڕیاری كاریگهر‪ ،‬دابمهزرێنن؛ بهتایبهتی یهكێتی‬
‫سۆڤیهت كه بابهتی سهرهكی باسهكهی ئێمهیه‪ .‬ئهم ووڵاته زلهێزه كه‬ ‫| پ‪ .‬د‪ .‬سهعدی عوسمان ههروتی‬
‫دوای ڕووخانی كۆماری مههاباد بۆ ماوهی چهند ساڵێك بارزانی وهاوهڵانی‬ ‫| كۆلێژی ئهدهبیات‪ /‬زانكۆی سهلاحهددین‪ -‬ههولێر‬
‫حهواندبۆوه‪ ،‬لهم ماوهیهدا تێكهڵییهكی باشی لهگهڵ سهرانی كوردو‬
‫دۆزی ك�ورد لهعیراقدا ه�هب�وو‪ .‬ه�هروهه�ا ل�هگ�هڵ حكومهتی بهعسی‬
‫ئهم ووڵاتهش پهیوهندی دۆستانهی ههبوو‪ .‬ههر لهم رێگهیهوه دهیویست‬
‫ڕۆڵێكی سهرهكی لهڕووداوهكانی ناوچهكه ببینێ و دۆزی كورد لهم‬
‫ووڵات��هدا یهكلابكاتهوه‪ ،‬ه�هروهك�و ل�هم بهڵگهنامانهی بهردهستمان‬

‫دهردهكهوێ‪.‬‬
‫لهسهرێكی ت�رهوه‪ ،‬ووڵات�ان�ی زلهێزی تر بهنیگهرانییهوه سهیری‬
‫ئهم ڕۆڵ�هی سۆڤیهتیان دهك�ردو دهیانبینی كه خهریكه وهك�و تاكه‬
‫زلهێزی خ�اوهن بڕیار لهناوچهكهدا دهردهك��هوێ‪ .‬یهكێك ل�هم ووڵات�ه‬
‫زلهێزانه بریتانیا بوو كه لهم باسهدا بۆ ئێمه گرنگه‪ .‬ڕاسته بریتانیا‬
‫ئهم ههژمونهی پێشتری نهمابوو كه لهسهردهمی پاشایهتی لهعیراقدا‬
‫ههیبوو‪ ،‬ب�هڵام هێشتا دهس�ت�ب�هرداری ههموو بهرژهوهندییهكانی نهببوو‬
‫لهم ووڵاتهدا‪ .‬بۆیه ئاسایی بوو كهبههێزبوونی پێگهی سۆڤیهت لهوێدا‬
‫نیگهرانی بكات‪ .‬ئهمهش بهڕوونی لهنامهو ڕاپۆرتهكانی ئهم ماوهیهی‬
‫دیپلۆماتكارانی بریتانی دهردهكهوێ كه بۆ بهرپرسانی سهرووی خۆیان‬
‫ناردووه له لهندهن‪ .‬لهم باسهدا تهنیا سێ لهم بهڵگهنامانه دهخهینهڕوو‬
‫كه لهساڵی ‪1971‬دا نووسراون‪ .‬بهڵگهنامهكان لهئهرشیڤی نیشتیمانی‬
‫(‪ )National Archive‬له لهندهن لهنێو فایلێكی تایبهت ب�هدۆزی كورد‬
‫لهعیراقدا بهم ناونیشانه(‪FCO 17/1531, File No. NEQ 1/3, Title:‬‬

‫‪ )problem of Kurds in Iraq‬ههڵگیراون‪.‬‬
‫سهرهتا بهڵگهنامهكان به دهقی خۆیان بهڵام دوای وهرگێڕانیان بۆ‬
‫كوردی‪ ،‬دهخهینهڕوو‪ .‬دواتریش لهچهند خاڵێكدا شرۆڤهیان بۆ دهكهین‪.‬‬
‫بێگومان مافمان بهخۆمان نهداوه بۆ دهستكاریكردنی دهقهكان‪ ،‬تهنیا‬
‫ئ�هوه نهبێ كه لهههندێ شوێنی پێویستدا دهربڕینهكانمان لهگهڵ‬
‫زمانی ك�وردی گونجاندووه بۆ ئ�هوهی خوێنهری ك�وردی تێیانبگا‪.‬‬
‫جارجارهش بۆ زیاتر ڕوونكردنهوه لهنێو كهوانهیهكی وادا [ ] قسهی‬
‫خۆمان كردووه‪ .‬ههندێ پهراوێزیشمان داناوه بۆ ئاماژهدان بهسهرچاوهی‬
‫ههندێ زانیاری وههروهها ناساندنی چهند ناوێك كه لهبهڵگهنامهكاندا‬

‫هاتوون‪.‬‬

‫|‪32‬‬

‫(به َلگهنامهى يهكهم)‬

‫باڵیۆزخانهی بریتانیا‬
‫مۆسكۆ‬

‫‪16‬ی ئاب ‪1971‬‬

‫بهڵگهنامهی یەکەم‬ ‫ئازیزم خاتوو بیكێت‪:‬‬
‫(پ�راڤ�دا)(‪ )1‬ی ‪16‬ی ئاب ووتارێكی لهبارهی ی�ادی ‪ 25‬ساڵهی‬
‫ر َيضكةى ئاشتى لة كوردستان بووتة‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان تێدایه‪ ،‬كه لهلایهن (دیمچینكۆ)‬
‫ر َيطايةكى سةخت‪ ،‬بةهوى لايةنة‬ ‫ی “پسپۆر”ی ڕۆژههڵاتی ناوهڕاست [لهڕۆژنامهكه] نووسراوه‪ .‬ناوبراو‬
‫كونةثةرستة ن َيو خوييةكان و ه َيزى‬ ‫باسی ئ�هو مێژووه ناههموارو پڕ لهچهوسانهوهو خهباتی نهێنییهی‬
‫ئيمثرياليست و زايونيستةكان كة‬ ‫ك�ردووه‪ ،‬كه پارتهكه پێیدا تێپهڕیوه بهر ل�هوهی ببێته “یهكێك‬
‫لهڕێكخراوه سیاسییه ههره بههێزهكانی عیراقی ئێستا”‪ .‬ههروهها‬
‫دذى سةقامطيرى كاردةكةن‪.‬‬ ‫ئ��هوه بهبیردێنێتهوه ك�ه ل��ه‪ 1946‬بریتانییهكان س�هرك�ردای�هت�ی‬
‫ل��هش��ك��ری ع��ی��راق��ی��ان دهك����رد و ف��ڕۆك��ه ب�ری�ت�ان�ی�ی�هك�ان�ی�ش‬
‫ل�هئ�ۆپ�هراس�ی�ۆن�هك�ان�ی دژی ك��وردهك��ان زی�ات�ر ل�ه ‪ 50‬گ�ون�دی�ان‬
‫وێرانكرد‪ .‬بهگوتهی ئ�هو ڕێچكهی ئاشتی لهكوردستان بووهته‬
‫ڕێگایهكی سهخت‪ ،‬بههۆی لایهنه كۆنهپهرسته نێوخۆییهكان وهێزه‬
‫ئیمپریالیست و زایۆنیستهكان كه دژی سهقامگیری كار دهكهن‪.‬‬
‫ب�هڵام ئ�هو سهقامگیرییه ل�هئ�اداری ‪ 1970‬ه�ات�هئ�اراوهو “ههرچهنده‬
‫جێبهجێكردنی ڕێكهوتننامهی ئادار ڕووب�هڕووی ژمارهیهك كۆسپ‬
‫وتهگهره بۆتهوه‪ ،‬ب�هڵام ئێستا زۆرێ�ك لهماددهكانی پیادهكراون”‪.‬‬
‫ههر پهیوهست بهمه‪ ،‬ناوبراو دهڵێ باشكردنی بارودۆخی ناوهخۆیی‬
‫لهعیراقدا و دهست واڵاكردنی حكومهت بۆ تهرخانكردنی پارهی‬
‫پێویست بۆ كهرته گرنگهكان لهبودجهدا‪ ،‬دهبێته هۆی هاندانی‬
‫پهرهسهندنی ئابووری لهووڵاتدا‪ .‬لهچوارچێوهی سیاسهتی ناوهخۆشدا‪،‬‬
‫پ‪.‬د‪.‬ك [پارتی دیموكراتی كوردستان] بانگكراوه بۆ پێكهێنانی‬
‫ب��هرهی دی�م�وك�رات�ی‪ -‬نیشتیمانی‪ ،‬ك�ه دهی��هوێ ه�هم�وو ه�ێ�زه دژه‬
‫ئیمپریالیستهكان ل�هخ�ۆب�گ�رێ‪ ،‬ل�هن�ێ�وی�ش�ی�ان�دا پ�ارت�ی بهعسی‬

‫دهسهڵاتدار‪ ،‬پ‪.‬د‪.‬ك لهگهڵ پارتی كۆمۆنیست‪.‬‬
‫ئیمزا‬

‫ئێن‪ .‬ئێچ‪ .‬لیڤینگستۆن‬
‫دانهیهك بۆ باڵیۆزخانهمان له‪ :‬بهغدا‬

‫‪|33‬‬

‫(به َلگهنامهى دووهم)‬

‫نهێنی‬

‫خاتوو ڤ‪ .‬ئی‪ .‬بیكێت‬ ‫باڵێۆزخانهی بریتانیا‬
‫بهشی ڕۆژههڵاتی نزیك‬ ‫بهغدا‪1/1‬‬
‫وهزارهتی دهرهوهو كۆمنوێڵس‬

‫لهندهن‬

‫ئازیزم ڤیرۆنیكا‪:‬‬

‫پ��هی��وهن��دی��ی��هك��ان��ی ك���ورد ل��هگ��هڵ ‪[USSR‬ی��هك��ێ��ت��ی‬
‫كۆمارهكانی سۆڤیهتی سۆشیالیستی]‬

‫‪ -1‬لهنامهكهتدا (‪ 3/1 NEQ‬له‪28‬ی ئهیلول) پرسیارت كردبوو‬
‫(ن�هك بۆ ههموو) ئایا ئێمه هیچ زانیارییهكی نوێمان ههیه‬

‫لهبارهی ئاستی تێكهڵی ئێستای سۆڤیهت لهگهڵ كوردان‪.‬‬

‫‪ -2‬بێگومان ههندێ بهڵگهی زۆر بهرجهسته لهگۆڕێدانه؛‬ ‫بهڵگهنامهی دووهم‬
‫بهڵام یهكیان ئهو ئاگاداركردنهوهیه كه شاندی نۆڤیكۆڤ‬
‫(لهنامهكانی باڵیۆز ‪ 13/3‬له ‪26‬ی حوزهیران و ‪3‬ی تهمموز بۆ‬ ‫|‪34‬‬
‫ڕیچارد ئیڤانس‪ ،‬لهبارهی نووسراوه) لهحوزهیرانی دوایی داویهتیه‬
‫پ‪ .‬د‪ .‬ك‪ .‬ئ�هم�هش كاتێ ب�وو نۆڤیكۆڤ ل�ه ‪23‬ی ح�وزهی�ران‬
‫لهڕێگای خۆی لای�دا بۆ لقی پێنج (دهكهوێته بهغدا)ی پ‪.‬‬
‫د‪ .‬ك‪ ،‬ك�ه ل�هوێ باگهێشتكرابوو‪ .‬ه��هواڵ و دهن�گ�ۆی ئهم‬
‫سهردانه زۆرباش بڵاوبۆتهوه‪ ،‬لهنێویشیاندا گوزارشی نۆڤیكۆڤ‬
‫ك�ه گ�وت�ووی�هت�ی «دام��هزران��دن��ی ئ�اش�ت�ی ل�هع�ی�راق�دا دهبێته‬
‫هۆی پتهوكردنی یهكێتی هێزه پێشكهوتنخوازهكانی ئهو‬
‫ووڵات�ه‪ ،‬بێگومان ئهمهش خزمهتێكی تهواو به خهباتی دژی‬
‫ئیمپریالیزم‪ ،‬زایۆنیزم وكۆنهپهرستی دهكات»‪ .‬كه بهئاشكرا‬
‫مهبهستی دانپێدانانی ههمووانه به ڕێكهوتننامهی یازدهی ئادار‪.‬‬

‫‪ -3‬كاتێ من لهسهر ئهمه تێبینیم به (فیدۆتۆڤ)ی كونسوڵی‬
‫چارگ (‪)2()Consular charge‬ی سۆڤیهتی دا‪ ،‬دوای نزیكهی‬
‫ههفتهیهك‪ ،‬ئهو ئاماژهی ب�هوهدا كه یهكێك له پڕهیواترین‬
‫دهرهنجامهكانی شاندهكهی نۆڤیكۆڤ بریتی بوو لهچارهسهری‬
‫زیرهكانهی پهیوهندییهكانی عهرهبی‪ /‬كوردی و گۆڕینی بهرهو‬
‫باشتر‪ ،‬كههاوكات بوو لهگهڵ سهردانهكه‪ .‬بێگومان ڕاسته‬
‫كه ڕۆژنامهكان له ‪24‬ی حوزهیران بهههمان شێوه ڕووماڵێكی‬
‫باشی قسهكانی س�هددام حوسێنیان كردبوو بۆ لقی پێنجی‬
‫پارتی (بهتایبهتی جهختكردنهوهی لهسهر هاریكاری زیاتر‬
‫لهنێوان هێزه شۆڕشگێڕهكان لهبهرامبهر دوژمنی سهرهكی)‪.‬‬
‫ه�هرچ�هن�ده واپ�ی�ش�ان�درا ك�ه ب�ان�گ�هوازهك�هی س��هددام هیچ‬
‫پ�هی�وهن�دی�ی�هك�ی ب��هس��هردان��هك��هی ن�ۆڤ�ی�ك�ۆڤ ن�ی�ه‪ ،‬ب��هڵام‬
‫لهڕاستیدا بهشێك بوو له ههمان ڕووداو‪ .‬پێدهچێ ڕۆژنامهكان‬

‫(به َلگهنامهى س َييهم)‬ ‫پێیان گوترابێ كه ههوڵهكانی ڕوسهكان زۆر بهئاشكرا نهكهن‬
‫بههاوتای ههوڵهكانی سهددام بۆ چارهسهركردنی ئهو گرژییهی كه‬

