The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by Jagar Ameen, 2019-09-04 05:23:18

Govara Rugeh jimare 6

Govara Rugeh jimare 6

‫ب�الا هاتبوو نظَيسي ‪ ،‬بةرطةك َى سَيي َي ل س�الا (‪1290‬م��ش‪1873/‬ز)‬ ‫ذ بةرهةم و دةستنظ َيس َين وى‪:‬‬
‫_ طيابةند(كفاية ال�ط�ب)(‪ :)50‬ل س�الا (‪1298‬م��ش‪1881 /‬ز) ب‬
‫نظَيسى بوو ‪ ،‬و دةستنظَيسةك ل سالا (‪1298‬م�ش‪1881 /‬ز) ل سةردةم َى‬
‫مي َى بةرواريان (تةتةرخان بةط) باب َى (حاج رةشيد بةط َى بةروارى ‪ :‬مرن‬ ‫زمان َى فارسى نظَيسى بوو‪ ،‬ذ (‪)712‬لاثةِران ثَيك دهَيت ‪ ،‬ئةظ ثةرتووكة ل‬
‫سةر ئةو دةرمان َي ذ طياى دهَينة ضَيكرن و ئَيش َي هاتينة ضارةسةركرن‪،‬‬
‫‪ )1928‬نظَيسى بوو‪.‬‬ ‫ئانكؤ ذ ضَيكرن َي وى بووينة و شرؤظةكرينة ‪ ،‬ئةطةرو ضارةسةرى داينة‬
‫_ ثةرتووكةك ب زمان َى عةرةبى كو يا رةخنةيى ية ل سةر ضارةسةري َي‬ ‫دي�ارك�رن‪ ،‬ك�و ضةند ش�يةت�ةك� َي ن�ؤذداري�ا طيايى ن�ة ب�ؤ قوتابي َي‬

‫هندةك ئَيش و نةخؤشيان ‪ )500( ،‬لاثةِران بخو ظة دطريت‪.‬‬ ‫نؤذدارى) ( امروش طب طياهى براهى دانش اموزان بزيشكى)‪ ،‬ل دووماهيا‬
‫_ ثةرتووكةكا ديتر ب زمان َى عةرةبى ل سةر ( ذدايكبوونا ثَيغةمبةرى‬ ‫و َى بتن َى لاث�ةرةك� َى وةك فةرهةنطوكةك َى ي�ة (ك��وردى و عةرةبى‬
‫ساظ ل َى بن) كو ثةسن و هؤزانن ‪ ،‬ذ (‪ )70‬لاثةِران ثَيك دهَيت و (‪)51‬‬
‫رَيزة دَيرَين هؤزانى بخو ظة دطريت‪ ،‬ئانكؤ وةك مةولوودنامةيةك َى ية‪.‬‬ ‫و فارسى)‪ ،‬ه�ةذى ية بَيذين ئةظ ثةرتووكة ذلاي� َي كةسةك َى بناظ َى (‬
‫_ ثةرتووكةك ل سةر شةريعةت َى ئيسام َى ‪ ،‬ذ (‪ )237‬لاث�ةِران ثَيك‬ ‫مستةفا كوِر َى عةبدوررةحمان) ل طوند َى (كَيستةل دةظةرا بةروارى‬

‫ده َيت(‪.)51‬‬

‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������‬

‫ذَيدةر و ثةراوَيز‬

‫‪ .1‬ش��رف خ��ان بن شمس الدين البدليس��ي‪ ،‬ش��رف نام��ه‪ ،‬ولاديمر(وليامينوف‬
‫زرنوف)‪ ،‬ث�طرس��بورغ‪ ،‬در دار الطباع اكاديمية ايمثراطورية‪،‬ج‪1276 ( ،1‬ه_‬

‫‪1860‬م)‪ ،‬ل ‪108‬؛ ش��رف خان البدليس��ي‪ ،‬ش��رفنامه‪ ،‬ت‪ :‬محمد جميل الملا‬

‫أحم��د الروذبيان��ي‪ ،‬مؤسس��ة موكرياني للطباع��ة و النش��ر‪ ،‬ط‪( ،2‬أربيل‬

‫‪ ، )2001 :‬ص ‪ 257‬؛ ش��ةرةف خان�� َى بدليس��ى ‪،‬ش��ةرةفنامةيا ش��ةرةفخان َى‬
‫بدليس��ى تةرجةما مةلا مةحموود َى بازيدى ‪ ،‬تؤيذاندن‪ :‬س��ةعيد دَيرةشى‪،‬‬

‫( دهؤك ‪ ،)2007 :‬ل ‪.169‬‬

‫د‪.‬مس��عود مصطفى الكتاني ‪ ،‬المس��اجد و المدارس و العلماء و المخطوطات‬ ‫‪. 2‬‬
‫‪. 3‬‬
‫في إمارة بادينان_العمادية‪ ( ،‬دهوك ‪ ،)2010 :‬ص ‪.234‬‬
‫دن��اظ كتَيبخان��ا موفتي َي ئاكر َى ‪ ،‬ئةندازيار (بلند محةممةد ش��وكرى‬

‫مفتى)‪.‬‬

‫‪ .4‬ه��رش كم��ال الريكاني‪ ،‬بعض المخطوط��ات علماء بهدين��ان في مدارس‬

‫بدليس و المناطق التابعة لها ‪( ،‬بحث غر منشور)‪.)2018( ،‬‬

‫‪ . 5‬محةم��ةد عةلى قةرةداغى‪ ،‬بووذاندنةوةى مَيذووى زانايانى كورد لةرَيطةى‬
‫دةس��تخةتةكانياوة‪ ،‬ب‪ ( ،4‬بةغ��دا‪1422 :‬ك_ ‪2002‬ز)‪ ،‬ل ‪80‬؛ محم��د علي‬

‫القرداغ��ي‪ ،‬كن��وز الكرد في خزائن دار المخطوط��ات العراقية‪ ،‬ج‪( ، 2‬أربيل‪:‬‬

‫‪ )2014‬ص ‪.277‬‬

‫‪ . 6‬د‪.‬عماد عبدالسام رؤوف‪ ،‬المعجم التاريخي لإمارة بهدينان‪ ،‬من مطبوعات‬

‫الاكاديمية الكوردية‪( ،‬أربيل ‪ ،)2011 :‬ص‪.333‬‬

‫‪ .7‬د‪.‬عم��اد عبدالس��لام رؤوف‪ ،‬مراك��ز ثقافي��ة مغم��ورة في ُكردس��تان‪ ،‬م��ن‬

‫|‪50‬‬

‫ئَي��ك ذ بةرهةم��َي وى ي��َي طرن��ط بووي��ة‪ ،‬ل‬ ‫ص ‪.257‬‬ ‫مطبوع��ات الاكاديمي��ة الكوردي��ة‪ ،‬ط‪( ،1‬أربي��ل ‪:‬‬
‫س��الا(‪1120‬مش_ ‪1708‬ز) ضووب��وو بةردلؤظاني��ا‬ ‫‪ .23‬د‪ .‬مس��عود مصطف��ى الكتان��ي‪ ،‬مدرس��ة قوبا_قوبهان‬
‫خود َى‪ .‬بنَ ِية‪ :‬محمد أمي دوس��كي‪ ،‬المصدر الس��ابق‪،‬‬ ‫‪ ،)2008‬ص ‪.109‬‬
‫ذل��ك الط��ود الش��مس الآفلة ‪ ،‬ط ‪ ،1‬مطبع��ة هاوار‪،‬‬
‫ص ‪.100‬‬ ‫‪ .8‬د‪ .‬عماد عبدالس��لام رؤوف‪ ،‬المعج��م التاريخي لإمارة‬
‫‪ 33‬بلند محمدشكرى موفتى‪ ،‬ذَيدةر َى بةر َى ‪ ،‬ل ‪.124‬‬ ‫(دهوك ‪ ،) 2009 :‬ص‪.368‬‬ ‫بهدينان ‪ ،‬ص ‪.336‬‬
‫‪ 34‬ذ دةستنظَيس��ا م��ةلا عةبدوَلاه��ى هاتي��ة وةرطرتن‪ ،‬ذ‬
‫ئةرشيف َى مامؤس��تا(محةممةد مةلا فوئاد ماميسى‬ ‫‪ .24‬محم��د أم��ي زك��ي ب��ك‪ ،‬مش��اهي الك��رد و‬ ‫‪ . 9‬د‪ .‬مس��عود مصطف��ى الكتاني‪ ،‬المس��اجد و المدارس و‬
‫كردس��تان(‪ ،)2_1‬الس��يدة كريمت��ه (ترجمة)‪ ،‬ص‬ ‫العلم��اء و المخطوط��ات في إم��ارة بادينان_العمادية‪،‬‬
‫‪ /‬باب َي فارس)‪.‬‬
‫‪ 35‬د‪.‬مس��عود مصطفى الكتاني‪ ،‬المساجد والمدارس ‪،.....‬‬ ‫‪ 309‬؛ كاوه فري��ق احم��د ش��اوهلى ئامي��دي‪ ،‬المصدر‬ ‫ص ‪.333‬‬

‫ص ‪.232‬‬ ‫السابق‪ ،‬ص ‪.225‬‬ ‫‪ . 10‬د‪.‬عماد عبدالس��لام رؤوف ‪ ،‬المعج��م التاريخي لإمارة‬
‫‪ . 36‬دكةظيت��ة رؤذهةلات َى باذَير َى زاخ��و‪ ،‬ذلاي َي باكورى‬ ‫بهدينان‪ ،‬ص ‪.16‬‬
‫ظ��ة طوند َي س��ثيندارؤك َى ية‪ ،‬و ذلاي َي باش��ورى ظة‬ ‫‪ .25‬بلند محمد شكرى موفتى‪ ،‬مةلاعبداللهيَيَيكانىي‬
‫طوندَي��ن س��ةرئاظك َى و ئؤزماناي��ة‪ .‬بن��َِية‪ :‬وةصفى‬ ‫َيماميسى‪،.....‬ل ‪.113‬‬ ‫‪ .11‬محةم��ةد ع��ةلى قةرةداغ��ى‪ ،‬بووذاندن��ةوةى مَيذووى‬
‫حةس��ةن ردَينى‪ ،‬شةر َي باجل َي ل سالا ‪983‬زا‪ ،‬طؤظارا‬ ‫زانايان��ى كورد لةرَيط��ةى دةس��تخةتةكانياوة‪ ،‬ب‪،2‬‬
‫‪ . 26‬س��ةعيد دَيرةشى‪ ،‬ئيس��ماعيل ثاش��اي َي ئَيك َى (مي َى‬ ‫(بةغ��داد‪1419 :‬ك_‪1999‬ز)‪ ،‬ل ‪ ،49_48‬ظى ذَيدةرى ب‬
‫ديرؤك ‪ ،‬هذمارة ‪ ،8‬بهارا ‪ ،2015‬ل ‪.56‬‬ ‫شاش��ى ظة كرية س��ةردةم َى مي ئيسماعيل (ئَيك َى )‬
‫‪ . 37‬د‪.‬مس��عود مصطفى الكتاني‪ ،‬المساجد والمدارس ‪،.....‬‬ ‫بةهدينان)‪ ،‬طؤظارا دي��رؤك‪ ،‬هذمار(‪ ،)4‬بهارا ‪،2004‬‬ ‫كوِر َى بةهرام ثاش��ا كوِر َى زوبَي ثاشا‪ ،‬مية ل سالا‬

‫ص ‪.232‬‬ ‫ل ‪.31‬‬ ‫(‪1798_1768‬ز) مي َى ميطةها بةهدينان بوو‪.‬‬
‫‪ .27‬د‪.‬مس��عود مصطفى الكتاني‪ ،‬مدرس��ة قوبا _ قوبهان‬ ‫‪ .12‬س��الم عبدالرزاق احمد ‪ ،‬فه��رس مخطوطات مكتبة‬
‫‪ .38‬ياس��ن بن خيرالدين الخطيب العمري‪ ،‬الدر المكنون‬ ‫الاوقاف العام��ة في الموصل ‪ ،‬ج‪1403 ( ، 5‬ه�_‪1983‬م)‪،‬‬
‫في مآث��ر الماضية م��ن القرون‪ ( ،‬مخطوط��ة ‪،)1811 :‬‬ ‫‪ ،‬ص ‪.368‬‬
‫ص ‪.89‬‬
‫الورق��ة ‪ 416 :‬؛ ياس��ن ب��ن خيرالدي��ن الخطي��ب‬ ‫‪ . 28‬م��ةلا مةحم��وود ئةفةن��دى ئامَي��دى (بةهدين��ى)‬
‫‪ . 13‬بلن��د محمدش��كرى مفت��ى‪ ،‬هن��دةك ثَيزان��ي ل‬
‫العم��ري‪ ،‬غاي��ة الم��رام في تاري��خ محاس��ن بغ��داد دار‬ ‫(م��رن ‪1139‬م��ش‪1726/‬ز) كوِر َى‬ ‫عةك�َ�لواِر َم�ى�ةئي(بم�ر�ارهني ‪:‬م‬ ‫س��ةر عب��دالله ك��وِر َى م��ةلا محةمم��ةد َى دؤلى ي�� َي‬
‫‪1120‬م��ش‪1708/‬ز) ك��وِر َى م��ةلا‬ ‫ئاس��هى ‪ ،‬طؤظ��ارا ديرؤك‪ ،‬ذم��ارة(‪ ،)4‬به��ارا ‪ ،2014‬ل‬
‫الس��ام‪ ،‬نش��ره علي يوس��ف البصري‪ ،‬دار منش��ورات‬ ‫مةحم��ود َى بهوس��ى(مرن ‪1100‬م��ش‪1689 /‬ز) ي��ة‪،‬‬ ‫‪ ،111_100‬دظ�� َى طوتار َى دا ب شاش��ى ظ��ة ئةظ زاناية‬
‫ب طون��د َى (ئاس��ه َى‪ /‬ب��ةروارى ب��الا) داية نياس��ي‪،‬‬
‫البص��ري‪( ،‬بغ��داد ‪ ،) 1968:‬ص‪108‬؛ محف��وظ‬ ‫دبني��ات دا خةلك�� َى طون��د َى (به��ؤس‪ /‬م��زوورى‬ ‫ب��ةل َى وى دةس��تخةتة ل طوند َى (ئاس��ه َى) يا دةظةرا‬
‫س��لَيظانةيان نظَيس��ى ب��وو‪ ،‬و طون��د َى دؤل َى بخو ذى‬
‫العباس��ي‪ ،‬المص��در الس��ابق‪،‬ص‪173‬؛ كاوه فري��ق‬ ‫ذوورى) ب��وو‪ ،‬س��ةيداي َي مةدرةس��ةيا قوبةه��ان بوو‪ ،‬ذ‬
‫ش��اطردَين وى(م��ةلا خةليل َى س��َيتى ‪ ،‬مةلا يةحيا‬ ‫طوند َى سلَيظانةيانة‪.‬‬
‫احم��د ش��اوهلى ئاميدي‪ ،‬المص��در الس��ابق‪ ،‬ص ‪225‬؛‬ ‫م��زوورى‪ ،‬ك��وِر َى وى م��ةلا عوبةيدوَل��اه مفتي�� َي‬ ‫‪ . 14‬محمد علي القرداغي ‪ ،‬كنوز الكرد ‪ ،‬ص ‪.331‬‬
‫ئامَيدي�� َي‪ ،)....‬خودان�� َى تةفس��يا س��ورةتا فاتيح��ة‬ ‫‪ . 15‬محمد علي القرداغي‪ ،‬كنوز الكرد‪ ،‬ص ‪.331‬‬
‫خالد محمد شريف الس��ندي‪ ،‬زاخوو إمارة سنديان‪،‬‬ ‫‪ . 16‬د‪ .‬عبدالرحم��ن م��زوورى‪ ،‬كاودان َي رةؤش��ةنبيى ل‬
‫ب��وو ك��و ي��ا ب�� َي نوقتةب��وو‪ ،‬ل س��الا ‪1202‬م��ش‪/‬‬ ‫ميطةها بةهدينا ‪ ،‬طؤظارا ديرؤك‪ ،‬ذمارة ‪ ،5‬هاظينا‬
‫مطبع��ة المس��رة‪( ،‬بغ��داد‪،)2005 :‬ص‪142‬؛ د‪ .‬مس��عود‬ ‫‪1787‬ضووب��وو بةردلؤظانيا خود َى‪.‬بن��َِية ‪:‬انور المايي‪،‬‬
‫مصطف��ى الكتان��ي‪ ،‬مدرس��ة قوبا_قوبه��ان‪ ،...‬ص‬ ‫الاك��راد في بهدين��ان‪ ،‬ط‪( ،2‬ده��وك ‪ ،)1999 :‬ص‬ ‫‪ ،2014‬ل ‪.16‬‬
‫‪212‬؛ س��عيد الحاج صدي��ق الزاخوي��ي‪ ،‬زاخو الماضي‬ ‫‪ .17‬ط��ه ب��ن م��لا عزي��ز الش��مديني‪ ،‬ش��جرة الزيوكية‪،‬‬
‫‪165‬؛ محمد أمي دوسكي ‪،‬المصدر السابق ‪ ،‬ص ‪100‬؛‬
‫والحاضر‪ ،‬ط‪( ،1‬زاخو ‪ ،)2012 :‬ص ‪.239‬‬ ‫تةحسي ئيبراهيم دؤسكى‪ ،‬وةشان َي ئَيكةتيا زاناي َي‬ ‫مخطوطة‪1210( ،‬ه�‪1795 /‬م)‪.‬‬

‫‪ 39‬جاس��م عب��د ش��ال ‪ ،‬الش��يخ احم��د محم��د طي��ب‬ ‫ئيسام َى ‪ /‬دهوك ‪ ،‬فةقى و مةلا و مةدرةسة‪( ،‬دهوك‬ ‫‪ .18‬س��عيد الح��اج صدي��ق زاخوي��ى‪ ،‬زاخ��و في الماض��ي و‬
‫السليظاني‪ ( ،‬دهوك‪ ، )2013 :‬ص ‪.36‬‬ ‫الحاضر ‪ ،‬ط‪( ، 2‬دهوك ‪ ، )2016 :‬ص ‪.58‬‬
‫‪ ،)2012 :‬ل ‪.67‬‬
‫‪ .40‬محةم��ةد ع��ةلى قةرةداغ��ى‪ ،‬بووذاندن��ةوةى مَيذووى‬ ‫‪ .29‬ناظ�� َي وى(م��ةلا حاج��ى ك��وِر َي م��ةلا محةمم��ةد‬ ‫‪ .19‬دةستنظَيس��ةكا وى ل س��الا (‪1107‬م��ش) ل ذَي��ر‬
‫زانايانى كورد لةرَيطةى دةس��تخةتةكانياوة‪ ،‬ب‪ ،2‬ل‬ ‫كوِر َي مةلا مووس��ا)ية‪ ،‬ئَيك ذ زاناي َي ناظداربووية‪،‬‬ ‫ذم��ارة(‪)5074‬ل(دار المخطوط��ات العراقية)هاتي��ة‬
‫ل ضةرخ�� َى دوازد َى مش��ةختى بةرامبةر س��ةد َى (‪)18‬‬ ‫ثاراس��تن و نظَيس��ي ب ظى ِرةنط��ى ية‪:‬عبدالرحيم بن‬
‫‪.23‬‬ ‫َي زايين��ى ي�� َي ذيابوو‪ ،‬ئاكنج��ى ي�� َي خةلكَيطوند َي‬ ‫ابابك��ر بن م��لا عبدالله بن ملا ابابكر بن ملا عبدالله‬
‫‪ .41‬س��عيد الح��اج صدي��ق زاخوي��ى ‪ ،‬زاخ��و في الماض��ي و‬ ‫(بةنس��تان_رَيكان)بوو‪ ،‬ذ وَي��ر َي ئانكؤ(بةنس��تان)‬ ‫ب��ن حاج��ى موس��ى _ غف��رالله لن��ا و له��م و لجميع‬

‫الحاضر ‪ ،‬ط‪ ( ،2‬دهوك ‪ ،)2016 :‬ص ‪.58‬‬ ‫مش��ةخت بب��وو ئامَيدي�� َي‪،‬ل دةظ خال�� َي خ��ؤ زاناي�� َي‬ ‫المس��لمين( مايس��مى!‪ /‬ناظ َى دروس��ت ماميساية كو‬
‫بةركةفت��ى (م��ةلا ئةحمةد ئةلصديقى ي�� َي ئَيك َى_‬ ‫ناظ�� َى طون��د َى زاناي�� َي ذَيطوت��ى ية)قري��ة و ريكان��ي‬
‫‪ .42‬المصدر نفسه‪ ،‬ص ‪.58‬‬ ‫ماميس��ى ك��و باب َى م��ةلا عةبدوَلاه بوو) زانس��ت َي‬ ‫ناحي��ة في مدرس��ة «الاحم��ر» الواقع��ة في الجزير في‬
‫‪ .43‬المصدر نفسه‪ ،‬ص ‪.58‬‬
‫‪ .44‬أن��ور إبراهيم عبدال��رزاق النقش��بندي‪ ،‬إطلالة على‬ ‫ئايين��ى خواندب��وون ‪ ،‬ي�� َي ك��و ثاش��اي َي ئامَيدي�� َي‬ ‫يوم الجمعة قبل الغد في شهر َس َفر في سنة ‪1107‬من‬
‫تأريخ بامرني في عهد ش��يوخ الطريقة النقش��بندية‪،‬‬ ‫ي�� َي وى دةم��ى داخ��از ذ َي كرب��وو ك��و بهَيت��ة‬ ‫الهجرة‪ .‬بنَية ‪ :‬محم��د علي القرداغي‪ ،‬كنوز ال ُكرد‬
‫ظةطوهاس��تن ذ(رَيكان) بؤ (ئامَيدي َي) بؤ وانةطوتنا‬ ‫في خزائ��ن دار المخطوطات العراقي��ة‪ ،‬ج‪ ،2‬مطبوعات‬
‫(دهوك ‪ ،)2017 :‬ص ‪.54‬‬ ‫الاكاديمي��ة الكوردية‪( ،‬أربي��ل‪1435 :‬ه�_ ‪ ،)2014‬ص‬
‫‪ .45‬زوزان صالح اليوسفي‪ ،‬صالح اليوسفي ‪،1981_1918‬‬ ‫ل مةدرةس��ةيا(مرادخان)‪ ،‬خارزاي�� َي خؤ(حاج��ى)ذى‬
‫دط��ةل خ��ؤ دبةتن‪،‬داكو ثتر ف��َيى زانس��تان بيتن‪،‬‬ ‫‪.305‬‬
‫ط‪( ،1‬دهوك‪ ،)2009 :‬ص ‪.15 _14‬‬ ‫ول وَي��ر َي طةل��ةك زانس��ت َي ئايين��ى نيش��اددةتن‬
‫‪ .46‬بشر سعيد عبدالرحمن‪ ،‬بهدينان و عشائرها ‪ ،‬ط‪،1‬‬ ‫هةت��ا باش ش��ةهرةزا وتَي زاني دبيت ودةس��تويرناما‬ ‫‪ .20‬تاريخ ولادة عبدالله ملا أحمد في س��نة تسعة و ستين‬
‫مةلاتيني�� َي ددةت َي‪ ،‬وكضاخؤ(غاليا)ي َي ذى ل َى مةهر‬ ‫و ِماية بعد الألف‪ .‬بنَية ‪ :‬محةمةد عةلى قةرةداغى‪،‬‬
‫(دهوك‪ ،)2006 :‬ص ‪.114 _113‬‬ ‫دكةتن‪ ،‬وب طوتاربَيذ(خةتيب)ل جامعا(ئامَيدي َي)‬ ‫بووذاندن��ةوةى مَي��ذووى زانايان��ى ك��ورد لةرَيط��ةى‬
‫‪ .47‬الدهوك��ي م��لا محم��د س��عيد ياس��ين البريفكاني‬ ‫دةس��تخةتةكانيانةوة ‪ ،‬ب‪( ، 2‬بةغ��داد ‪ ،)1999 :‬ل‬
‫(تألي��ف)‪ ،‬فض��لاء بهدين��ان‪ ،‬مس��عود محمدس��عيد‬ ‫دادمةزريني��تن‪ ،‬لةوما ب(مةلا حاج��ى خةتيب)هاتية‬
‫ناظك��رن وبةرنياس��ي‪ .‬بن��َِية‪ :‬د‪ .‬عم��اد عبدالس��ام‬ ‫‪.173‬‬
‫ياس��ين البريفكاني (اع��داد)‪ ،‬ط‪( ،1‬ده��وك ‪، )1997:‬‬ ‫رؤوف‪ ،‬المعج��م التاريخي لإم��ارة بهدينان‪ ،‬مطبوعات‬ ‫‪ .21‬كاوه فري��ق احم��د ش��اوهلى ئاميدي‪ ،‬إم��ارة بادينان‬
‫ص‪76_75‬؛ محفوظ العباس��ي ‪ ،‬المصدر السابق ‪ ،‬ص‬ ‫‪ ،1842_1700‬مؤسس��ة موكريان��ي‪( ،‬أربي��ل‪،)2000 :‬‬
‫الاكاديمية الكوردية‪(،‬أربي��ل‪،)2011 :‬ص‪ ،114‬ضةند‬
‫‪.174‬‬ ‫ثَيزان��ي ذ ئةرش��يف َى مامؤس��تا ئةن��وةر ئيبراهي��م‬ ‫ص ‪.225‬‬
‫‪ .22‬ناظهاتى ل س��ةر دةستنظَيس��َي خو ناظ َى عةشيةتا خو‬
‫‪ .48‬محم��د ئؤسمان��ا ‪ ،‬ن��وذدار اسماعي��ل عبدالكري��م‬ ‫نةقش��ةبةندى‪ ،‬ذدايكبووي�� َي (‪ )1930‬بامةرن�� َى ي��ة‪،‬‬ ‫ج��ار ب ( رادك��ى) و ج��ار ب (رَيكان��ى) دياركرب��وو‪،‬‬
‫س��لَيظانى‪ ،‬طؤظارا تةندروس��تى و كؤم��ةل‪ ،‬ذ (‪،)10‬‬ ‫رادك��ى ي��ان رادةك��ى ‪ /‬رادكان��ى ناظ�� َى كةظن�� َى‬
‫خانةنشينة و ل (دوميز) جهوارة‪.‬‬ ‫عةش��يةتا (رَيكان)بووي��ة و ديرؤكنظيس�� َى كورد َى‬
‫تةمموزى ‪.64 ،1988‬‬ ‫م��ةزن (ش��ةرةفخان َى بةدليس��ى) ذى د(ش��ةرةفنام َى)‬
‫‪( .49‬محم��د ئوسمانا‪ ،‬سماييل َى حةكي��م ( اسماعيل‬ ‫‪ .30‬د‪.‬مسعود مصطفى الكتاني ‪ ،‬المساجد والمدارس ‪،.....‬‬ ‫دا ك��و ل س��الا (‪1597/1596‬ز) نظَيس��ى ب��وو ناظ�� َى‬
‫الحكي��م س��لَيظانى) ذياننام��ة و ن��ؤذدارى‪( ،‬ده��وك‪:‬‬ ‫(رادكانى) بكارئينابوو‪ .‬بنَ ِية‪ :‬شرفخان البدليسي‪،‬‬
‫ص ‪.498‬‬ ‫ش��رفنامة‪ ،‬ت‪ :‬محمد جميل الم��ا احمد الروذبياني‪،‬‬
‫‪ ، )2014‬ل ‪.8_7‬‬ ‫‪ .31‬د‪.‬عةبدولرةحم��ان مزوورى‪ ،‬كاودان َي رةؤش��ةنبيى‬
‫‪( . 50‬ئ��ةظ ثةرتووك��ة ي��ا نظيس��ةر (اب��و الفض��ل حبيش‬
‫تفليس��ى‪600_520 :‬مش) ية‪ .‬ئيةج حوس َي مورادى‪،‬‬ ‫ل ميطةه��ا بةهدين��ا‪ ،‬طوظارادي��رؤك‪ ،‬هذم��ار(‪،)5‬‬
‫دةستنظيس��ى (كفاي��ة الط��ب) ل��ة كتَيبخان��ةى‬
‫سماي��ل حةكيم��ى س��لَيظانى دهؤك��ى دا‪(،‬‬ ‫هاظينا‪ ،2014‬ل ‪.9‬‬
‫‪ .32‬عةَلام��ة (باث��ي َي زانا م��ةلا مةحم��ود َى بةهدينى)‬
‫ظةكؤلينةكا نةبةلاظكرى)‪.)2018( ،‬‬ ‫ك��وِر َى م��ةلا مةحم��ود َى بهوس��ى ي�� َي ئامَي��دى‬
‫‪( .51‬محم��د ئوسمان��ا‪ ،‬سماييل�� َى حةكي��م ( اسماعيل‬ ‫(م��رن ‪1100 :‬م��ش_‪1689‬ز) ئَي��ك ذ زاناي��َي مةزن و‬

‫الحكيم سلَيظانى) ذياننامة و نؤذدارى‪ ،‬ل ‪.8‬‬ ‫بةركةفت��ى بووي��ة ل ئامَيدي�� َي و(روزنام��ة جدي��د)‬

‫‪|51‬‬

‫ش َيخ موشه ِر ِرهف َى‬
‫خونوكى ل زاخو‬

‫| تهحسین ئیبراهیم دوسكی‬

‫شێخ موشهڕڕهفى خونوكى‬

‫|‪52‬‬

‫بهرنیاس بوو‪ ،‬ئهو كورێ شێخ ئهسعهد كورێ شێخ عهبدولاه� كورێ‬ ‫وهلات��ێ ك���وردان ه��هر ژك�هڤ�ن دا ب ه�هب�وون�ا كومهكا‬
‫شێخ ئهسعهد ك�ورێ حاجی ی�ه‪ ،‬و تشتێ ڤێ مالباتێ ژ مالباتێن‬ ‫زان�ا و ئهدیبێن پاك دهێته نیاسین ئهوێن پهرتووكخانا زانست و‬
‫زانایێن دى ل كوردستانێ جودا دكهت ئهوه كو وان چ رهڤشتهك بو‬ ‫ئهدهبیاتێ ب بهرههمێن خوه یێن بهركهفتی زهنگین كرین و دناڤ‬
‫خوه چێنهكریه كو وان بگههینیته ئێك ژ سهحابی یان تابعییان‬ ‫خهلكی و م�هزن�ان دا بناڤودهنگ كهفتین‪ ،‬ل�ێ ژب�و ئ�هو كهسێ‬
‫یان ژهى مهزنه پیرێن تهریقهتهكا صووفی‪ ،‬بهلكو ئهو مالباتهكا‬ ‫دووڤچوونا ڤى بابهتی بكهت دیاردبیت كو كورێن مللهتێ وان‬
‫رهسهن بوون كو ل دویف قاعیدا شهرعی ئهوا دبێژیت (من ابطأ به‬ ‫پرسیارا دهنگوباسێن وان نهكرینه و چ خهم ژبو پاراستنا بهرههمێ‬
‫عمله‪ ،‬لم یسرع به نسبه) دچوون‪ ،‬ههردهم وان شانازی دبر كو ئهو‬ ‫وان و بهلاڤكرنا بهركارێ وان ب رهنگهكێ كو ههژى ناڤێ وان‬
‫ژ عامییێن كوردانه و ب رێكا ڤیانا چاكان و خزمهتا شاگرد و‬ ‫بیت نهخوارینه‪ ،‬نهبتنێ خهلكێ ب گشتی ئهڤ كاره پشگوهڤه‬
‫شێخیێن زانینێ دناڤ خهلكێ دا پێشكێش و بهرنیاس بووینه‪ ،‬و‬ ‫هاڤێتینه بهلكو مهزن و پێچێبووو زانایان یان ژى خهمسارى دڤى‬
‫كاریدا كرینه و سستی د ئێك ژ گرنگترین بیاڤێن زانینێ دا‬
‫ئهڤ شانازییه تێرا وان ههیه‪.‬‬ ‫كرینه ئهو ژى بیاڤێ نڤێسینا ژیاننامه و بیرهاتنانه‪ ،‬لهورا ژیاننامه‬
‫تشتێ ههتا نوكه دناڤ مالباتێ دا بهلاڤ ئهوه كو ئهسلێ‬ ‫و سهربورا پتریا زانا و ئهدیبێن مه د بازنهیا ژبیركرنێدا ماینه و‬
‫وان دگههیته جههكێ ل (دهشتا دوبانێ) ئهوا دكهڤیته روژئاڤایێ‬ ‫بووینه پشكهك ژ بورى! و ب ڤى ئاوایی مه ژێدهرهكێ گرنگ ژ‬
‫ب�اژێ�رێ دهوكێ (دهڤ��هرا سێمێلێ یا ن�وك�ه)‪ ،‬ه�هروهك دی�ار ئێك ژ‬ ‫ژێدهرێن نڤێسینا دیروكى ژدهستدا‪ ،‬ههروهسا مه نمونهیێن هێژا ژ بو‬
‫باپیرێن ڤێ مالباتێ –ژب�هر ئهگهرهكێ ن�هدی�ار‪ -‬ب�هرى پتر ژ دوو‬
‫سهدهیان ژ دهشتا دوبانێ كوچبهر بوویه و بهرهڤ میرگهها بوتان ل‬ ‫چاڤلێكرنێ بهرزه كرن‪.‬‬
‫باكورى چوویه‪ ،‬پاشی ژ وێرێ بهرهڤ دهڤهرا بهروارێ (یان پهروارێ)‬ ‫وب�ا خ�وان�دهڤ�ان ه�زر نهكهت كو ئهڤه ژ كاروكریارێن‬
‫چووینه ئ�هوا ل وی دهم�ى دب�ن دهستههلاتا میرێن بوتاندا و ل ڤى‬ ‫زانایێن مه یێن كهڤن بوو‪ ،‬دهمێ كو رێك د كوره بوون و پهیوهندی‬
‫د زهحمهت‪ ،‬نهخێر! بهلكو ئهو ل سهر ڤێ رێورهسما خوه ب�هردهوام‬
‫سهردهمى قهزایهكا سهر ب ویایهتا سێرتێ ڤه یه‪.‬‬ ‫بوون‪ ،‬خوه دهمێ چاثكرن ب ساناهی كهفتی و بهلاڤكرن ئاسان‬
‫ئ�ێ�ك�هم ك�هس�ێ ژ ڤ�ێ ب�ن�هم�ال�ێ ه�ات�ی�ه نیاسین ن�اڤ�ێ وى‬ ‫بووی و مللهتێن دی دهست ب لێگهریانێ ل رابردوویێ خوه كرین‪.‬‬
‫(حاجی) ی�ه‪ ،‬و چێدبیت ه�هر ئ�هڤ كهسه بیت كو ب�هرهڤ دهڤ�هرا‬ ‫دێ بێژى ئهڤ كاره بوویه پارچهیهك ژ خوڕستێ مه‪ ،‬و شهرمزاریهك‬
‫بهروارێ مشهخت بووی‪ ،‬و ل گوندهكێ ب ناڤێ (ڤیاس) ئاكنجی‬ ‫ب ناڤ چاڤێن مهڤه‪ ،‬ڤێجا ههما ژ خودێ دخوازم ڤێ چهندێ چاره‬
‫ببوو‪ ،‬پاشی كور و نهڤیێن وى ههتا شێخ عهبدولاه� باپیرێ شێخ‬
‫موشهڕڕهفی ل وێ�رێ بنهجه� ببوون و ههتا نوكه گورێن باپیرێن‬ ‫بكهت!!‪.‬‬
‫شێخ موشهڕڕهفی و هژمارهكا نهكێم ئهندامێن ڤێ مالباتێ ل وى‬ ‫ئهڤ ڤهكولینا ل بهردهستێ ههوه دانهنیاسینا ئێك ژ زانایێن‬
‫گ�ون�دى ه�هن�ه‪ .‬پاشى ئ�هڤ بنهماله –چێدبیت ل س�هردهم�ێ شێخ‬ ‫مه یێن ڤێ داویێ یه كو گهلهك پێشكێشی زانست و ئهدهبیاتێ‬
‫ئهسعهدێ دووێ‪ -‬بهرهڤ گوندێ (خونوكێ) چوون ئهوا دكهڤیته‬ ‫كریه‪ ،‬لێ سهرهرای ڤێ چهندێ ئهوى چ پوویتهدانهكا ل ههژى خوه‬
‫پهسارا دولهكێ ل نزیك رووبارێ بوتان ب دووراتیا سێ كیلومهتران‬ ‫نهدیتیه‪ ،‬بهلكو دهستێ خهمساری و ژبیركرنێ بو بهرههمێ وى ژى‬
‫ژ باژێركێ (خهسخیر) سهنتهرێ قهزا ب�هروارێ ل روژههلاتا باژێرێ‬ ‫درێ�ژ بوویه‪ ،‬تا رادهیهكێ كو پتریا مه هێشتا خو گوه� ل ناڤێ‬
‫وى ژى نهبوویه‪ ...‬و مهبهستا مه ل ڤێرێ شێخ موشهڕڕهفێ خونوكیێ‬
‫سێرتێ‪.‬‬ ‫ب��هرواری ی�ه‪ ،‬و ئ�هو بناڤودهنگترین زان�ای�ه دن�اڤ زانایێن باكورێ‬
‫كوردستانێ ژلایێ زانین و دلنهرمی و نهفس بچووكیێ ڤه‪ ،‬و ههمى‬
‫باب َى وى‪:‬‬ ‫ئهوێن تێكههلیا وى كرین ههڤڕا نه كو ئهو ئێك ژ بهرمایێن چاك‬
‫و صالحان بوو‪ ،‬چونكه ئهو ددهمهكى دا ژیابوو كو زولم درووشمێ‬
‫بابێ وى شێخ ئهسعهده كو ب شێخ ئهسعهدێ دووێ ناڤداره‪،‬‬ ‫وێ بوو و نهزانین ئالایێ وێ بوو‪ .‬لێ وى بریاردا كو دادیێ بكهته‬
‫باپیرێ وى شێخ ئهسعهدێ ئێكێ ژ زانایێن زانستێن شهرعی بوو كو‬ ‫ئارمانجا خوه و زانینێ بكهته ئالاڤ و پێڕههێ خوه و دیندارى و‬
‫دهستهكێ درێژ د صووفیگهریێ – نهخاسمه تهریقهتا نهقشهبهندی‪-‬‬ ‫زاهدیێ بكهته رێباز وكارێ خوه‪ .‬ئهو شێخهك بوو دوور ژ قیژقیژا‬
‫دا ههبوو‪ ،‬چونكه ئهو ئێك ژ خهلیفهیێن (شێخ صالحێ سیپكى)‬ ‫دهنگبلندان ژیا و ب ئارامی و ڤهدهر ژ چاڤێن پڕخورێن دونیایێ ب‬
‫و ئێك ژ كهسێن نزیكی (شێخ محمد ئهلحهزینێ فهرسافی) بوو‪،‬‬
‫و بو ههیامهكێ ل گوندێ (باسرتێ) ل نزیكی جزیرێ ئاكنجی‬ ‫ناڤێ دینی مر! خودێ رهحمێ پێ ببهت و بگههینته چاكان‪.‬‬
‫ببوو و ئهڤ گونده مهلبهندێ مالباتا شێخێ وى بوو ئهو ژى مالباتا‬ ‫ڤێجا شێخ موشهڕڕهف كییه؟ چیروكا وى ل زاخو چ بوو؟‬
‫(شێخ خالدێ زێبارى) بوو‪ ،‬لێ پشتی ماوهیهكێ كورت جارهكا دی‬
‫ئهم دێ دڤێ ڤهكولینێدا سیناهیێ بهردهینه سهر ڤى بابهتى‪.‬‬
‫زڤرى بو گوندێ ڤیاسێ‪.‬‬
‫شێخ ئهسعهد ل دوی�ف رێبازا بابێ خوه شێخ عهبدولاه� و‬ ‫مالباتا وى(‪:)1‬‬
‫باپیرێ خوه شێخ ئهسعهدێ دووێ چوو‪ ،‬دهست ب خواندنا زانستێن‬
‫ش�هرع�ى ك�ر ه�هت�ا ئ�ی�ج�ازهن�ام�ه وهرگ��رت��ی‪ ،‬پ�اش�ى ب��هرێ خ��وه دا‬ ‫شێخ موشهڕڕهف میراتگرێ مالباتهكێ یه كو ل سێرتێ‬
‫صوفیگهریێ‪ ،‬و ئێك ژ دیارترین مورشدێن نهقشهبهندیێن گوندێ‬ ‫و دوروبهرێن وێ دا ب دیندارى و خزمهتا زانین و شاگر و ههژاران‬

‫‪|53‬‬

‫پشتی ئیجازهنامه وهرگرتی بو پتر‬ ‫ح��هس��هن ك���ورێ م���هلا م�س�ت�هف�ا ك��ورێ‬ ‫باسرتێ ب�وو‪ .‬پاشى س�هرهرای وێ تهنگاڤیا‬
‫ژ ‪ 50‬سالان دهرس گوتن و نیڤا ڤى ههیامی‬ ‫زانایێ ناڤدار مهلا خهلیلێ سێرتی) بوو‪ ،‬و‬ ‫مهدهرسهیێن ئایینی ل نیڤا ئێكێ ژ سهدهیێ‬
‫ئ�ان�ك�و دن�اڤ�ب�هرا ‪ 1977-1953‬ل گ�ون�دێ‬ ‫موشهڕڕهف ل سالا ‪ 1924‬ل گوندێ حهلهنزێ‬ ‫ب�ی�س�ت�ێ ت��ووش ب�ووی�ن�ێ‪ ،‬ل گ��ون��دێ خ�وه‬
‫(رووب��ارێ) ب�وران�د‪ ،‬و پشتی مرنا برایێ وى‬ ‫بوو شاگردێ وى‪ .‬ههروهسا شاگردی ل دهف‬ ‫(خونوكێ) دهست ب سهیدایی و ئیرشادێ‬
‫ش�ێ�خ م��ون��هووهرى ل س��الا ‪1977‬ج��ه��ێ خ�وه‬ ‫(مهلا حامد كورێ مهلا محهمهدێ سێرتی)‬ ‫ك��ر و ل س��هر پ�ێ�گ�هه�ان�دن�ا ش��اگ��ردان‬
‫ب�و گ�ون�دێ خونوكێ وێ ڤهگوهاست و‬ ‫ژى كربوو و ئهو ژى كهسهك بوو ژ دووندهها‬ ‫بهردهوام بوو ههتا كو ل سالا ‪ 1965‬ئهمرێ‬
‫جهێ باب و برایێ خوه گرت‪ ،‬و ئهوا مای ژ‬ ‫مالباتا م�هلا خهلیلێ س�ێ�رت�ی‪ ،‬و س��هرهراى‬ ‫خودێ كرى‪ ،‬و كورێ وى (شێخ مونهووهر)‬
‫ژیانا خوه ل وى جهى ب گوتنا دهرس�ان و‬ ‫هندهك ئاستهنگ بهلێ ل دووماهیێ وى شیا‬ ‫ى جهێ بابێ خوه دڤى كارى دا پڕكر‪ ،‬و‬
‫ئیرشادێ بوراند‪ ،‬و گهلهك ژ زانا و شێخان‬ ‫ئیجازا زانستێن شهرعى ژ ئهڤى مهلا حامدى‬ ‫ئهو ژى هوزانڤان و نڤیسهر و زانا و صووفی‬

‫زانینا خوه ل بهر دهستێ وى بوراند‪.‬‬ ‫وهرگریت‪.‬‬ ‫بوو‪.‬‬

‫شێخ م�وش�هڕڕهف ب ڤیانا زان�ی�ن و‬ ‫س�هب�ارهت ئیجازهنامهیا صوفیگهریێ‪ :‬وى‬ ‫بوونا و ژیانا وى‪:‬‬
‫زان�ای�ان و خزمهتكرنا ش�اگ�ردێ�ن زانینێ‬ ‫بو جارا ئێكێ ژ بابێ خوه شێخ ئهسعهدى‬
‫دهاته نیاسین‪ ،‬ئهو مروڤهكێ زاهد‪ ،‬نهفس‬ ‫وهرگرت كو سهر ب شێخێن نهقشهبهندی‬ ‫شێخ موشهڕڕهف ل سالا ‪1334‬مش‪/‬‬
‫ب��چ��ووك‪ ،‬دل��وڤ��ان ب��وو‪ ،‬و ب ح�هزژێ�ك�هرێ‬ ‫ل باسرتێ بوو‪ ،‬و شێخێن باسرتێ دگههنه‬ ‫‪1926‬ز ل گوندێ خونوكێ ژ دایك ببوو و‬
‫وهل�ی و چاكێن ب�هرى خ�وه و دووركهفتن‬ ‫شێخ خالدێ زێبارى –وهك مه گوتی‪ ،-‬لێ‬ ‫ل ژێر چاڤدێریا بابێ خوهدا مهزن ببوو‪ ،‬و بو‬
‫ژ خ�ودان�ێ�ن پ�ل�ه و پ�وس�ت ودهول��هم��هن��دان‬ ‫د سالێن پێنجیان ژ س�هدهی�ێ بیستێ شێخ‬ ‫جارا ئێكێ خواندنا خوه ژ وى وهرگ�رت و‬
‫دهاته نیاسین‪ ،‬ئ�هوى بهختهوهریا دلێ خوه‬ ‫موشهڕڕهف هاته باژێرێ زاخو و ژ وێرێ قهستا‬ ‫ل سهر دهستێ وى بوو ئهڤیندارێ دیندارى‬
‫د تێكههلیا دگ�هل خودانێن زانین ژ زانا‬ ‫ههولێرێ كر و ل وێرێ چوو خزمهتا (شێخ‬ ‫و ص�وف�ی�گ�هری�ێ‪ ،‬و ل دوی��ف رێ�ب�ازا وى ل‬
‫و شاگردان دا ددیت‪ ،‬و ژترسێن هندێ كو‬ ‫مستهفا كهمالهددین) نهقشهبهندی ئهوێ‬ ‫س�هر رێ�ك�ا ن�هق�ش�هب�هن�دی�ێ چ��وو‪ ،‬ه�هروهس�ا‬
‫تووشى رییا و دووریاتیێ ببیت ئهوى د ژیانا‬ ‫سهر ب شێخێن (تهویله) ڤه‪ ،‬و ل سهردهستێ‬ ‫ك�اری�گ�هری�ا خ�ال�ێ�ن وى ژى ل س��هر وى‬
‫خ�وهدا هوزانێن خ�وه ب�هلاڤ نهكر لهوما ژ‬ ‫وى ئیجازا دووێ يا ئيرشادێ (صوفیگهریێ)‬ ‫ههبوون‪ ،‬چونكه دهیكا وى فاطما كچا‬
‫چاڤان دوور بوو و هوزانێن وى بتنێ پشتی‬ ‫شێخ محهمهد ئهمین كورێ شێخ فههیمێ‬
‫وهرگرت‪.‬‬ ‫ئهرواسی ژ سهرتاجێن شێخێن نهقشهبهندی‬
‫مرنا وى بهلاڤ بوون‪.‬‬ ‫ل باكورێ كوردستانێ ب�وو‪ ،‬چونكه وان‬
‫ژیانا جظاكى ومالباتى و‬ ‫تهریقهت ژ شێخ طههایێ نههریێ ههكارى‬
‫مرنا وى‪:‬‬ ‫پهسن َين وى‪:‬‬ ‫وهرگ��رت��ب��وو و وى ژى ژ ش�ێ�خ خ�ال�دێ‬

‫ل دهستپێكا سالا ‪ 2008‬تهمهنێ وى‬ ‫شێخ م�وش�هڕڕهف�ی دوو ج��اران ژیانا‬ ‫شههرهزورى وهرگرتبوو‪.‬‬
‫گههشتبوو ‪ 82‬سالان و تووشی نهخوشیا دلی‬ ‫ههڤژینیێ پێكئینایه‪ ،‬ههڤژینا وى یا ئێكێ‬ ‫دئ��هڤ��ى ب��ی��اڤ��ێ ت���ژى ژ زان��ی��ن و‬
‫ببوو‪ ،‬و ههرچهنده ژ بو وهرگرتنا چارهسهریێ‬ ‫صافیه خانم كچا خالێ وى شێخ محهمهد‬ ‫ص�وف�ی�گ�هری�ێ�دا ش�ێ�خ م��وش��هڕڕهف م��هزن‬
‫قهستا ئیستانبوولێ كر لێ بێ مفا بوو‪ ،‬و‬ ‫ص�ال�ح ئ�هرواس�ی ب��وو‪ ،‬ئ��هوى ل س�الا ‪1946‬‬ ‫ب�وو‪ ،‬زێ�دهب�ارى شاگردیێ ل نك بابێ خوه‬
‫دهمێ ههڤالێ وى شێخ بهرهانهددینی سهرا وى‬ ‫ب�و خ�وه ئینابوو و س�ێ زاروك ژێ ه�هب�وون‪:‬‬ ‫م��وش��هڕڕهف ژى وهك��ى ش�اگ�ردی�ێ�ن دى ل‬
‫دا گوتێ‪ :‬هوین بمینن د چهپهریدا چونكه‬ ‫محهمهد ناظم‪ ،‬محهمهد سالم و جهننهتی‬ ‫كوردستانێ ب�هرهڤ مهدرهسێن مزگهفتان‬
‫وهخ�ت�ه ئ�هز ب��هردهم! و مهبهستا وى گوتنا‬ ‫خانم‪ ،‬و ههڤژینا وى یا دووێ ژ مالباتا مهلا‬ ‫چ�وو و دهس�ت ب گهریانێ ژ بو وهرگرتنا‬
‫دهرسان بوو‪ ،‬چونكه خودێ ژێ رازی گوتنا‬ ‫خهلیلێ سێرتی بوو و ژ وێ‪ :‬محهمهد شیفا‪،‬‬ ‫زانینێ ك�ر‪ .‬و ژگرنگترین ماموستایێن‬
‫دهرسێن شهرعی وهكو جیهادا د رێیا خودێ‬ ‫محهمهد وهف��ا‪ ،‬محهمهد سهعید‪ ،‬محهمهد‬ ‫وى ك�و كارتێكرن ل وى ك�ری�ن‪( :‬م�هلا‬
‫دا ل قهلهم ددا نهخاسمه كو ل سهردهمێ‬ ‫ع�ةب�دول�ح�ةك�ي�م ح�هل�هن�زی ك��ورێ م�هلا‬
‫وى دا پشتهڤانێن زانستێ شهرعی رووبرووى‬ ‫سامی و عهبدولاه� ههبوون‪.‬‬

‫|‪54‬‬

‫شهرحا ڤههینووكا (لجة الاس��رار)‪ :‬ئ�هوا هوزانڤانێ مهزن‬ ‫هێرشێن دژوار ببوون‪ ،‬و ئهو ژى –وهكی گهلهك ژ ههڤكارێن خوه‪-‬‬
‫عهبدولرهحمانێ جامی ب زمانێ فارسی ڤههاندی‪ ،‬و ئهڤ شهرحه‬ ‫تووشى نهخوشی و ئێشاندنێ بوو ههتاكو شیای دهرگههێن مهدرهسا‬
‫ب زمانێ عهرهبیه و ل سهر داخوازا ههڤالێ خوه مهلا بورهانهددینێ‬ ‫خوه ڤهكری بهێلیت‪ ،‬چونكه دهستههلاتا وى دهمى ب ههمى رێكان‬

‫تلویی نڤێسیه‪.‬‬ ‫ههولددا كو زانستێن شهرعى و زمانێ عهرهبی ب ئاخ بكهت‪.‬‬

‫عقیدة الایمان‪ :‬و ئهڤه وهرگێرانا كوردیا هندهك بابهتێن‬ ‫روژا مرنا وى رێكهفت بوو دگهل روژا وهفاتا پێغهمبهرى (س)‪.‬‬
‫پهرتووكا (الاعانة) یه‪.‬‬ ‫ئهو ل شهڤا ‪ 12‬رهبیع الثانی ‪ 20 /1429‬ئادارا ‪ 2008‬ل نهخوشخانا‬
‫سێرتێ چوو بهر دلوڤانیا خودێ‪ ،‬و ل دویف وهسیهتا وى كهلهخێ وى‬
‫المكتوبات‪ :‬دبێژنه ڤێ پهرتووكێ (پیروزباهی و خهریبى)‪،‬‬ ‫ل گورستانا شێخ سلێمان ل نزیكی گوڕێ مهلا خهلیلێ سێرتی‬
‫و ئهڤه كومهكا نامهیانه ب زمانێ عهرهبی كو د سهردهمێن جودا‬ ‫ل ناڤهراستا باژێرێ سێرتێ هاته ڤهشارتن‪ ،‬وك�ورێ وى (محهمهد‬
‫دا بو ههڤالێ خ�وه م�هلا بهدرهددینێ تلوییێ عهبباسی هنارتینه‪ ،‬و‬
‫م�هلا عهبدالرقیب ك�ورێ م�هلا عهبدولاهێ ب��هروارى ئ�هو نامهیه‬ ‫وهفای) جهێ وى گرت‪.‬‬
‫بهرههم َين زانستى و ئهدهبى‪:‬‬
‫كومكرینه و ژ ‪ 217‬بهرپهران پێكدهێت‪.‬‬