‫خهریكبوو لهنێوان بهعس و پ‪ .‬د‪ .‬كبهدیاردهكهوت‪.‬‬

‫‪11‬ی تشرینی دووهم‪1971 ،‬‬ ‫باڵیۆزخانهی بریتانیا‬ ‫‪ -4‬ههندێ ئاماژهی تریش ههن كه ههمان ئاراستهمان پیشان دهدهن‪.‬‬
‫خاتوو ڤیرۆنیكا بیكێت‬ ‫پۆلین نهكراو‬ ‫بۆ نمونه كاتێ ب�ارزان�ی نێردراوێكی ه�هن�ارده بهغدا (وهك ئ�هوهی‬
‫بهشی ڕۆژههڵاتی نزیك‬ ‫مۆسكۆ ‪120/3‬‬ ‫فیدۆتۆڤ به باڵیۆزی گ�وت) لهو چهند ڕۆژهی كه س�هرۆك بهكر‬
‫وهزارهتی دهرهوهو كۆمنوێلس‬ ‫گوێبیستی هێرشهكه [ههوڵی كوشتنی بارزانی] بوو لهمانگی‬
‫ئازیزم خاتوو بیكێت‪:‬‬ ‫ڕاب����ردوو‪ ،‬ن��ێ��ردراوهك��ه ل�هك�ۆش�ك�ی س�هرۆك�ای�هت�ی ڕێ��زی خ�ۆی‬
‫پێشكهشكرد‪ ،‬دواتر ڕاستهوخۆ چووه باڵیۆزخانهی سۆڤیهت بۆ ئهوهی‬
‫پهیوهندییهكانی سۆڤیهتی‪ -‬كوردی‬ ‫ئاشكرای بكا كه لهكۆشكدا چی باسكرا (لهوانهشه باسی دوا‬
‫ههواڵهكانی سهركردایهتی پارتی كردبێ)‪ .‬بهههمان شێوه‪ ،‬چهند‬
‫‪(-1‬پ��راڤ��دا) ی ‪5‬ی ن�ۆڤ�هم�ب�هر ووت�ارێ�ك�ی درێ��ژی (دیمچینكۆ)‬ ‫ههفتهیهكی ك�هم پێش مۆركردنی ڕێكهوتننامهی ‪11‬ی ئ�اداری‬
‫ی «پسپۆر»ی ڕۆژه�هڵات�ی ناوهڕاستی ڕۆژنامهكهی تێدایه‪ .‬لهبارهی‬ ‫ساڵی ‪ ،1970‬فیدۆتۆڤ لای باڵیۆز [باڵیۆزی بریتانیا لهبهغدا] دانی‬
‫گیروگرفته ههنووكهییهكانی بهردهم پارتی كوردی لهعیراق [پ‪.‬‬ ‫بهوهنا كه ئهوان “پیاوێكی خۆیان” لهناو سهركردایهتی كوردی‬
‫ههیه‪ .‬ههر لهو ب�ارهی�هوه‪ ،‬ئهو كهسه لهوانهیه پهیامنێری دهزگ�ای‬
‫د‪ .‬ك]‪.‬‬ ‫تاس(‪ )3‬بێ زیاتر لهوهی دیپلۆمات بی‪ .‬بهڵام ئهم بهههڵه دركاندنه‬
‫ئ�ام�اژهی�هك�ی ڕوون��ه و پ�ی�ش�ان�دهدا ك�ه ڕوس��هك��ان س�هرگ�هرم�ان�ه‬
‫‪ -2‬دهن�گ�وب�اس�ی ه�هوڵ�ی كوشتنی مستهفا ب�ارزان�ی وای�ك�ردب�وو‬ ‫تێكهڵاوییان ههیه لهگهڵ دهرهنجامهكانی ڕێكهوتننامهكه‪ ،‬زۆر‬
‫(دیمچینكۆ) بچێته عیراق و ههرێمی كوردی‪ .‬زۆربهی ووتارهكهشی‬ ‫زیاتر ل�هوهی كه بهئاشكرا دانیان پێداناوه‪ .‬لهلایهكی تر‪ ،‬پ‪ .‬د‪.‬‬
‫بریتییه لهزانیاری ئاسایی‪ ،‬لهگهڵ گێڕانهوهیهكی كورتی ههوڵی‬ ‫ك بهدرێژایی ئهم ساڵه چهند شاندێكی خۆیان ناردۆته یهكێتی‬
‫كوشتنی ب�ارزان�ی‪ ،‬ب�ێ ئ��هوهی ئ�هم ه�هوڵ�ه ب�ۆ هیچ ململانێیهكی‬ ‫سۆڤیهت‪ .‬ههروهها وهزی�ری ك�اروب�اری باكوور بهم دواییانه تێبینی‬
‫ح�ی�زب�ی دی�اری�ك�راو ب�گ�ێ�ڕێ�ت�هوه‪ .‬ل�هگ�هش�ت�هك�هی�دا دیمچینكۆ‬ ‫داوهته باڵیۆز كه باڵیۆزخانهی سۆڤیهت ڕاستهوخۆ دهرفهتی خوێندن‬
‫لهلایهن “ئهفسهرێكی ئاسایش” هاوڕێیهتی كراو بۆ ڕێكخستنی‬ ‫[زهماله] و هاریكاری تهكنیكییان بۆ پ‪ .‬د‪ .‬ك دابینكردووه (نهك‬
‫گ�هش�ت�هك�هش�ی ه�هن�دێ ج��ۆره ی�ارم�هت�ی ل�هلای�هن (ت�اری�ق ع�هزی�ز)‬
‫��هوه پێشكهشكرا‪ .‬كه سهرنووسهری (ال�ث�ورة)ی ڕۆژنامهی بهعس‬ ‫لهڕێی حكومهتی ناوهندی)‪.‬‬
‫ب�وو‪ .‬ئهو [واته‪ :‬دیمچینكۆ] باسی ڕهوت�ی كێشهی ك�ورد دهكات‬ ‫‪ -5‬بێگومان ڕوس�هك�ان دهب�ێ زۆر ب�هووری�ای�ی�هوه لهگهڵ ك�وردان‬
‫ل�هع�ی�راق�دا لهگۆشهنیگای س�ۆڤ�ی�هت�هوه‪ ،‬ك�ه پێگهیهكی ب�هرز‬ ‫ه�هڵ�س�وك�هوت ب�ك�هن‪ ،‬ئ�هگ�هر ب�ی�ان�هوێ پ�ێ�گ�هی�ان لای ب�هع�س‬
‫بهڕێكهوتننامهی ئ�اداری ‪ 1970‬دهدات‪ .‬ئهو دهڵ�ێ شتێكی ش�اردراوه‬ ‫وهك��و خ�ۆی بمێنێ‪ .‬ب��هڵام ت�ا ئ�هو ك�ات�هی ه�اوپ�هی�م�ان�ی ل�هگ�هڵ‬
‫نیه كه ڕێكهوتننامهی ئ�ادار پشتیوانیكهرانی زۆری ه�هن‪ ،‬بهڵام‬ ‫پ‪ .‬د‪ .‬ك بهدهستكهوتێكی سهرهكی دادهن��رێ بۆ ڕژێ�م (س�هرهڕای‬
‫نهیارانێكیشی ه�هن لهنێویشیاندا ع�ی�راق‪“ .‬ل�هب�هر ئ�هم ه�ۆك�اره‬ ‫گیروگرفتهكانی ئێستا)‪ ،‬پێدهچێ سیاسهتی سۆڤیهت بهردهوام بێ‬
‫چهندین كۆسپ وتهگهره دێنه بهردهم پیادهكردنی‪ ،‬بهجۆرێك چهند‬
‫ماددهیهكی دیاریكراو بههێواشی پیادهدهكرێ‪ ،‬ئهوانی تریش هێشتا‬ ‫لهسهر بهتهنگهوهبوونی هاندانی پهیوهندی باش لهگهڵ پ‪ .‬د‪ .‬ك‪.‬‬
‫ئیمزا‬
‫چاوهڕوانی جێبهجێكردنن”‪.‬‬
‫ئهی‪ .‬سی‪ .‬دی‪ .‬ئێس‪ .‬ماكرای‬
‫‪ -3‬دوو فاكتهری تری سهربار‪ ،‬گرفتی زیاتر بۆ ههڵومهرجهكه زیاد‬
‫دهكهن‪[ .‬یهكهمیان] “ هێشتا یهكێتی لهووڵاتهكهدا نیهلهنێوان‬ ‫دانهیهك بۆ باڵیۆزخانهمان له‪:‬‬
‫هێزه سیاسییه سهرهكییهكان‪ ،‬كه بڕیاره بهرهی پێشكهوتنخواز‬ ‫مۆسكۆ‪ ،‬تاران‪ ،‬كوهیت‪ ،‬بهیروت‬
‫پێكبهێنن‪ -‬پارتی بهعسی دهسهڵاتدار‪ ،‬پ‪ .‬د‪ .‬ك و پارتی كۆمۆنیست”‪.‬‬
‫فاكتهری دووهم بریتییه له ههوڵهكانی هێزه ئیمپریالیستهكان‪،‬‬
‫كۆمپانیاكانی پترۆڵ وبریكارهكانیان‪ ،‬بۆ لاوازك�ردن�ی تواناو‬
‫سهقامگیری دهس�هڵات�دارێ�ت�ی ل�هع�ی�راق�دا‪ ،‬ئامانجی لهپێشینهی‬
‫ئ�هوان ئهوهیه كه ناكۆكی لهنێوان ك�وردو عهرهبدا ببینن‪ .‬بهڵام‬
‫خۆشبهختانه ل�هدوای ههوڵی غافلكوژكردنی بارزانی‪ ،‬حكومهتی‬
‫عیراق و كوردهكان دانایێكی تهواویان پیشانداو بهو ئاوازه خوێندیان‬
‫كه ههڵومهرجهكه نهگاته ئاستی لهدهست دهرچوون‪ .‬ڕۆژنامهگهری‬

‫‪|35‬‬

‫وع�ی�راق‪ .‬بهتایبهتی م�هس�هل�هی پهیوهندییهكانی ك��ورد لهگهڵ‬ ‫بهڵگهنامهی سێيهم‬
‫یهكێتی سۆڤیهت‪ ،‬كه لهم نامانه جێگهی تێڕامانی بهرپرسانی‬ ‫لاپهرى يەكەم‬
‫بریتانیا ب��ووهو ب�هدواداچ�وون�ی�ان ب�ۆ ك��ردووه‪ .‬بێگومان ئهمهش‬
‫نیشانهی ئ�هوهی�ه ك�ه ل�هم س��هردهم��هدا دۆزی ك��ورد ڕهههندێكی‬ ‫خۆجێییش ئ�ام�اژه ب�هو ڕاس�ت�ی�ی�ه دهك��هن كهخراپترین‬
‫ت�ووڕهك�ردن [استفزاز] لهئێستادا ئاساییه بهدیاربكهوێ‪،‬‬
‫نێودهولهتی وهرگرتووه‪.‬‬ ‫لهكاتێكدا كه ههندێ نیشانهی نزیكبوونهوه لهنێوان‬
‫‪ -2‬نووسینی ئ�هم ووت��اران��ه ل�هب�ارهی ڕووداوه ههنووكهییهكانی‬ ‫پارته سیاسییه سهرهكییهكان‪ ،‬لهئارادایهو ئهگهرهكانی‬
‫پهیوهست بهكورد له (پ�راڤ�دا)‪ ،‬بهڵگهی بایهخدانی حكومهتی‬
‫سۆڤیهته بهدۆزی كورد لهعیراقدا‪ .‬چونكه ئهم ڕۆژنامهیه گرنگ‬ ‫پێكهێنانی بهرهیهكی نیشتیمانی بههێزتر دیارن‪.‬‬
‫وسهرهكییه‪ ،‬زمانحاڵی پارتی كۆمۆنیستی دهس�هڵات�دار ب�وو لهم‬ ‫‪ -4‬پراڤدا له ‪28‬ی تشرینی یهكهمدا ڕاپۆرتێكی زۆر كورتی‬
‫ووڵات��ه‪ ،‬تهنانهت وهك�و ڕۆژن�ام�هی ف�هرم�ی حكومهتی سۆڤیهتیش‬ ‫لهخۆگرتبوو لهبارهی كاریگهری پێشوازیكردنی بارزانی‬
‫ئهژمار دهكرا‪ .‬بێگومان لهناوهڕۆكی ئهم بهڵگهنامانهش بهئاشكرا‬ ‫لهكۆمیتهی سۆڤیهتی ب�ۆ ه�اوب�هن�دی ل�هگ�هڵ ووڵات�ان�ی‬
‫دهردهك�هوێ كهسۆڤیهت بایهخی ت�هواوی ب�هدۆزی ك�ورد داوهو لهم‬ ‫ئاسیاو ئهفریقیا‪ ،‬كه لهلایهن ئهكادیمی (ب‪ .‬ج‪ .‬غهفورۆڤ)‬
‫ماوهیهدا ههوڵی ڕاستهقینهی داوه بۆ بهئاكام گهیاندنی‪ .‬ههروهكو‬
‫دی�اره ئامانجی سهرهكیشی ئ�هوهب�وو كهعیراقێكی یهكگرتوو‬ ‫سهركردایهتی دهكرا‪.‬‬
‫وبههێز ب�ێ�ت�هئ�اراوهو ل�هم ووڵات��ه كونج وكهلهبهرێك نهمێنێتهوه‬
‫بۆ دهستوهردانی ووڵاته زلهێزهكانی تر‪ .‬بهتایبهتی ووڵاتانی سهربه‬ ‫ئیمزا‬
‫بلۆكی ڕۆژئاوا كه بهرپرسانی سۆڤیهت به “ئیمپریالیزم وزایۆنیزم‬ ‫ن‪ .‬ه�‪ .‬لیڤینگستۆن‬
‫دانهیهك بۆ بالیۆزخانهكانمان له‪:‬‬
‫بهڵگهنامهی سێيهم‬ ‫بهغدا‪ ،‬تاران‪ ،‬عهممان‪ ،‬قاهیره‪ ،‬بهحرهین‬
‫لاپهرى يهكهم‬
‫دوای ووردب��وون��هوه ل�هن�اوهڕۆك�ی ئ�هم بهڵگهنامانه‪،‬‬
‫بهڵگهنامهی سێيهم‬ ‫دهت�وان�ی�ن چهند زان�ی�اری�ی�هك ههڵێنجین وه�هن�دێ تێبینی‬
‫لاپهرى دووهم‬
‫بخهینهڕوو كه ئهمانهن‪:‬‬
‫‪ -1‬ب��هر ل��هه��هر ش�ت�ێ�ك ن�ووس�ی�ن�ی ئ��هم ن�ام�ان�ه ل�هلای�هن‬
‫دیپلۆماتكارانی بریتانیاوه‪ ،‬بهڵگهیه لهسهر بایهخدانی ئهم‬
‫ووڵاته زلهێزه بهكێشهی كورد و ڕووداوهكانی كوردستان‬