‫| ت�ش�ت�ێ ب�ال�ك�ێ�ش دن�ڤ�ێ�س�ی�ن�ێ�ن شێخ‬ ‫ههرچهنده كو شێخ موشهڕڕهفی پتریا دهمێ خوه ب گوتنا‬
‫م�وش�هڕڕهف�ی�دا ئ���هوه ك�و وى خ��وه ژ‬ ‫دهرس�ان و خزمهتا شاگردان ڤه دبوراند لێ وى هندهك بهرههمێن‬
‫نڤێسینا ب زم�ان�ێ ت�ورك�ی ددا پ�اش!‬ ‫زانستی و ئهدهبی یێن هوزانی و پهخشانی ب زمانێن كوردی‪ ،‬عهرهبی‪،‬‬
‫ههرچهنده وى ئهڤ زمانه بباشی دزانی |‬
‫فارسی و توركی ل پشت خوه هێاینه‪ ،‬ژ وان‪:‬‬
‫و باشترین نمونه ئهوه كو وى چ پهرتووكێن خوه ب توركی‬ ‫دیوانا هوزانان‪ :‬ژ ‪ 457‬هوزانان‪ 300 ،‬ژێ ب زمانێ عهرهبی و ‪75‬‬
‫نهداناینه‪ ،‬و ژ سهرجهمێ ‪ 457‬هوزانێن وى بتنێ ئێك ژێ ب زمانێ‬ ‫ب كوردی و ئێك ب توركی و یێن مای ب زمانێ فارسی‪ ،‬پێكدهێت‪.‬‬
‫شیعرێت وى گهلهك بابهتان بخوهڤه دگریت و پتریا وان هوزانێن‬
‫توركییه‪.‬‬ ‫رێورهسم و بوونه و روونشتنێن برایینی نه‪ ،‬ههروهسا پهسن و دوعا‪ ،‬و‬
‫مه دگهل ههڤكارێ خوه محهمهد خالد سادینی هوزانێن وى یێن‬
‫ش َيخ موشه ِر ِرهف ل زاخو‬
‫كوردی د پهرتووكهكێدا ل سالا ‪ 2013‬ل دهوكێ چاپكر‪.‬‬
‫شێخ م�وش�هڕڕهف�ی د ژیانا خ�وهدا دوو ج�اران هاتیه زاخ�و و‬ ‫پهرتووكا (حاج ئهحمهد)‪ :‬پهرتووكهكه ب خهتێ دهستێ‬
‫نزیكی چوار سالان ل زاخو ژیایه‪.‬‬ ‫خوه د ‪ 105‬بهرپهران ژ قهبارێ بچووك نڤێسیه‪ .‬و ئهو پهخشانهكا‬

‫‪-‬جارا ئێكێ‪:‬‬ ‫كوردی یه تێدا بهحسێ ماموستا و شێخێن خوه كریه‪.‬‬
‫پهرتووكا (عهلاء الدین)‪ :‬عهلائهدین ئێك ژ كهسوكارێن وى‬
‫ل دورێ��ن س�الا ‪1368‬م��ش‪ 1948 /‬ب�وو‪ ،‬ل ڤ�ێ س�ال�ێ ژلای�ێ‬ ‫یه كو ئهڤ پهرتووكه پاراستیه‪ ،‬ئهڤ پهرتووكه ل سهر شروڤهكرنا‬
‫حكوومهتا توركیا ڤه هاتبوو داخوازكرن ژ بو ئهداكرنا لهشكهریێ‪،‬‬ ‫عهقیدا ئیسامێ یه‪ ،‬و ب شێوهیێ شیرهت و ئاموژگاریانه‪ ،‬ژ ‪117‬‬
‫شێخ موشهڕڕهفی گهلهك كهرب ژ لهشكهریا دهولهتا توركان ڤهدبوو‬
‫ژبهر دژایهتیا وێ بو دینی‪ ،‬لهورا رهدكر كو بچیته لهشكهریێ و ل‬ ‫بهرپهران پێكدهێت و ب زمانێ كوردی یه‪.‬‬
‫چهندین جهان د باژێرێ سێرتێ دا خوه ڤهشارت‪ ،‬پاشى هاته زاخو‬ ‫ڤ�هه�ی�ن�ووك�ا (ت�ح�ی�ة الاط��ف��ال)‪ :‬ب زم��ان��ێ ع��هرهب��ی��ه‪ ،‬و‬
‫داكو ههم ژ خزمهتا لهشكهریێ برهڤیت و ههم پرسیارا زانینێ ل ڤێ‬ ‫ڤههینووكهكا هوزانكییه ب�و پ�هرت�ووك�ا (ال�ظ�روف) ئ�هوا مهلا‬
‫دهڤهرێ بكهت‪ .‬ویا ئاشكهرا كو ههتا سالێن حهفتییان ژ چهرخێ‬
‫یوونسێ ئهرقهتینی دانای‪ .‬ژ ‪ 64‬دێرێن هوزانێ پێكدهێت‪.‬‬

‫گونبهدا مهرقهدێ شێخ موشهڕڕهفى ل‬
‫گۆڕستانا شێخ سلێمانى ل سێرتێ‬

‫‪|55‬‬

‫جارا دووێ‪:‬‬ ‫بورى ژمارهیهكا نهكێم ژ حهزژێكهرێن زانستێن شهرعی و زمانێ‬
‫عهرهبیێ ل باكورێ كوردستانێ قهستا باژێرێن زاخ�و و دهوكێ‬
‫ج��ارا دووێ دهم��ێ ش�ێ�خ م��وش��هڕڕهف ه�ات�ی�ه زاخ��و ل س�الا‬ ‫دك�رن و دبوونه قوتابیێن ماموستایێن بههدینان‪ ،‬چونكه ل ڤى‬
‫‪1377‬م�ش‪1957 /‬ز بوو‪ ،‬ههروهك دیار ڤێجارێ ئهو بتنێ بو وهرگرتنا‬ ‫دهم�ى مهدرهسهیێن ئایینی ل توركیا رووب�رووى رهفتارهكا هوڤانه‬
‫زانینێ هاتبوو‪ ،‬ڤێجارێ ئهو پێگههشتیتر بوو ل�هورا بازنهیا بزاڤ‬
‫و چالاكیێن وى بهرفرههتر ب�وون‪ ،‬ئ�هوى س�هرهدان�ا ده�وك‪ ،‬مووسل‪،‬‬ ‫ببوون ل سهردهستێ حكوومهتێن ئێك ل دویف ئێكێن ئهنقهره‪.‬‬
‫ههولێر‪ ،‬كهركووك و بهغدادێ كر و چاڤێ وى ب هژمارهكا زانا و‬ ‫وژه�ن�دهك هوزانێن شێخ م�وش�هڕڕهف�ی ئ�هوێ�ن ل س�الا ‪1948‬‬
‫شێخان كهفت‪ ،‬و مفا ژوان وهرگرت‪ ،‬و ڤێ جارێ چوو دهف مستهفا‬ ‫نڤێسی ده�ێ�ت�ه زان�ی�ن ك�و ئ��هوى خ��وه ڤ�هش�ارت�ب�وو و ه��زرا خ��وه د‬
‫پانهكێدا دكر‪ ،‬ژوان هندهك مالكن كو ل مزگهفتهكا سێرتی‬
‫كهمالهددین نهقشبهندی ل ههولێرێ و ئیجازهنامه ژوى وهرگرت‪.‬‬ ‫دا ل دهم�ێ رهڤینا ژ لهشكهریێ نڤێسیبوو‪ ،‬ئ�هوى ئ�هڤ نامهیه ب‬
‫زمانێ عهرهبی بو ههڤالهكێ خو ب ناڤێ (مهعشووق) نڤێسیى و ب‬
‫ههروهك مه گوتی‪،‬‬
‫رهنگهكێ وهربادای و شێلى ئاماژه ب ناڤێ خوه ژى كر‪:‬‬
‫| سهرجهمێ ماوهیێ مانا وى ل زاخو‬
‫نزیكی ‪ 4‬س�الان ب�وو‪ ،‬پتریا ڤى دهمى‬ ‫أنا المعشوق واضمم أربعينا‬
‫وى ل گوندێ (ب���هرزوور) یا عهشیرهتا‬ ‫وعينا فاحذفن وكن فطينا‬
‫س��ن��دی��ان ل دهڤ������هرا زاخ����و ب���وران���د |‬
‫و مهبهستا وى ژ (اربعین= چل) حهرفا (میم)�ه‪ ،‬چونكه د‬
‫ئ��هم چ ت�ش�ت�هك�ێ ه��هژى ژ ژی�ان�ا وى ل ڤ�ى دهم��ى نزانین‬ ‫حیسابا ئهبجهدیدا هژمارا حهرفا (م) ‪�40‬ه‪ ،‬و دهمێ (ضمة) ل سهر‬
‫چونكه وى ژیانناما خوه نهنڤێسیه‪ ،‬بتنێ هندهك نامه نهبن كو بو‬ ‫(م) بهێته دانان و حهرفا (ع) بهێته لادان ل وى دهمی معشوق دبیته‬
‫هندهك ههڤالێن خوه هنارتینه نهخاسمه بو ههڤالێ ژیانا خوه مهلا‬
‫بهدرهددینێ تلویی وتێدا بهحسێ هندهك لایهنێن ژیان و رهوشا خوه‬ ‫( ُمشوق)‪.‬‬
‫كری‪ ،‬زێدهبارى هندهك هوزانێن ب كوردی و عهرهبی ئهوێن ل زاخو‬
‫و شارێن دی یێن كوردستان و عراقێ نڤێسین‪ ،‬تێدا بهحسێ هندك‬ ‫ورأس الست فاكسره ودقق‬
‫بابهتێن د مێشكێ خ�وهدا كریه و بوچوون و ههلسهنگاندن بو‬ ‫وشدد وافتحنه أخي وشينا‬

‫هندهك بوویهران كریه‪.‬‬ ‫و مهبهستا وى ژ (ست= شهش) حهرفا (واو)�ه‪ ،‬چونكه (و) د‬
‫حیسابا ئهبجهدی دا دبیته ‪ ،6‬و دهمێ سهرێ وێ بهێته تیژ كرن دبیته‬
‫ل ڤێرێ ئ�هم د شێن ڤ�ى بابهتی د دوو لای�هن�ان دا ك�ورت‬ ‫حهرفا (راء)‪ ،‬و دهمێ (تشدید) ل سهر (ر) بهێته دانان و حهرفا (ش)‬
‫بكهین‪ ،‬لایێ ئهرێنی و لایێ نهرێنی‪ ،‬و شێخی د هوزان و نڤێسینێن‬
‫بهێته (مفتوح) كرن‪ ،‬هینگێ دبیته ( ُم َشَّرق)‪.‬‬
‫خوهدا دهربڕین ژێ كریه‪:‬‬
‫وذو القرنين فاكسر منه قرنا‬
‫لایهنێ نهرێنی‪ :‬د سهرهدانا وى یا ئێكێدا ئهڤ لایهنه یێ زال‬ ‫با فرق شمالا أو يمينا‬
‫ب�وو‪ ،‬و ئهڤه سروشتیه چونكه ئهڤه ج�ارا ئێكێ بوو ئهو ژ دهڤ�هرا‬
‫خوه دهردكهڤیت و تهمهنێ وى ل وى دهمى نێزیكی ‪ 20‬سالان بوو‬ ‫مهبهستا وى ژ (ذوال�ق�رن�ی�ن) ح�هرف�ا (ق�اف)��ه‪ ،‬و شكاندنا‬
‫و كێمتر ژ دوو سالان ل سهر شههیانا وى را دهرب�اس ببوون و ئهو‬ ‫شاخهكێ وێ ئانكو راكرنا ئێك ژ ه�هردوو خالێن وێ‪ ،‬هینگێ‬
‫ژبهر لهشكهریێ رهڤیبوو‪ ،‬لهورا ئاساییه كو زور خهریبى و بیرییا وار‬
‫و كهسوكار و ههڤالێن خوه بكهت‪ ،‬و هزرا وى ل سهر رهوشا بابێ‬ ‫دبیته (ف)‪ ،‬ل وى دهمى ناڤێ (مشرف= موشهررف) دهردكهڤیت(‪!)2‬‬
‫وى بوو پشتى ئهو ژ بهر ئهداكرنا لهشكهریێ رهڤى‪ ،‬ههورهسا هاتنا‬ ‫و ژبهر كو خوه ژ مروڤان ڤهدشارت‪ ،‬لهورا نامهیهك بو ههڤالێ‬
‫وى ل مهها خزیرانێ بوو و ل وى دهمى سهقایێ زاخو دشاریێت‪ ،‬ئهڤێ‬ ‫خ�وه م�هلا ب�هدرهددی�ن�ی هنارت و تێدا گ�وت كو وى ل ب�هره پشتی‬
‫ههمیێ وهكر كو وى نێرینهكا نهرێنی ل ههمبهر ههر رهوشهكێ‬ ‫جهژنێ بچیته زاخو‪ ،‬دبیت ژبهر ههستیاریا دهلیڤێ وى نهڤیایه بێژیت‬
‫كو ئهو ژبهر لهشكهریێ دێ چیته زاخو بهلكو بتنێ دیار كر كو‬
‫ههبیت‪ .‬ژوان‪:‬‬ ‫وى دڤێت خواندنا خ�وه ل زاخ�و تهمام بكهت‪ .‬ه�هروهس�ا وى گوت‬
‫كو ئهو ل چ جهێن دی ماموستایهكێ وهك مهلا عهبدولحهكيمێ‬
‫سهختیا ژینگههێ ل هاڤین و زڤستانان‪ :‬و ژبهر ڤێ چهندێ‬ ‫حهلهنزی پهیدا ناكهت(‪ ،)3‬و ژڤێ دهێته زانین كو ئهو نهچار بوویه‬
‫چهند روژان پشتى هاتنا خ�وه ب�و زاخ�و ت�ووش�ى نهخوشیێ ب�وو‪ ،‬و‬ ‫كو ماموستایێ خو بهێلیت وخواندنا خوه ل جههكێ دی تهمام‬
‫سهبارهت ڤێ چهندێ بو ههڤالێ خوه بهدرهددینی نڤێسیى كو بابێ‬
‫وى فهرمان لێ كریه كو بزڤریت‪ ...« ،‬بهلێ خو ئهگهر بابێ من‬ ‫بكهت‪ ،‬ئهو ژى زاخو یه‪.‬‬
‫نهگوتبا من وهره ژى‪ ،‬ئهڤ جهه نه جهێ مان و ژیانێ یه‪ ،‬چونكه‬
‫بابهتێن پێمرنێ ل ڤێرێ گهلهكن‪ ،‬ئاڤا وێ ناهێته ڤ�هخ�وارن‪ ،‬و‬
‫گهرمیا وێ مروڤى دقهلینیت‪ ،‬و هاڤینا ڤێرێ ب مهترسیه و ژههمیێ‬

‫|‪56‬‬

|57

‫نهخوشتر و تهحلتر دووپشكێن ڤێرێ نه!» (‪.)4‬‬

‫كرێتیا رهوشتێ شاگردێن زانینێ‪ :‬چونكه شێخ‬
‫ل گوندهكێ دوور شارستانی و سهروبهرێ خهلكێ باژێران‬
‫بوو ل�هورا ب�هردهوام�ی دا گلهییێن خوه و دنامهیا خوه دا‬
‫گوت‪« :‬ل ڤێرێ فهقیه� دكێمن و عهقل سڤك دزورن‪ ،‬دهمێ‬
‫ئێك ژ خ�ودان ئیجازهیێن وان یێ ش�ارهزا هندهك هوزانێن‬
‫من یێن ب ك�وردی ئهوێن من ل زاروك�ی�ا خ�وه نڤێسین‬
‫دیتین حێبهتى ما‪ ،‬و گوته من‪ :‬تو چ�هوا دزان�ی هوزانان‬
‫چێكهی!؟ قوتابیێن وان ههمی‪ ،‬ژبلی هندهكێن كێم وهك‬
‫محهمهد عهلیێ بوهتی‪ -‬دژایهتیا ماموستایێن خوه دكهن‬
‫و گهنگهشێ و قهرهبالغێ د روویێ وان دا دكهن‪ ،‬ڤێجا‬
‫ه��هوارا م�ن خ�ودێ ی�ه ژ كرێتیا ك�ارێ�ن وان و فههێتیا‬

‫گوتنێن وان»‪.‬‬

‫ك�ێ�م�ی�ا ق�وت�اب�ی�ێ�ن زان�س�ت�ێ�ن ش��هرع��ی‪ :‬ئ�هڤ�ه ب‬
‫بهراوهرده دگهل باژێرهكێ وهكی سێرتی كوجهێ زانین‬
‫و زانایان بوو‪ ،‬و ههر ژكهڤندا و ههتا نوكه ب قوتابیێن‬
‫زانینێن شهرعی د ناڤداره‪ ،‬و یا زانایه كو حكوومهتێن‬
‫عیراقێ ژى وهكى توركان دژایهتیا مهدرهسهیێن ئایینی‬
‫دك�ر‪ ،‬لێ ئهو وهك�ى توركان (ه�ار) نهبوون بهلكو وان‬
‫ب رێكێن نهرم و خاپاندنێ –وئهڤه رێبازا سهروهرێن وان‬
‫ژ ئینگلیزان ب�وو‪ -‬دژایهتیا م�هدرهس�هی�ان دك�رن‪ ،‬و بڤێ‬
‫رێكێ ههمى روومهت و ئیعتبارهك ژ مهدرهسهیان ستاندن ‪1377‬م�ش‪1957 /‬ز گوتیه‪ ،‬و ئهگهرێ ڤێ چهندێ – لدویف دهربڕینا وى‪ -‬بو‬
‫و وهك�رن كو ئێدى خهلك قهستا وان نهكهن و بهرێ بهلاڤبوونا هزرا (وههابی) دزڤریت‪ ،‬ئهو هزرا بوویه بهلا بو ڤێ دهڤهرێ!‪ .‬ویا زانایه‬
‫خوه بدهن قوتابخانهیێن دی كو چ گرنگیێ ب زانستێن كو ههر ژمێژه سویكا صوفیگهریێ ل دهوك و دوروبهرێن وێ یا ب رهوش نهبوو‬
‫شهرعى ن�ادهن‪ ،‬یان ب�هرێ وان ددان هندهك قوتابخانهیێن و پتریا زانایێن بههدینان ژ خهمخورێن زانستێن شهرعی و عهرهبی بوون و ئهوان‬
‫ئایینی ئهوێن حكوومهتێ ل دووف بهژنا خوه كهر كرین‪ .‬گرنگی ب خواندنا مزگهفتێ ددا نهكو كومبوون ل تهكییه و خانهقایان و‬
‫ه�هرچ�هوا بیت شێخ ل وى دهم�ى هاتبوو زاخ�و دهم�ێ روژا داخوازا خهلكێ بوو خهلهكێن صووفیان‪ ،‬و یا زانایا كو خودانێن تهریقهتێن‬
‫مهدرهسهیێن مزگهفتێ بهرهڤ ئاڤابوونێ دچوو و شاگرد صووفی ل ژێر بانگهشهیا دهولهتا عوسمانی –كو بانگهشهیهكا سیاسی بوو‪-‬‬

‫ژێ ڤهدرهڤین‪ ،‬لهورا كهربێن وى ژ ڤێ رهوشێ ڤهبوو و پتر ههر لایهنهكێ ل بهرامبهرى خوه ب (وههابیبوونێ) تومهتبار دكرن‪.‬‬
‫ژ جارهكێ بهحسێ ڤى بابهتى كریه(‪ ،)5‬ژوان ل سالا ‪1950‬‬
‫شێخ موشهڕڕهف كو دژینگهههكێ دا ژیابوو كو زانستێ شهرعی و‬ ‫د هوزانهكا خوهدا گوت‪:‬‬
‫صووفیگهرى تێدا كومببوو كهربێن وى ڤهدبوون دهمێ ددیت كو لایهك ژ ڤان‬
‫ههردوو لایان هاتیه پشتگوه� هاڤێتن‪.‬‬
‫فيا ويح نفسي كيف لم يب َق عالم‬

‫لایهنێ ئهرێنی‪ :‬و پتر د سهرهدانا خوه یا دووێ دا وى ههست پێكر‪ ،‬ئهو ژى‬ ‫وكيف تفانى الطالبون الأكارُم‬ ‫ ‬
‫ب كورتی ئهڤهنه‪:‬‬
‫وكـيف طووا أسفــارهم وفــنونهـم‬
‫ههبوونا ئارامی و تهناهیێ(‪ :)6‬د ئێك ژنامهیێن خ�وهدا گوت كو ئهو‬
‫دشێت د روژا خوهدا بچیته ههر باژێرهكێ وى بڤێت وهك مووسل یان بهغداد‪،‬‬ ‫وكـيف عـفت أطـلالهـم والمعال ُم‬ ‫ ‬
‫و ئهو نهخودان رهگهزنامهیا عیراقی ب�وو‪ ،‬و وى دگ�هت كو ئهڤه ئێك ژ وان‬
‫مضوا وانقضوا فالبال منهم ِبَلوع ٍة‬
‫خوشیانه كو خهلكێ ڤى وهلاتی تێدا دژین‪.‬‬ ‫ومـاتوا وفـاتوا فالأسـى ل َي لازمُ(‪) 6‬‬ ‫ ‬

‫نهمانا بازارێ صووفی و رێبازێن وان‪ :‬مهبهستا وى پشتهڤانیا خهلكی بو شاگردێن زانینی‪ :‬دئێك ژ نامهیێن خودا گوت كو‬
‫ل ههمى دهڤهرێن بههدینان بوو‪ ،‬و ئهڤه بهروڤاژى ههولێرێ ئهو دشێت ‪ 30‬قوتابیان بخوهڤه بگریت و دهرسێ بدهتێ بێی كو خهما ژیارا وان‬
‫كو هێشتا بازرێ صووفیگهریێ تێدا ب رهوش بوو‪ ،‬و ئهوى بخوت‪ ،‬چونكه قووتێ وان ب بهرفرههی دگههیته وان بێی ههست پێبكهن‪ ،‬و‬
‫ئ�هڤ چ�هن�ده دنامهیهكا خ��وهدا ل ‪ 16‬جهمادییا ئێكێ ئهڤه ئاماژهیه كو خهلكێ خهرجیێن شاگردێن مهدرهسهیان دمهزاختن و وان‬
‫ههرچیا پێدڤی ژ خوارن و ڤهخوارنێ بو وان دابین دكرن بیێ بدهنه چاڤێن وان‬

‫|‪58‬‬

‫ل ههر جههكێ دلوڤانیهكه ژ خودایی بو خهلكێ وێ دهڤهرێ‪ ...‬د‬ ‫یان گازندهیان بكهن‪ ،‬و ئهڤه ئێك ژ جیاوازیێن خهلكێ ڤێ دهڤهرێ‬
‫بهرپهرێن بهێت دا دێ بهحسێ وان زانایان و ههلویستێ شێخی ژ وان‬ ‫یه و نیشانا ڤیانا وانه بو قوتابیێن زانینێ‪.‬‬

‫كهین‪.‬‬ ‫ه�هب�وون�ا گ�هل�هك پ�هرت�ووك�ان‪ :‬مهبهستا وى پهرتووكێن‬
‫ساڤا وى بو گوندێ بهرزورێ و خهلكێ وێ‪:‬‬ ‫شهرعی و عهرهبی نه‪ ،‬وئهڤه تشتهك بوو كو شاگردێن زانینێ ل‬
‫م�هگ�وت د س�هرهدان�ا ئێكێدا دهم��ێ شێخ هاتیه زاخ��و ل‬ ‫توركیا كێماسی تێدا ههبوو‪ ،‬شێخی دنامهیهكا خوهدا گوت كو‬
‫گ�ون�دێ ب��هرززورێ ئاكنجی ب�وو‪ ،‬و دس�هردان�ا دووێ ژى ل ههمان‬ ‫ئهو ب ساناهی دشێت ههر پهرتووكهكا وى بڤێت بدهست خوهڤه‬
‫گوند نیشتهجی ب�وو‪ ،‬و ئهڤه بهلگهیه كو ئ�هوى ل ڤى گوندى‬ ‫بینیت نهخاسمه ل پهرتووكخانهیێن م�ووس�ل و ب�هغ�دادێ‪ ،‬و بێ‬
‫ههست ب ئارامی و تهناهیێ دكر‪ ،‬وههرچهنده وى د سهرهدانا ئێكێ‬ ‫گومان ههبوونا پهرتووكا ژ ئهگهرێن بهلاڤبوونا زانینێ و پالدانا‬
‫دا گلهیی ژ ژینگهها وێ كربوو لێ وى ههست ب قهنجیا بهرزوور و‬
‫خهلكێ وێ دكر‪ ،‬و باشترین بهلگه ئهو هوزانه ئهوا وى ب زمانێ‬ ‫نهزانینێ بوو‪.‬‬
‫عهرهبی ب خهلك بهرزوورێ گوتی دهمێ ڤیای بزڤریته وارێ خوه‪:‬‬
‫گهشبینی ب خودانێن زانینێ‪ :‬شێخی دهم�ێ خوه ل زاخو‬
‫ش َيخ و زانای َين ش َيخ موشه ِر ِرهفى ل دهم َى‬ ‫بدهلیڤه دیت داكو پرسیارا گرنگترین زانا و شێخێن ل ڤێ دهڤهرێ‬
‫مانا خوه ل زاخو دیتين‪:‬‬ ‫بكهت‪ ،‬و ل زاخو ئهو چوود یدارا هندهك ژوان وهندهك جاران قهستا‬
‫دهوك و ههولێرێ كر د اكو هندهك ژوان ببینیت‪ ،‬ههبوونا زانایان‬

‫دا َم ل������ ِك ال�����س�����رورُ �‬ ‫ُح���� ّي����ي���� ِت ي�����ا ب��������رزور�ُ‬
‫ت����ل����ك����ب����رُ ف����������دا ِك �‬ ‫وان�����ت�����ف����� ِت ال�����ش�����رورُ �‬
‫وال���ع�ل��������� ُم و الآدا ُب �‬ ‫دام��������� ْت ب������ ِك ال����ط����ا ُب �‬
‫ن����ل���� ِت إل�������ى ُم����ن����ا ِك �‬ ‫والخ������ي������رُ وال������ث������وا ُب �‬
‫وم��������وط�������� ِن وف���������ا ِء �‬ ‫لا زل�������� ِت ف�����ي ص���ف���ا ِء �‬
‫ط����اب���� ْت ل������ ِك دن����ي����ا ِك �‬ ‫وم�����س�����ك����� ِن رخ���������ا ِء �‬

‫ك�����ال�����ب�����در ن������ ّي������را ِن �‬ ‫ف����ف����ي���� ِك م����س����ج����دا ِن �‬
‫ف���ي��� ِك ال���ب���خ���ور زاك����ي �‬ ‫ب�����ال�����ذك�����ر وال������ق������رآن �‬
‫ل����س����ان����ك ف��ص��ي��ح��ة �‬
‫ب�����ل م�����ا َل����� ِك ُم����ح����ا ِك �‬ ‫وأرض��������������� ِك ف��س��ي��ح�� �ة‬
‫ف�����ي س���اك���ن���ي��� ِك أه���ل �‬ ‫ل���ي���س���ت ل������ ِك ق��ب��ي��ح��ة �‬
‫رب ال����������ورى ه����نَّ����ا ِك �‬ ‫وأن���������ت أر ُض س���ه��� ِل �‬
‫ل��ي��س��ت ب���ه���ا أوس�������ا ُخ �‬ ‫ل���ي���س���وا ب����أه����ل ج��ه�� ِل �‬
‫أص����ح����ت ل������ ِك َس����م����ا ِك �‬ ‫ف���ي ال����ق����ر ِب م���ن��� ِك زاخ���و �‬
‫م���ول���ى ال�����ع�����را ِق أح��م��دْ �‬ ‫زادت ب���ه���ا الأش�����ي�����ا ُخ �‬
‫أع�����ط�����ا ِك����� ِه م�������ولا ِك �‬ ‫زاخ��������و ب���ه���ا الم���م���ج���دْ �‬
‫ل���ه���م م���ن���ي ال����س����ا ُم �‬ ‫ل�������ه الإل������������� ُه أيّ���������دْ �‬
‫وأب�����ت�����غ�����ي ل�����ق�����ا ِك �‬ ‫ُس������كّ������انُ������ ِك ك�������را ُم �‬
‫وال������ع������زّ والإك�������������را ُم �‬

‫‪|59‬‬

‫ســـار فــي إحيــائـه بل نال أحكــامـا لأسـاس‬ ‫ ‬ ‫ههرچهنده شێخی د چهندین جهان ژ ه�وزان و نامهیێن‬
‫خوهدا گلهیی ژ نهمانا زانینێ وگازنده ژ كێبمبوونا شاگردان‬
‫ســــــاس أهـــ َل الــعــقــــل ُيشــفــي‬ ‫كریه لێ وى گهلهك پهسنا وان شێخ و زان�ای�ان كریه ئهوێن‬
‫هێشتا ماین و بهردهوام د گوتنا دهرساندا‪ ،‬و ئهوى د سهرهدانا خوه‬
‫سا َء مسعى ك ُّل من لم يح َظ منه باختـلاس‬ ‫ ‬ ‫بو زاخو وجهێن دی هندهك ژ وان دیتبوون و دنامه و هوزانێن خوهدا‬
‫بهحسێ وان كریه وهك�ى م�هلا ئهحمهد ك�ورێ عهبدولخالقێ‬
‫سالماً صرّيْرُه يا ربي فمنك الالتمـاس‬ ‫ئاكرهیی ئهوێ ل زاخو دهرس ددان و شێخ مهمدووحێ بریفكانی‬
‫و ئهوى دوستایهتیهكا گهرم دگهل وان ههبوو و ههردهمێ دهلیڤه‬
‫ســامعاً ك ْن بالذي فرداً بسـا َط الـــعـِز داس‬ ‫ ‬ ‫ههبا س�هرهدان�ا وان دك�ر‪ ،‬و دئێك ژ نامهیێن خ�وهدا گوتیه كو‬
‫دهم�ێ ئ�هو ل ب��هرزوورێ قهستا گوندێ مهمانێ كر داك�و شێخ‬
‫دجههكێ د یدا سوپاسيا خ�ودێ دك�هت كو نیعمهتا دیتنا‬ ‫محهمهدى ل وێرێ ببینیت‪ ،‬ههروهسا چوو بامهرنێ بو دیتنا شێخ‬
‫مهلا ئهحمهدی ب رزقێ وى كری‪:‬‬ ‫مهسعوودی‪ ،‬و ل دهمێ سهرا ههولێرێ دای چاڤێ وى ب شێخی وى‬
‫یێ تهریقهتێ مستهفا كهمالهددین كهفت و ئیجازا خوه ژ وى‬
‫اللَه أحم ُد غيره لن أحمدا‬ ‫وهرگرت‪ .‬ودهمێ ئهم دنێرینه دیوانا وى ئهم ڤان ناڤان دبینیت كو‬

‫إذ أرسـل المولى المشف َع أحمدا‬ ‫ ‬ ‫شێخی پهسنا وان كریه و ڤیانا خوه بو وان دیار كریه‪ ،‬وهك‪:‬‬

‫وعل رّي أنعم بالتقاء سمرّيه‬ ‫م�هلا ئهحمهد ك�ورێ عهبدولخالقێ ئاكرهیی‪ :‬ل دهمێ‬
‫مانا وى ل زاخو شێخ موشهڕڕهف پتر ژ ههر زانایهكێ دی ب وى‬
‫ذي العز والفخر المؤَّب ِد أحمـدا‬ ‫ ‬ ‫داخبار بوو‪ ،‬لهورا هندهك هوزان ب وى ڤههاندن‪ .‬دگوتنێن شێخیدا‬
‫چ ئ�ام�اژه نین ك�و وى ش�اگ�ردی ل ب�هردهس�ت�ێ م�هلا ئهحمهدی‬
‫ش�ێ�خ م�هم�دووح�ێ ب�ری�ف�ك�ان�ی‪ :‬ش�ێ�خ م��هم��دووح ك�ورێ‬ ‫كربیت لێ وى گهلهك جاران سهرا وى ددا‪ ،‬وههروهكی هندهك‬
‫موحسنێ بریفكانی (‪ )1976-1911‬نڤیسهر و هوزانڤان و واعزهكێ‬ ‫ههڤالێن وى بو مه دیاركرى ئهوى ههتا دووماهیا ژیانا خوه ژى‬
‫گهرووك بوو‪ ،‬و ئهو رێپێدای بوو كو هزرا تهریقهتا قادری بهلاڤ‬
‫بكهت‪ ،‬ئهوى هوزانێن ئهڤینی و ئایینی و نشتیمانی دنڤێسین‪ ،‬و‬ ‫پهسنا مهلا ئهحمهدێ ئاكرهیی دكر‪.‬‬
‫تهلهخوصا وى (ئهخاتی) بوو‪ .‬ئهوى دیوانهكا چاپكری ههیه(‪،)8‬‬
‫شێخ موشهڕڕهفی ئهو ل زاخو دیتبوو و هوزانهك ب كوردی ب وى‬ ‫م�هلا ئ�هح�م�هدێ ئ�اك�رهی�ی ئ��هوه ی�ێ خ�ودان�ێ پ�هرت�ووك�ا‬
‫(فضاء بهدینان) د راستا و یدا دبێژیت‪”:‬‬
‫ڤه ڤههاندبوو و تێدا پهسنا وى كربوو‪ .‬ئهو هوزان ژى ئهڤهیه‪:‬‬
‫پشتى مرنا مهلا ئهحمهد ئهفهندیێ‬
‫وى دهم�ا چاڤێ مه رونكر وى موبارهك نوت و ههشت‬ ‫ئ��اك��رهی��ی زان�س�ت�ێ دی��ن��ی ژى م���ر! و‬
‫پێكڤه ئهڤ دونیا تهمامى بو مه بوو ههروهك بههشت‬ ‫خ��وان��دن��ا م��زگ��هف��ت��ێ م�هح�ی�ی�ا و چ‬
‫وهقتێمنخوهشقهلبێمنگهشلێڤێنمنبهشوىگهران‬ ‫ش�وون�وارێ�ن وێ ل بههدینان نهمان!‬
‫ههروهكی نیسان ببی شهش كوم ببن ئهسبابێ گهشت‬
‫چهند سال بوون من دگوت علم و هونهر یهكجار چوون‬
‫دیتنا وى ئهو كول و ئێشان ژمن یهكجار ڕش�ت‪)9( ...‬‬

‫شێخ محهمهدێ مهمانی‪ :‬ئهو كورێ شێخ عهبدولقههارێ‬ ‫و رون�اه�ی�ا وێ ڤ�هم�ری�ا و دهن�گ�وب�اس�ێ�ن وێ ق��وت ب�وون‬
‫مهمانی یه‪ ،‬ب ئهسلێ خوه بریفكی نه‪ ،‬ژیانناما وى د پهرتووكا‬ ‫ومهشخهلێن وێ ك�ز ب�وون چونكه ئ�هو دووم�اه�ی�ك چریسكا‬
‫(فضاء بهدینان) دا هاتیه و تێدا گهتیه كو ئ�هو كهسهكێ‬ ‫وان روناهیان ب�وو‪ ،‬و دووماهیك كهس بوو روناهی ژێ وهدگ�رت‬
‫دیندار و مژوولى پهرستنا خودێ یه‪ ،‬ههروهسا ئهو گوتارێن ئایینی‬ ‫و دووماهیك كهس بوو بهرماییێن وێ [ئانكو زانستێ شهرعی]‬
‫و ئیرشاد ژى دكر‪ .‬شێخ موشهڕڕهف د دوو مالكان دا بهحسێ وى‬ ‫بخوڤه دگ�رت‪ ،‬ب ش�هڤ و روژ روناهی ژێ دپهشی‪ ،‬دهم�ێ چووی‬
‫خ�ودێ روناهیا وان بر و ئ�هو د تاریاتیهكا وهس�ا دا هێان كو‬
‫دكهت و دبێژیت‪:‬‬ ‫بیناهیێ نههێلیت‪ .)7( ”...‬خودێ ژێ رازی مهلا ئهحمهد ل زاخو ل‬
‫س�الا ‪ 1958‬م�ر‪ ،‬و شێخ موشهڕڕهفی هندهك ه�وزان ب ك�وردى و‬
‫يا آل بريفكا َن لكم فخاُر‬ ‫عهرهبی ب وى ڤههاندن‪ ،‬و ئێك ژ وان ب حهرفا (س) دهستپێدكهت‬

‫أدناكم إن كان فذا شمس نهاِر‬ ‫ ‬ ‫و ب ههمان حهرف ب داوى دهێت‪:‬‬

‫من كان محباً لك ُم نال سعودا‬

‫والمـبغـض تعـذيبه قـد حـ رّق بالـناِر‬ ‫ ‬

‫ساد في زاخو أمام يستحي منه إياس‬

‫سـائَر الأقـران فضلًا فـاق مـن غـير التــباس ‬ ‫ ‬

‫ساب ٌح في بحر عل ٍم لو عراه الانـدراس‬

‫|‪60‬‬

‫مەقهدێ مهلا خهلیلێ سێرتى‬ ‫گۆڕێن مالباتا‬
‫ل گۆڕستانا شێخ سلێمانى ل سێرتێ‬ ‫شێخ ئهسعهد ل بهروارى‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫پهراوێز‬

‫(‪ )7‬ف �ض �اء ب �ه �دي �ن �ان‪ ،‬ت�أل �ي �ف م �ا م�ح�م�د سعيد‬ ‫ڤێ گوتارێ ژ وێ پهرتووكێ هاتینه وهرگرتن‪.‬‬ ‫(‪ )1‬من دگهل برا و ههڤكارێ خوه محهمهد خالد‬
‫ياسين البريفكاني‪ ،‬دهوك‪ ،1977 ،‬ص ‪.42-41‬‬ ‫(‪ )2‬مخطوطة ديوان الشيخ مشرف‪ ،‬ص ‪.239‬‬ ‫سادینی پهرتووكهك ل س�هر شێخ موشهررهفێ‬
‫خونوكی و مالباتا وى و هوزانێن وى ئامادهكر‪،‬‬
‫(‪ )8‬ك��ورێ وى زاه��د بریفكانی ئ �هڤ پ�هرت�ووك�ه‬ ‫(‪ )3‬مكتوبات الشيخ مشرف (تهان و أشواق)‪ ،‬ص ‪12‬‬ ‫و ژب��هر ڤ�ێ چ �هن�دێ م�ه چ�هن�د ج��اران س �هرهدان �ا‬
‫ئاماده كر و ل سالا ‪ 2002‬ژلایێ دهزگههێ ئاراس‬ ‫و ‪ ،16‬مخطوط‪.‬‬ ‫س�ێ�رت�ێ وق��هزا ب���هروارێ و گ �ون �دێ خونوكێ‬
‫كر‪ ،‬مه شیا گهلهك بهرههمێن دهستنڤیس و‬
‫ل ههولێرێ چاپ بوو‪.‬‬ ‫(‪ )4‬ينظر مكتوباته ص‪.56‬‬ ‫زارهكی ل سهر شێخ موشهررهفى كوم بكهین‪.‬‬
‫(‪ )9‬نوت و شهش هژمارا پهیڤا (ممدوح)�ه د حیسابا‬ ‫(‪ )5‬هوزانڤانێ بههدینی مهلا ئهحمهدێ نالبهند ل‬ ‫و ئهڤ پهرتووكه ل سالا ‪ 2013‬ژلایێ رێڤهبهریا‬
‫ئهبجهدی دا‪ .‬ئهڤ هوزانه د پهرتووكا مه یا ل‬ ‫گهلهك جهان ژ دیوانا خوه بهحسێ ڤه بابهتی‬ ‫چاپ و وهشانێ ڤه هاته چاپكرن‪ .‬و پێزانینێن‬

‫سهر شێخ موشهررهفی هاتیه‪ .‬بنێره‪ ،:‬ل ‪.99‬‬ ‫ك ره‪.‬‬
‫(‪ )6‬المصدر السابق ص‪.84‬‬

‫‪|61‬‬

‫هؤزانظان‬
‫(حةسةن) و دانةيةكا نويا هؤزانا وى‬
‫حةسةن كيية و مـة ضةنـد حةسةن هةنة؟‬

‫| ئيسماعيل بـادى‬

‫|‪62‬‬

‫هـؤزانـا ذلايـ َى دكتؤر مةسعوود كتانى ظة هاتيية‬ ‫دةرازينك‬
‫بةلاظكرن‪ ،‬ب ظ َى بةيت َى دةست ث َى دكةت‪:‬‬
‫هؤزانظان (حـةسـةن) ئَيكة ذ هؤزانظان َي ب ديالَيكتا كرمانجى‬
‫عـاشـق َى سـةرطةشـتة حـالـم دل رةظـا جانـان ذ مـن‬ ‫هـؤزان نظيسي و هةتا نوكة ض تشت َى ثَيشضاظ ذ بـةركـار و ذيـانـا وى‬
‫لةو مدام ئةز هةر دنـالم ت َي هـزار ئـةفـغـان ذ مـن‬ ‫نةهاتية ديتن و بةلاظكرن‪ ،‬تن َى هؤزانةكا وى يا سَيوى‪ - ،‬ئـةوذى ئةظة‬
‫ضةند جارة دوبـارة بةلاظ دبيتةظة‪ -‬هةر ضةوا بيت ديتن و بةلاظكرنا و َى‪،‬‬
‫ل دووماهـيا و َى ذى هؤزانظان دبَيذيت‪:‬‬ ‫مفاي َى خؤ بؤ ظةكؤلي و تويذاندنا بـةركـار َى وى هةية‪ ،‬كو دبيت د‬
‫ئةى صةبا وةقت َى سةحةر هةر بَيذة و َى سةروا ضةمةن‬ ‫ثاشةرؤذَيدا هَيشتا بةركار َى وى بهَيتة ديتن و بةلاظكرن‪ ،‬ضونكى نة يا‬
‫هــةر دنـاليـت و دكـةت زارى دبَيـذيـتـن (حـةسـةن)(‪)4‬‬ ‫بةرعةقلة ظى هؤزانظانى‪ ،‬خودان َى ظ َى هؤزانا جوان و لَيكدايى‪ ،‬ئةظ هؤزانة‬
‫بتن َى هةبيت‪ .‬جار َى دا ل بةرثةرَين ئةدةبياتا كلاسيك بزظرين‪ ،‬كا ض‬
‫ذبـةركـو ض ثـَيـزانـيـنـ َي دروســت لـبـةر دةسـتـ َى‬
‫(كـتـانـى) نـةبـوويـنـة‪ ،‬لـــةوان لـسـةر ض بـؤضـوونـان‬ ‫لدؤر ناظ َى (حةسةن)ى هاتيية نظيسي‪.‬‬

‫نةراوةستياية‪ ،‬ثاشى د َى ل بؤضوون َي وى زظرينةظة‪.‬‬ ‫هؤزانظان َين ب ناظ (حةسةن)‬

‫ظةكؤلةر (سةعيد دَيرةشى) لدؤر ظى هؤزانظانى و‬ ‫بؤ جـارا ئَيك َى ئـامـاذة ب ناظ َى هؤزانظانةكى ب ناظ َى (حةسةن)‬
‫ظ َى هؤزان َى‪ ،‬دبَيذيت‪ :‬ئةز باوةر دكةم كو ئةظ هةلبةستة‬ ‫هاتييةدان‪ ،‬د ثةرتووكا (مخطوطات فريدة ومطبوعات ن�ادرة) يا (د‪.‬‬
‫هـةر يا (مـةلا حةسةن َى كاشى) بيت‪ ،‬و دراستا ذينا‬ ‫مـارف خـةزنـةدار)يـدا بووية‪ ،‬كو دةستخةتةك ل (ئةكاديميا زانست َي‬
‫ظى هؤزانظانى دا‪ ،‬ئةم تشتةكى ذ َى نزاني و ديسان‬ ‫سؤظيَيتى) ل بـاذَيـر َى (لينينطراد) َى ل بن هذمار ( كاغةزا ‪ 253‬أ )دا‪،‬‬
‫نزاني د كيذان ضةرخيدا ذياية‪ ،‬لةورا هةتا نها ئةظ ناظة‬ ‫هؤزانةكا هؤزانظانةكى ب ناظ َى (مةلا حةسةن كاشى) تَيدا هةية و‬
‫نةكةتيية د ليستا ديرؤكا تؤرةظانييا كورديدا‪ ،‬و ض‬ ‫(‪ )32‬سيه و دوو بةيتن‪ ،‬ل َى مخابن دكتؤرى هؤزان هةمى بةلاظ نةكريية‪.‬‬
‫هةلبةست َي وى ي َي دى د ض ذَيدةرادا‪ ،‬نةهاتينة بةلاظكرن‪.‬‬
‫ل بةراهييا و َى‪ ،‬هؤزانظان دبَيذيت‪:‬‬
‫(دَيـرةشـى) دانةيةكا ديـا ظـ َى هـؤزانـ َى ب دةست‬ ‫ئـةو نـازةنيـنـا دَيـم طورى‪ ،‬ئةو مـاهـة يان ثةيـكةرة‬
‫كةظتية و سـةروذنـوى بةلاظكريةظة و ل و َى باوةرَيية‬ ‫يا رةبمةلةك بيت‪ ،‬يا ثةرى ئةو حوورة يان بةشةرة‬
‫كو هؤزانظانةك َى ذَيهاتى و بنةجه و مةلةظان بووية(‪.)5‬‬
‫ثاشى ل دووماهـيا و َى دبَيذيت‪:‬‬
‫هؤزانظان تَيدا دبَيذيت‪:‬‬ ‫ئـةو ســؤرطولـن ياسـةمـن مـن ل َى نةوان وةجهةك حـةسـةن‬
‫عاشــق َى سةرطةشــتة حــالـم دل رةظـا جانان ذ من‬ ‫صةد جار صؤهتن تةن َى(حةسةن) لةو هةر زةعيفة رةنطزةرة (‪.)١‬‬
‫لـةو مـدام ئةز هةر ت نالـم‪ ،‬ت َي هـزار ئةفغان ذ من‬
‫هـةروةسـا(د‪ .‬مةسعوود كتانى) بؤ جـارا ئَيك َى هؤزانةك ب ناظ َى‬
‫ب ظ َى بةيت َى ذى دووماهـى ث َى هاتية‪:‬‬ ‫هـؤزانـظـان (حـةسـةن)ى بةلاظكريية‪ ،‬بــةل َى ل دؤر ذيـانـا وى ض ثَيزاني‬
‫يـا رةبـى جـانـان تـو بـينـى يا تـو بسـتي جـان ذ من‬ ‫نةداينة‪ ،‬جار طوتية خةلك َى بؤتانة و جار ذى خةلك َى بةهدينانة‪ ،‬دبيت‬
‫يـا رةبـى روحـان رســانـى يـا تـو بـسـتي روح ذ من(‪)٦‬‬ ‫ل قوتابخان َي ئامَيدي َى و ي َي دةظةر َى خواندبيت‪ »:‬ض نيشان ل هؤزانا وى‬
‫ديار نينن‪ ،‬ذبلى ئةو خةلك َى بةهديناية ئو ي َى ل ئامَيدي َى خويندى بةرى‬
‫(محـةمـةد عـةلى قـةرةداغـى) د ثةرتووكا (بـووذانـدنـةوةى‬ ‫دو ضاخان و ثَيهةل‪ ... ،‬ئو بةلكى ل مةدرةس َي دى ل بةهدينا خويند بيت‬
‫مَيذووى زانايانى كـورد لة ِرَيطةى دةستخةتةكانيانةوة) داية‬
‫خوياكرن كو كةشكؤلةك َى ل بن هذمار (‪ )8١55‬ل بةغدا‬ ‫ذ زاخؤ تا زَيبار َى و دهؤك َى و ئاكر َى»(‪.)2‬‬
‫ل (دار الـعـراق للمخطوطات) يـا ثاراستية و ذ (‪ )١٦3‬لاثـةران‬
‫ثَيكهاتية‪ ،‬هذمارةكا هؤزان َي هؤزانظان َي كرمانج تَيدا هةنة‪.‬‬ ‫هـةروةسـا ددةتـة ئاشكراكرن كو «(حـةسـةن زَيـبـارى) ئَيكة ذ‬
‫ئَيك ذ ئةوان ناظان‪( ،‬حةسةن) كو هؤزانةكا وى هةية و ئَيكا‬ ‫زاناي َي شريعةت َى ئيسلام َى و كتَيبةكا ب سةنط و جهباوةر يا هةى‪،...‬‬
‫ديتر ذى ذ لاي َى هؤزانظانةك َى دى ب ناظ َى (زخمى)(‪( )٧‬مخمس‬ ‫بةلكو ئةظ حةسةنة بيت‪ ،‬ضونكة مةلا ي َي باش ذ زَيبار َى ي َي رابووين‪،‬‬
‫زخمى بر غزل حسن) ل لاثـةر َى (‪ )٦‬ذ دةستخةت َى ثَينج مالكى‬ ‫مةدرةسا زَيبارييان لسةر شويرها ِرةخ َى رؤذهةلاتى ذ ئامَيدي َى هةبوو ل ناظ‬
‫(تةخميس) كرية(‪ .)8‬ئةظ دةستخةتة يا هؤزانظان و مير َى ئاميدي َى‬
‫(محـةمـةد تـةيـار ثـاشـا)يـة كـو ل سـةر هـنـدةك هـؤزانـا نظيسية‬ ‫تاخ َى زَيباريا ثشت موغبةرا مال َي ميرا‪.)3( »...‬‬
‫(لراقمة) كو د ظةكؤلينادا ئاشكرا بووية هةر ئةو بخؤية‪ .‬بةل َى‬

‫مخابن ئةو دةستخةت و هؤزان نةهاتية بةلاظكرن‪.‬‬

‫دةستخةتا ديـوانـا مـةلايـ َى جـزيـرى‪ ،‬يـا ئيسماعيل َى كــوِر َى‬
‫محةمةد تةيار ثاشاى نظيسى‪ ،‬هؤزانةك ب زمان َى فارسى تَيداية ل‬

‫‪|63‬‬

‫ل بةراهي َى بزانين ضةند مةلا حةسةن{ }‬
‫هةنة‪ ،‬ذ كينة‪ ،‬ض بةركار َى نظيسى هةية‬
‫و كيشك ذ ئةوان هؤزانظان بووية؟‬

‫«الـسـمـرقـنـديـة») ب ثـشـكـداريـا نظيسةظان َي ديـتر‪،‬‬ ‫سةر َى و َى نظيسية (مخمس فاتح بر غزل حسن)‪ ،‬كو‬
‫لدؤرَين سالا ‪١050‬مش‪١٦40 /‬ز وةغةر كرية(‪.)١2‬‬ ‫ل دووماهـيا و َى ناظ َى (حةسةن) تَيدا هاتية(‪.)9‬‬

‫ب‪( -‬حـاشـيـة عـلـى شــرح رســالــة الاسـتـعـارة‬ ‫سـايه مكنـنـد زلـف تـو شــرين و ســمـن را‬
‫لـلـسـمـرقـنـدي)ضـةرخـ َى ســَيــزد َى مـشـةخـتـى هاتية‬ ‫حسـنى تو طرفت ممـلـكت ضي و ختن را‬
‫نظيسي‪ ،‬دوو دانـة ذ ئةظ َى دةستخةت َى ل بن هذمار‬ ‫(فــاتـح) ســخـنـت رشــك ديـده رعـدن را‬
‫‪ ٧٦٧١‬و ‪ ٧٦٧2‬ل ثـةرتـووكـخـانـا (الم�ص�ط�ف�ى) د‬ ‫در آتـــش و در آب منـكــند ـنـد (حـسن) را‬
‫اى سـينـه داى ديـده شـمارا كـه خـبـركده‬
‫ثاراستينة‪.‬‬
‫هـةكـة ل دويــظ بـؤضـوونـا كـتـانـى بـزظـريـن‪،‬‬
‫ج‪ -‬هــذمــارةكــا زؤر يــا ثــةرتــووكــَي وى ل‬ ‫دظَيت ل بةراهي َى بزاني ضةند مةلا حةسةن هةنة‪ ،‬ذ‬
‫ثةرتووكخانا رَيظةبةريا طشتيا ئةوقافا مووسل دا‬ ‫كينة‪ ،‬ض بةركار َى نظيسى هةية و كيشك ذ ئةوان‬
‫دثاراستيـنة ـ هةكة مابن ـ و ثتريا وان ثةرتووكا‬ ‫هؤزانظان بـوويـة‪ .‬ديسان ب بؤضوونا دَيـرةشـى‪ ،‬ئةو‬
‫(حاشية على الاستعارة) و (حاشية على العصام على‬ ‫خةلك َى طوند َى (كاش َى) ية ل دةظـةرا سلَيظانةيا‪.‬‬
‫ئـةظـ َى ذى دظـَيـت بـزانـي ضـةنـد حـةسـةن ذ كـاشـ َى‬
‫رسالة الاستعارات)(‪.)١3‬‬
‫ِرابووينة‪.‬‬
‫لــدؤر ظـى (مــةلا حــةســةن)ى‪ ،‬كـو ئـةظـة بونة‬
‫دوو – س َى ناظةك‪ ،‬جار ب شَيخ و جار ذى ب مةلا‪ ،‬و‬ ‫ث َيداضوونةك د ذ َيدةراندا‪:‬‬
‫هندةك جارا ب (حس َي) ذى ل نك (كتانى) هاتية‬
‫نظيسي(‪ ،)١4‬يا ذ من ظة هندةك جارا شاشى د نظيسينا‬ ‫أ‪ -‬حةسةن‪:‬‬