‫|‪36‬‬

‫لهگهڵ كورد دهبهست نهك لهڕێی حكومهتی عیراقهوه‪ .‬دیاره ئهمهش‬ ‫وكۆنهپهرستی” ناویان دهبردن‪ ،‬وهكو لهیهكێك لهبهڵگهنامهكاندا‬
‫بهرپرسانی عیراقی نیگهران كردبوو‪ .‬لهبهرامبهریشدا سهرانی كورد‬ ‫هاتووه‪ .‬بێگومان سۆڤیهت خۆی سهركردایهتی بلۆكی ڕۆژههڵاتی‬
‫سۆڤیهتیان وهكو پشتیوانی سهرهكی خۆیان دادهناو لهباس وخواسی‬ ‫دهك�رد له (جهنگی س�ارد) دا كه ل�هم م�اوهی�هدا لهنێوان ه�هردوو‬
‫نێوان خۆیان و حكومهتی عیراق ئاگاداریان دهك��ردهوه‪ .‬ههندێ‬
‫ج�اری�ش ه�هر ب�ۆ ئ�هم مهبهسته س�هردان�ی باڵیۆزخانهی سۆڤیهتیان‬ ‫بلۆكدا گهرم بوو‪.‬‬
‫دهك�رد لهبهغدا‪ .‬زیاتر ل�هوهش بهپێی یهكێك لهبهڵگهنامهكان‬ ‫‪ -3‬ئهم بهڵگهنامانه باسی قۆناغێكی ههستیار دهكهن لهپهیوهندی‬
‫بێ‪ ،‬حكومهتی سۆڤیهت پیاوی خۆی لهنێو سهركردایهتی كوردیدا‬ ‫نێوان كوردو حكومهتی عیراقدا‪ .‬ههرچهنده ئهم پهیوهندییه بههۆی‬
‫بهستنی ڕێكهوتننامهی ئاداری ‪ 1970‬پهرهسهندنێكی باشی بهخۆوه‬
‫ههبووه‪.‬‬ ‫بینیبوو‪ ،‬ب��هڵام ل�هم م�اوهی�هدا س�اردی�ی�هك لهنێوانیاندا پهیداببوو؛‬
‫‪ -5‬س�هرهڕای پهیوهندییهكانی دۆستانهی لهگهڵ ك�ورددا‪ ،‬سۆڤیهت‬ ‫چونكه نزیكهی ساڵێك ونیو تێپهڕیبوو كهچی شتێكی ئهوتۆ‬
‫دهس�ت�ب�هرداری ب�هرژهوهن�دی وبههێزكردنی پێگهی خ�ۆی نهبوو لای‬ ‫لهڕێكهوتننامهكه جێبهجێ ن�هك�راب�وو‪ .‬دوات�ری�ش بههۆی ههوڵی‬
‫حكومهتی ب�هع�س ل�هع�ی�راق�دا‪ .‬بهڵكو ب�هت�ێ�پ�هڕب�وون�ی ك�ات ئهم‬ ‫تیرۆركردنی بارزانی لهئهیلولی ‪ ،1971‬بهتهواوی گرژی دروست ببوو‪.‬‬
‫پهیوهندییهی دوایی بهلاوه گرنگتر بوو‪ ،‬بۆیه دواتر لهساڵی ‪1972‬دا‬ ‫دیاره سۆڤیهتیش بهتهنگ چاكردنهوهی پهیوهندییهكان وسهرگرتنی‬
‫پهیماننامهی دۆستایهتی لهگهڵ عیراقدا م�ۆرك�رد‪ ،‬كه پێگهی‬ ‫ڕێكهوتننامهی ئادار بوو كهخۆی ڕۆڵی ههبوو لهسازكردنی زهمینهی‬
‫بهعسی لهدهسهڵات و لهههمبهر كورد بههێزتر كرد‪ .‬ئهوهتا لهدهقی‬ ‫بهستنی (ه��هروهك��و ل�هه�هن�دێ ب�هڵ�گ�هن�ام�هی ت��ردا دهردهك���هوێ)‪.‬‬
‫ڕاپ�ۆرت�ێ�ك�ی بریتانیدا ه�ات�ووه ك�ه ئ�هم پهیماننامهیه “ئ�ام�اژهی‬ ‫(‪ )4‬ه�هروهه�ا دهردهك���هوێ ك�هب�هرپ�رس�ان�ی سۆڤیهتیش دهی�ان�زان�ی‬
‫قۆناغێكی نوێیه لههاوكاری زێدهتر كارا لهنێوان حیزبی بهعس‬ ‫ڕێكهوتننامهكه بهدڵی ههموو لای�هك نیه‪ ،‬بهتایبهتی حكومهتی‬
‫بهعس كهخۆی گران دهكرد لهجێبهجێكردنی بهندهكانی‪ .‬ههر‬
‫ومۆسكۆ”‪)5(.‬‬ ‫سهبارهت بهڕێكهوتننامهی ئ�ادار تێبینی ئهوه دهكهین كه دهزگا‬
‫‪ -6‬لهم بهڵگهنامانه دهردهك��هوێ كه حیزبی بهعسی دهسهڵاتدار‬ ‫فهرمییهكانی بریتانیاش به“ڕێكهوتننامه“ ناوی دهبهن‪ ،‬نهك (بهیان)‬
‫زۆر بهتهنگ پێكهێنانی ئهو بهرهیه بووه كهناوی لێنابوو (بهرهی‬
‫نیشتیمانی پێشكهوتنخواز)‪ ،‬دیاره زۆر مهبهستیشی بوو كه پ‪ .‬د‪.‬‬ ‫وهكو ههندێ كهس ولایهن پێیان خۆشه واناوی ببهن‪.‬‬
‫ك بهشدار بێ تیایدا‪ ،‬بهو پێیهی لهو دهم�هدا پارتی سهرهكی بووه‬ ‫‪ -4‬ل��هم ب�هڵ�گ�هن�ام�ان�ه دهردهك����هوێ ك�ه س�هرك�ردای�هت�ی ك�ورد‬
‫لهههرێمی كوردستان‪ .‬ههروهها لهسهر ئاستی عیراقیش هێزێكی‬ ‫پ�هی�وهن�دی�ی�هك�ی ب�هه�ێ�زی ل�هگ�هڵ حكومهتی س�ۆڤ�ی�هت�دا ه�هب�وو‪.‬‬
‫سیاسی گرنگ ب�ووه‪ ،‬وهك لهخودی بهڵگهنامهكان دهردهك�هوێ‪.‬‬ ‫بهجۆرێك شاندی فهرمی ئهم حكومهته سهردانی كوردیان دهكردو‬
‫دی��اره ب�ای�هخ�دان بهپێكهێنانی ئ��هم ب��هرهی��هش ل��هلای��هن ب�هع�س‪،‬‬ ‫لهگهڵ سهرانی كورد (لهنێویشیاندا بارزانی) كۆدهبوونهوه؛ وهكو‬
‫دهگهڕێتهوه بۆ نیازی نههێشتنی نهیارهكان و بههێزكردنی پێگهی‬ ‫سهردانهكهی (نۆڤیكۆڤ) بۆ لقی پێنجی پارتی و پێشوازیكردنی‬
‫خۆی لهدهسهڵاتدا‪ .‬بهتایبهتی كه ئهو حیزبه ماوهیهكی زۆر نهبوو‬ ‫ب�ارزان�ی ل�ه (ك�ۆم�ی�ت�هی سۆڤیهتی ب�ۆ ه�اوب�هن�دی) ئ�هم�ه س�هرب�اری‬
‫دابینكردنی زهم�ال�هو ه�اری�ك�اری تهكنیكی ب�ۆ ك��ورد ل�هلای�هن‬
‫هاتبووه سهر دهسهڵات (تهنیا سێ ساڵ بوو)‪.‬‬ ‫سۆڤیهتهوه‪ .‬بێگومان حكومهتی سۆڤیهت ڕاس�ت�هوخ�ۆ پهیوهندی‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫ثةراو َيز‬

‫گ��ۆڕا ب �ۆ (‪ )ITAR- TASS‬ب��هڵام له‬ ‫ئێستاش بهردهوامه لهدهرچوون‪.‬‬ ‫پراڤدا (بهكوردی واته‪ :‬ڕاستی) ناوی‬ ‫‪.1‬‬
‫‪ 2014‬ههمان ناوی جارانی وهرگرتهوهو‬ ‫ڕۆژن�ام�هی�هك�ی بهناوبانگی روسییه‬
‫ب�هرپ�رس�ێ�ك�ه ل�هب �اڵ �ی �ۆزخ�ان�هدا ك�ار‬ ‫‪.2‬‬ ‫ك��ه ب��هف��هرم��ی زم��ان��ح��اڵ��ی پ��ارت��ی‬
‫ئێستاش بهههمان ناو بهردهوامه‪.‬‬ ‫دهكات‪.‬‬ ‫‪.3‬‬ ‫ك �ۆم �ۆن �ی �س �ت �ی ی �هك �ێ �ت �ی س �ۆڤ �ی �هت‬
‫‪4. NA, FCO 51/358, File No. RR 6/4,‬‬ ‫ب��وو‪ .‬ی �هك �هم ژم���ارهی ل �ه ‪5‬ی ئ �ای �اری‬
‫‪ :TASS‬م�هزن�ت�ری�ن ئ�اژان �س �ی ه�هواڵ �ی‬ ‫‪ 1912‬دهرچ��وو‪ .‬ل�هس�هردهم �ی سۆڤیهتدا‬
‫‪Title: Research Middle East )Iraq-‬‬ ‫ڕوسییه و دوای ڕۆیتهر و ئهسیۆشێتد‬ ‫ب ��ووه ی �هك �ێ�ك ل��ه پ �ڕه �هژم �وون�ت �ری �ن‬
‫‪Soviet Relations 1968-1973(, Re-‬‬ ‫پ�رێ�س و ف �ران �س پ �رێ �س‪ ،‬چوارهمینه‬ ‫ڕۆژن �ام �هك �ان ل �هم ووڵات ��هدا و ت�ی�راژی‬
‫‪search Department memorandum‬‬ ‫ل��هس ��هر ئ��اس��ت��ی ج��ی��ه��ان‪ .‬ل��ه ‪1902‬‬ ‫گهیشته ‪ 11‬ملیۆن دانه‪ .‬ئهم ڕۆژنامهیه‬
‫‪)The Kurdish Problem in Iraq‬‬ ‫دام�هزراوهو ناوهندهكهی لهمۆسكۆیه‬ ‫ه�هرچ �هن �ده دوای ڕووخ �ان �ی یهكێتی‬
‫‪1968- 1971(, RR 6/10, 6 December‬‬ ‫و ح�ك�وم�هت خ�اوهن �دارێ�ت �ی دهك��ات‪.‬‬ ‫س �ۆڤ �ی �هت ل����ه‪1991‬دا ت��ووش��ی ه�هن�دێ‬
‫‪1971.‬‬ ‫ل��هس ��هردهم ��ی س��ۆڤ��ی��هت��دا ئ �اژان �س �ی‬ ‫كێشهی س �هرهك �ی ب��ۆوه بهتایبهتی‬
‫س �هرهك �ی داب�ی�ن�ك �ردن �ی ه��هواڵ ب�وو‬ ‫ب���هه���ۆی گ���ۆڕان���ی خ ��اوهن ��دارێ ��ت ��ی‬
‫‪5. NA, FCO 8/2089, File No. NBR‬‬ ‫ب �ۆ ڕۆژن��ام��هو وێ�س�ت�گ�هك�ان �ی ڕادی��ۆ‬ ‫ڕۆژنامهكه‪ ،‬بهڵام دواتر ههستایهوهو تا‬
‫‪1/1, Title: Annual review for Iraq,‬‬ ‫و ت�هل �ی �ڤ �ی�زی�ۆن ل��هم ووڵات����هدا‪ .‬دوای‬
‫‪Diplomatic report no. 175/73.‬‬ ‫ڕووخانی سۆڤیهت ماوهیهك ناوهكهی‬

‫‪|37‬‬

‫| لورنس نادر مخو‬

‫سوزناما‬

‫نشتيمانى يا ئاشورى‬

‫يا سةر َى ئام َيدي َى ‪1932‬‬

‫|‪38‬‬

‫وَي�رى تووشي ستةمى بوون ذ لاي َى حكومةتا قاجارىوهندةك هوزَين‬ ‫كورتى‪:‬‬
‫ك��وردى ت�ا ش�ةرى جيهاني َى ئَيكى س�ةره�ل�داى‪ ,‬ودش��ةرى ن�اظ�برى دا‬
‫ئاشورى تووشي كوشتارا بوون‪ ,‬كة هاتنة ناظكرن بناظ َى كوشتارَين‬ ‫س�ةردةم� َى سال َي بيستان وسيهان ذ سةدسالا بيست َى دئَينة‬
‫هةذمارتن ذ سةردةم َي هةستيار د ديروكا نوى يا ئاشوريان دا‪,‬ضونكة‬
‫سَيفو ‪.7‬‬ ‫ثشتى باركرنا وان ذ وةلات َى وان ي َى رةسةن (هةكارى) وكةفتنا وان‬
‫لبةر كوشتار وقةتل وعامان د شةر َى جيهاني َى ئَيك َى دا بةرةظ ئيراق َى‬
‫ثرسطر َيكا ئاشورى ل ئيراق َى ‪:1932-1918‬‬ ‫ض�وون وط�ةل�ةك س�وز ذ بةريتانيان وةرط�رت�ن وط�ةل�ةك ه�ةول دان‬
‫داكو بزظرن بو وةلات َى خوة ي َى رةسةن‪ ,‬ذبةر ظ َى ضةند َى كَيشةيا وان‬
‫ل دةم َى ئاشورى هاتن دناظ ئيراق َى دا لاثةرةك َى نوى ذ ديروكا‬ ‫جه َى خوة كر دناظ كونطرةَين نَيظدةولةتى دا‪ ,‬ل َى ئةظ ضةندة ب َى مفا‬
‫وان دةس�ت ثَيكر‪,‬ل َى ئاكنجى كرنا وان مابو هةلاويستى‪,‬وئاشورى‬ ‫بوو‪,‬لةورا طةلةك هةولدان داكو داخوازَين خوة بدةست بَيخن كو‬
‫دهةول َي خوةدا ب�ةردةوام بوون داكو بزظرن وةلات َى باب وباثيران كو‬ ‫ئاكنجى كرن و دةستهةلاتةكا خويةتى بوو‪ ,‬وهةر ذبةر ظ َى ئارمانج َى‬
‫هةكارى ية‪ ,‬وثشتى ئاشورى هاتي راكرن ذ جه َي وان بةرةظ ئيران َى‬ ‫زةلاَم�ي ئايينى وس�ةروك هوزَين ئاشوريان ل س�ةر َى ئامَيدي َى جظيان‬
‫ضون وثشتى هنط َى بةرةظ ئيراق َى‪ ,‬وئينطليزان خيظةتطةه َي مةزن بو وان‬ ‫لسالا ‪,1932‬وداخ��وازَي��ن خ�وة ثيشكَيشى ن�وون�ةر َى حكوومةتا ئيراقى‬
‫دانان ل ثارَيزطةها بةعقووبة ل سالا ‪ ,1918‬وذمارا وان ‪ 50‬هةزار كةس‬ ‫كرن‪ ,‬وئةظ جظينة هاتة ناظدان بناظ َى (سوزناما نشتيمانى يا ئاشورى)‪.‬‬

‫بوون‪ ,‬ذوانا ‪ 15‬هةزار ئةرمةنى بوون ‪.8‬‬ ‫ث َيشةكى‪:‬‬

‫ئ�ي�ن�ط�ل�ي�زان ه��اوث��ةيم��ان��ي��ةك ط��رَي��دا دط���ةل ئ�اش�وري�ان‬ ‫ئاشورى دئَينة هةذمارتن ئَيك ذ كةظنترين مللةت َي جيهان َى‪,‬‬
‫وئارتَيشةك ذ وان دروس�ت كر ل س�الا ‪ 1918‬ذب�و م�ةرةم وئارمانج َي‬ ‫نةذاد َى وان دزظرت بو مللةت َي سامى ‪ ,1‬ودةولةتا ئاشوريان هةر ل هزارا‬
‫خوة‪ ,‬بةرامبةر سوزا بجه كرنا وانا ل وةلات َى وان ي َى رةسةن (باشور َى‬ ‫سي َى ل ثَيش زاين َى(ث‪.‬ز) هاتية دامةزراندن‪ ,‬سنورَين و َى ثَيك دهات ذ‬
‫توركيا وب�اك�ور َى ئ�يراق� َى)‪,‬ل َى ب�ةل َى ئةظ س�وزة مانة حوبرةك ل سةر‬ ‫سوريا وثتريا وةلات َى فينيقيان ل سةر كةنارَين دةريايا ناظي‪ ,‬وبداوى‬
‫كاغةز َى تاكو ئينطليزان بريار داى ئ�يراق ببت ئةندام د رَيكخراوا‬ ‫ده�ات ب وةلات�� َى ئةرمينيا ل ب�اك�ور‪ ,‬وكةنداظى ل ب�اش�ور‪ ,‬ومسر ل‬
‫كوما طةلان دا ‪ ,9‬ئةظ ئارتيشة هاتة ناظكرن ب ناظ َى (هَيزَين ليظى)‪,‬‬ ‫روذئاظا و وةلات َى عيلام ل روذهةلات ‪ ,2‬وئةظ دةولةتة بةردةوام بوو تا ذ ناظ‬
‫وسال َي بيستان وسيهان ثرسطرَيكا ئاشوريان ب�ةرةظ قوناغةكا نوى‬
‫وهةستيار دةرب�اس ب�وو‪ ,‬وثرسطرَيكا وان دكونطرةَين نَيظدةولةتى دا‬ ‫ضووى ل سالا ‪ 612‬ث‪.‬ز ذ لاي َى هةظثةيمانيا ميدى_بابلى‪.‬‬
‫هاتن وضوون دكر‪ ,‬ئاغا ثتروسى ثَيشنياركر حكومةتةكا ئاشورى‬
‫بَيتة دامةزراندن ل باكور َى مووسل ل سةر سنووري دناظ بةرا ئيراق َى‬ ‫ئاشورى دئَينة هةذمارتن كةظنترين مللةت باوةرى ب ئايين َى‬
‫وتوركيا دا‪ ,‬ئينطليزان ئةظ هزرة مةزن كرن وئامادةكارى نيشان دان‬ ‫مةسيحى ئيناين ه��ةر ذ س�ةدس�الا ئ�َي�ك� َى زاي�ن�ى ‪,3‬‬
‫وئاشورى ل سةر دةم َى نوى ل ئيمبراتوريةت َي ئوسمانى‬
‫وفارسى دذيان‪ ,‬دناظ ئيمبراتوريا ئوسمانى ل دةظةرَين‬
‫دياربةكر وئورفة‪ ,‬نسَيبي‪ ,‬مَيردين‪ ,‬خةربوت‪ ,‬بدليس‪,‬‬
‫هةكارى‪ ,‬قارس‪ ,‬وان‪ ,‬تور عابدين وهندةك دةظةرَين دن‪,‬‬
‫هةر وةسا ل باكور َى دةظةرا دناظبةرا هةردوو رووباران دا‬
‫(ئيراق)‪ ,‬وباكور َى روذهةلاتا سورية‪ ,‬ودناظ ئيران َى دا ل‬
‫دةظةرَين ئةزةربَيجان وخوى وسةلماس وئورمية وديلمان‬
‫و وم�ةرط�ةوةر وت�ةط�ةوةر وت�ةه�ران وتةبريز وهندةك‬
‫دةظةرَين دن ‪.4‬‬

‫ئ�اش�ورى ت�ووش�ي ستةم َى ب�وون دن�اظ دةول�ةت�ا‬
‫ئوسمانى وب تايبةت ل نيظا دوو َى ذ سةدسالا نوزد َى و‬
‫ل دةستثَيكا سةدسالا بيست َى وب تايبةت ل سةر دةم َى‬
‫دةست هةلاتا سولتان عةبدولحةميد َى دوو َى (‪-1876‬‬

‫‪ ,5 )1909‬وكومةلا ئيتحاد وتةرةقى (‪,6 )1918-1909‬‬

‫ثاشان ب�ةرةظ ئيرانى ك�وض ك�رن وب�وون�ة ثةنابةر ول‬

‫‪|39‬‬

‫ئةو تاوانباركرى كو ئةو هَيزَين ليظى هانددت كو ب ياخيبوون َى‬ ‫ذب�و سةرئَيخستنا ظى ثروذةى‪,‬ضونكة هةبوونا هَيزةكا ئاشورى ل‬
‫رابن‪ ,‬ودراستى دا سةركردَين ئاشوريان ب هةول َى داوي َى دابوون داكو‬ ‫باكور َى بتة طةف ل سةر توركان‪,‬و دهةمان دةم دا د َى ذ طرنطيا‬
‫ماف َي ئاشوريان طرنتى بكةن ل ئيراق َى‪ ,‬و ل وى دةمى هَيزَين ليظى‬ ‫ك�وردان كَيم كت ‪ ,10‬وطاظ َي ئَيكى ئينطليزان ئاظيتي ئةو بو‬
‫سنورَين ئيراق َى وبنطةه َي بةريتانى دثاراستن‪ ,‬وئةندام َي ظ َى هَيزى‬ ‫كو خيظةتطةهةك ب ناظ َى مةندان بَيتة ئاظاكرن ل سةر رووب�ار َى‬
‫هزردكرن كو ئةو وخيزان َي وان د َى كةظن دبن طةف َى دا هةكةر‬ ‫خابوورى‪ ,‬باكور َى روذهةلاتا مووسل‪ ,‬ول طولانا سالا ‪ 1920‬زوربةيا‬
‫ئاشوريان هاتنة ظةطوهاستن ذ بةعقووبة بو م�ةن�دان‪ ,‬ل َى بةشةك‬
‫ئينتيداب ل سةر ئيراق َى رابو‪.17‬‬ ‫ذ وان مانة ل بةعقووبة‪ ,11‬ودةس�ت ثَيكا لةشكةركرنا ئاشوريان بو‬

‫م��ار ش�ةم�ع�وون وه�ةظ�ال� َي خ��وةل ب�ةرام�ب�ةر ظ�� َى ض�ةن�د َى‬ ‫هَيزَين ليظى ل مةندان دةست ثَيكر‪.12‬‬
‫راوةستيان داكو ئيراق نةبت ئةندام د كوما طةلان دا وسةربةخوة‬
‫نةبت‪ ,‬وستووينا كارَين وان ئةو بو هةمى سةرباز وئةظسةرَين هَيزَين‬ ‫ثشتى ئاغا ثتروس دثروذ َى خوةدا شكةستى بةريتانيان هزر‬
‫ليظى دةست ذ كارَين خوة بكَيشن ذ خزمةت كرن َى وةك دلسوزي‬ ‫د ضةوانيا ضارةسةركرنا ثرسا ئاشوريان كر ل ئيراق َى‪ ,‬وضةوانيا‬
‫مفا وةرطرتن ذ وانا د خزمةتكرنا بةرذةوةندَين بةريتانى دا‪ ,‬ذبةر ظ َى‬
‫دطةل مارشمعونى‪.18‬‬
‫ضةند َى وثشتى دامةزراندنا‬
‫ث����ش����ت����ى ك���و‬ ‫ثادشايةتي َى بةريتانيا هةول‬
‫ئ��اش��وري��ان زان��ى ئينطليز‬ ‫دا دان ث�َي�دان ب ئينتيدابا‬
‫ذ س����وزَي����ن خ�����وة س���ار‬ ‫وان ل س��ةر ئ��يراق�� َى ب�َي�ت�ة‬
‫ب��ووي��ن��ة‪,‬ه��َي��زَي��ن ل�ي�ظ�ى‬ ‫ك��رن ‪ ,13‬وب��اب��ةت�� َى ن��ووى‬
‫ه���ةل���وةش���ان���دن���ا خ���وة‬ ‫دةس�ت�ث�َي�ك�ر ك�و دروس�ت�ك�رن�ا‬
‫راط��ةه��ان��د ل روذا ئ�َي�ك�ى‬ ‫ثادشايةتي َى بود بن ئينتيدابا‬
‫خ���زي���ران���ا ‪ 1932‬وةك‬ ‫ب�ةري�ت�ان�ى دا ل س��الا ‪1921‬‬
‫دةرب���ري���ن���ةك ذ دذاي��ةت��ي‬ ‫‪ ,14‬و ل دةم��� َى ث�رس�ط�رَي�ك�ا‬
‫ك�رن�ا ث�ةيم�ان�ا ب�ةري�ت�ان�ى‪-‬‬ ‫م���ووس���ل دةس����ت ث��َي��ك��رى‬
‫ئ���يراق���ى وظ���� َى ض��ةن��د َى‬ ‫ئ��اش��وري��ان ث��ةي��وةن��دي��ةك‬
‫دةن�ط�ظ�ةدان�ةك م��ةزن هةبو‬ ‫م���وك���م ب ب���اب���ةت���ى ظ�ة‬
‫دن��اظ ب�ةري�ت�ان�ي�ان دا‪ ,‬ل��ةورا‬ ‫ه�ةب�و‪,15‬وذئ�ال�ي�ةك� َى ديظة‬
‫ف��رةن��س��ي��س ه�ي�م�ف�ري�زى‬ ‫بةريتانيا طةلةك هةول ددا‬
‫‪ ,19‬طةلةك نامة فرَيكرن‬ ‫ث�ةيم�ان�ا ئ�يراق�ى‪-‬ب�ةري�ت�ان�ى‬
‫ب��و م�ارش�ةم�ع�وون�ى وت�َي�دا‬ ‫بَيتة بةستن ل س�الا ‪ ,1930‬ذ‬
‫داخ��وازي��ا ه�اري�ك�اري� َى كر‬ ‫بو ثةيرةوكرنا بةرذةوةندَين‬
‫ك��و س��ةرب��از وئ�ةظ�س�ةرَي�ن‬ ‫خ�وة ل ئ�يراق� َى ل��ةورا باشتر‬
‫ل�ي�ظ�ى ب��زظ��رن ب��و ك��ار َى‬ ‫ددي��ت ن�اك�وك�ى دن��اظ ب�ةرا‬
‫خ��وة‪ ,‬وس��وز دان ك��و ئ�ةو‬ ‫وان دا نةمينن‪ ,‬وئ�ةو ضةندة‬
‫د َى ه��ةم��ى ه���ةولان دت ذ‬ ‫كرة ئارملنجةك سةرةكى‬
‫ب�و ه�اري�ك�اري�ك�رن�ا مللةت َى‬ ‫د س�ي�اس�ةت�ا خ��وة دا‪ ,‬وبتن َى‬
‫ئاشورى‪ ,‬وبةرطيرى كرن ذ‬ ‫ك��ةم��ي��ن��ة دل��ظ��ل��ظ��ان��دن ل‬
‫وانا د كوما طةلان دا ‪.20‬‬ ‫دةم� َى ب�ةرذةوةن�دَي�ن وان دك�ةف�تن دم�ةت�رس�َي�دا‪ ,‬وه�ن�دةك كةمينة‬
‫ب هيظى ب�وون كو بةريتانيا سوزَين خ�وة بجه بينت ب ئاظاكرنا‬
‫ول ئةيلولا سالا ‪ 1929‬حكومةتا بةريتانى وبو جارا ئَيك َى‬ ‫ئوتونوميةك َى ذبو وان‪ ,‬ل َى هَيظ َي وان هةلوةشان ثشتى كو بةريتانيا‬
‫ئ�ام�اذة دا ب�داوى هاتنا ئينتيدابا وان ل س�ةر ئ�يراق� َى ل داوي�ا سالا‬ ‫بريار داى ئ�يراق ببتة ئةندام د رَيكخراوا كوما ط�ةلان دا ل سالا‬
‫‪ ,1932‬و ل ‪ 10/3‬دهةمان سال دا ئيراق بو ئةندام ل رَيكخراوا كوما‬ ‫‪ ,1932‬وئةظة بو ئةطةر َى نةرازى بوونا كةمينةيا ئاشورى‪.16‬‬
‫طةلان دا‪ ,‬ظ َى بريار َى طومان بو ئاشوريان دروس�ت ك�رن‪ ,21‬وئةظ‬
‫ضةندة بو ئةطةرى دلطرانيا ئاشوريان ‪,22‬وبريارا ئةندامبوونا ئيراق َى‬ ‫ل ه�ةي�ظ�ا ئ���ادارا س��الا ‪ 1932‬م��ارش��ةم��ع��وون ئ�ي�ش�اى‬
‫د كوما طةلان دا دةركةفت ذ ئةنجام َى رَيككةفتنا دناظ بةرا ئيراق‬ ‫دبارودوخةك َى تةندروستي َى خراب دابوو ل دةم َى حكومةتا بةريتانى‬
‫وبةريتانيان دا ب سةركردايةتيا ن�ووري سةعيد وس�ير فرةنسيس‬

‫|‪40‬‬

‫همفريز وئةظ رَيككةفتنة هاتة ناظكرن ب ناظ َى رَيككةفتنا ضوار َى‬
‫– رَيككةفتنا هةظثةيمانى ودوستاتي َى دن�اظ ب�ةرا ه�ةردوو وةلات�ان‬

‫دا‪,‬ثشتى رَيككةفتنا سالا ‪.1930‬‬

‫خوة ظة داخوازكريانداخواز بجه ئينان ول سةر َى ئامَيدي َى جظي‬ ‫ئةو هةمى بةلطةنامة كة ل سةر ئاشوريان هاتبوون‬
‫هاتة ئةنجام دان ل روذا ‪ 16‬خزيرانا ‪ ,1932‬ود جظين َى دا كوم بي ل‬ ‫نظيسي وهاتبوون ثَيشكَيشكرن بو كوما طةلان ب ه�ةروة وب َى‬
‫سةر (سوزناما نيشتيمانى يا نةتةوةى) كو ذهةمى ئاشوريان ثَيك‬ ‫مفا بوون ذبو ضارةسةركرنا ثرسا ئاشوريان‪ ,‬ذ ئةطةر َى سياسةتا‬
‫دوذمنكارانة يا حكومةتا بةريتانى‪ ,‬ل س��ةرارى هند َى كو سير‬
‫بَيت وهةميان كوم بكت‪.26‬‬ ‫همفريز بوضونا خوة دياردكر بو ئاشوريان وثالثشتيا خوة بو‬
‫وان ديار دكر‪ ,‬وب تايبةت ناما وى يا هنارتى بو مار شةمعوونى‬
‫بةشداربوو َين جظين َى ث َيك هاتيبوون ذ ‪:‬‬ ‫ل ‪ 1930/6/18‬كة تَيدا هاتية (( هووين باش دزانن كو ئةز د َى‬
‫هةمى هةولا دم داكو هاريكاربم دطةل وة ومللةت َى وة ل جنَيف‪,‬‬
‫‪.1‬بتريرك َى ئاشورى مارئايشا شةمعوون ومةتا وى سورما خانم‪.‬‬ ‫وي�ا من ذ ه�ةوةَي�ن رَي��زدار وسةركردَين ئاشورى دظَيت ئ�ةوة كو‬
‫‪.2‬مةتران يووسف خةنانيشو مةتران َى شةمزدين‪.‬‬ ‫هووين هاريكاربن دطةل من و هَيزَين وة (ليفى) ب�ةردةوام بن د‬
‫‪.3‬ئوسقف زةييا سةركيس ئوسقف َى جيلو‪.‬‬ ‫خزمةت َى دا‪ ,‬هةروةسا ئاراميا خوة بثارَيزن تا ئةم بريارا كوما‬
‫‪ .4‬ئوسقف ماريوالاها ئوسقف َى برور‪.‬‬
‫‪ .5‬مةلك خوشابا مةلك يووسف‪.‬‬ ‫طةلان وةردطرن)) ‪.23‬‬
‫‪ .6‬مالك زةييا مةلك شةمزدين‪.‬‬
‫سوزناما نيشتيمانى يا ئاشورى وجظينا‬
‫‪.7‬ياقو مةلك ئيسماعيل كة جه َى باب َى خوة طرتبوو (مةلك‬
‫ئيسماعيل)‪.‬‬ ‫سةر َى ئام َيدي َى ‪: 1932‬‬

‫‪ .8‬مالك خةنانو تخوما‪.‬‬ ‫ثشتى م�ار شةمعوونى ومةتا وى سورمة خانمى‪24‬زاني‬
‫كو بابةت َى بجه كرنا ئاشوريان بو ثشكةك ذ راب�ردوى برياردان‬
‫‪ .9‬سادق َى مار شةمعوونى‪27‬‬ ‫جظينةك َى ئةنجام بدن دط�ةل زةلام� َي ئايينى وس�ةروك هوزَين‬
‫ئاشورى ب مةرةما دان�ا هندةك ثَيشنياران بو حكومةتا بةريتانى‬
‫وح�ك�وم�ةت�ا ئ�يراق�ى دةرب���ارةى بج�ه ك�رن�ا وان‪ ,‬ول وى دةم��ى مار‬
‫شةمعوون ومةتا وى ل هاظينطةها سةر َى ئامَيدي َى دذيان ل نَيزيك‬
‫سةربازطةها لةشكةر َى بةريتانى ي َى هاظينى كة هَيزَين ليظى َين‬
‫ئاشورى ب ئةرك َى زَيرةظانيا و َى رادبوون ‪ ,25‬مار شةمعوونى ومةتا‬
‫وى داخواز نامة شاندن بو زةلام َي ئايينى وسةروك هوزان و ذلاي َى‬