‫ناظا هاتيةكرن‪.‬‬ ‫ل دةظةرا زَيبار َى‪ ،‬طةلةك زانا و نظيسةظان ذ َى‬
‫رابووينة‪ ،‬هةروةسا ثتريا ئـةوان دةست َى مةشقكرن و‬
‫‪ -2‬حةسةن كـوِر َى مستةفاي َى زَيبارى‪ :‬طةلةك‬ ‫ضاككرنا ثةرتووكان هةبووية‪ ،‬لظَيرة ئةوَين ناظ َي‬
‫ثةرتووك مةشقكرينة و خةتدةست َى وى ل موزةخانا‬ ‫ئةوان (حةسةن)‪ ،‬د َى ب رَيزكةين‪ ،‬داكو ل بةراهيي َى‬
‫بةغدا هةية‪ ،‬ل بن هذمار ‪ 450‬يا ثاراستيية(‪ .)١5‬ل نك‬ ‫بزاني مة ضةند (حـةسـةن) هةنة و كيش ذ ئـةوان‬
‫شَيخ ياسي زَيبارى ناظةك ديتر هةية ب ناظ َى (حس َي‬ ‫تَيكةلى لطةل هؤزان َى هةبووية و هـؤزان نظيسينة‪ ،‬ض‬
‫كوِر َى مستةفا كوِر َى حةسةن َى (‪١١٧3 -١094‬مش‪/‬‬
‫ي َي وى بن يان ي َي خةلكةك َى ديتر بن‪:‬‬
‫‪١٧59 -١٦83‬ز) ذياية(‪.)١٦‬‬
‫أ‪ -‬حةسةن َى زَيبارى‪:‬‬
‫‪ -3‬مةلا حةسةن كوِر َى حسَين َى جاربؤتي َى زَيبارى‪:‬‬
‫ثاشى د َى لسةر ئاخظي‪.‬‬ ‫‪ -١‬حـةسـةن كــوِر َى محــةمــةد َى زَيــبــارى‪ :‬حـةسـةن‬
‫كـوِر َى محـةمـةد َى كـوِر َى ئيبراهيم َى كـوردى ي َى‬
‫‪ -4‬شَيخ حةسةن َى خيلافةتى‪ :‬شَيخ حةسةن كوِر َى‬ ‫زَيـبـاريـة‪ ،‬سـالا ‪١039‬مـــش‪١٦29/‬ز ذ دايـك بـوويـة‪ ،‬ل‬
‫مـةلا يوونس َى كـوِر َى مـةلا محـةمـةد َى خيلافةتي َى‬ ‫طةلةك دةظةرا خوانديية‪ ،‬ل شام َى ذياية و طةلةك‬
‫زَيبارى‪ ،‬ئاكرةيى‪ ،‬كتَيبا (الرسالة العضدية) سالا‬ ‫ثةرتووك نظيسينة‪ ،‬ذ باشترين زاناي َي وى سةردةمى‬
‫‪١248‬مش‪١832 /‬ز نظيسية (مةشقكرية)‪ ،‬ئةظ كتَيبة‬ ‫بووية‪ .‬سالا ‪١0٧8‬مــش‪١٦٦8/‬ز ل ئةدةرنة ل توركيا‬
‫(ش�رح العضدية الوضعية) يا عصام الدينى‪ ،‬مةلا‬ ‫ضووية بةر دلؤظانيا خود َى(‪ .)١0‬هندةك ذَيدةر ذى دبَيذن‬
‫حةسةنى ل رؤذا س َى شةمبى (‪ )...‬سالا ‪١250‬مـش‪/‬‬
‫هةتا سالا ‪١08١‬مش‪١٦٧0 /‬ز ي َى ساخ بوو(‪.)١١‬‬
‫‪١834‬ز مةشقكرية(‪.)١٧‬‬
‫ذ بةركارَين وى‪ ،‬وةك‪:‬‬
‫كتَيبةكا ديتر يا (مير أبو الفتح) د لؤذيكَيدا‬
‫(الم��ن��ط��ق)‪ ،‬هــةر مــةلا حـةسـةنـ َى كـــوِر َى يـونـسـ َى‬ ‫أ‪ -‬ثةرتووكا (شرح لعصام الدين على الفريدة‬
‫خيلافةتى نظيسية‪ ،‬ئـةظ كتَيبة ل طةلةك دةظـةرا‬
‫ئيناية و برية وةكو باذَيرَين‪ :‬وان‪ ،‬مَيردين‪ ،‬بدليس َى‬

‫|‪64‬‬

‫كوِر َى مةلا عةبدلرةحمان َى كوِر َى‬ ‫ل مـةدرةسـا كـوك مـةيـدان‪ ،‬ئـاكـر َى و طلالة‪.‬‬ ‫(خميةللاافةحتةى)سة‪0‬ن‪َ9‬ى‪١8‬ك–وِر‪5َ8‬ى‪9‬م‪١‬زةلا‬ ‫ي َى دةست َى راست َى‬
‫شَيخ حةسةن َى خيلافةتى‪ ،‬ل رؤذا ‪3‬‬ ‫ئةظ َى كتَيب َى‪ ،‬حةسةن َى ضاربوتي و كـوِر َى وى‬ ‫عةبدلرةحمان َى‬
‫ربيع الأول سالا ‪ ١330‬مش بةرامبةرى‬ ‫ئيسماعيلى و كوِر مام َى وان محةمةد صالح َى‬

‫‪١9١2 /2/١2‬ز‪.‬‬ ‫مةحموودى ل َى خواندية(‪.)١8‬‬

‫مــةلا حــةســةن ل دؤرَيـــن سـالا‬ ‫‪ -5‬مةلا حةسةن َى كـوِر َى يووسف َى كـوِر َى مةلا‬
‫‪١890‬ز ذ دايـك بووية‪ ،‬ل مةدرةسةيا‬ ‫محـةمـةد َى خيلافةتي َى زَيـبـارى‪ :‬كتَيبا (ش�رح‬
‫مـزطـةفـتـا طــونــد َى خـيـلافـةتـ َى ل‬ ‫عصام الدين ابراهيم على رسالة شعارات للقاسم‬
‫نـك بـابـ َى خـؤ و هـنـدةك مـةلايـ َي‬
‫ديـتر خـوانـديـة‪ ،‬كـو ئـةو (بـابـ َى وى)‬ ‫الليثي السمرقندى) ب دةسـتـ َى مـةلا حةسةنى‬
‫شاطرد َى مةلا يةحياي َى مزوورى بوو‪،‬‬ ‫سالا ‪١248‬مـش‪١832 /‬ز هاتيية نظيسي و شرؤظة‬
‫ثاشى هاتة مزطةفتا مةزنا ئاكر َى‬ ‫لـسـةر كرينة و مــؤرا وى لـسـةر كتَيب َى هةية‪.‬‬
‫و لـوَيـر َى خواندن ب دووماهـى ئينا‪ ،‬د‬ ‫دانةيةكا ديـا وةرطــَيراى بؤ سـةر زمان َى فارسى‬
‫سـالـ َي ضـلانـدا هـةر ل و َى مزطةفت َى‬ ‫هةر مةلا حةسةنى وةر َطـيرايـة و نظيسية كو ذ‬
‫هاتة دامةزراندن‪ .‬دةرس ددانة شاطرد‬ ‫شَيخ َي نةقشبةنديا بووية و مريد َى وان بـوو ل‬
‫و فةقي َي ل وَيـر َى دخواند‪ ،‬ما ل وَير َى‬ ‫ئـاكـر َى‪ ،‬خزمانى لطةل (مـةلا محةمةد سةعيد‬

‫هةتا ضووية بةر دلؤظانييا خود َى‪.‬‬ ‫مهرى) هةبوو(‪.)١9‬‬

‫مــةلا حــةســةن‪ ،‬خـــودان خـَيـزان‬ ‫‪ -٦‬مـةلا حـةسـةنـ َى خيلافةتى‪ :‬دةسـتـخـةتـةك ب‬
‫بـوويـة و خويشكا خـةبـاتـكـةر ميرحاج‬ ‫ناظ َى (أحاديث ملا حسن) كو هندةك ثَيزاني و‬
‫ئاكرةيى بؤ خؤ ئينا بـوو‪ ،‬خـودى دوو‬ ‫ثارضة هؤزان تَيدا هةنة‪ ،‬دةستخةت ب خةتةك َى‬
‫كوِر و نةه كض دابوون َى‪ .‬ثتريا نظيسي‬ ‫جوان َى شكةستةي َى فارسى هاتية نظيسي‪ ،‬ضةند‬
‫و دةسـتـخـةتـ َي وى‪ ،‬ل ثـةرتـووكـخـانـا‬ ‫بــةرثــةرةكــَي كـَيـمـن‪ ،‬بــةل َى بــؤ ظـةكـؤلـي و‬
‫موفتي َي ئاكرَيدانة و كو وى كربوونة‬
‫ديــارى بـؤ خـزمـ َى خـؤ (هـبـة الله) موفتي َى‬ ‫لدويظضوون َى طرنطييا خؤ هةية‪.‬‬

‫ئاكر َى‪.‬‬ ‫سةيداي َى بلند موفتى هةمى هذماركرينة‬
‫و د كـاغـةزةكـَيـدا كـا ض د نـاظ بـةرثـةرَيـن وَيـدا‬
‫د دةستخةتةكَيدا هاتية كو (فةيروز)‬ ‫هـةيـة‪ ،‬هـةمـى ب هـويـرى نظيسينة كـو جـهـ َى‬
‫ا كضا مةلا حةسةنى سالا ‪١339‬مـش‪١92١/‬ز‬ ‫دةستخؤشي َى مانديبوونَيية‪ .‬دةستخةت هذمار‬
‫و (عـةيـشـ َى) ســالا ‪١33٦‬مــــش‪١9١8/‬ز ذ دايـك‬ ‫(‪ ،)55‬يا سَييَيية ذ دةستخةت َي (خيلافةتى) كو‬
‫بـــوويـــة(‪ .)2١‬مــةلا حــةســةن‪ ،‬لــدويــظ طـوتـنـا‬ ‫بـؤ مـةلا حـةسـةنـى دزظــرن‪ ،‬د ثَيناسا نـاظـ َى ويـدا‬
‫نةظيةك َى وى‪ ،‬ل دووماهـييا سـالـ َي ثَينجيادا‬ ‫هـؤسـان لسةر دةستخةت َى نظيسية‪ »:‬مـلا حسن‬
‫(‪ ١95٧‬يان ‪)١958‬دا ضووية بةردلؤظانيا خود َى(‪.)22‬‬ ‫بن ملا عبدالرحمن بن الشيخ حسن الخيلافتي‪،‬‬
‫دوور نينة ئةظة كض َي ظى مـةلا حةسةنى بن‪.‬‬ ‫جمعها ورتبها «عثمامان اف�ن�دي سنة ‪1330‬ه��‪،‬‬
‫ئــةظ هــةر دوو حـةسـةنـة‪ ،‬هــةر وةك ذ نـاظـ َى وان‬ ‫ث�م أه�داه�ا إلى الم�ف�ي م�ع مجموعة أخ��رى من‬

‫بةرضاظ دبيت‪ ،‬دبيت ثسمام َي ئَيك بن‪.‬‬ ‫كتبه»(‪ .)20‬دبيته سالا ‪١9١2‬ز‪.‬‬

‫‪ -٧‬حةسةن َى كـوِر َى نوحي َى بــةروارى‪ ،‬خودان َى‬ ‫د ئةظ َى دةستخةتَيدا‪ ،‬ئةظ نظيسينة هةنة‪:‬‬
‫كتَيبا (مصطلحات الطب) ئةو َى سالا ‪8٦2‬مش‪/‬‬ ‫ضـاريـنـ َي جـامـى‪ ،‬ضـاريـنـةكـا حـاجـى خةليل َى‬
‫كــوِر َى خـــوداد َى مـووسـلـي (كـــوردى)‪ .‬هـنـدةك‬
‫‪١458‬ز وةغةر كرى‪.‬‬ ‫بـةيـتـ َي هـؤزانـظـان (صـافـى أربـيـلـى) ــ دبـيـت ئةو‬
‫(صـافـى هـيرانـى) بـيـت ــ‪ ،‬شـرؤظـةكـرنـا هـنـدةك‬
‫‪ -8‬حةسةن َى شيفكى‪ ،‬ذ طوند َى شيفكا ل دةظةرا‬ ‫فةرموودةي َي ثَيغةمبةر َى مةزن موحةممةد (س)‬
‫مزويرييا‪ ،‬خـودانـ َى طـةلـةك فـةتـوايـ َي ب نـاظ و‬
‫ب زمان َى فارسى‪.‬‬
‫دةنط بوو(‪.)23‬‬
‫سةيداي َى بلند لسةر نظيسية «هـةر وةكو‬
‫‪ -9‬شَيخ حةسةن َى خوركى‪ ،‬ذ ديتنا دونياي َى ي َى‬ ‫ديـار دةستخةت ديارية ذ هَيذا عثمامان ئةفندى‬
‫بَيبار بوو‪ ،‬قورئان هةمى ذبةركر بوو‪ ،‬ل طوند َى‬ ‫بؤ هَيذا سةلمان ئةفندى‪ ،‬ثاشى بؤ مةلا حةسةن َى‬

‫ذلاي َى سةيدا (بلند موفتى) ظة طةهشتيية مة‬

‫‪|65‬‬

‫ئةرمشت َى كار َى دةرسدان َى دكر‪ ،‬د بنياتدا ئةو خةلك َى جزير بؤتان بووية‪،‬‬
‫سالا ‪١325‬مش‪١90٧ /‬ز ضووية بةردلؤظانيا خود َى(‪.)24‬‬

‫‪ -١0‬حةسةن كوِر َى محةمةد خوركى‪ :‬كتَيبا (تفسير الجلالي) سالا‬
‫‪١١8١‬مش‪١٧٦٧ /‬ز نظيسيية و دانةيةك ل ثةرتووكخانا ئةوقافا طشتى‬
‫ل مووسل دا هـةيـة(‪ .)25‬دبيت هــةردوو ئَيك كـةس بـن‪ ،‬بـةل َى (مةحفؤز‬
‫عةباسى) دبَيذيت‪ :‬ي َى كـورة بـوو‪ ،‬و (كتانى) ددةتـة ئاشكراكرن كو‬
‫ثـةرتـووك مةشق كريية‪ .‬هـةروةسـا سـالا بوونا يا خوركى يـ َى ئَيك َى و‬

‫نظيسينا (تفسير الجلاليي) وةكو ديرؤك طةلةك دذَيك دوورن‪.‬‬

‫‪ -١١‬مةلا حةسةن َى كوِر َى حاجى شةعيا‪ :‬كتَيبا (شرح الجزرية) ل سالا‬
‫‪١١33‬مش ‪١٧2١ /‬ز ل سةدةم َى مير بةهرام ثاشاي َى مةزن مير َى ئامَيدي َى‬

‫نظيسيية‪.‬‬

‫‪ -١2‬مةلا حةسةن باغ شَيخانى؟‪ ،‬ضوو ثَيزاني لدؤر ناظ و كارَين وى نينن‪.‬‬

‫‪ -١3‬مةلا حةسةن جهانطير (جهانطيز)‪ :‬كوِر َى ئيمام سؤلتان جهانطير‪،‬‬
‫مةشقكار َى ثةرتووكا (بيان مولد الرسول (ص)) سالا ‪١0٦١‬مش‪١٦50/‬ز‪،‬‬

‫هــةروةســا كـاشـ َى طـونـدةكـة ل ثــالا ضـيـايـ َى بـَيـخـيَر ل دةظــةرا‬ ‫ثةرتووك ل كتَيبخانا ئةوقافا مووسل دا هةية(‪.)2٦‬‬

‫عةشيرةتا سلَيظانةيا(‪ ،)34‬ل قةزا سَيمَيل َى سةر ب ثارَيزطةها دهؤكَيظة‪.‬‬ ‫‪ -١4‬مـةلا حـةسـةنـ َى بــازى‪ :‬كــوِر َى مـةلا بــازى‪ ،‬ئــةو َى زانــا‪ ،‬بـبـوو قـازى‬
‫ياقوت الحموي (‪ )48٦/4‬دبَيذيت‪ :‬كةلايةكة ل ضياي َي ذوريـا باذَير َى‬ ‫لسةر دةمـ َى مير ئيسماعيل ثاشاي َى ئَيك َى كـوِر َى بةهرام ثاشايى سالا‬

‫مووسل‪ ،‬بـةر َى دطوت َى ئةردةمشت (ئةرمشت َى) نوكة ناظ َى و َى نويكرن‬ ‫‪١2١0‬مش‪١٧95 /‬ز (‪.)2٧‬‬
‫بخؤظة ديتية بووية (كـةواشـة)(‪ ،)35‬بـةل َى ئةرمشت و كاش َى دوو جه َي‬

‫ذَيك دوورن و هةر ئَيك ل رةخةك َى ضيايية‪.‬‬ ‫‪ -١5‬حةسةن َى كوِر َى محةمةد َى كوِر َى حةجى عةبدوللايى‪ ،‬ل رؤذا س َى‬
‫شةمبى دةستثَيكا ربيع الأول سالا ‪١044‬مـش‪١٦34 /‬ز ثةرتووكةك لدؤر‬
‫ئةظ زاناي َي هةتا نوكة ناظدار و لـدؤر ذيان{‬
‫نةحو َى (النحو) نظيسيية(‪.)28‬‬
‫و بةركار َى وان هاتية نظيسي‪ ،‬هةر هندةك‬
‫ظـةكـؤلـةر وى زانـــاى بــؤ (كــواش)ــةكــ َى‬ ‫‪ -١٦‬حةسةن ضةلةبى ي َى زَيبارى‪ :‬حةسةن كـوِر َى محةمةد ي َى زَيبارى‪،‬‬
‫ظةدطةرينن‪ ،‬جار ل باكور َى كوردستان َى و‬ ‫كـوردى‪ ،‬سوهرانى‪ ،‬نوردينى‪ ،‬شافعى‪ ،‬د ذَيـدةرادا طةلةك كةس ب ظى‬
‫ناظى (حةسةن َى ضةلةبى) هةنة‪ ،‬بةل َى تن َى ئةظة ذ وان ناسناظ َى (زَيبارى)‬
‫جار ذى ل باشور َى كوردستان َى{‬ ‫هةية‪ ,‬د هندةك ذَيدةراندا هاتيية‪ ،‬كو حةسةن كوِر َى محةمةد َى كوِر َى‬
‫جار َى كواش َى ضةند زانا ذ َى رابووينة‪ ،‬ذ زاناي َي ناظدار ي َي كواش َى‪:‬‬ ‫ئيبراهيم َى كـوردى يـة‪ .‬سـالا ‪١038‬مــش‪١٦29/‬ز ذ دايـك بووية و سالا‬

‫‪١0٧8‬مش‪١٦٦8/‬ز ضووية بةردلؤظانيا خود َى(‪.)29‬‬

‫‪( -١‬موةفةقةددين‪ ،‬ئةحمةد َى كوِر َى يووسف َى كواشى)‪ :‬شرؤظةكار‬ ‫ل ثــةى بـؤضـوونـا (دكـتـور يـاسـي رةشـيـد زَيــبــارى) دبـيـت ثةيظا‬
‫و سةيدايةك َى زيرةك بوو‪ ،‬د ناظبةرا سالا ‪٦80 - 59١‬مش‪١28١ -١١95 /‬ز دا‬ ‫(سوهرانى) مةخسةد ذ َى (سرانى) بيت كو هؤزةكا زَيباريانة‪ ،‬هةروةسا‬
‫ثةيظا (نوردينى) هؤزا (شنى)يا ل دةظةرا زَيباريا بكار دئينن‪ .‬ئةظى زانايى‬
‫ذياية‪ ،‬ل دويظ ذَيدةران ئةظ زاناية خةلك َى كاشَيية‪.‬‬ ‫ضةندين ثةرتووك نظيسينة‪ ،‬يا ذ هةميان ثتر بةلاظبووى‪( ،‬حاشية حسن‬

‫‪( -2‬عـــةلامـــة كــةمــالــةديــن عــةبــدولــرةحمــان كـــاشـــى)‪ :‬ذ‬ ‫ضلبي الزيباري على الاستعارات‪ /‬فهرس الأزهرية (‪.)30( )٧8/١‬‬
‫قـوتـابـيـ َي(مـوةفـةقـةدديـنـ َى كـاشـى) بـوويـة‪ ،‬زانـسـتـ َي شـةرعـى و فقه َى‬
‫ئيسلامى ل نك وى خواندينة(‪ ،)3٦‬خودان َى ثةرتووكا (فصوص الحكم)‬ ‫ب‪ -‬حةسةن َى كاشى‪:‬‬

‫(‪.)3٧‬‬ ‫ل دؤر كـواشـ َى (كـاشـ َى‪ ،‬كـواشـة‪ ،‬كـةواشـة)‪ ،‬ئـةنـوةر َى مايى‬
‫دبَيذيت‪ :‬ناظ َى طوندةكيية دكةظيتة باكور َى كوردستان َى ل ويلايةتا‬
‫‪-3‬مــةلا حـةسـةنـ َى كـاشـى‪ :‬ئــةو َى دكـتـور مــارف خــةزنــةدارى ئـامـاذة‬ ‫وانــ َى‪ ،‬نَيزيكى تخـووبـ َى ئــيرانــ َى(‪ ،)3١‬ديـسـان دكـتـؤر مـةسـعـوود كتانى‬
‫ثـَيـدايـى(‪ .)38‬ذبلى ظـى هؤزانظانى‪ ،‬ض كـةسـ َي ديـتر ب نـاظـ َى حـةسـةن ل‬ ‫دبَيذيت‪ :‬كـواشـ َى طوندةكة ل ئـيرانـ َى‪ ،‬ل تخـووبـ َى لوطةل وانــ َى(‪،)32‬‬
‫هةروةسا موفيد يوكسةل ذى دبَيذيت‪ :‬كواشية (طةظاش‪Gevaş( -‬‬
‫كواش َى نةِرابووينة‪.‬‬
‫قةزايةكة ل ثارَيزطةها وان َى ل توركيا و وةلات َى كوردانة(‪.)33‬‬
‫هندةك زاناي َي ديتر ذى هةنة‪ ،‬كو ب كاشى دهَينة نياسي‪ ،‬بةل َى‬

‫|‪66‬‬

‫حةسةن ضاربوتي كيية؟‬ ‫ئةو بخؤ ذ بنيات فارسن و خةلك َى (كاشان َى) نة‪ ،‬بةل َى بؤ كورتكرن َى‬
‫كرينة كاشى وةكى (جةمشيد كوِر َى محةمةد َى كاشى)‪ .‬ل ظَير َى‬
‫مةلا حةسةن كوِر َى حسَين َى جاربؤتي َى زَيبارى‬ ‫ئةم ب تن َى د َى طرنطي َى دةينة بابةت َى ظةكؤلينا خؤ كو (مةلا حةسةن َى‬
‫سـالا ‪١2١4‬مــش‪١٧99 /‬ز ذ دايــك بـوويـة‪ ،‬زانـايـةكـ َى‬ ‫كاشى)ية ـ ي َى كو خةزنةدارى ئاماذة ثَيداى ـ ‪ ،‬ئاماذةدان ب ئةظ َي ديتر‬
‫زيـرةك و شـارةزا بـوو‪ ،‬كـوِرةك ب ناظ َى (ئيسماعيل)‬
‫تن َى بؤ هندَيية دا كو بزاني طوند َى كاش َى زانا ي َي ذ َى ِرابووين‪.‬‬
‫هـةبـوو‪ ،‬وى ذى دةسـتـ َى مةشقكرن و راستظةكرن َى‬
‫هةبوو‪.‬‬ ‫دةستخةتا هؤزان َى‪:‬‬