‫وثشتى جظين َى ودان وستاندن َى ل سةر بابةتى‬
‫ب تَير وتةسةل رَيككةفتن ل سةر هندةك برياران داكو‬
‫ثَيشكَيشى كوميتا كوما طةلان بكةن وبريار ئةظة‬

‫بوون ‪:‬‬

‫‪ .1‬دان ثَيدان ب ئاشوريان بَيتة كرن وةك نةتةوةك‬
‫بجه ل ئيراق َى‪ ,‬نة وةك كةمينةيةكا ئايينى‪.‬‬

‫‪.2‬ثَيويستة دةظةرَين وان بَينة زظراندن ل سةر سنورَين‬
‫ئيراق وتوركيا‪ ,‬وهةكةر ئةظ ضةندة نة ئَيتة ثَيك‬
‫ئينان ثَيويستة نشتيمانةك بو ئاشوريان بَيتة ديتن‬
‫وئ�اش�ورى ل َى بَينة بج�ه ك�رن ودظ�َي�ت ئ�ةظ وةلات��ة ل‬
‫ده�وك وئامَيدى وئاكر َى وزاخ�و بت‪ ,‬وسةنتةر َى و َى‬
‫دهوك بت ودبن رَيظةبةريا ثاريزطارةك َى عةرةب وب‬

‫‪|41‬‬

‫ك�رن� َى ودي�ارك�رن�ا ب�وض�ون�ا ئ�اش�وري�ان‬ ‫هاريكاريا شَيورمةندةك بةريتانى‪.‬‬
‫دكومبوونان دا‪ ,‬وثشتى لايةنطرَين وى‬
‫ث�َي�وي�س�ت� َي وى َي�ن داراى داب��ي كرين‬ ‫‪ .3‬ئةرد َى بو وان بَيتة دان دظَيت بَيتة‬
‫مارشةمعوون ب�ةرةظ جنَيف برَيكةفت ل‬ ‫تاثو كرن ب رةنطةك َى فةرمى‪.‬‬

‫روذا ‪ 10‬ئةيلولا سالا ‪29 1932‬‬ ‫‪ .4‬دظَيت هَيمايةك بةرز وبلند بَيتة‬
‫ثةخشي بو مار شةمعوونى ذ لاي َى‬
‫ل ‪ 3‬ئوكتوبةر َى ل هةمان سال‬ ‫حكومةتا ئ�يراق�ى ظ�ة ودان ث�َي�دان‬
‫ئ��يراق ب�وي�ة ئ�ةن�دام د رَي�ك�خ�راوا كوما‬ ‫ب دةس��ت ه��ةلات��ا وى ي��ا ئايينى‬
‫ط��ةلان دا‪ ,‬وم��ار ش�ةم�ع�وون�ى ن��ة شيا‬ ‫وس�ي�اس�ى ل س��ةر ئ�اش�وري�ان بَيتة‬
‫داخوازَين ئاشوريان بجه بينت ‪ ,‬وذ جنَيفى‬
‫ب��دةس��ت��َي ظ��الا زظ���رى‪ ,‬ئ��ةظ�� َى ض�ةن�د َى‬ ‫كرن‪.‬‬
‫كارتَيكرنةكا خ�راب ل س�ةر ئاشوريان‬
‫دروس��ت ك�ر‪ ,‬وب ظ�ى رةن�ط�ى بةريتانيان‬ ‫‪ .5‬دظ��َي��ت ن��وون��ةرةك ن�وون�ةرات�ي�ا‬
‫خةون وهيظ َي ئاشوريان ذ ناظبرن ئةوذى‬ ‫ئ��اش��وري��ان ب�ك�ت ل ث��ةرل��ةم��ان�� َى‬

‫دروستكرنا وةلاتةك َى نةتةوةى بو وان‪.‬‬ ‫ئيراقى‪.‬‬

‫دووماهيك‪:‬‬ ‫‪ .6‬داب�����ي ك���رن���ا خ��زم��ةت�� َي‬
‫ت�ةن�دروس�ت�ى ب رَي��ك��ا ئ�اظ�اك�رن�ا‬
‫ج�ظ�ي�ن�ا ئ��اش��وري��ان ل س���ةر َى‬ ‫خ�ةس�ت�ةخ�ان�ةي�ةك� َى ل ده�وك� َى‬
‫ئامَيدي َى وداخ�وازَي�ن وان بو حكومةت َي‬ ‫وذم��ارةك بنطةه َي تةندروستى ل‬
‫بةريتانى وئيراقى بتن َى مان حوبرةك ل‬
‫سةر كاغةز َى وهيض طهورينةك روينةدا‪ ,‬ل َى بابةت بةرةظ ترسناكي َى‬ ‫طوندَين ئاشوريان‪.‬‬
‫ظة ضو ل دةم َى ئيراق هاتى وةرطرتن وةك ئةندام درَيكخراوا كوما‬
‫طةلان دا ل ‪ 3‬ئيكتوبةرا سالا ‪ ,1932‬وثةندَين ئاشوريان دطةل ئيراق َى‬ ‫‪ .7‬ظةكرنا قوتابخانا ب زمان َى ئاشورى دطةل زمان َى عةرةبى‪.‬‬
‫ئ�ال�وزب�وون‪ ,‬وه�ةذم�ارةك ئاشوريان ب�ةرةظ سوريا كوضبةرى ك�رن ل‬
‫هاظينا سالا ‪ ,1933‬ول دةم� َى زظرين بو ئيراق َى شةر دناظ بةرا هةردوو‬ ‫‪ .8‬دةستنيشانكرنا ئةقافان بو زةلام َي ئايينى‪.‬‬
‫لاي�ان ثةيدابو‪ ,‬وذ ئةنجام َى سياسةتا بةريتانى وئيراقى وداخ�وازَي�ن‬
‫ئاشوريان كوشتار دذى وان هاتن ئةنجام دان ل طوندَين دةوروبةرى‬ ‫‪ .9‬نة وةرطرتنا ضةكى ذ ئاشوريان ‪. 28‬‬

‫دهوك َى وب تايبةت ل سَيمَيل َى و ل زاخو ودَيرةبوون َى‪.‬‬ ‫سير فرةنسيس همفريزى برياردا ذمارةيةك نامةيان بشينت‬
‫ب�و ب�تري�رك اي�ش�ا م�ارش�ةم�ع�وون بم�ةرةم�ا زظ�ران�دن�ا س�ةرب�ازَي�ن ليظى‬
‫بو خزمةتا لةشكةرى‪ ,‬وبلندكرنا داخ�وازَي�ن ئاشوريان بو حكومةتا‬
‫ئ�يراق�ى وحكومةتا ب�ةري�ت�ان�ى‪,‬وذب�ةر ظ� َى ض�ةن�د َى ب�تري�رك� َى ناظبرى‬
‫طظاشتن ئَيخستن ل سةر سةركردَين هَيزَين ليظى وشيا وان رازى‬
‫بكت بزظرن ل سةر خزمةتا خوة بو ماو َى ‪ 6‬هةيظان‪ ,‬داكو رَيكخراوا‬
‫كوما طةلان بةر َيوةدانةك َى ل داخوازَين وان بكت‪ ,‬ول دةم َى ذظان َى‬
‫طةنطةشةكرنا بابةت َى ئيراق َى نَيزيكبوى مار شةمعوونى هةظال َي‬
‫خوة رازى كرن كو دظَيت ئةوذى بةرةظ جنَيف بضت بمةرةما بةشدارى‬

‫���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������‬

‫پ‌هراوێز‬

‫تةباخا سالا ناف برى‪,‬بو ماو َى ‪33‬‬ ‫‪ ،) 2004‬صص ‪3 4‬‬ ‫‪. 4‬‬ ‫قسطنطين بيًتو في جمات فيفبارمتي‪،‬‬ ‫‪. 1‬‬
‫سالان دةست هةلات طيراية‪ ,‬ذ لاي َى‬ ‫‪. 5‬‬ ‫الآشورين والدسألة الآشورية في العصر‬ ‫‪ .2‬‬
‫ئيتحاديان ظة هاتية لادان ل سالا ‪,1909‬‬ ‫للمزيدينظر‪ :‬ماتفييف‪ ،‬الدصدر‬ ‫الحديث‪ ،‬ت‪ :‬حدآ‪( ،‬دمشق ‪ ،) 1989 :‬ص‬ ‫‪ .3‬‬
‫و ل ‪ 10‬هةيظا سوباتى وةغةرا داوي َى‬
‫كرية‪.‬مذكراتعائشة عثماناوغلي‪،‬‬ ‫‪ .6‬‬ ‫السابق‪ ،‬ص ‪ 37‬ومابعدىا‪.‬‬ ‫‪.15‬‬
‫و ا لد يسلطا نعبد ا لحميد ا لثا ني ‪ ،‬ت ‪:‬‬ ‫سولتان عةبدولحةميد َى دوو َى‬ ‫عبدالرزاق الحسن‪ ،‬تاريخ العراق‬
‫‪ ,1909-1876‬ذ دايك بوي َى سالا ‪1842‬‬ ‫العراق السياس الحديث‪ ،‬ج ‪( ،1‬بيروت‪:‬‬
‫صالحسعداويصالح‪( ،‬عمان ‪،)1991 :‬‬ ‫ية‪ ,‬كور َى سولتان عةبدولمةجيد َى‬
‫ئَيك َى ية ودايكا وى تيرمزكان فادين‬ ‫‪،) 2008‬ص ‪23‬‬
‫ص ‪ 11‬ومابعدىا‪.‬‬ ‫ئةفةندية‪ ,‬بوية سولتان َى ئوسمانيان ل‬ ‫عبدالمجيد حسيب القيسي‪،‬‬
‫داويا هةيظا تةباخ َى سالا ‪َ 1876‬ى‪,‬ثشتى‬ ‫التاريخالسياسيوالعسكري للآثوري‬
‫ئيتيحاد وتةرةققى ‪:1918-1909‬‬ ‫لادانا براي َى وى موراد َى ثَينج َى ل ‪31‬‬ ‫ينفي العراق ‪( ، 1921 1999‬بيروت‪:‬‬
‫كومةلةيةك ئوسمانى ية ل ئوروثا‬

‫|‪42‬‬

‫‪ .24‬ل سوريا ذ دايك بوية ل سالا ‪،1883‬‬ ‫ئَيكطرتى هاتية دامةزراندن ثشتى شةر َى‬ ‫ثةيداببو وةك بزاظةك دذى سيتةمكاري َى‪,‬‬ ‫‪ .7‬‬
‫كجا يا شةماس ئيشا و خيزانا وى‬ ‫جيهاني َى دوو َى‪ ،‬سوزناما كوما طةلان‬ ‫بناظ َى نووى كرن َى طازي دكر ددةولةتا‬
‫ئةسيت بو‪ ،‬خوشكا بتريرك مار شةمعون‬ ‫ثَيك دئَيت ذ ثَيشةكيةك َى و ‪ 26‬بةندا‪.‬‬ ‫ئوسمانى دا‪,‬و ل دةست ثَيك َى ب كومةلا‬ ‫‪ .8‬‬
‫بنيامَينى بو و‪ 6‬براَين دى‪ ،‬بةشداربوية‬ ‫عبدالوهاب الكيالي‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ج‪،3‬‬ ‫توركيا الفتات دةسثَيكرن كة ثتر بايةخ‬ ‫‪ .9‬‬
‫د كونطرى ئاشتي َى ي َى ثاريس ل سالا‬ ‫ب ضالاكي َي هزرى ددا‪,‬ثاشان شانة َين‬
‫‪ ،1919‬وةغةرا داوي َى كرية ل كانينا‬ ‫ص‪.112‬‬ ‫نهَينى دامةزراندن ل ئيستانبول َى‪ ,‬وذبةر‬
‫‪ . 10‬عبدالرزاق الحسني‪ ،‬تاريخ الوزارات‬ ‫دويفكةفتنا زةلام َي عةبدولحةميدى بو‬
‫ئَيكى سالا ‪.1975‬‬ ‫العراقية‪ ،‬ج ‪ ،3‬بغداد‪ ،1988 ،‬صص ‪257‬‬ ‫وان بزاظ َي خوة ظةطوهاستن بو ثاريس‬
‫ كلير ويل يعقوب‪ ،‬سورما خانم ‪-1883‬‬
‫‪256‬‬ ‫وسالونيك‪ ,‬طةلةك ذ جوهيان بونة‬
‫‪ 1975‬السيدة الكلدو اشورية في قلب‬ ‫‪ . 11‬عدنان زيان فرحان‪ ،‬الساسة البريطانية‬
‫تجاهالأ قليات الدينية في العراق‬ ‫ئةندام دطةل وان وبونة سةركردة ثشتى‬
‫الاعصار المدمر الذي اجتاح بلاد ما بين‬ ‫‪ ،1914 1941‬اطروحة دكتوراه‪ ،‬دهوك‪،‬‬
‫كودةتايا سالا ‪ 1908‬وسولتان لادان‬
‫النهرين‪ ،‬ترجمة نافع توسا‪( ،‬بغداد ‪:‬‬ ‫‪،2009‬ص ‪6‬‬ ‫ودةستور راطةهاندن‪ ,‬و ذ سةركردَين ظ َى‬
‫‪ . 12‬كيلبرتبراون‪ ،‬القوات الليفي العراقية‬ ‫كومةل َى طةلعةت ثاشا وجةمال ثاشا‬
‫‪ ،)2011‬ص ‪ :31-30‬يوسف ملك خوشابا‪،‬‬ ‫‪ ، 1915 1932‬ت‪ :‬مؤيد ابراىيم الونداوي‪،‬‬
‫وهادى العمرى وحةقى العظم وياسي‬
‫المصدر السابق‪,‬ص ‪152‬؛ لورنس نادر‪،‬‬ ‫سليمانية‪، 2008 ،‬ص ‪7‬‬
‫‪ . 13‬عدنان زيان فرحان‪ ،‬الدصدر السابق‪ ،‬ص‬ ‫هاشمى وطالب نةقيب‪,‬لى طةلةك ب‬
‫المصدر السابق‪ ،‬ص‪.113-112‬‬ ‫لةز خوةزَين ظان ظالابون ثشتى بنةما َى‬
‫‪9‬‬
‫‪ .25‬يوسف ملكخوشابا‪ ،‬الدصدرالسابق‪ ،‬ص‬ ‫‪ .14‬عبدالمجيد حسيب القيسي‪ ،‬الدصدر‬ ‫تورانيةتى ثةيرةو كرين‪.‬عبدالوهاب‬

‫‪152‬؛ لورنس نادر‪ ،‬مصدر نفسة‪ ،‬صص‬ ‫السابق‪ ،‬ص ‪2‬‬ ‫الكيالي‪ ،‬موسوعة السياسة‪،‬ج‪(،2‬بيروت‬
‫‪ .15‬رياض الحيدري‪ ،‬الدصدر السابق‪ ،‬ص‬
‫‪.112 113‬‬ ‫‪:‬د‪.‬ت)‪ ،‬ص‪.82-81‬‬
‫‪.2‬‬ ‫كوشتارَين سَيفو‪ :‬دئَينة ناظدان بناظ َى‬
‫‪ . 26‬كلير ويبل يعقوب‪ ،‬الدصدرالسابق‪،‬‬ ‫‪ .16‬المصدر نفسه‪ ،‬ص‪.255‬‬ ‫كوشتارَين ئاشوريان‪,‬هاتينة ئةنجام‬
‫صص ‪.248 249‬‬ ‫‪ .17‬مؤلف لرهول‪ ،‬مأساة الآشوريين‪ ،‬ت‪:‬‬ ‫دان ذ لاي َى هَيزَين سيستةماتيك َين‬
‫شموئيل بيتشموئيل‪( ،‬دى وك‪،) 2007 :‬‬ ‫ئوسمانى دطةل هندةك هَيزَين نة‬
‫ܠܗ ‪ 9191‬ܢܡܐܝܪܘܬܐ ܐܝܠܝ (‪27 . )9111‬‬ ‫سيستةماتيك دشةرى جيهاني َى ئَيك َى‬
‫ܒܬܐܫܠܦܝܪܬܘܐܝܪܘܬܐ‪،‬ܠܝܐܢܣܐܟܠ‬ ‫صص ‪.3 31‬‬ ‫دا وثشتى شةرى‪ ,‬ودئةنجامدا بسةدان‬
‫ܡܪܒܒܘܩܥܝ‪103 210،‬؛‬ ‫‪ .18‬عبد المجيد حسيب القيسي‪ ,‬المصدر‬
‫ يوسف ملكخوشابا‪ ،‬الدصدر السابق‪،‬‬ ‫هزارا هاتنة كوشتن‪ ,‬هةر وةسا ب هزاران‬
‫‪154‬؛ لورنسنادر‪ ،‬الدؤتدر الآشور يفيسر‬ ‫السابق‪ ،‬ص ‪.69-68‬‬ ‫ذ جه َي خوة ثةنابةر بون‪ ,‬ئةف كوشتارة‬
‫العمادية‪-‬ܦܦ‪ ،9191،‬ܢܪܗܛ ‪،1932 . - ،‬‬ ‫دةسثَيكرن ذ دةشتا ئورمي َى ل ئيران َى ل‬
‫المجلة بيثنهرين‪،‬العددان ‪ ، 81 81‬دىوك‪،‬‬ ‫‪ .19‬سياسةت مةدارةك َى بريتانى ية‪ ،‬ذ‬ ‫ ‬ ‫دةم َى هندةك ذ هوزَين كوردى ب هاندانا‬
‫‪ ، 2015‬ص‬ ‫دايك بوي َى سالا ‪ 1879‬ية‪ ,‬ل زانكويا‬ ‫ئوسمانيان هَيرش برين ل سةر طوندَين‬
‫ئوكسفورد خواندية‪ ،‬وبكارَين دبلوماسى‬ ‫ئاشوريان‪ ,‬ل َى كريارَين قركرن َى‬
‫؛ يوسف ملكخوشابا‪ ،‬مصدر ‪28 . 20 103‬‬ ‫رابوية ل كابول ل ئةفغانستان َى ذ سالا‬ ‫دةست ثَينةكرن تا هاظينا سالا ‪,1915‬‬
‫نفسو‪ ،‬ص ‪ -‬ܦܦ‪،‬ܐܝܡܕܐܥܘܒܡ‪،‬ܠܝܐܢ‬ ‫‪ ,1929-1922‬وثاشان ل ئيراق َى ل سالا‬
‫(ܣܐܟܠܡܪܒܒܘܩܥܝ)‪28‬‬ ‫‪ ،1929‬ولسالا ‪ 1971‬وةغةرا داوي َى كرية‪.‬‬ ‫ودئةنجام دا نيف مليون ئاشورى بونة‬
‫ ص ‪ 154 155‬؛ كلير ويبل يعقوب‪،‬‬
‫الدصدر السابق‪ ،‬صص ‪248 249‬؛‬ ‫بنَيرة ‪:‬‬ ‫قوربان ‪.‬‬
‫الحيدري‪ ،‬الدصدر السابق‪ ،‬صص‬ ‫‪http://wwwallafblogspotcom.‬‬ ‫‪http://ar.wikipedia.org/wik‬‬
‫‪270 271‬؛ عبدالمجيد حسيب ‪.- - -‬‬ ‫‪blogspot.com/2015/03/‬‬ ‫‪i/%D9%85%D8%B0%D8%‬‬
‫القيسي‪ ،‬الدصدر السابق‪ ،‬صص ‪71‬‬ ‫‪francis-henry-humphrys.‬‬ ‫‪A7%D8%A8%D8%AD_%‬‬
‫‪ 70‬؛ لورنسنادر‪ ،‬مصدر نفسو‪114 ،‬‬ ‫‪D8%B3%D9%8A%D9%81‬‬
‫‪113‬‬ ‫‪.html‬‬ ‫‪%D9%88.‬‬
‫‪ .29‬عبدالمجيد حسيب القيسي‪ ،‬مصدر‬ ‫‪ .20‬ماتفييف‪ ،‬الدصدر السابق‪ ،‬ص‬
‫نفسو‪ ،‬ص ‪7‬‬ ‫رياض رشيد الحيدري‪ ،‬الاشوريون في‬
‫‪13‬‬
‫العراق ‪( ،1936-1918‬القاهرة ‪،)1977:‬‬
‫‪ .21‬مؤلف لرهول‪ ،‬توطين الآشوريين‬
‫عملإنساني و إسًتضائي‪ ،‬ت‪ :‬وليماشعيا‪،‬‬ ‫ص‪.93‬‬

‫دىوك‪ ،2009 ،‬ص ‪32‬‬ ‫كوما طةلان‪ :‬رَيكخراوةكا نَيف‬

‫‪ .22‬رياضا لحيدري‪ ،‬الدصدر السابق‪ ،‬ص‬ ‫دةولةتية هاتية دامةزراندن ل سالا‬

‫‪2‬‬ ‫‪ ،1920‬ل دوويف سوزنامةيةك َى كة‬
‫بةشةك بو ذ ثةيمانا ظرساى كة كارو‬
‫‪ .23‬يوسف مالك‪ ،‬الخيانة البريطانية‬ ‫بارَين نيف دةولةتى رَيكخستن ثشتى‬
‫شةر َى جيهاني َى ئَيك َى‪ ,‬ئةف رَيكخراوة‬
‫للآثوريين‪ ،‬نيوجيرسي‪ ،1935 ،‬ص‬ ‫بداوى هات ل دةم َى رَيكخراوا نةتةوةَين‬

‫‪13‬‬

‫‪|43‬‬

‫ذ‬

‫ي َينزانا‬
‫دةظةرا زاخؤ‬
‫ل سةردةم َى ميرطةها‬
‫بةهدينان ‪1842 _1514‬ز‬
‫| هَيش كةمال رَيكانى ( ظةكؤلينةكا ديرؤكى_ بة َلطةنامةيى)‬

‫|‪44‬‬

‫(زَيبارى) ل ثشتى ظى زاناى ذياية كو ل سةر دةستخةتةكا وى مَيذوويا‬ ‫كورتى‪:‬‬
‫(‪1104‬مشةختى) هةية كو دبيتة (‪1692‬ز)(‪)4‬ئ�ان�ك�ؤ ضاربوتى ل سةد َى‬
‫(‪17‬ز) ذي�اي�ة‪ ،‬ئةظا ل ذَي�رى نموونةيةكة ذ دةستنظيسا ضاربوتى كو‬ ‫ب�اذَي�ر َى زاخ�ؤ وةك ئَيك ذ ب�اذَي�ر و دةظ�ةرَي�ن كةظن و طرنط َي‬
‫بةهدينان‪ ،‬دن�اظ رووث��ةِرَي��ن دي�رؤك�ا خ�ؤ ي�ا كةظن دا ذ بلى هةبوونا‬
‫ثةراوَيز بناظ َى (شيانى) ل سةرة‪.‬‬ ‫ك�ةل و م�ةدرةس�ةو ش�وون�ةوارَي�ن ج��ودا ج��ودا ي� َي دي�رؤك�ى ‪ ،‬دب��وار َى‬
‫زاني و رةؤشةنبيى دا ذى هذمارةكا زؤر يا زانا و كةسايةتي َي ناظدار‬
‫_ عةبدال كو ِر َى ئةبو بةكر َى شةرانشي َي سندى‪:‬‬ ‫دن��اظ دا ث�ةي�دا ب�ووي�ن�ة‪ ،‬ن�ةخ�اسم�ة ه�ةب�وون�ا ه�ذم�ارةك�ا م�ةدرةس�ةي� َي‬
‫ئايينى ي َي ديرؤكى ل دةظ�ةرا زاخؤ ل سةردةم َى ميطةها بةهدينان‬
‫ض ثَيزانين َي وةس�ا ل س�ةر ذيانناما وى دي�ار نينن ‪ ،‬ئ�ةو نةبيت‬ ‫وةك م�ةدرةس�ةي� َي ‪ :‬شاباني َي (ش�ةع�ب�ان�ي� َي) و رووي�س� َى و ش�ي�ان� َى ل‬
‫ك�و دش�َي�ي ب�َي�ذي�ن ل س��ةد َى (‪16‬ز) ش��ازد َى ذي�اي�ة ‪ ،‬ئ�ةظ�ة ذى ل دووظ‬ ‫دةظ�ةرا طوليان‪،‬و ئةرمشت َى ل دةظ�ةرا سلَيظانةيان و شةرانش ل دةظةرا‬
‫دةستنظَيسةكا وى كو ل (دار المخطوطات العراقية) دا ل ذَي�ر ذمارة‬ ‫سنديان‪،‬باشترين بةَلطة و ئاماذةدان ذى كو زاناي َي ناظدار و مةزن ل‬
‫(‪ )22013‬هاتية ثاراستن تَيدا هاتية ‪ « :‬شرح العقائد لسعد التفتازاني‪،‬‬ ‫زاخؤ ثةيدا بووينة ئ�ةو ثةس�ن و طوت�نا م�َيذوونظَيس َى م�ةزن َى ك��ورد‬
‫كتبها عبدال بن ابو بكر الشرانشي المسماة بسندي سنة ‪ ،»959‬كو ئةظ‬ ‫( شةرةف خان َى بدليسى ‪1604_1543‬ز) ية دةما دبَيذيت ‪ « :‬ذ قةصةبةَيد‬
‫عمادي َي ‪ ،‬زاخؤية و تايفةكةكى مةخصوص ل و َى ساكنن‪ ،‬سيدى‬
‫سالا مشةختى (‪959‬مش) دبيتة بةرامبةر سالا (‪1552‬ز) (‪.)5‬‬ ‫(سندى) و سلَيمانى (سلَيظانى) دبَيذين ‪ ،‬د نَيظا خةلق َى وةلات َى سيدان‬
‫(سنديان) ذى دبَيذين ‪ ،‬ئةكثهرَيد عولةما و فوضهلايَيد كوردستان َى ذ‬
‫وَيدةر َى رابوونة‪ ،)1( »....‬دظ َى ظةكؤلين َى دا د َى ئاماذ َى دةينة هذمارةكا‬
‫زان�اي� َي دةظ��ةرا زاخ�ؤ ي� َي ل س�ةردةم� َى ميطةها بةهدينان ل م�او َى‬

‫(‪1842_1514‬ز)‪.‬‬

‫_ مةولانا عةبدولصةمةد شيلانى‪:‬‬

‫ئَيك ذ زاناي َي طوند َي (شيان َى) ية يا كو سةر ب دةظةرا طوليان‬
‫ل زاخ��ؤ‪ ،‬ي�ا ئ�ةم ذ وى دزان��ي ئ�ةوة ث�ةراوَي�زةك ل س�ةر دةستخةتةك َى‬

‫هاتية ‪ « :‬انقطع م�ن دار تكاثر فيها المح�ن و النوائب و التحق ب�دار‬

‫تواتر فيها‪....‬المواهب ‪..‬مولانا عبدالصمد الشيلاني ثم السندي وسط‬

‫ليلة الاح�د ‪ 16‬ربيع الاول في ‪ 20‬آذار ‪924‬ه�� ‪...‬راق�م الكلمات حسن بن‬

‫ص�الح الج�ولم�رك�ي»(‪،)2‬ي�ا ذ ظ� َى ث�ةراوَي�ز َى دهَيتة زان�ي كو ئ�ةظ سالا‬
‫مشةختى (‪16‬رب�ي�ع الاول ‪ )924‬دبيتة ب�ةرام�ب�ةر رؤذا شةمبى ئانكؤ‬
‫شةظا ئَيك شةمبى( ‪1518 / 4 / 6‬زايينى)و ئةظة دبيتة مَيذوويا مرنا‬
‫وى‪.‬ئانكؤ ل نيظا دوو َى ذ سةد َى (‪15‬ز) و نيظا ئَيك َى ذ سةد َى (‪16‬ز) ذيابوو‪،‬‬
‫م�ة ل س�ةر ه�ن�دةك دةس�ت�خ�ةت� َي زان�ا (م�ةح�ةمم�ةد ض�ارب�وت�ى) هندةك‬
‫حاشيية بناظ َى (شيانى)(‪ )3‬ديتينة ئةم دوور نابيني مةبةست هةر ئةظ‬
‫زان�اي�ة بيت ‪ ،‬ضونكى م�ةح�ةمم�ةد ك��وِر َى حاجى م�ةحم�وود ضاربوتى‬