‫ذبـلـى نظيسينا وان ثـةرتـووكـ َي مـة ئـامـاذة‬ ‫دةستخةتا مة هـؤزان ذ َى ظةطوهاستى‪ ،‬ذ كتَيبخانا موفتي َي‬
‫دايــ َى‪ ،‬كتَيبةكا مـةزن ب نـاظـ َى (تحفة اب�ن حجر‬ ‫ئـاكـر َى يـة‪ ،‬كـو نـوكـة ئـةنـدازيـار (بـلـنـد محـةمـةد شــوكــرى) ــ ذ‬
‫المكي الشافعى في الفقه) ل ئاكر َى سالا ‪ ١2٦١‬مش‪/‬‬ ‫نةظي َي بنةمالا مـةلا يةحياي َى مـزورى ــ سةرثةرشتيا و َى دكـةت‪ .‬د‬
‫‪١845‬ز نظيسية‪ ،‬هةظال َى (مةلا محةمةد سةعيد َى مةلا‬ ‫هةظديتنةكَيدا وى ثتريا ئـةو دةستخةت َي مة كـار ثـ َى هـةى‪ ،‬بؤ مة‬
‫عةبدلرةحمان َى مزورى) بووية(‪ .)42‬لسالا (‪١24١‬مش‪/‬‬
‫‪١825‬ز) دانــةيــةك لـبـةر كتَيبا (خـلاصـة الحـسـاب‬ ‫بةرضاظكرن(‪.)39‬‬
‫لـبـهـاءالـديـن الـعـامـلـي) نظيسيةظة‪ ،‬نـَيـزيـكـى (‪)59‬‬
‫دانةيا لبةر ظ َى كتَيب َى هاتينة نظيسي(‪ .)43‬ب ديتنا‬ ‫دةستخةت نَيزيكى ‪ 292‬بةرثةرانة‪ ،‬نظيسينا و َى يا هةظثشك بووية‬
‫سةيدا (بلند موفتى) دبيت ئةو هؤزان يا مةلا حةسةن َى‬ ‫د ناظبةرا (محةمةد َى ضاربوتي) و ( حةسةن ضاربوتي)دا‪ ،‬سالا ‪(١١04‬مش‪/‬‬
‫ضاربوتي بيت‪ ،‬ضونكى دةستخةت ب خةت َى وى ذى هاتية‬ ‫‪١٦92‬ز) ذ لاي َى محةمةديظة هاتيية نظيسي‪ ،‬ثشتى وى ب دةمةك َى درَيذ‬
‫طةهشتية دةسـتـ َى حةسةنى‪ .‬ثـةرتـووك هاتية لَيكدان و ب سـةروبـةر‬
‫نظيسي و طةلةك دانان وى بخؤ هةنة‪.‬‬ ‫كرن و سةخبَيركرن هةتا بةرثةر ‪َ 3٧‬ى‪ ،‬ئةظ دةستخةتة يا (شَيخ صالح‬
‫سراجي)ية ‪ ،‬و خةت َى و َى طةلةك ب خةت َى حةسةن جاربؤتي دضيت ‪ ،‬وى‬
‫هةتا نوكةض هـؤزانـ َي ئةظى مـةلاى نةهاتينة‬
‫ديـــتن‪ ،‬بـــةل َى طــةلــةك كـتـَيـب يــ َي نـظـيـسـيـنـةظـة و‬ ‫ثةرتووك َي(شَيخ صالح)ي ل دةف خؤ هةلطرتبوون(‪.)40‬‬
‫سةخبَيركرين و حاشية لسةر نظيسينة‪ .‬ئةو قوتابي َى‬
‫مـةلا يةحياي َى مـزورى بـوويـة و مةزنترين دةستخةت د‬ ‫دةستخةت َى ئةظ بابةتة ت َيدا هةنة‪:‬‬
‫ثةرتووكخانا (موفتي َي ئاكر َى) دا ب دةست َى وى هاتينة‬
‫نظيسي‪ ،‬كو ثتر ذ َسـى دةستخةتانة‪ .‬ثتريا دةستخةت َي‬ ‫بةرثةر َى (‪ )3٦ – ١‬ثةرتووكا (تنبيهات على حاشية التهذيب) يا‬
‫(شَيخ صالح َى سيراج) ل نك خؤ هلطرتبوون و ثاشى فرؤشتنة‬ ‫(محةمةد كوِر َى ئةسعةد َى دوانى)(‪ ،)4١‬يا خودان َى و َى (حس َي خلخالى) و‬
‫(مةلا خالد) َى رَيظةبةر َى مةدرةسةيا مزطةفتا ئاكر َى‪ ،‬براي َى‬ ‫مةشقكرن و راستظةكرنا و َى ذلاي َى حةسةن َى ضاربوتي ظة هاتيية كرن‪.‬‬

‫هؤزانظان (محةمةد سةعيد مهرى)(‪.)44‬‬ ‫بـةرثـةر (‪ )3٧‬هـؤزانـا (حـةسـةن)يـة‪ .‬ئَيكسةر هـؤزان نظيسية بَيى‬
‫ناظةكى ل بةراهيا و َى دانن‪ ،‬تن َى ناظ َى هؤزانظانى ل دووماهـيا و َى هاتية‪.‬‬
‫ظةوذارتن‪:‬‬
‫هةر د ظى بةرثةريدا ضةند ثَيزاني تَيدا هاتينة نظيسي‪.‬‬
‫د هةردوو بؤضوونادا‪( ،‬حةسةن) كا ي َى كواشية‪ ،‬يان ي َى‬
‫زَيبارية‪ ،‬ذ دةستخةت َي كو هؤزان تَيدا هاتية وةرطرتن ل نك‬ ‫بةرثةر (‪ ،)93 – 38‬نامةيةك ب ناظ َى (رسالة إثبات الواجب) يا‬
‫مة‪ ،‬وةسا ئاشكرا دبيت كو ثتر هزرا مة بؤ هند َى بضيت‪ ،‬بَيذين‬ ‫(محةمةد دوانــى)‪ ،‬مةشقكرنا محةمةد جاربؤتيية‪ .‬ل بـاذَيـر َى وانـ َى و‬
‫هـؤزانـظـان (حـةسـةن) د َى (مـةلا حةسةن َى زَيـبـارى) بيت‪ ،‬بـةل َى‬
‫كيش مةلا حةسةن‪ ،‬ضونكى مة طةلةك زانا ب رَيزكرن كو‬ ‫بدليس َى هاتيية مةشقكرن‪.‬‬

‫ناظ َى وان حةسةن بيت‪.‬‬ ‫بـةرثـةر (‪ )١١١ - 94‬ثةرتووكا (تحقيقات على قسم المنطق من‬
‫التهذيب) ذ دانانا (محةمةد جار بؤتى)‪.‬‬
‫ذ ئـةظـ َى بـةرضـاظـكـرنـا بــوورى بـؤ مـة ئـاشـكـرا بــوو‪ ،‬كـو دو‬
‫بـؤضـوون هـةنـة‪ ،‬يـا ئَيك َى‪ :‬ب بؤضوونا دكـتـؤر م‪ .‬كتانى‪ ،‬دوور‬ ‫بةرثةر (‪ )292 – ١١2‬ثةرتووكا (حاشية على الحاشية الآدابية)‪،‬‬
‫نينة ئةظ حةسةنة‪( ،‬مةلا حةسةن َى زَيبارى) بيت‪ ،‬بؤضوونا دوو َى‪:‬‬ ‫ذ دانانا (محةمةد ضاربوتي)‪ ،‬حاشي َي حةسةن َى ضاربوتي و كوِر َى وى‬
‫ظةكؤلةر سةعيد دَيـرةشـى ئـةوذى ل و َى باوةرَيية‪ ،‬كو د َى (مةلا‬ ‫(ئيسماعيل)ى لسةر هةنة‪ ،‬ذ دةستخةت َى ئاشكرا دبيت كو هةتا بةرثةر َى‬
‫(‪ )3٧‬ي َى هؤزان تَيدا‪،‬ب دةست َى حةسةنى هاتية سةخبَيركرن و لَيكدان‪.‬‬
‫حةسةن َى كاشى) بيت‪.‬‬ ‫ئانكو هـةتـا وَيــر َى نظيسينا دةسـتـخـةتـ َى (محـةمـةد)يـة‪ ،‬ثـاشـى دبيتة‬

‫ل ظــَيرة بـةرضـاظ دبـيـت‪ ،‬كـو طـةلـةك مـةلا حـةسـةن هةنة‪.‬‬ ‫دةستخةت َى (حةسةن)ى‪.‬‬

‫‪|67‬‬

‫وى ي َي ئةدةبى وةكو هؤزان‬ ‫ديسان كواش َى‪ ،‬و كاش َى‬
‫دو طـونـدَيـن ذَيـكـجـودانـة‬
‫نـةهـاتـيـنـة ديــتن و وةكــو‬ ‫و هـةر ئـَيـك ل ثارضةكا‬
‫كوردستانَيية‪ .‬دةستخةتا‬
‫هؤزانظان نةهاتية نياسي‪.‬‬ ‫(دَيــــرةشــــى) هــــؤزان ذ َى‬
‫بـةل َى دشـَيـي بَيذين دبيت‬ ‫وةرطـــرتـــى‪ ،‬ذ نـظـيـسـيـنـا‬
‫(محـةمـةد تـوفـيـق)يـة كو‬
‫خةلك َى دةظــةرا بةهدينان‬ ‫عــةرزوحــالــضــى بــوويــة ل‬
‫مووسل َى‪ ،‬دةظـةرا ئاكر َى و‬
‫بـيـت و نــــةدوورة ذى يـ َى‬ ‫زَيبار َى ذ هةمى دةظةرَين ديتر وةكو كواش َى‪ ،‬نَيزيكترة بؤ و َى هزر َى‬
‫زَيـبـارى بيت‪ .‬يا طرنط‪،‬‬ ‫بكةين كو بةلكى ئةظ دةستخةتة يا مةلا حةسةن َى زَيبارى بيت‪ .‬كو‬
‫وةكو طةلةك هؤزانظان َي‬ ‫دبيت هاتن و ضوونا دةظــةر َى كربيت‪ ،‬يانذى ذ دةظــةر َى طةهشتبنة‬
‫ديــ َي نـةنـيـاس‪ ،‬تـنـ َى دزانــي‬
‫دةست َى وى‪.‬‬
‫ناظ َى وى (حةسةن)ة و هؤزان ب زمان َى كوردى و فارسى نظيسينة‪.‬ئةو‬
‫زمان َى هـؤزان ثـ َى هاتية نظيسي‪ ،‬زمان َى هؤزانظان َي كلاسيكية ي َي‬ ‫دةسـتـخـةتـا (تخـمـيـس)َيـن نـاظـى وى تـَيـدا هـاتـي‪ ،‬يـا ئـَيـكـ َى يا‬
‫(محـةمـةد تـةيـار ثـاشـايـى)يـة‪ ،‬ئـةو ســالا(‪١١99‬مــش‪١٧85 /‬ز) ذ دايـك‬
‫زيرةك و شةهرةزا د كَيش و ظةهاندنَيدا‪.‬‬ ‫بـوويـة و ســالا(‪١233‬مــش‪١8١8 /‬ز) وةغــةر كـريـة‪ .‬حةسةن َى ضاربوتي‬
‫ذى سـالا(‪١2١4‬مـش‪١٧99 /‬ز) ذ دايـك بووية‪ ،‬كو نَيزيكى هةظدوو نة‪،‬‬
‫و هةكة ئةو شاطرد َى (مةلا يةحياي َى مـزورى ) بيت ئـةو َى د ناظبةرا‬
‫سال َي (‪١١52‬مـش‪١٧39/‬ز – ‪١252‬مـش‪١839 /‬ز)دا ذيايى‪ ،‬ئةظة ثيضةك‬
‫مة نَيزيكى و َى هزر َى دكةت كو بَيذين دبيت ئةو بيت‪ .‬دةستخةتا دوو َى‬
‫ذى‪ ،‬يا (ئيسماعيل َى كوِر َى محةمةد تةيار ثاشاى)ية‪ ،‬ئةو ذى طةلةك‬
‫ذ ئـةوان دوور نةبووية‪ ،‬ض وةكـو ب ذيـ َى خؤ‪ ،‬يانذى تَيكةلى و نظيسينا‬
‫دةستخةت و هؤزانان‪ ،‬لةوا ئةوى ذى (تخميس)ةك لسةر هؤزانةكا وى‬

‫هاتية ظةهاندن د دةستخةتا ديوانا مةلاي َى جزيريدا نظيسية(‪.)45‬‬

‫بؤضوونا دكتؤر (كتانى)‪ ،‬ئـةوذى هةتا ِراددةكــى دكةفتة د‬
‫طومانَيدا‪ ،‬ئـةظ هؤزانظانة دبيت خةلك َى دةظــةرا زَيـبـار َى بيت‪ ،‬بـةل َى‬
‫كيشك (مـةلا حـةسـةن)‪ ،‬ضونكى كتانى ناظ َى طةلةك (حةسةن)‬
‫ان نظيسية و هندةك جارا كرية (حس َي) ذى‪ .‬هةتا نوكة ضو تشت َى‬
‫ئاشكرا لـدؤر ذيـان و بـةركـار َى (مـةلا حةسةن َى كاشى) ذى نةهاتية‬
‫بةلاظكرن‪ ،‬و ناسناظ َى كـواشـى‪ ،‬يـان كاشى ثتر لطةل ناظ َى زانايان‬
‫هاتية نةكو هؤزانظانان‪ .‬ذبلى و َى ثارضةيا خةزنةدارى بةلاظكرى‪ ،‬ضوو‬
‫تشت َى ديتر ب ناظ َى وى نةهاتية ديتن و بةلاظكرن‪،‬ب هزرامة ئةو خةلك َى‬
‫كواش َى يا وانَيية‪ ،‬و نابينم ئةظ هؤزانائةم لسةر دئاخظي‪ ،‬يا وى بيت‪.‬‬
‫ديسان ئـةوذى نةمةرجة كو هؤزانا د ناظ دةستخةتا جاربؤتيدا يا وى‬
‫بيت‪ ،‬ضونكى لدويظ نظيسينا بةر َى يا دةستخةتان‪ ،‬دنظيسى (لراقمة)‬
‫يان ثةيظا (فرمودة‪ ).....‬و لدويظدا ناظ َى هؤزانظانى دهات‪ ،‬يانذى وةكى‬
‫يا دكتؤر كتانى بةلاظكر دنظيسى (‪ ....‬راست)‪ ،‬هندةكان ذى ب زمان َى‬
‫عةرةبى دنظيسى (ولة)‪ ،‬ئانكو ئةظةذى يا ويية‪.‬بةل َىل و َى دةستخةتا مة‬
‫هؤزان ذ َى وةرطرتى ض ذ ئةظان كةليشان ل بةراهيا هؤزان َى نةهاتينة‬

‫نظيسي‪.‬‬

‫ب هزرا مة ئةم نةشَيي ثشتِراست بَيذين هؤزانا مةلا حةسةن َى‬
‫جاربؤتيية‪ ،‬ذبةركو لسةر هؤزان َى ض ئاماذة نةداينة‪ ،‬هةروةسا ض بةرهةم َي‬

‫دةستخةتا بةلاظكريا دكتؤر مةسعوود كتانى‪،‬‬
‫طؤظارا ثةيظ‪ ،‬هذمار (‪ )8‬هاظينا ‪.١998‬‬

‫|‪68‬‬

‫حهسهن وةكو طةلةك‬ ‫دةق َى هؤزان َى‪:‬‬
‫ه���ؤزان���ظ���ان��� َي���ن دي�� َي��ن‬
‫ن��ةن��ي��اس‪ ،‬ت��ن�� َى دزان��ي��ن‬ ‫ئةظةذى دةق َى هؤزانا هؤزانظان (حةسةن)ية‪ ،‬ثشتى مة‬
‫ناظ َى وى (حةسةن)ة و‬ ‫سةروذنوى هةظبةركريةظة لطةل دةستخةت َي كو د طوتارَين‬
‫هؤزان ب زمان َى كوردى‬ ‫بةرى نوكةدا هاتينة بةلاظكرن ـ هةروةكو مة ئاماذة ثَيكرى ـ‪،‬‬
‫و ف��ارس��ى نظيسينة‪.‬‬ ‫جارةكا دى د َى ظ َى هؤزان َى بةلاظ كةينةظة‪ ،‬ضونكى ب ديتنا‬
‫ئ��ةو زم��ان�� َى ه���ؤزان ث َى‬ ‫مة‪ ،‬ئةظ دةق َى ل بةر دةست َى مة ذ هةميان لَيكداييتر و دروستترة‪:‬‬
‫هاتية نظيسين‪ ،‬زمان َى‬
‫عاشق َى سةرطةشتة حالم دل ِرةظا جانان ذ من‬
‫هؤزانظان َين كلاسيكي}‬ ‫لةو مدام ئةز هةر دنالم ت َي هزار ئةفغان ذ من‬
‫ي َينزيرةكوشةهرةزايه‪.‬‬ ‫صةبر و عةقل و هؤش و طاقةت تَيك كرن تالان ذ من‬
‫ئةو ثةرى هةر دةم ذ ب َى رةحمى دبيت ثةنهان ذ من(‪)4٦‬‬
‫يا رةبى جانان تو بينة يا نةبستي جان ذمن(‪)4٧‬‬
‫يا رةبى روح َى رسانى يا تو بستي روح ذ من‬

‫***‬
‫رةمز و ناز و ئاوران عالةم سةراسةر كر خةراب(‪)48‬‬
‫من ذبةر داغا ئةظين َى جةرط و مَيلاك بوون كةباب(‪)49‬‬
‫تَيت ذ دةرد َى دوري َى من خوون ذ ضاظان ب َى حساب(‪)50‬‬
‫ضووية سةيران َى درةنطى بوو شةها عالى جةناب(‪)5١‬‬
‫يا رةبى جانان تو بينة يان بستينة جان ذمن(‪)52‬‬

‫***‬
‫ب َى قرارم ئةز ذ شةوقا طةردةنا تةشبيهى عاج(‪)53‬‬
‫من برين خؤشنابن ئةر لوقمان بخوة لَيكت عيلاج(‪)54‬‬
‫خاطرا جانا عةجايب نازكة مثلى ئةلزوجاج(‪)55‬‬
‫ب َى سةبةب تةركا مةكر ضوو دا ب ئةغياران رةواج(‪)5٦‬‬

‫يا رةبى جانان تو بينة يان بستي جان ذمن‬
‫***‬

‫ئاطر و نار َى فيراق َى تَيك وجوودا من بهات(‪)5٧‬‬
‫يار ب حال َى من دزان َى لةو قة ناكةت ئيلتيفات(‪)58‬‬
‫هةر نةظـةر داية رةقيبان دلبةرا شيرين صفات(‪)59‬‬
‫ئةم قة نائَيينة خةيال َى لةو درةنطى بوو نةهات(‪)٦0‬‬

‫يا رةبى جانان تو بينة يان بستي جان ذمن‬
‫***‬

‫دل ذ من بر ناطهان و َى دلبةرا نازك بةدةن‬
‫لةو د ملك َى غوربةت َى دا مامة ئةز ناضم وةتةن(‪)٦١‬‬
‫ئةى صةبا وةقت َى سةحةر هةر بَيذة ظ َى سةروا ضةمةن‬
‫هةر دناليت و دكةت زارى و دبَيذيتن (حةسةن)(‪)٦2‬‬

‫يا رةبى جانان تو بينة يان بستي جان ذمن‬
‫***‬

‫دةستخةتا بةلاظكريا سةعيد دَيرةشى‪،‬‬
‫ثةرتووكا (كةله َي ئاظا)‪ ،‬بث ‪23٦‬‬
‫‪|69‬‬

‫بةرط َى‬
‫دةستخةتةكا‬
‫مةلا حةسةن َى‬
‫خيلافةتى‪،‬‬
‫ثةرتووكخانا‬

‫موفتي َي‬
‫ئاكر َى‪،‬‬
‫دةستخةتا‬
‫هذمار (‪)55‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫ذَيدةر و ثةراوَيز‬

‫‪ .١4‬الدكتور مسعود مصطفى الكتاني‪ ،‬المساجد‬ ‫‪ .9‬دةستخةتا ديوانا مةلاي َى جزيرى‪ ،‬ب خةت َى‬ ‫‪ .١‬الدكتور معروف خزنةدار‪ ،‬مخطوطات فريدة‬
‫والمدارس والعلماء والمخطوطات في إمارة‬ ‫ثاشاي َى كوِر َى‬ ‫ومطبوعات نادرة‪ ،‬الجزء الأول‪ ،‬مط المعارف‪،‬‬
‫بادينان – العمادية‪ ،‬؟‪ ،‬مطبعة هاوار‪( ،‬دهوك –‬ ‫محةمةد تةيار‬ ‫‪ ،8٦ -85‬دانةيةكا‬ ‫ئيسماعيل‬
‫‪ pdf‬ل نك مة‬ ‫ثاشايى‪ ،‬ل‬ ‫(بغداد – ‪ ،)1978‬ص‪.19‬‬
‫‪ ،)2010‬ص‪.322‬‬
‫هةية‪.‬‬ ‫‪ .2‬د‪ .‬مسعود كتانى‪ ،‬ضةند هؤزانظانَيت‬
‫‪ .١5‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)20١0 -‬ص‪.١23‬‬ ‫كلاسيكى يَيت نةنياس (طوتار)‪ ،‬ثشكا دوو َى‪،‬‬
‫‪ .١0‬صالح شيخو الهسنياني‪ ،‬علماء الكورد‬ ‫ئَيكةتيا نظَيسةرَين كورد‪ -‬دهؤك‪ ،‬طؤظارا‬
‫‪ .١٦‬الدكتور ياسين رشيد الزيبارى‪ ،‬علماء الزيبار‬ ‫وكوردستان‪ ،‬مديرية الطباعة والنشر‪( ،‬دهوك‬
‫في المصادر الإسلامية‪ ،‬ص‪( .5‬بحث القي في‬ ‫(ثةيظ)‪ ،‬هذمار (‪ )8‬هاظينا ‪ ،١998‬بث ‪.١4‬‬
‫مؤتمر عقرة الدولي الذي أقامته فاكلي‬ ‫– ‪ ،)2012‬ص ‪.157‬‬
‫‪ .3‬كتانى‪ ،‬طؤظارا (ثةيظ)‪ ،‬بث ‪.١4‬‬
‫العلوم والتربية في عقرة‪ /‬يوم ‪. )2014 /4/13‬‬ ‫‪ .١١‬مكتبة المصطفى الالكترونية‬
‫‪www.al-mostafa.com-‬‬ ‫‪ .4‬هةمان ذَيدةر‪ ،‬بث ‪.١4‬‬
‫‪www.pdffactory.com‬‬
‫‪ .١2‬مالثةر َى (مكتبة الملك الفهد الوطنية)‬ ‫‪ .5‬سةعيد دَيرةشى‪ ،‬كةلهَيت ئاظا ‪ -‬كؤمةكا‬
‫‪ .17‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)2010 -‬ص‪.110 -108‬‬ ‫‪kfnl.gov.sa‬‬ ‫ظةكؤلي و تَيكستَيت كلاسيكى‪ ،‬دةزطةها‬

‫‪ .١8‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)2010 -‬ص‪.110‬‬ ‫‪ .١3‬سالم عبدالرزاق احمد‪ ،‬فهرس مخطوطات‬ ‫سثيرَيز‪( ،‬هةولَير – ‪ ،)2005‬ل ‪.234 -233‬‬
‫مكتبة الأوقاف العامة في المووسل‪ ،‬الطبعة‬ ‫‪ .٦‬دَيرةشى‪( ،‬هةولَير – ‪ ،)2005‬ل ‪.234‬‬
‫‪ .١9‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)2010 -‬ص ‪.120‬‬ ‫الثانية‪( ،‬المووسل‪ ،)1982 -‬ج‪ 1‬ص ‪ ،281‬ج‪2‬‬
‫‪ . 20‬ثةرتووكخانا موفتيَيت ئاكر َى‪ ،‬ب‬ ‫ص‪ 123‬و‪ ،222‬ج‪ 3‬ص‪ 157‬و‪ 165‬و‪ 176‬و‪ ،203‬ج‪4‬‬ ‫‪ .٧‬زةخمى‪ :‬هةتا نوكة ضو ثَيزاني لدؤر ظى‬
‫سةرثةرشتيا ئةندازيار (بلند موفتى)‪ ،‬ئاكر َى‪،‬‬ ‫ص‪ ،199‬ج‪ 5‬ص‪ 108‬و‪ 294‬و‪ ،329‬ج‪ 6‬ص‪ ،223‬ج‪7‬‬ ‫هؤزانظانى نةهاتينة زاني و بةلاظكرن (أ‪ .‬ب)‪.‬‬
‫رؤذا ‪ 20١٧/١2/9‬ب هةظالينا (د‪.‬فاخر حسن‬ ‫ص‪ 90‬و‪ 97‬و‪ 100‬و‪ 195‬و‪ 205‬و‪ 220‬و‪ ،342‬ج‪8‬‬
‫طولى)‪( ،‬هَيرش كةمال رَيكانى) مة سةرةدانا‬ ‫‪ .8‬محةمةد عةلى قةرةداغى‪ ،‬بووذاندنةوةى مَيذووى‬
‫ص‪ 182‬و‪.292‬‬ ‫زانايانى كورد لة رَيطةى دةستخةتةكانيانةوة‪،‬‬
‫و َى كر‪.‬‬ ‫بةرطى دووةم‪( ،‬بةغدا – ‪ ،)١999‬ل ‪.240-239‬‬

‫|‪70‬‬

‫ج‪،8‬المووسل‪.1982 -‬‬ ‫‪ .44‬ب رَييا فيسبوك َى شةظا ‪ 20١٧/١2/3١‬سةيدا‬ ‫‪ .2١‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)20١0 -‬ص‪.٦32‬‬
‫بلند موفتى ئةظ ثَيزانينة طةهاندن‪.‬‬
‫‪ .٦‬الدكتور مسعود‬ ‫‪ .22‬ب رَييا فيسبوك َى شةظا ‪ 20١٧/١2/30‬سةيدا‬
‫(بلند موفتى) ئةظ ثَيزانينة طةهاندن‪.‬‬
‫مصطفى الكتاني‪،‬‬ ‫‪ .45‬دةستخةتا ديوانا مةلاي َى جزيرى‪ ،‬ب خةت َى‬
‫‪ .23‬أنور المايي‪ ،‬الأكراد في بهدينان‪ ،‬ط ‪ ،2‬مط‬
‫والمدارس‬ ‫المساجد‬ ‫محةمةد تةيار‬ ‫ثاشاي َى كوِر َى‬ ‫ئيسماعيل‬ ‫خةبات‪ ،‬الناشر‪ :‬معصوم مايى‪(،‬دهوك –‬
‫‪ pdf‬ل نك مة‬ ‫‪ ،8٦ -85‬دانةيةكا‬ ‫ثاشايى‪ ،‬ل‬
‫والعلماء والمخطوطات في‬ ‫‪ ،)1999‬ص ‪.165‬‬
‫إمارة بادينان – العمادية‪،‬‬ ‫هةية‪.‬‬
‫؟‪ ،‬مطبعة هاوار‪ ،‬دهوك –‬ ‫‪ .24‬محفوظ العباسي‪ ،‬إمارة بهدينان العباسية‪،‬‬
‫‪ ....( .4٦‬تبت ‪ )....‬دَيرةش َى‪ ،‬بث ‪.234‬‬ ‫مط الجمهورية‪( ،‬المووسل – ‪ ،)1969‬ص ‪.177‬‬
‫‪.2010‬‬
‫‪ . 4٧‬ئةظ مالكة (يا رةبى روحان رسانى يا تو بستي‬ ‫‪ .25‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)2010 -‬ص‪ 87‬و ‪.350‬‬
‫‪ .٧‬أنور المايي‪ ،‬الأكراد في‬ ‫روح ذ من) د دانةيا كتانى و دَيرةشى دا هاتية‪.‬‬
‫بهدينان‪ ،‬ط ‪ ،2‬الناشر‪:‬‬ ‫بةل َى هةروةك ئاشكرا‪ ،‬هةر ضةندة دةستخةتا‬ ‫‪ .26‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)2010 -‬ص‪.322‬‬
‫معصوم مايى دهوك –‬ ‫هؤزان َى هةمى ل نك وان نةهاتية بةلاظكرن‪،‬‬
‫وةسا ديارة تن َى لطةل ثارضةيا ئَيك َى ب تن َى‬ ‫‪ .27‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)2010 -‬ص‪.335‬‬
‫‪.1999‬‬ ‫هاتية دوبارة بووية‪ ،‬كو دكتؤر كتانى ذى‬
‫وةسا بةلاظكريية‪ .‬هةروةسا دَيرةشى ثشتى هةر‬ ‫‪ .28‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)2010 -‬ص‪.110‬‬
‫‪ .8‬محفوظ العباسي‪ ،‬إمارة‬ ‫ضارينةك َىهةردوو مالك دووبارة كرينة‪ ،‬هةر‬
‫‪ .29‬الزيبارى‪ ،‬علماء الزيبار في المصادر الإسلامية‪،‬‬
‫بهدينان العباسية‪ ،‬مط‬ ‫ضةندة د دةستخةتَيدا وةسا نة نظيسيية‪.‬‬ ‫ص‪.11 -9‬‬
‫الجمهورية‪ ،‬المووسل –‬
‫‪( .48‬رةمز و نازَيت ئاظران‪ ،)..‬دَيرةشى‪ ،‬بث ‪.234‬‬ ‫‪ .30‬الدكتور ياسين رشيد الزيبارى‪ ،‬علماء الزيبار‬
‫‪.1969‬‬ ‫في المصادر الإسلامية‪ ،‬ص‪.11 -9‬‬