‫‪|45‬‬

‫بووية ل دةظ�ةرا طوليان ‪ ،‬يا ئ�ةم ذ س�ةردةم و ذيانناما وى دزان�ي ئةوة‬ ‫_ ش َيخ محةممةد شةرانشى‪:‬‬
‫كو ناظ َى وى ل سةر هندةك دةستنظَيسان هةية وةكى يا كو ل (دار‬
‫المخطوطات العراقية) دا ل ذَير ذمارة (‪ )5074‬هاتية ثاراستن تَيدا هاتية ‪:‬‬ ‫ئ����ةظ زان����ا و ت���ةف���س���يزان��� َى ن���اظ���دار دن���اظ���ب���ةرا س��ال�� َي‬
‫اثبات الواجب»يا محةممةد كوِر َى ئةسعةد ي َي ناظدار ب (جةلالةددين َى‬ ‫(‪1060_988‬مش‪1650 _1580/‬ز) ذيابوو‪ ،‬ئانكؤ نيظا دوو َى ذ سةد َى شازد َى‬
‫دةواني َي صديقى) ‪ ،‬عةبدوررةحيم كوِر َى مةلا ئةبو بةكر كوِر َى مةلا‬ ‫و ل نيظا ئَيك َى ذ سةد َى (‪17‬ز) هةظد َى‪ ،‬ذ ثةرتووك َي وى‪:‬تعليقات على‬
‫عةبدول َاه َى ك�وِر َى م�ةلا ئةبو ب�ةك�ر َى ِرَيكانى ي� َي ماميسى ل سالا‬ ‫كتاب الجامي‪ ،‬كتاب شرح الشمسية‪ ،‬حاشية على شرح الجرجاني على‬
‫(‪1107‬مش‪1695 /‬ز) ل مةدرةسةيا (سوور) ل باذَير َى جزير َى ل نك سةيدا‬
‫م�ةلا عةبدول َاه َى ك�وِر َى م�ةلا حسَين َى رووي�س�ى نظَيسى ب�وو (نةسخ‬ ‫الرسالة الوضعية‪ ،‬ماوةيةك َى ل بةدليس َى سةيدا بووية‪ ،‬ل ثشتى سالا‬
‫(‪1060‬مش_‪1650/1649‬ز) ضووبوو بةردلؤظانيا خود َى(‪.)6‬‬
‫كربوو) (‪.)10‬‬
‫_ عةلى كو ِر َى محسن شيلانى‪:‬‬
‫_شةريف كو ِر َى مةحموودروويسى‪:‬‬
‫ئَيك ذ زاناي َي طوند َى (شيان َى) ل دةظةرا طوليان بوو‪ ،‬ل نيظا‬
‫خةلك َى ط�ون�د َى (رووي�س� َى) ب�ووي�ة ل دةظ��ةرا طوليان ‪ ،‬ل نيظا‬ ‫دو َى ذ سةد َى (‪17‬ز) و ل نيظا ئَيك َى ذ سةد َى (‪18‬ز) ذيابوو‪ ،‬ذ دةستنظَيس َي‬
‫دو َى ذ س�ةد َى (‪17‬ز) و نيظا ئَيك َى ذ س�ةد َى (‪18‬ز) ذي�اب�وو‪ ،‬دةستظَيسةك‬ ‫وى(خاصة الحساب) ل سالا (‪1124‬مش‪1713 /‬ز) ل مةدرةسةيا شيان َى‬
‫بناظ َى(الصواعق المح�رق�ة) ل س�الا (‪1109‬م��ش‪1697 /‬ز) ل ئامَيدي َي ب‬
‫ئَيك قورووش كِريبوول سةردةم َى مي َى بةهدينان (سةعيدخان ي َي دو َى‬ ‫نظَيسى بوو(‪.)7‬‬
‫كوِر َى يووسف خان) ‪ ،‬ئةظ دةستنظَيسة ل (دار المخطوطات العراقية) دا ل‬
‫_ مةلا مةحموود َى بهؤسى‪:‬‬
‫ذَير ذمارة (‪ )22014‬هاتية ثاراستن (‪.)11‬‬
‫ئَيك ذ ناظدارترين زاناي َي بةهدينان بوو ل سةد َى (‪17‬ز) هةظد َى‪،‬‬
‫_مةلا ئيبراهيم ك�و ِر َى مةلا جندي ك�و ِر َى حةسةن‬ ‫خةلك َى طوند َى (بهؤس‪ /‬بؤس َى) بوو ل دةظةرا مزوورى بالا‪ ،‬ذ شاطردَين‬
‫كو ِر َى ئيبراهيم‪:‬‬ ‫زان�اي� َي ك��ورد َى ن�اظ�دار ( ح�ةي�دةر م�اوةران�ى‪ :‬م�رن ‪1129‬م��ش‪1717 /‬ز ‪:‬‬
‫حةيدةر َى دوي� َي ك�وِر َى ئةحمةد َى ئَيك َى ك�وِر َى حةيدةر َى ئَيك َى ) بوو‪،‬‬
‫ئَيك ذ زاناي َي سةد َى (‪12‬مش‪18 /‬ز) بووية‪(،‬حاشية مر أبي الفتح‬ ‫سةيداي َي مةدرةسةيا ئةرمشت َى بوو ل دةظ�ةرا سلَيظانةيان نَيزيكىسالا‬
‫على ش�رح السمرقندية قي آداب البحث)‪ ،‬و ل ط�ون�د َى (ش�ةِران�ش) َى‬
‫ل دةظ�ةرا سنديان ذى شةرحا (رسالة الإستعارة) يا ( ئيبراهيم ك�وِر َى‬ ‫(‪1100‬مش‪1688 /‬ز)(‪.)8‬‬
‫محةممةد ئةسفرائينى ‪ :‬مرن ‪944‬مش) ل سالا (‪1140‬م�ش‪1727 /‬ز ) ل‬
‫شةرانش نةسخ كربوو (‪ ، )12‬و ل سالا (‪1143‬مش‪1730/‬ز)(حاشية على‬
‫مختصر التلخيص) (تلخيص المفتاح في المعاني _ المطول) ل زاخؤ نةسخ‬

‫كربوو‪.)13( ،‬‬

‫_مةلا ئيبراهيم بالقووسى‪:‬‬

‫ض ثَيزانين َي وةسا ل سةر ذيانناما وى نةهاتينة زاني ‪ ،‬ذبلى كو‬ ‫_مةلا محةممةد كو ِر َى حس َين بابوولى‪:‬‬
‫ناظ َى وى ل سةر دةستنظَيسةكا سالا (‪1152‬م�ش‪1739 /‬ز) هاتية ديتن‬
‫هةر وةكى تَيدا هاتية ‪ « :‬تمت الكتاب بعون ملك الوهاب في يد أضعف‬ ‫زانايةك َى س�ةد َى (‪11‬م�ش‪17 /‬ز) بووية‪ ،‬ماوةيةك َى ل طوند َى‬
‫العباد سعيد بن ملا أحم�د في أول شهر ايلول و قد مضى من الهجرة‬ ‫(ئةرمشت َى) ل دةظةرا سلَيظانةيان ذيابوو‪ ،‬ثةرتووكةك دبوار َى (مةنتق)ى‬
‫دا بناظ َى (حاشية على الاساغوجي لحسام الكاتي‪ :‬مرن ‪760‬مش) ل سالا‬
‫النبوية المصطفوية الف و مائة و خمسين و اثنان سنة في قرية بيتاس في‬ ‫(‪1074‬م�ش ‪1664 /‬ز) ل دةظ سةيداي َي خؤ (شَيخ عةبدول َاه)ل طوند َى‬

‫سنة الذي جاء محمد بك مع اخوته الى حكومة بلد عمادي ‪ ،‬عند ملا‬ ‫ئةرمشت َى نةسخ كربوو(‪.)9‬‬
‫ابراهيم باطل قوسي « ‪ ،‬ئةظ دةستنظَيسة ل (دار المخطوطات العراقية)‬
‫دا ل ذَي�ر ذم�ارة (‪ )3664‬هاتية ثاراستن تَيدا هاتية(‪ ، )14‬ه�ةذى ية بَيذين‬ ‫_ مةلا عةبدولل َاه كو ِر َى مةلا حس َين َى روويسى‪:‬‬
‫ئَيك ذ زاناي َي سةدساليا (‪17‬ز) بوو‪ ،‬خةلك َى طوند َى (روويس َى)‬
‫(بَيتاس) و (بالقووس) دوو طوندَين دةظةرا سلَيظانةيانة‪.‬‬

‫_مةلا عةبدولل َاه َى دؤلى‪:‬‬

‫ئ�َي�ك ذ زان�اي� َي م��ةزن و ن�اظ�دارَي�ن ب�ةه�دي�ن�ان ب�ووي�ة‪ ،‬ن�اظ� َى وى‬
‫( مةلا عةبدول َاه كوِر َى مةلا محةممةد دؤلى) ية‪ ،‬كو طوند َى (دؤل َى)‬
‫ئَيك ذ طوندَين دةظ�ةرا سلَيظانةيانة‪،‬ل س�ةد َى (‪18‬ز) ذيابوو‪ ،‬ضةندين‬
‫دةستنظَيس َي وى د كتَيبخانةيا مفتي َي ئاكر َى دا هاتينة ثاراستن(‪ )15‬ذ‬

‫|‪46‬‬

‫زاناي َي ذَيطوتى خةلك َى طوند َى(ماميسا)سةرب دةظةرا(رَيكان) ظةية‬
‫كو وى بخو ل دووماهيا طةلةك نظَيسين َي خو دا ناظ َى طوند و عةشيةتا‬

‫خو دياركرية(‪ ،)22‬مام َى زاناي َي ناظدار(مةلا ئةحمةد َى دووي َي كوِر َى مةلا‬
‫عوسمان ‪)1892_1811‬ة ي َي كو بةرنياس ب (مةلا ئةحمةد َى بابك‪ /‬باب َي‬

‫هؤزانظان حوسنى بامةرنى ‪.)1940_1868‬‬

‫مةلا عةبدوَلاه ئَيك ذزان�او مامؤستاي َي زيرةك و بةركةفتى ي َي‬ ‫وان ذى وةك ‪»:‬الرسالة الوضعية» ل هةيظا ( زيلقيعدةيا ‪1166‬مش‪ /‬تةباخا‬
‫س�ةردةم� َى خو بووية ل مةدرةسةيا ديرؤكى (قوبةهان _ئامَيدي َي)دا‪ ،‬و‬ ‫‪1753‬ز)ل دةظ باب َى خؤ م�ةلا محةممةدى ل طوند َى (ئاسه َى)ل دةظ�ةرا‬
‫طةلةكنظيسين َيوىلظ َىمةدرةسةي َىبووينة‪،‬وثَيشنظَيذىوخوتبةخوينى‬
‫سلَيظانةيان نظَيسى بوو‬
‫ذى ل جامعا م�ةزن يا ئامَيدي َي ك�ري�ة(‪ ،)23‬و ه�ةر زان�ي و ش�ةه�رةزاي�ى و‬
‫_ تاهر كو ِر َى سةيد مووساي َي طولى‪:‬‬
‫ثايةبلندى يا وى بووية كو بطةهيتة وى ئاستى كو ببيتة موفتيي ل‬
‫زاخ�و(‪ ،)24‬ئانكؤ دذيانا خودا ببوو ذلاي� َي ك�ار َى ئايينى و شةرعى ظة ببوو‬ ‫ل س�ةردةم� َى م�ي َى ميطةها ئامَيدي َي ئيسماعيل ثاشاي َي ئَيك َى‬
‫(‪1798_1768‬ز) ذيابوو‪ ،‬كو ذ بةرهةم َي وى ‪« :‬هوامش تاريخية في عهد‬
‫(دةرسبَيذ‪ ،‬ثَيشنظَيذ و طؤتاربَيذ‪ ،‬موفتى)‪.‬‬ ‫الام�ي اسماعيل باشا الاول» ‪ ،‬ل س�الا ‪1195‬م���ش‪1780/‬ز» نظَيسى بوو‪،‬‬
‫دانةيةكا و َى دناظ ثةرتووكخانا « دار المخطوطات العراقية « دال بةغدا‬

‫ل بن ذمارا ظاظارتن َى يا (‪)20836‬هاتية دانان( )‪.‬‬

‫ناظهاتى ذ بلى زمان َى ك�وردى‪ ،‬دهةرس َي زمان َي ( عةرةبى‪ ،‬فارسى‪،‬‬ ‫_ عةبدولغةفور كو ِر َى مةلا ئيبراهيم حاجى‪:‬‬
‫توركى) ذى ي َي شةهرةزا و زانابووية‪ ،‬ونظَيسي ب ظان هةر س َى زمانان‬
‫هةبووينة‪ ،‬و ضةندين نظَيسي ل خواندنطةها قوبةهان(ئامَيدي َي) و ل‬ ‫ئ�َي�ك ذ زان��اي��َي س����ةد َى(‪18‬ز) ه���ةذد َى ب��ووي��ة‪ ،‬ن�اظ� َى وى (م�ةلا‬
‫م�ووس�ل ب دةستنظَيس َي وى هاتينة دي�تن‪ ،‬ل ظ��َي َى د َى ه�ذم�ارةك�ا وان‬ ‫عةبدولغةفور كوِر َى مةلا ئيبراهيم َى ئامَيدى)ية ل ئامَيدي َي ذ دايكبووية‬
‫و ل زاخؤ ئاكنجى بووية و ذياية‪ ،‬مووهرا وى ل سةر دةستخةت َى شةجةرةيا‬
‫بةرضاظكةين هةر وةكى ل ذَيرى‪:‬‬ ‫زَيوكيية دا هةية ئةو دانةيا ل سالا (‪1210‬مش‪1795/‬ز) هاتية نظَيسي‪ ،‬ل‬
‫باذَير َى زاخؤ ل سةردةم َى مي َى ميطةها بةهدينان ئيسماعيل ثاشاي َي‬
‫‪ _1‬كتاب زواهر اللغات‪:‬‬
‫ئَيك َى (‪1798_1768‬ز) قازى بووية(‪.)17‬‬
‫ل سالا (‪1190‬مش_‪1776‬ز) ل مةدرةسةيا قوبةهان نظَيسى ب�وو‪ ،‬ذ‬
‫دانانا (ئةبو ئةلنةجيب محةممةد ئةلجوانرودى)‪ ،‬ذ (‪)28‬لاثةران ثَيك دهَيتن‬ ‫_ ش َيخ عةبدولل َاه َى شةرانشى‪:‬‬
‫‪ ،‬وةك فةرهةنطؤكةك َى ية بؤ زانينا ِرامان و شرؤظةيا ثةيظ َي ثةرتووكا‬
‫زانايةك َى بةركةفتى و هؤزانظان بوو‪ ،‬ل سالا (‪1210‬مش _‪1795‬ز)‬
‫(طؤلستان) و (بؤستان) ي َي هؤزانظان َى فارسى (حافز َى شَيازى)(‪.)25‬‬ ‫ضووبوو بةردلؤظانيا خود َى(‪.)18‬‬

‫‪(_ 2‬الخطية) كتابفي الفقه الشافعي‪:‬‬ ‫_مةلا عةبدو َلل َاه َى ِر َيكانى ي َي ماميسى‪:‬‬
‫ئَيك ذ ناظدارة زاناي َي بةهدينان بوو ‪ ،‬ناظ َى وى (مةلا عةبدوَلاه‬
‫ل سالا(‪1190‬مش_‪1776‬ز) لسةردةم َى مي�ر َى ئامَيدي َي(ئيسماعيل‬ ‫ك�وِر َى مةلائةحمةد َى ئَيك َى ك�وِر َى مةلا عةبدورِرةحيم(‪)19‬كوِر َى مةلا‬
‫ئ�ةب�وب�ةك�ر ك��وِر َى م�ةلا ع�ةب�دوَل�اه ك��وِر َى م�ةلا ئ�ةب�وب�ةك�ر ك��وِر َى‬
‫مةلاعةبدوَلاه ك�وِر َى م�ةلا ئةبوبةكر ك�وِر َى حةجى مووسا ك�وِر َى‬
‫ثي عيسا) ية‪ ،‬ل سالا (‪1169‬م�ش‪1755 /‬ز) هاتبوو سةر دونياي َي (‪ ،)20‬دناظ‬
‫خَيزانةكا زانا و ديندار دا ثةروةردة و ثَيطةهشتبوو‪ ،‬باب و باثيَين وى ذى‬

‫زاناي َي بةرنياس بووينة‪.‬‬

‫ئةظزانايَيبةركةفتى (مةلاعةبدوَل َاه)ب (مةلاعوبةيد) ذى بةرنياس‬
‫وناظداربووية (‪ ،)21‬هةر وةكى كو ب ظى ناظى ئانكؤ(عبيدالله)لسةرموهراوى‬

‫هاتبوونظَيسي‪ ،‬ئةظةذى بةَلطةية لسةرناظكرناوى ب (عوبةيدوَلاه)‪.‬‬

‫‪|47‬‬

‫ل سالا (‪ 1195‬مش ‪1780 /‬ز) ل باذَير َى مووسل نظَيسى بوو‪)34(.‬‬ ‫ثاشاي َي ئَيك َى ‪1798-1768‬ز)ل مةدرةسةيا قوبةهان نظَيسى بوو(‪.)26‬‬

‫‪ _8‬كتاب(تحفة المحتاج في ش�رح المنهاج)(‪)35‬‬ ‫‪(_3‬حاشية في المنطق والكلام)‪:‬‬
‫لأحمد إبن حجر المكيال هيتمي‪:‬‬
‫ل سالا(‪1191‬مش_‪1777‬ز) نظَيسى بوو‪.‬‬
‫بدةستخةت َى مةلا عةبدوَلاهى ل رؤذا ثَينج شةمبى (‪ 16‬ذي‬
‫الحجة ‪ 1198‬مشةختى) كو دبيتة بةرامبةر (‪1784 /10/31‬زايينى)‬ ‫‪ _4‬مقدمة في تجويد القرآن الكريم‪:‬‬