‫‪ .9‬الدكتور معروف خزنةدار‪،‬‬ ‫‪( .49‬تةن ‪ ،)...‬دَيرةشى‪ ،‬بث ‪.234‬‬ ‫‪ .31‬المايي‪( ،‬دهوك – ‪ ،)1999‬ص‪.164‬‬
‫مخطوطات فريدة‬ ‫‪( . 50‬تَيت ذ دةردؤر و دةر َى‪ ،)...‬دَيرةشى‪ ،‬بث ‪.235‬‬
‫‪ .32‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)2010 -‬ص‪.21‬‬
‫ومطبوعات نادرة‪ ،‬الجزء‬ ‫‪( . 5١‬ضووبوو‪ ،)...‬دَيرةشى‪ ،‬بث ‪.235‬‬
‫‪ .33‬مالثةر َى (الآلوكة الشرعية‪ /‬آفاق الشريعة)‪،‬‬
‫الأول‪ ،‬مط المعارف‪ ،‬بغداد‬ ‫‪ . 52‬ل نك دانةيا (دَيرةشى) دوبارة نةبووية‪(.‬ب َى‬ ‫بابةت َى (كلمة حول تفسيري الإمام الكواشي‪،‬‬
‫– ‪ ،1978‬ص‪.19‬‬ ‫قرارم شبهى زيبةق شةوقا‪ ،)...‬دَيرةشى‪ ،‬بث‬
‫الشيخ محمد فاتح قايا)‪،‬‬
‫ظةكؤلي‪:‬‬ ‫‪.235‬‬ ‫‪http://www.alukah.net/‬‬
‫‪ .53‬ئةظ ثارضةية ل نك كتانى يا ضار َى ية‪.‬‬ ‫‪sharia/0/4389/#ixzz534LB2UTR‬‬
‫‪ .١0‬الدكتور ياسين رشيد‬
‫الزيبارى‪ ،‬علماء الزيبار‬ ‫‪ . 54‬من لبةر خؤش نابن ئةر‪ ،) ...‬دَيرةشى‪ ،‬بث ‪.235‬‬ ‫‪ .34‬المايي‪( ،‬دهوك – ‪ ،)١999‬ص‪.١٦4‬‬
‫في المصادر الإسلامية‪،‬‬ ‫‪ . 35‬مالثةر َى (الآلوكة الشرعية‪ /‬آفاق الشريعة)‪،‬‬
‫(بحث القي في مؤتمر‬ ‫‪( . 55‬خاتوونا جانان‪ ،)...‬دَيرةشى‪ ،‬بث ‪.235‬‬ ‫بابةت َى (كلمة حول تفسيري الإمام الكواشي‪،‬‬
‫عقرة الدولي الذي أقامته‬
‫فاكلي العلوم والتربية في‬ ‫‪.......( . 5٦‬با غرابرابةر و باج)‪ ،‬دَيرةشى‪.235 ،‬‬ ‫الشيخ محمد فاتح قايا)‪،‬‬

‫عقرة‪ /‬يوم ‪)2014 /4/13‬‬ ‫‪ .... ( .5٧‬من بو هات)‪ ،‬ل نك دكتؤر كتانى‪ ،‬ئةظة‬ ‫‪http://www.alukah.net/‬‬
‫ثارضةيا سَيي َى ية‪ ،‬طؤظارا ثةيظ‪ ،‬بث ‪.١4‬‬ ‫‪sharia/0/4389/#ixzz534LB2UTR‬‬
‫‪www.pdffactory.com .‬‬
‫‪( .58‬با ب حال َى من نزانيت‪( ،)...‬دَيرةشى)‪ ،‬بث ‪.235‬‬ ‫‪ .3٦‬د‪ .‬عزالدين حسن جميل الأتروشي‪ ،‬جهود‬
‫‪ .١١‬د‪ .‬عزالدين حسن جميل‬ ‫(الكواشي) في تفسيره (التلخيص في تفسير‬
‫الأتروشي‪ ،‬جهود (الكواشي) في‬ ‫‪( .59‬هةر نفر دا بة ‪( ،)... .‬دَيرةشى)‪ ،‬بث ‪.235‬‬ ‫القرآن العظيم)‪( /‬بحث)‪ ،‬مجلة جامعة زاخو‪،‬‬
‫تفسيره (التلخيص في تفسير‬
‫القرآن العظيم)‪( /‬بحث)‪ ،‬مجلة‬ ‫‪ .٦0‬ئةظ مالكة و يا بةرى و َى ل نك دَيرةشى د‬ ‫المجلد ‪ ،)B( 1‬العدد ‪ 1‬لسنة ‪ ،2013‬ص‪.263‬‬
‫جامعة زاخو‪ ،‬المجلد ‪ ،)B( 1‬العدد ‪1‬‬ ‫سةروبن كرينة‪.‬‬ ‫‪ .3٧‬المايي‪( ،‬دهوك – ‪،)١999‬ص ‪ .١٦3‬هندةك ذَيدةرا‬
‫ناظ َى ثةرتووك َى كريية (خصوص الحكم)‪،‬‬
‫لسنة ‪.2013‬‬ ‫ئةو بخؤ ثةرتووك يا زاناي َى ناظدار (ابن العربي)‬
‫ية‪ ،‬زانايةك َى دى ب ناظ َى (يالى أفندى) ذى‬
‫طؤظار‪:‬‬ ‫‪ ....( .٦١‬ئةر ناضم ‪ )...‬كتان َى‪ ،‬طؤظارا ثةيظ‪ ،‬بث‬
‫‪.١4‬‬ ‫ثةرتووكةك هةروةسا هةر ب ظى ناظى هةية‪.‬‬
‫‪ .١2‬د‪.‬مسعود كتانى‪ ،‬ضةند هؤزانظانَيت‬
‫كلاسيكى يَيت نةنياس (طوتار)‪،‬‬ ‫‪( .٦2‬هةر ت ناليت و ت كةت زارى و ت ‪ ،)....‬دَيرةشى‪،‬‬ ‫‪ .38‬الدكتور معروف خزنةدار‪ ،‬مخطوطات فريدة‬
‫ثشكا دوو َى‪ ،‬ئَيكةتيا نظَيسةرَين كورد‪-‬‬ ‫بث ‪.23٦‬‬ ‫ومطبوعات نادرة‪ ،‬الجزء الأول‪ ،‬مط المعارف‪،‬‬
‫دهؤك‪ ،‬طؤظارا (ثةيظ)‪ ،‬هذمار (‪)8‬‬
‫ذَيدةرَيت مفا ذ َى هاتيية وةرطرتن‪:‬‬ ‫بغداد – ‪ ،١9٧8‬ص‪.١9‬‬
‫هاظينا ‪.١998‬‬
‫‪ .١‬د‪.‬معروف خزنةدار‪ ،‬مخطوطات فريدة ومطبوعات‬ ‫‪ .39‬رؤذا ‪ 20١٧/١2/9‬ب هةظالينا (د‪ .‬فاخر حسن‬
‫ماَلثةر‪ ،‬ثةرتووكخانة و دةستخةت‪:‬‬ ‫نادرة‪ ،‬الجزء الأول‪ ،‬مط المعارف‪ ،‬بغداد – ‪.1978‬‬ ‫طولى)‪( ،‬هَيرش كةمال رَيكانى) مة سةرةدانا‬

‫‪ .١3‬مالثةر َى (الآلوكة الشرعية‪/‬آفاق‬ ‫‪ .2‬سةعيد دَيرةشى‪ ،‬كةلهَيت ئاظا ‪ -‬كؤمةكا‬ ‫و َى كر بوو‪.‬‬
‫الشريعة)‪ ،‬بابةت َى (كلمة حول‬ ‫ظةكؤلي و تَيكستَيت كلاسيكى‪ ،‬دةزطةها‬
‫تفسيري الإمام الكواشي‪ ،‬الشيخ‬ ‫‪ .40‬ب رَييا فيسبوك َى شةظا ‪ 20١٧/١2/3١‬سةيدا‬
‫سثيرَيز‪ ،‬هةولَير – ‪.2005‬‬ ‫بلند موفتى ئةظ ثَيزانينة طةهاندن‪.‬‬
‫محمد فاتح قايا)‪،‬‬
‫‪ .3‬محةمةد عةلى قةرةداغى‪ ،‬بووذاندنةوةى‬ ‫‪ . 4١‬محةمةد ابن أسعد الدواني (جلال الدين‬
‫‪http://www.alukah.net/‬‬ ‫مَيذووى زانايانى كورد لة رَيطةى‬ ‫الدوانى)‪ :‬قازى و ظةكؤلةرةك َى ب ناظودةنط‬
‫دةستخةتةكانيانةوة‪ ،‬بةرطى دووةم‪ ،‬بةغدا ‪-‬‬ ‫بوو‪ ،‬سالا ‪830‬مش‪١42٧/‬ز ل دوان َى (كازرون) ذ‬
‫دايك بوية‪ ،‬طةلةك ثةرتووك ب زمان َى فارسى‬
‫‪.١998‬‬ ‫نظيسينة‪ ،‬سالا ‪9١8‬مش‪١5١2/‬ز ل فارس ضووية‬

‫‪ .4‬صالح شيخو الهسنياني‪ ،‬علماء الكورد‬ ‫بةر دلوظانيا خود َى‪( .‬المكتبةالشاملة)‪.‬‬
‫وكوردستان‪ ،‬مديرية الطباعة والنشر‪ ،‬دهوك‬
‫‪ . 42‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)2010 -‬ص ‪ 119‬و‪.115‬‬
‫– ‪.2012‬‬
‫‪ .43‬الكتاني‪( ،‬دهوك‪ ،)2010 -‬ص ‪.347‬‬
‫‪ .5‬سالم عبدالرزاق احمد‪ ،‬فهرس مخطوطات‬
‫مكتبة الأوقاف العامة في المووسل‪ ،‬الطبعة‬

‫الثانية‪ ،‬ج‪ ،1‬ج‪ ،2‬ج‪ ،3‬ج‪ ،4‬ج‪ ،5‬ج‪ ،6‬ج‪،7‬‬

‫‪|71‬‬

‫تةكنيك َين ظةط َي ِران َي د‬
‫كؤمةل َا كورتة ضيرؤك َين‬

‫(جةمسةر َي سي َي)يا (خالد سالح)يدا‬

‫| درةخشان عةلي بةكر‬

‫|‪72‬‬

‫جودانة ذ لاي َي نظَيسين َي و دركاندنَيظة‪ ،‬ل َي وةكهةظن ذ لاي َي واتايَيظة‪.‬‬ ‫ث َيشةكي‬

‫ثةيدابوونا ظةطَ ِ�ان َي ذ بؤ دةستثَيكا ثةيدابوونا مرؤظايةتي َي‬
‫ظ��ةدط��ةري��ت‪ .‬د ك��ةظ��ن��دا ب���ةري ذداي��ك��ب��وون��ا زم��ان�� َي ئ�اخ�ظ�تن و‬
‫نظَيسين َي‪،‬ظةطَ ِ�ان ب زمان َي وَينة و هَيمايان دهاتة كرن‪ .‬ل َى د سةردةم َي‬ ‫ئ�ةظ ظةكؤلينا ل ذَي�ر ناظونيشان َي تةكنيك َي ظ�ةط� َِ�ان� َي د‬
‫ثةيدابوونا زمان َي ئاخظتن و نظَيسينَيدا ذ طرنطترين شَيوازَين دهَينة‬ ‫ك�ؤم�ةلاك�ورت�ة ض��ؤك� َي (ج�ةم�س�ةر َي س�ي� َي) ي�ا (خ�ال�د ص�الح)ي�دا‬

‫بكارهينان ذ بؤ ظةطَ ِ�ان َي شَيواز َي زارةكي و نظَيسكينة‪.‬‬ ‫هاتية نظَيسي وةك�و ب�زاظ�ةك ذ ب�ؤ نياسينا ظ�ةط� َِ�ان� َي و دياركرنا‬
‫دةرب�ارةي ثَيناسةي َي ظةطَ ِ�ان َي‪ ،‬د َي بزاظ َي كةين هندةكذ‬ ‫تةكنيك َي ئ�ةو َي د ناظ كؤمةلا ض�ؤك َي ناظهاتيدا‪ .‬زَوربةيا روودان‬
‫و سةرهاتي َي ض�ؤك َي (خالد سالح)ى ل طةل ئةوان ئَيش و ئازاران‬
‫ثَيناسةيَي كو بؤ ظةطَِ�ان َي هاتينة كرن دياركةين باسبكةين‪.‬رظ�و�«�وةدظا�نة�ط���َ�َطي�ِ�َِرِ�اؤيذنادن�ه�ش�ة�َييَي����وَت�ا�يزةةذظي���اك�ةن�ة َيط�ب� َِوربَي�ه��هك�ااارسي�ئ��كةتاورنيَاوي‬
‫دطونجن ئةوَين ب سالانة ب س�ةر َى مللةت َي ك�ورددا هاتي‪ .‬طرنطيا‬

‫بابةتي د ئةو َي ضةندَيداية كو ظةطَ ِ�ان و تةكنيك َي ئةو َي‪ ،‬هةروةسا‬
‫د ئةظ َي كؤمةلاض�ؤكاندا د َي هَينة‬ ‫جؤر و تايبةتمةندي َي ظةطَ ِ�ان َي‬
‫تةكنيك ب سةردا يا زاَلة و نظَيسةري‬ ‫دياركرن‪ .‬ديساندا بزاني ض جؤرة‬

‫ذ ئالي َي هونةريظة ضةوا سةرةدةري ل طةل ظةطَ ِ�ان َي كرية‪.‬‬

‫ئةظ ظةكؤلينة هاتية سنورداركرن ب دياركرنا تةكنيك َي‬

‫طةهاندن‪ .‬ض ئةو روودانة ذ كةتواري بن«‬ ‫ظةطَ ِ�ان َي ب تايبةت(جهناظ‪ ،‬شَيواز‪ ،‬ديالؤط‪ ،‬مؤنؤلؤط) د طةل جؤرَين‬
‫يان ذي ذ هزر و ئاشوثا ظةطَ ِ�ي بن‬ ‫ئ�ةوان�دا‪ .‬هةذية بَيذين كو س� َي ذ ئةظان كورتة ض��ؤك�ان وةك جؤر‬
‫كورتيلة ض��ؤك�ن‪ ،‬ل� َي د ِراظ�ة و ثراكتيكا خ�ؤدا مة ه�ةر ب كورتة‬
‫ض�ؤك ناظكرينة‪ ،‬يان ذي هةمان سةرةدةريا كورتة ض�ؤك َي د طةلدا‬

‫(عةبدولمةلك مورتاز) دبَيذيت‪(( :‬ضةوا مرؤظ نةشَيت بَيي ئومَيد‬ ‫كرية‪.‬‬
‫بذيت‪ ،‬و بَيي خةون بنظيت‪ ،‬هةروةسا نةشَيت بَيي ظةطَ ِ�ان بذيت))‪ )3(.‬ل‬
‫ئةظَ� َي دياردبيت كو هةر ذ دةستثَيكا ثةيدابوونا مرؤظايةتي َي ظةطَ ِ�ان‬ ‫س�ةب�ارةت ث�ان و نةخش َي ظةكؤلين َي‪ ،‬ئ�ةظ ظةكؤلينة ل سةر‬
‫ث�ةي�داب�ووي�ة‪ .‬وةك��ي ف�اك�ت�ةرةك� َي س�ةرةك�ي و ط�رن�ط د ذي�ان�َي�دا‬ ‫دوو ثشكانهاتية ثارظةكرن‪ :‬ثشكا ئَيك َي كو ثشكا تيَورية دةرب�ارةي‬
‫بكارهاتية‪ ،‬هةر د كةظندا مرؤظان بؤ طةهاندن و ظةطَوهاستنا روودان و‬ ‫ظةطَ ِ�انَيية؛ د ئةظ َي ثشكَيدا باس ل (تَيطةه و ثَيناسةي َي ظةطَ ِ�ان َي‪،‬‬
‫جؤرَين ظةطَ ِ�ان َي‪ ،‬تايبةتمةندي َي ظةط ِ�ان َي) دهَيتة كرن‪ .‬ثشكا دووي َى‬
‫سةرهاتيان ثةنا برية بةر ظةطَ ِ�ان َي و بكارهيناية‪.‬‬ ‫ثشكا ثراكتيكية دةربارةي ثراكتيزةكرنا تةكنيك َي ظةطَ ِ�انَيية ل‬
‫ظةطَ ِ�ان كَومةكا رووداناية‪ ،‬دهَيتة ديتن يان ذي بهيستن ذ‬ ‫سةر كؤمةلا كورتة ض�ؤك َي (جةمسةر َي سي َي) يا (خالد صالح)‬
‫لاي� َي كةسةكيظة كو دبَيذن َي ظةطَ ِ�‪ .‬ثاشان ظةطَ ِ� ب ِرَيكا زمان‬ ‫ي‪ .‬ئةو تةكنيك َي نظَيسةري د ض�ؤك نظَيسينَيدا بكارهيناين هاتينة‬
‫و ئاخظتن َي ئ�ةوان روودان��ان ظةدطَ�يت‪ ،‬ه�ةروةك�ي (فايق موستةفا)‬
‫دياركرن و شرؤظةكرن‪.‬‬

‫دبَيذيت‪(( :‬ظةطَوهاستنا ِروودان�اي�ة ذ وَي�ن َي وان ي� َي ِرووداوي بؤ وَي�ن َي‬ ‫ثشكا ئ َيك َي‪ :‬ظةط َي ِران‬
‫زمانظاني))‪ )4(.‬مةرةم ذ ئةظ َي ثَيناسةي َي بؤ نياسينا ظةطَ ِ�ان َي طةهاندن‬
‫و دووب��ارة باسكرنا ئ��ةوان روودان�اي�ة ئ�ةوَي�ن ذ ش�َي�وةي�ةك� َي وَينةيي بؤ‬

‫شَيوةيةك َي زارةكي دهَينة وةرطَ�ان‪.‬‬ ‫ت َيطةهـ و ث َيناسة‪:‬‬

‫ب دةربِرينةكا دى‪ ،‬ظةطَ ِ�ان دووبارة طووتنا سةرهاتيةكَيية ذ‬ ‫ظةطَ ِ�ان وةكو ِرةطةزةك َي طرنط د ضارضوظةي َي (ئةظسانة‪،‬‬
‫لاي َي ظةطَ ِ�ي بَو وةر َط��ي‪ ،‬هةروةكي (ثةري سالح موفتي) دبَيذيت‬ ‫داستان‪ ،‬ض�ؤك‪ ،‬كورتة ض�ؤك‪ ...‬هتد)دا بكاردهَيت و ِرؤلةك َي طرنط‬
‫((ط�� َ�ان��ةوة‪ ،‬بريتية ل�ة ط�واس�ت�ن�ةوة ب�ة س��ةره��ات‪ ،‬ك�ة ط�� َ�ةرةوة‬
‫ق�س�ةك�ةرةوة‪ ،‬ب�و ط��َِ�او ط�وي�ك�رة))(‪ )5‬ك�ةوات�ة ظ�ةط� َِ�ان كارةكة‬ ‫د ئةظان ذانرَين ئةدةبيدا دطَ�يت‪.‬‬
‫ظ�ةط� َ� ث� َي ِرادب�ي�ت ئ��ةوذي ظةطَوهاستنا سةرهاتيانة ب�َو وةرط��َ�ي‬
‫(ط�وه�داري)‪ ،‬دش�َي�ي بَيذين ظ�ةط� َِ� ئاخظتنكةرة و ئ��ةو َي ب�َو دهَيتة‬ ‫ظةطَ ِ�ان وةكو زاراظةك َي ئةدةبي‪ ،‬د زمان َي جودا جودادا زاراظ َي‬
‫ج�ودا هةنة‪.‬زاراظ َي ظةطَ ِ�ان َي د زمان َي كورديدا ئانكو ظةطَوهاستن‪،‬‬
‫ظةطَ ِ�اندن طوهدارة‪.‬‬ ‫د زمان َي عةرةبيدا بةرامبةر ئةظي زاراظ�ي (السرد) بكاردهَيت و د زمان َي‬
‫د ئ�ةنج�ام�دان�ا ك��ار َي ظ�ةط�َِ�ان�َي�دا زي��رةك��ي و ش�ارازاي�ي�ا‬ ‫ئنطليزيدا زاراظ�� َي (‪ )Narrative‬ب�ؤ ظ�ةط� َِ�ان� َي دهَيتة بكارهينان‪.‬‬
‫نظَيسةري دياردبيت‪ ،‬نظَيسةر َي خ�ودان بةهرة و زي�رةك خواندةظاني بَو‬ ‫(‪ )1‬هةروةسا وةكو زاراظ�ةك د زمان َي كورديدا ضةندين ِرامانا ب خؤظة‬
‫لاي� َي خَو ِرادكَيشيت‪ ،‬ب ئاوايةكي دةم� َي ظةطَ ِ� ك�ار َي ظةطَ ِ�ان َي‬ ‫دط�ري�ت‪ ،‬ه�ةروةك�ي د فةرهةنطا (ئ�ةس�ت� َ�ة ط�ةش�ة)دا ظ�ةط� َِ�ان ب‬
‫ل سةر نظَيسينا تَيكستةك َي دك�ةت‪ ،‬دةم�ا خواندةظان ئ�ةو َي تَيكست َي‬ ‫واتايا (دووبارةكرن‪ ،‬ظةطةِراندن‪ِ ،‬رةتظةكرن‪ ،‬حةقايةتكرن‪ ،‬ظةطَ ِ�ان‪،‬‬
‫بخوينيت خوشيةك ل دةف ثةيداببيت‪ ،‬بابةت و ش�َي�واز َي ظةطَ ِ�ان َي‬ ‫ض��ؤك�ةك‪ ،‬ئانكو ه�ةواَل�ةك)(‪)2‬ه�ات�ي�ة‪ .‬ك�ةوات�ة ك�َوم�ةك�ا ثةيظ َي‬

‫‪|73‬‬

‫بيت و جؤرة جؤش و خوشيةك ل دةف ثةيدابيت و بةرةظ طوهداريكرنا‬ ‫سةرنجا ئةوي رابكَيشيت‪ .‬دةربارةي ئةظ َي ضةند َي (ئيبراهيم قادر محمد)‬
‫طوتار َي ثا َل بدةت تا دووماه�يا ئةو َي‪.‬‬ ‫دبَيذيت ((تواناي نووسةر لة وةدا دةردةكةويت كة تا ضةند دةتوانَيت‬
‫خوي لة ناو ض�ؤكةكةي بكَيشَيتةوة و خَو سةبتن نةبيت روداوةكان‬
‫‪ -3‬ذ طوش َي نَ�ينا طوتار َي‪:‬‬ ‫ل�ة شوينيي خ�َوي�ان�دا داي�َي�ت‪ ،‬بةثَيي ك�ات و شوينيني روودان�ي�ي�ان))‪.‬‬
‫(‪ )6‬ك�ةوات�ة نظَيسةر روودان��َي ض��ؤك� َي ل دةم� َي ئ�ةوان�دا باسبكةت ب‬
‫دةربرينةكة ذ ئةنجام َي هةلبذارتنا ثةيظ َي زماني و دانانا ئةوان‬ ‫شَيوازةك َي ج�وان خواندةظان داخباري تَيكستا ئ�ةوي ببيت و سةرنجا‬
‫ل جه َي مةبةست ب شَيوةيةك َي طونجاي دهَيتة ئةنجامدان‪( .‬ماروزو)‬
‫دةربارةي ئةظي جؤري دبَيذيت‪( :‬ئةو ثةيظن ي َي ذ لاي َي نظَيسةريظة دهَينة‬ ‫خواندةظاني ِرابكَيشيت‪.‬‬

‫هةلبذارتن ذ بؤ طةهاندنا دةربرينا مةبةست ب زمانةك َي سادة و ِرةوان‬ ‫ب ك�ورت�ي ظ�ةط� َِ�ان دةرب�ِري�ن�ةك�ة ذ زنج��ةك�ا روودان و‬
‫و دوير ذ زمان َي ئالوز)‪ )9(.‬واتة طوتار ثَيكدهَيت ذ كَومةكا ثةيظان كو‬ ‫سةرهاتي َي ثَيكظة طرَيداي‪ ،‬ب ِرَيكا ظةطَ ِ�ي بؤ وةرطري دووبارة دهَينة‬
‫نظَيسةر هةلدبذَيريت‪ ،‬ل طةل زانينا ضةوانيا بكارهينانا ئةوان ل دةم َي‬ ‫باسكرن و طووتن ب هاريكاريا ظةطَ ِ�ان َي ئةظجا ض ئةظ روودانة كةتواري‬
‫ثَيدظي‪ .‬ديسان بكارهينانا ثةيظ َي سادة و ِرةوان كو مةبةست َي بطةهينن‬ ‫بن و ذناخ َي جظاكي هاتبنة وةرطرتن يان ذي ذ مذارَين ئاشوثي و هزر و‬
‫دوي��ر ذ ث�ةي�ظ� َي ئ�ال�وز و م��ذاوي‪ .‬د ئ�ةظ�ي لاي�ةن�ي�دا ه�ةر نظَيسةرةكي‬
‫خةيال َي هاتبنة وةرطرتن‪.‬‬
‫شَيوازةك َي تايبةت ب خؤظة هةية و بكاردهينيت‪.‬‬