‫هاتبوو ظةطؤهاستن‪.‬‬ ‫ئ�ةظ دةستخةتة ل س�الا (‪1191‬مش_‪1777‬ز) هاتبوو نظَيسي‬
‫‪ ،‬تَيدا ل سةر شرؤظة و دانةنياسينا شَيوازَين تةجويدا قؤرئانا ثيؤز‬
‫‪ _9‬بحور الشعر التركي‪:‬‬
‫ئاخظتى ية‪.‬‬
‫بةحرَيت دروستكرنا هؤزانان ب زمان َى توركى يا عوسمانى‪،‬‬
‫بةحس َى هةظسةنطيَيت (وزن) بةيتَيت توركى دكةتن‪ ،‬و دطةل شرؤظا‬ ‫‪_5‬شرح الرسالة العضدية لعصام الدين (‪:)27‬‬
‫ِرامانَيت ثةيظ َي هؤزانان ب زمان َي (كوردى ‪ ،‬عةرةبى ‪ ،‬فارسى)‪ ،‬و بؤ‬
‫فَيبوونا زمان َى توركى و فارسى ب رَيكةكا خؤش و ب ساناهى و‬ ‫ئ��ةظ دةس�ت�خ�ةت�ة ل رؤذا ض��ار ش�ةم�ب�ى ل ه�ةي�ظ�ا مح�ةررةم� َى‬
‫‪1191‬مش _ ‪1777‬ز ل مةدرةسةيا الحسينية ( ئانكؤ قوبةهان ‪ ،‬ذ بةر‬
‫ِر َيخوشكةر‪ ،‬ئانكؤ وةكى فةرهةنطوكةك َى ب تةرز َى هؤزانكى‪.‬‬ ‫سؤلتان حس َي وةلى ب حسَينيية ذى هاتية ناظكرن)هاتبوو نظَيسي‬
‫ل سةردةم َى مي َى ميطةها بةهدينان (ئيسماعيل ثاشاي َي ئَيك َى‬
‫‪ _10‬علم الكلام ‪:‬‬
‫‪1798_1768‬ز) و هةظسةردةم َى زانا مةلا مةحموود ئةفةندى(‪.)28‬‬
‫م�ةلا ع�ةب�دوَل�اه�ى ي�ا ظةطؤهاستى (ن�ةق�ل�ك�رى)ل ط�ؤن�د َى‬
‫(ب��اج��ل�� َى)(‪ ،)36‬ث�ةرت�ووك�ةك�ة ح�اش�ي�ي�ة ل س��ةر (خ��واج��ة ع�ةلى‬ ‫ه�ةر وةس�ا ل سالا(‪1194‬مش_‪1780‬ز)ى جارةكا دي�تر ل سةر‬
‫داخ��وازا زان�ا حاجى م�ةلا محةممةد بةنستانى(‪)29‬نظَيسى ب�وو كو‬
‫سةمةرقةندى ) ئةوا دكةظيتة ل سةر ناما (العضدية)(‪)37‬‬ ‫بةرامبةر ظ َى ضةند َى كر َي يةك دابووي َي (ثَينج ربع َي قروش) هةر‬

‫ثشتى ذيانةكا مشت و تَي زاني و خزمةتةكا هةذى و هَيانا‬ ‫وةكى ل سةردةستنظَيسى هاتية دياركرن‬

‫ظةرَيذةكا زةلال بؤ نظش َى ل دووظ خؤ دا ‪ ،‬ل نيظا ئَيك َى ذ سةد َى (‪)13‬‬ ‫(كتب هذا الكتاب ملا عبدالله بن ملا احمد الرادكي لأجل‬
‫ح�اج�ي ب�ن محمد بنستاني ب�أج�رة صحيحة بلغها خمسة ارب�اع‬
‫َى مشةختى بةرامبةر نيظا دوو َى ذ سةد َى (‪َ )18‬ى زايينى ئانكؤ ل سالا‬ ‫م�ن خالص ماله كتبه ع�ب�دالله لأج�ل ف��لان)(‪ ،)30‬ه�ةذى ي�ة بَيذين‬
‫مةلا حاجى دبيتة كوِرمةت َى مةلا عةبدوَل َاهى (ئانكؤ باب َي مةلا‬
‫(‪1210‬مشةختى _‪1795‬زايينى)(‪ )38‬ضووبوو بةر دلؤظانيا خود َى مةزن‪ .‬دامهزراندنا‬
‫عةبدؤَلاهى خةزير و خال َى مةلا حاجى بوو)‪.‬‬
‫ابراهيم‬

‫بهط َى‬ ‫_ قازى يةحيا سل َيظانى‪:‬‬
‫طورطيلى ل‬

‫زاخؤ ‪1538‬‬

‫ناظ َى وى ( مةلا يةحيا كوِر َى مةلا محةممةد) بوو ‪ ،‬زانايةك َى‬ ‫‪_6‬كتاب روزنامة الأشهر بالعربية والتركية‪:‬‬
‫ن�اظ�دار َى بةهدينان ب�وو ‪ ،‬ل س�ةردةم� َى م�ي َى ميطةها بةهدينان‬ ‫ذ(‪َ )23‬ى لاث�ةِران ثَيكدهَيت‪ ،‬ل سالا(‪1192‬مش_‪1778‬ز) لمةدرةسا‬
‫(ئ�ي�س�م�اع�ي�ل ث�اش�اي� َي ئ�َي�ك� َى ‪1798_1768‬ز) ب�ب�وو ق��ازي�� َي دةظ��ةرا‬ ‫(قوبةهان_ئامَيدي َي) نظيسى ب���وو(‪ ،)31‬ئ�ةظ رؤذن�ام�ة ك�و زان�اي� َي‬
‫سلَيظانةيان ‪ ،‬مالباتةكا عةشيةتا سلَيظانةيان (مالا مةلا تةييب)‬ ‫بةهدينان (عةَلامة ك�وِر َى مةلا مةحموود َى بهوسى)(‪)32‬ب زمان َى‬
‫توركى دانابوو‪ ،‬و كربوو فارسى و ناظ َى و َى كربوو(روزنامة جديد‪/‬‬
‫بناظ َى كوِر َى وى (مةلا تةييب) هاتية ناظكرن(‪.)39‬‬ ‫رؤذناما نوى)‪ ،‬و مةلا عةبدوَلاهى ب فارسى نةسخ و شرؤظةكربوو(‪.)33‬‬

‫_غةريب زاخؤيى‪:‬‬ ‫‪ _7‬الرسالة الحسابية البهائية‪:‬‬

‫ض تشت َى وةس�ا ذ ظ�ى ن�ة هاتية زان�ي ذب�ل�ى ي�ا ك�و ظةكؤلةر‬
‫(مح�ةمم�ةد ع�ةلى ق�ةرةداغ�ى) داي�ة دي�ارك�رن و دبَيذيت ‪( »:‬اج�زاء‬
‫القصية)ى مةلا محةمةدى تةوةكةَليى‪ ،‬ك�وِرى ئيبراهيم خةليل‬
‫مةعرووفى (غةريب) زاخؤيي لة شارى (ثرجب) لةسالى (‪1226‬ك)‬

‫|‪48‬‬

‫ت�اه�ر َى نةقشةبةندي َي رَيكانى (‪1842_1784‬ز) ب�وو(‪،)44‬ئ�َي�ك ذ زاناي َي‬ ‫نووسييةوة بة قةَلةمى شكاو لةبةر نةبوونى ضةقؤ!»‪ ،‬ئةظ دةستنظَيسةل‬
‫ناظدارَين بةهدينان بووية ل نيظا ئَيك َى ذ س�ةد َى (‪19‬ز) ن�ؤزد َى ‪ ،‬دطةل‬ ‫(دار المخطوطات العراقية) دا ل ذَير ذمارة (‪ )2/17748‬هاتية ثاراستن (‪،)40‬‬
‫هةر دوو زاناي َي دةظةر َى شَيخ محةممةد كوِر َى شَيخ تاهر نةقشةبةندى‬ ‫ئانكؤ ل نيظا دو َى ذ سةد َى (‪18‬ز) و نيظا ئَيك َى ذ سةد َى (‪19‬ز) ذيابوو ضونكى‬
‫و ش�َي�خ مح�ةمم�ةد ه��رؤرى لاي�ةن�ط�ري�ا خ�ؤ ب�ؤ ب�زاظ�ا ب�ةدرخ�ان ثاشاى‬
‫مَيذوويا ظ َى دةستنظَيسا هةن َى يا سالا (‪1226‬مش‪1811 /‬ز)ية‪.‬‬
‫راطةهاندبوو ئانكؤ بؤ ثةيمانا ث�يؤز (قؤلثا ث�يؤز‪ /‬ئَيكطرتنا ث�يؤز)‪،‬‬
‫ل َى ثشتى ظةمراندنا بزاظا بةدرخانى ل سالا (‪1847‬ز)‪،‬ل (‪ 26‬زيلحيججة‬ ‫_ ش َيخ ئةحمةد كو ِر َى ش َيخ عةبدولل َاه َى شةرانشى‪:‬‬
‫‪1267‬مش_ ‪1851 /10 /21‬ز) ب فةرمانا والي َي مووسل (مستةفا ثاشاى)‬ ‫ل سالا ‪1235‬مش _ ‪1820‬ز ضووبوو بةر دلؤظانيا خود َى(‪.)41‬‬

‫هاتبوو زيندان كرن‪ ،‬و دةست دانابوو ل سةر مال و ملكداريا وى و هةر‬ ‫_ ش َيخ قاسم كو ِر َى ِرةجةب‪:‬‬
‫ل سالا ‪1244‬مش _ ‪1829‬ز ضووبوو بةر دلؤظانيا خود َى (‪.)42‬‬
‫ئَيك ذ براي َي نوى ( مةلا ئةحمةد ‪ ،‬مةلا مستةفا ‪ ،‬مةلا تةها) (‪ ،)45‬و‬
‫زيندانكرنا وى هةتا (‪ 8‬صةفةرا ‪1268‬مش_‪1851 /12 /2‬ز) ب�ةردةوام بوو‬ ‫_ش َيخ محةممةد ك���و ِر َى ش� َي�خ عةبدولكةريم َى‬
‫‪ ،‬و ل م�او َى زيندانكرنا وى كاتب َى مالى ( حةقى بةط) مال َى وى فروت‬ ‫كوردى‪:‬‬

‫بوو كو دطةهشتنة (‪ )150‬هزار قورووشان(‪ ،)46‬و ثشتى هاتية ئازادكرن‬ ‫ل سالا ‪1255‬مش _‪1840‬ز ضووبوو بةر دلؤظانيا خود َى (‪.)43‬‬
‫ذى ذ دةظةر َى هاتية دوورئَيخستن هةتا رؤذا(‪ 15‬محةررةما ‪1270‬مش_‪/17‬‬
‫‪1853 /10‬ز)‪ ،‬هةذى ية بَيذين ل وى تاخ َى زاخؤ ي َي ل َى ئاكنجى بووين‬ ‫‪:‬ناظ َى وى (يووسف كوِر َى مةلا ياسي كوِر َى يووسف) بوو‪ ،‬بنيات َى‬
‫وى ذ خةلك َى طوند َى (كَيستة) بةروارى بالا بووية‪ ،‬ذ خةليفةي َي شَيخ‬
‫ب تاخ َى (كَيستة) هاتية ناظكرن و مالبات ذى ب ناظ َى وى (يووسفى)‬

‫بةرنياسن ‪ ،‬كو خةباتكةر و سياسةتمةدار و هؤزانظان سةيدا (صالح‬
‫يووسفى ‪1981_1918‬ز) ذ ظ َى مالبات َى بووية‪.‬‬

‫_ مةلا تاهر َى خروةيى‪:‬‬

‫ئَيك ذ زاناي َي ناظدارَين سةد َى (‪19‬ز)نؤزد َى بوو‪ ،‬و ي َي شةهرةزابوو‬
‫دضةندين زانست َي شةرعى دا وةك تةفسي و حةديس َى و د زمان َى عةرةبى و‬
‫نةحوي َي دا ‪ ،‬ضةندين شاطردة ل بةردةست َى وى فَيببوون ‪ ،‬ذ طوند َى خو‬
‫(خروة) ل دةظةرا مزوورى ذَيريان قةستا زاخؤ كربوو و مابوو ل وَير َى هةتا‬

‫كو ل سالا (‪1300‬مش‪1882/‬ز) ضووية بةر دلؤظانيا خود َى(‪.)47‬‬

‫مةلا سمائيل َى حةكيم‬ ‫_ مةلا سمائيل َى حةكيم‪:‬‬

‫‪|49‬‬ ‫ئَيك ذ زانا و نؤذدارَين حةكيمي َى (نؤذداريا مللى) ي َي ناظدار بوو ل بةهدينان ‪ ،‬نةخاسمة ل سةردةم َى‬
‫م�ي َى ميطةها بةهدينان ئيسماعيل ثاشاي َي دوي� َى (‪1842_1836‬ز)‪ ،‬ناظ َى وى ي� َي دروس�ت (ئيسماعيل‬
‫مةحموود عةبدولكةريم محةممةد ئةلحةكيم)ة‪ ،‬ذبةر ك�ار َى وى ي َي ن�ؤذدارى يا حةكيمى ب (سماييل َى‬
‫حةكيم)بةرنياس ببوو‪ ،‬ل رؤذا (‪ 17‬صةفةرا ‪1225‬م�ش _ ‪1810 /3 /23‬ز)ل طؤند َى (ئةرمشت َى) ل دةظةرا‬
‫سلَيظانةيا هاتبوو ل سةر دونياي َي‪ ،‬و هةر ل مةدرةسةيا ئةرمشت َى خواندبوو ‪ ،‬و باوةرناما مةلاتيني َي وةرطرتبوو‪،‬‬
‫و ثاشى دضيتة باذَير َى (ئورمي َي‪ /‬كوردستانا رؤذهةلات) و خاندنا نؤذداري َي ل َي دخوينيت‪ ،‬و ثشتى دةه سالان‬
‫دبيتة حةكيم و قةستا جه َى باب و باثيَين خو دكةت ل دةظ�ةرا سلَيظانةيا و هةر ل ئةرمشت َى دةست ب‬
‫فَيكرنا نؤذداري َي دكةت و ضةند كةس ل سةردةست َى وى فَيى نؤذداري َي دبن وةك‪( :‬محوي َي كوِر َى وى‬

‫‪1919_1855‬ز) و (مةلا تةيب عةبدولعةزيز عةلى ئةفةندى ي َي بالقوسى ي َي سلَيظانةى)‪،‬‬

‫و ثشتى هنطى هةر ل دةظةرا سلَيظانةيا طوند َى (سماييل ئاظا) ئاظادكةت كو هةر بناظ َى وى هاتية‬
‫ناظكرن(‪ ،)48‬هةذى ية بَيذين هةر وةكى ذ نظَيسينا وى بؤ هندةك سورةت َي قؤرئانا ثيؤز ديار دبيت دةست َى‬
‫باشنظَيسي َي ذى بووية ل رؤذا ئَيك شةمبى ( ‪ 12‬شةعبانا ‪1316‬مش_ ‪1898 / 12 /25‬ز) َى دذي َي هةشت َى و‬
‫هةشت سالي َي دضيتة بةر دلؤظانيا خود َى و ل (كوض َي مةرين َى)كو دكةظيتة رؤذئاظاي َي سَيمَيل َى دهَيتة‬

‫ظةشارتن (‪.)49‬‬


Click to View FlipBook Version