‫تايبةتمةندي َين ظةط َي ِران َي‪:‬‬ ‫جؤر َين ظةط َي ِران َي‪:‬‬

‫ظةطَ ِ�ان وةكو هونةرةك َي بةربةلاظ د ناظ جظاك و ئةدةبياتَيدا‪.‬‬ ‫ظ�ةط� َِ�ان وةك��و ه�ون�ةرةك� َي خ��ودان م�َي�ذووي�ةك�ا كةظنار‬
‫ضةندين بنةما و تايبةتمةنديان بخوظة دطريت‪ .‬ل َى بتن َي د َي هندةك ذ‬ ‫ط�ةل�ةك ج�ؤر و لاي�ةن�ان ب خؤظة دط�ري�ت‪ ،‬ب ت�ن َي د َي س� َي ج��ؤران ب‬
‫ئةوان تايبةتمةنديان دياركةين‪ .‬ذ بو ئةظ َي ضةند َي ذي د َي ثالثشتي َي ل‬ ‫شَيوةيةك َي كورت دياركةين‪ .‬بؤ ئةظ َي ضةند َي ذي د َي ثاَلثشتي َي ل‬
‫سةرئةوان تايبةتمةنديان كةين ئةوَين زاناي َي عةرةب (عبدلله أبو هيف)‬ ‫سةر ثولينكرنا نظَيسةر َي ع�ةرةب (عدنان بن زري�ل)ي كةين‪ ،‬ب ئةظي‬

‫دياركرين ب ئةظي شَيوةي‪:‬‬ ‫ش َيوةي‪:‬‬

‫‪ -1‬ثشتبةستن ل سةر ئاماذة ثَيكري َي دةم و جهان دهَيتة كرن‪ .‬و طرَيدانا‬ ‫‪ -1‬ظةطَ ِ�ان ذ طوش َي نَ�ينا ئاخظتنكةري‪ ،‬يان ذي ظةطوهَيزةر َي‬
‫ئةوان ب دةمي ظة بنيات َي جوش و خوشيَيية‪ .‬روودانان دةستنيشان دكةت‬ ‫طوتارا زماني‪:‬‬
‫و رَيكدئَيخيت‪ .‬دةم و روودان ثَيكظة د طرَيداينة و ذيك جودا نابن‪)10(.‬‬
‫ش�َي�وازةك� َي دي��ارة ذ ه�زر و دةروون�� َي ئاخظتنكةري‪ .‬ه�ةر وةك‬
‫طرنطي ب روودانان دهَيتة دان د بياظ َي دةم و جهيدا‪.‬‬ ‫(ئةفاتون) دبَيذيت‪« :‬شَيواز َي هةر كةسةكي ظةدطةريت بؤ سروشت َي‬
‫ئ �ةوى»‪ )7(.‬ديسان (طوتة) دبَيذيت‪« :‬شَيواز بنةماية بؤ ِرَيكخستنةكا‬
‫‪ -2‬تةمامكرنا ظةطَ ِ�ان َي ل سةر هندةك بةربةست َي دةستنيشانكري‪ .‬ئةظ‬ ‫ضالاك و بلند‪ ،‬كو نظَيسةر د ناخ َي ئةوي شَيوازيدا خويا دبيت و جؤر َي‬
‫ضةندة هاريكارة د ثَيكظة طرَيدانا تورا رووداناندا كو روودان�ان ثَيكظة‬ ‫ئاخظتنا خؤ دي�اردك�ةت�ن»‪ )8(.‬ك�ةوات�ة ه�ةر ظ�ةط� َ�ةك خ�ودان ج�َور و‬
‫ط�رَي�ددةت‪ ،‬ب ئ�ةو َي ِرَيكا ظةطَ� دبَيذيت و بكاردئينيت‪ ،‬وةك‪( :‬بةري‬ ‫شَيوازةك َي تايبةتة د كريارا ظةطَ ِ�انَيدا ذ لاي َي ضاوانيا ِرَيكخستن و ل‬
‫هينط َي‪ ،‬ثشتي هينط َي‪ ،‬ث �اش‪ ...‬ه�ت�د)‪ )11(.‬ظةطَ� بؤ ب�ةردةوام�ي�دان ب‬ ‫دويظ ئيك هاتنا ثةيظ َي زماني ل دةم َي ئاخفتن َي ب شَيوازةك َي جوان‬
‫ظةطَ ِ�ان َي و ل دويظ ئَيك هينانا روودان�ان ثةناي َي دبةتة بةر هندةك‬
‫ِرَي��ك��ان داك��و ه��ةم ِرَي�ك�خ�س�تن و ه��ةم ض�ي�ذ و خ�وش�ي د ظ�ةط� َِ�ان�َي�دا‬ ‫و ِرَيكخستي‪.‬‬

‫ثةيداببيت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ظ�ةط� َِ�ان ذ طوش َي نَ�ينا وةرط��ري‪ ،‬ئانكو وةرطرتنا‬
‫ئاخظتنا زماني‪:‬‬
‫‪ -3‬ل دويظ ئَيك هاتنا روودان�ان و دابةشكرنا ئةوان ل سةر بنيات َي س َي‬
‫قوناغان‪ :‬روودان َي دةستثَيكي‪ ،‬روودان َي ناظنجي‪ ،‬روودان َي دووماه�يكي‪.‬‬ ‫ئةو شَيواز َي فشارَيية ئةو َي وةرطر وةردطريت‪ ،‬ئةظجا ض ل دةم َي‬
‫(‪ )12‬وةك زنج�ةيةكا ثَيكظة طرَيداي روودان ب شَيوةيةك َي ِرَيكخستي‬ ‫بهيستنا طوتارا زماني بيت يان ذي ل دةم َي نَ�ين و خواندنا طوتار َي‬
‫بيت‪ .‬دةربارةي نياسينا ئةظي شَيوازي (ستاندال) دبَيذيت‪ « :‬شَيواز ئةوة‪،‬‬
‫ل دويظ ئَيكدا بهَينة بكارهينان‪.‬‬ ‫روودانةك دهَيتة دةست نيشانكرن و ئةطةرَين ثةيدابوونا ئةو َي روودان َي‬
‫دهَينة دياركرن‪ .‬هةروةسا ِرول َي ئةوان ئةطةران كا تا ض ِرادة كارتَيكرن‬
‫‪ -4‬طونجاندن د بكارهينانا ك�ردار و كريارَين ض��ؤك� َي ل دةم� َي‬ ‫ل ئةو َي روودان َي كرية»‪ .‬واتة ل دةم َي طوتارا زماني‪ ،‬ئَيك روودان دهَيتة‬
‫طونجايدا‪ .‬ك�ار َي ب�ووري ل ط�ةل روودان��َي ب�ووري دهَيت‪ ،‬ك�ار َي نة‬ ‫هةلبذارتن و مذارَين ثةيدابوونا ئ�ةو َي دهَينة باسكرن ب شَيوةيةك َي‬
‫ب�ووري ل طةل روودان� َي نة ب�ووري دهَيت ئةظ َي كو د نوكةدا دهَينة‬ ‫ِرَيك و ثَيك كو ل دةم َي وةرطر ئةظ َي طوتار َي وةردطريت ث َي داخبار‬
‫طووتن‪ )13(.‬ل دةم َي ظةطَ ِ�ان َي ظةطَ ِ� شارازابيت د ضةوانيا بكارهينانا‬

‫رووداناندا‪.‬‬

‫|‪74‬‬

‫ثشكا دووي َى‪ :‬تةكنيك َين ظةط َي ِران َي و ثراكتيزةكرنا ئةوان ل‬
‫سةر ك َومةلا ضيرؤك َين (جةمسةر َي سي َي) يا (خالد صالح)يدا‪:‬‬

‫هاتية بكارهينان‪ ،‬ك�و ذ س�ةرج�ةم� َي(‪ )17‬ض��ؤك�ان (‪ )11‬ض��ؤك ب‬ ‫‪ -1‬بكارهينانا جهناظان‪:‬‬
‫ئةظي جهناظي هاتينة ظةطَ ِ�ان‪ )15(.‬بؤ ميناك (خالد صالح) د ض�ؤكا‬
‫‪ 1-1‬جهناظ َي كةسَيسي َي(ئةو)‪.‬‬
‫(جةمسةر َي سي َي)دا دبَيذيت‪:‬‬
‫‪ 2-1‬جهناظ�� َي كةس َي ئَيك َي (ئةز)‪.‬‬
‫((دةم َي ئةو ب ذور دكةت ئةو دةم بوو ي َي ثةل دبونة خولي‪ ،‬دار‬
‫دبونة رةذيةكا رةشا هشك‪ .‬و ب َي طةرم و ب َي تَيهن ئاطر ب تةمامي‬ ‫‪ 3-1‬جهناظ�� َي كةسَيدووي َى تاك (تو)‪.‬‬
‫ي َي ظةمرية‪ ،‬هةمي دبن نظيناظة د ثَيضاينة د َي بَيذي ض جاران ئاطر دظ َي‬
‫ذور َي ظة نة هاتية هلكرن و ض ج�اران خو ت��وذا روذ َي ضي جه َي خو د‬ ‫‪ -2‬ش َيواز َين ظةط َي ِران َي‪:‬‬
‫ثةنجةر و كولينكارا نة كرية و ببتة ميهظان َي ذور َي‪ ...‬دا مينيت رةق‬
‫‪ 1-2‬شَي�واز َي بابةتي (‪.)Objective‬‬
‫راوةستياي دوان فوكريت‪ ،‬ه‬ ‫‪ 2-2‬ش�َيواز َي خودي (‪.)Subjectiv‬‬

‫ه�ةم�ي َي�ل ب�ن ج�ه� َي طةر{م} ظ�ة وي ذي ن�ة ن�ظ�ي�ن�ةك‪ ،‬ن�ة ض‬ ‫‪ -3‬ديال َوط‪:‬‬
‫كةركوثَيك ت َي بنظيت يان ل سةر روينتة خار و ل هناظا د بو طرك))‪.‬‬
‫(‪ )16‬ل ئ�ةظ� َ� َي نظَيسةر ب�اس� َي ق�ارةم�ان� َي ض��ؤك� َي دك�ةت و روودان��ان‬ ‫‪ 1-3‬ديال�ؤط�ا ِراس�ت�ةوخ��و‪.‬‬
‫ظ�ةدط� َ�ي�ت ك�ا دةم�� َي ض ِروي��داي؟ ئ�ةوي هةست ب ض دك�ر؟ ئ�ةو ذي‬ ‫‪ 2-3‬ديالؤط�ا نة ِراستةوخو‪.‬‬
‫كو ل ئةوي دةم َي ب ذور دكةظت ض ذَيدةرَين طةرم كرن َي نةدمان ِرةق‬
‫‪ -4‬مؤنؤلؤط‪:‬‬
‫ِرادوةستيا ذ سةرمادا ل هناظ َي ئةوي د بوو طرك‪.‬‬
‫‪ 2-1‬جهناظ َي كةس َي ئَيك َي ئاخظتنكةر (ئةز)‪:‬‬ ‫‪ 1-4‬م�ؤن�ؤلؤطا راست�ةوخ�و‪.‬‬

‫ئةظ جهناظة دظةطَ ِ�انَيدا د ثلةيا دووي َىدا دهَيت وةك هةوَلةك ذ‬ ‫‪ 2-4‬مؤنؤلؤطا نةراستةوخو‪.‬‬
‫بؤ ِراستي كرنا ئاشوثان‪( .‬نةفسييا ئيسماعيل) دةربارةي ئةظي جهناظي‬
‫دبَيذيت ((بؤ رونكرنا بوارَين دةرووني ثتر ئةظ جهناظة دهَيتة بكارهينان))‪.‬‬ ‫د ظةطَ ِ�ان و نظيسنا ض�ؤكاندا‪ ،‬هةر نظيسةرةكي شَيوازةك َي‬
‫(‪)17‬ك��ةوات��ة ئ��ةظ ج�ه�ن�اظ�ة ط�رَي�داي�ة ب دةرب�ري�ن�ا ه�ةس�ت و س�وزَي�ن‬ ‫تايبةت ب خوظة هةية‪ ،‬ل دويظ ئةوي شَيوازي تةكنيكان بؤض�ؤك َي‬
‫كارَيكتةرَين ض�ؤكَيظة‪(.‬خالد صالح)ي ئةظ جهناظة د ضوار كورتة‬ ‫خَو هةلدبذَيريت‪ .‬بكارهينانا تةكنيكان د بياظ َي ض��ؤك نظَيسينَيدا‬
‫ض�ؤك َي خ�ؤدا بكارهيناية‪ ،‬بؤ نموونة د كورتة ض�ؤكا (ه�وزان‪...‬‬ ‫ط�رَي�داي زي�رةك�ي و ش�ارازاي�ي�ا ض�ؤكنظَيسية‪ .‬ه�ةر ظ�ةط� َِ�ةك ب‬
‫شَيوازةكي ض�ؤك َي ظةدطَ�يت‪ .‬ل َى تش َت َي طورانكاري بسةردا نةه َي‬
‫دةم َي دبيتة باران)دا دبَيذيت‪:‬‬ ‫د هونةر َي كورتة ض�ؤكَيدا بنيات َي وَيية‪.‬كو هةمي وةكي ئَيكة‪ .‬ل‬

‫((ئةز دزانم ئةز ي َي ل كوير َي‪ .‬ماقاي ئةز تل َي خو دبينم‪ ,‬ل سةر‬ ‫ئةظَ� َي د َي تةكنيك َي (خالد صالح) ي دياركةين‪:‬‬
‫ضثكا باران َي تل هاتينة بِرين‪ ,‬ئةز دزانم ل سةر ثةيظا باران ئةزمان ذي د َي‬
‫هَيتة بِرين‪ ,‬ل سةر و َي ضثكا باران َي يا ئازاد دهَيت و دضيت‪ ,‬ئةز باش دزانم‬ ‫‪ -1‬جهناظ‬
‫ستو ذي د َي هَيتة بِرين‪ ,‬ئةز د َي هوزانا خو ل بةر روناهيا فاجيكتَورا‪ ,‬ل‬
‫د ت�ةك�ن�ي�ك� َي ظ�ةط� َِ�ان�َي�دا ج�ه�ن�اظ ب�ش�َي�وةك� َي زَور دهَيتة‬
‫بةر ت�وذكا سانسَورا‪ ,‬ل بةر بيناهيا هةمي ضاظان نظيسم))‪)18(.‬‬ ‫بكارهينان‪ .‬ئةظ جهناظة بو س َي جَوران دابةش دبن (كةس َي سي َي‪-‬ئةو)‪,‬‬
‫(ك�ةس� َي ئ�َي�ك� َي‪-‬ئ�ةز)‪( ,‬ك�ةس� َي دووي�� َى ت�اك‪-‬ت�و)‪ .‬ه�ةر ئَيك ذ ئةظان‬
‫ل ئةظَ� َي نظَيسةر ب رَيكا بكارهينانا جهناظ َي كةس َي ئَيك َي‬
‫ي َي ئاخظتنكةر‪ ,‬دةرب�ري�ن َي ذ دةروون�� َي قارةمان َي ض�ؤك َي دك�ةت‪ ،‬كو‬ ‫جهناظان تايبةتمةنديا خؤ هةية‪.‬‬
‫هوزانظانة‪ .‬دياردبيت كا ضةند ئاستةنط د ِرَيكا ئةويدانة ذ بَو نظَيسينا‬
‫ئةظ َي هوزان َي‪ ,‬ل َى هةر بةردةوامة و دةستا ناداهَيليت ذ نظَيسينا ئةو َي‪ .‬د‬ ‫‪ 1-1‬جهناظ َي كةس َي سي َي (ئةو)‪:‬‬
‫ئةظ َي ض�ؤكَيدا ب شَيوةيةك َي ِراستةوخَو ئاخفتنا قارةمان َي ض�ؤك َي‬
‫ه�ةر د كةظندا ئ�ةظ جهناظة ب ش�َي�وةي�ةك� َي زارةك��ي هاتية‬
‫ب َي دةستكاري هاتيةظةطَ ِ�ان ذ لاي َي نظَيسةريظة‪.‬‬ ‫بكارهينان‪ .‬ب بوورينا دةمي ضاوانيا بكارهينانا ئةظي جهناظي طَوهوِرين‬
‫ب خؤظة ديتية‪ .‬ل سةردةم َي نهودا ب شَيوةي َي نظَيسكي دهَينة بكارهينان د‬
‫‪3-1‬جهناظ َي كةس َي دووي َى تاك (تو)‪:‬‬ ‫ناظ ض�ؤكاندا‪ ،‬هةروةسا ئةو (ض�ؤك َي ب زمان َي كةس َي سي َي دهَينة‬
‫ظةطَ ِ�ان ض�ؤك َي روودانينة)‪ )14(.‬واتة ب ِرَيكا ئةظي جهناظي روودان‬
‫ئ�ةظ جهناظة دةرب�ِري�ن َي ذ ئ�ةوان بابةت و روودان��ان دك�ةت ئةوَين‬ ‫دهَينة دياركرن‪ .‬ئةظ جهناظة ب ِرَيذةيةكا زؤر ذ لاي َي ض�ؤكنظَيسيظة‬
‫ب ئاساني نة هَينة دةرب�ِري�ن‪ ،‬دةم� َي كةس َي بةرامبةر ئاستةنط هةبن‬

‫‪|75‬‬

‫و كةس َي دووي�� َى ت�اك (ت�و) خويا دب�ن‪ ،‬ذب�ةرك�و كورتيلة ض�ؤكة و‬ ‫و د شيان َي ئ�ةوي�دا نةبيت دةرب�ِري�ن َي ذ بؤضوون َي خؤ بكةت‪ ،‬ئةظجا ض‬
‫شَيواز َي نظَيسي و تةكنيك َي ئةو َي جياوازن ذ كورتة ض�ؤك َي‪ ،‬هةر‬ ‫ئاستةنط َي (سياسي‪ ،‬ئابوري‪ ،‬كؤمةلايةتي‪ ،‬دةرووني‪...،‬هتد)بن‪ .‬ظةطَ�‬
‫وةك ثَيشتر ذي مة ئاماذة ثَيكري نة شَيي ئَيك جهناظ دةس�ت نيشان‬ ‫خؤ وَيرةكتر دبينيت ذ ئ�ةوي لةوما ِرادبيت ب وةرطرتنا ئ�ةوان هزر و‬
‫بكةين‪ ،‬بةلكو ب تن َي دشَيي ئاماذة ب ئةو َي ضةند َي بدةين كو هةردوو‬ ‫بؤضوونان و ب ِرَيكا جهناظ َي كةس َي دووي َى تاك (تو) د ناظ ض�ؤكَيدا‬
‫باسدكةت‪ )19(.‬ئةظ جهناظة ب ثلةيةكا كَيم ذ لاي َي نظَيسةريظة هاتية‬
‫جهناظ َي (ئةز) و (تو) د ناظا ئةظ َي كورتيلة ض�ؤكَيدا بكارهاتينة‪.‬‬ ‫بكارهينان‪ .‬كو ذ سةرجةم َي (‪ )17‬ض�ؤكاندا ب تن َي د (‪ )2‬ض�ؤكاندا‬
‫بكارهيناية ئةو ذي (نوي ئةندام) و (سةركَيش)‪ .‬بؤ نموونة د ض�ؤكا‬
‫ل دووماه�يي َي دشَيي بَيذين جهناظ َي كةس َي سي َي (ئةو) وةك‬
‫ئَيك ذ تةكنيك َي ظةطَ ِ�ان َي ب سةر كؤمةلا ض�ؤك َي (جةمسةر َي‬ ‫(نوي ئةندام)دا دبَيذيت‪:‬‬
‫س�ي� َي)دا ي�ا زال�ة‪ .‬ذ س�ةرج�ةم� َي (‪ )17‬ض��ؤك�ان (‪ )11‬ض��ؤك ب ئةظي‬
‫جهناظي هاتينة نظَيسي‪ .‬ئةظة ذي دبيتة ِرَي��ذةي��ا‪ %64,7‬ذ سةرجةم َي‬ ‫((‪ -‬ل دةمذمَ� حةفت دورست تو ل دويظ دةنط َي زةنطل َي ذ خةو رابوي‪.‬‬
‫كؤمةلا كورتة ض�ؤك َي ناظبري‪ .‬س�ةرةراي ئةو َي ضةند َي د هندةك‬
‫ض��ؤك�ان�دا جهناظ َي (ئ��ةو) و (ئ��ةز) تَيكةل دب�ن‪ ،‬ل َى ب شَيوةيةك َي‬ ‫‪ -‬حةفت ؤ ضارَيكةك تة جلك دكرنة بةر خو ‪.‬‬
‫سةرةكي جهناظ َي كةس َي سي َي (ئ�ةو) ب سةر ئ�ةوان ض�ؤكاندا زال‬
‫دبيت‪ .‬ديسان زؤربةيا ئةوان ض�ؤك َي ب ئةظي جهناظي دهَينة ظةطَ ِ�ان‬ ‫‪ -‬هةشت و ثَينج تو ل سةر كورسيك َي ي َي روينشتي بووي‪ ،‬دةست َي‬
‫ض�ؤك َي بابةتينة و ب ظةطَ� َي هةموو تشتزان دهَيتة دان�ان د ناظا‬ ‫تة ل بن طوه َي تة بوون و هةردو ئةنيشك َي تة ل سةر مَيز َي بوون‪ ،‬تة‬
‫ئةظان ض�ؤكاندا‪ .‬جهناظ َي كةس َي دووي َى ي َي تاك (تو)‪ ،‬ب كَيمترين‬ ‫هزرَين خةونا خو دكرن‪ ،‬د و َي خةون َي دا تة ئةم رةش دديتي))‪ )20(.‬وةك‬
‫ِرَيذة هاتية بكارهينان‪ ،‬ب تن َي دوو ض�ؤك ذ سةرجةم َي هةمي ض�ؤكان‬ ‫ذ ِرةنط َي ظةطَ ِ�انا كورتة ض�ؤك َي دياربووي‪ ،‬ظةطَ�ةك َي بةرزة ي َي بؤ‬
‫ب ئةظي جورينة‪ ,‬ئةظةذي دبيتة ِرَيذةيا ‪ .%11,7‬ض�ؤك َي ماين دبنة ضوار‬ ‫جهناظ َي كةس َي دووي َى تاك (تو) دئاخظيت ئانكو بكارهينانا ئةظي جؤرة‬
‫كورتة ض�ؤك ب جهناظ َي كةس َي ئَيك َي (ئةز) هاتينة ظةطَ ِ�ان‪ِ .‬رَيذةيا‬
‫جهناظي وةك جؤرة ديالؤطةك َي لَيدهَيت‪.‬‬
‫ئةوان ذي دبيتة نَيزيكي ‪.%23,5‬‬
‫د كؤمةلا كورتة ض�ؤك َي (جةمسةر َي سي َي)دا كورتيلة‬
‫لةوما دشَيي بَيذين نظَيسةري د ئةظ َي كؤمةلا ض�ؤكاندا‬ ‫ض�ؤكةك ب ناظ َي (تةلةفون) هةية‪ .‬د ئةظ َي كورتيلة ض�ؤكَيدا يا‬
‫شَيوازةك َي زال د ظةطَ ِ�انَيدا هةبووية‪ ،‬ئةو شَيواز ذي بكارهينانا زؤر يا‬ ‫ب زةحمةتة خواندةظان ئَيك جهناظ َي زال ب سةردا ببينيت‪ ،‬بةلكو دوو‬
‫جهناظ ب شَيوةيةك َي يةكسان د ناظدا خويا دب�ن‪ .‬لةوما ئةطةر مة‬
‫جهناظ َي كةس َي سي َي (ئةو)‪ .‬واتة ظةطَ� َي هةموو تشت زان‪.‬‬ ‫بظَيت سةرذمَ�يةك َي بؤ سةرجةم كؤمةلا ض�ؤكان ضَيبكةين‪ ،‬ئةظ‬
‫كورتيلة ض�ؤكة دشَيت دوو جاران بهَيتة هذمارتن‪ ،‬يان ذي ب كَيماتي‬
‫‪-2‬ش َيواز َين ظةط َي ِران َي‪:‬‬ ‫باس َي ئةو َي ب تن َي بهَيتة كرن‪ .‬هةلبةت ئةظةذي د كورتيلة ض�ؤكَيدا‬
‫تشتةك َي ِرةواية‪ ،‬ذبةركو بنةما و تةكنيك َي ظةطَ ِ�انا ئةو َي ذ كورتة‬
‫شَيواز ئَيكة ذ ئ�ةوان لايةن َي طرنط ئةوَين كو د ض�ؤك َي‬
‫دا بكاردهي‪ .‬هةر ظةطَ�ةكي شَيوازةك َي تايبةت هةية بَوظةطَ ِ�انا‬ ‫ض�ؤك َي د جياوازن‪ )21(.‬هةر وةك دبَيذيت‪:‬‬
‫روودان و سةرهاتييا د ض�ؤك َي دا شَيواز ((ئةوة هونةر َي زمانشريني و‬
‫ِريضكةي نووسينةية‪ ,‬كة نووسةر بَو طةياندني واتا و هزر دةيطَ�َيتةبةر‪,‬‬ ‫((ذهَيا درَيذي ‪ °40‬رؤذهةلات بؤ هَيا درَيذي ‪:°60‬‬
‫ك�ةل�ةوَي�دا ب�ة سةليقةى خ�َوي ‪ ,‬ل�ة نَيو ه��ةزاران وش�ة و دةس�ت�ةواذة دا‬
‫طولبَيذير دةك�ات‪ ,‬ديانداتة دةم�ي�ةك‪ِ ,‬رستةكاني ث� َي دا دةِرَي�ذي�ت و‬ ‫‪ -‬تؤ ل كوير َي ي؟ ض باس؟‬
‫فورمةلةيان دةكات))‪ )23(.‬واتة شَيواز ِرَيكخستن و شارازايية د بكارهينانا‬
‫ثةيظ َي زماني و دروستكرنا رستة و دةس�ت�ةواذةي� َي سةرنجِراكَيش ب‬ ‫‪ -‬ئةز ي َي د ئوثرايةك َي ظة‪.‬‬
‫شَيوازةك َي تايبةت ذب�َو دةربرين و ظةطَ ِ�انا ض�ؤك َي‪ِ .‬رةخنةطر َي‬
‫روسي (توما شفسكي) دوو شَيوازَين سةرةكي د ظةطَ ِ�انَيدا دياردكةتن‬ ‫(دةنط َي طورمَينةك َي طوهداريا طوه َي وي تَيكدا‪)...‬‬
‫ئةوذي شَيواز َي بابةتي (‪ )objective‬و شَيواز َي خودي (‪)subjective‬‬
‫ل بةر هةردوو طوه َي وي هَ�شا ثَيشيان‪ ،‬ظةجنقي‪ ،‬خو هشياركر‪:‬‬
‫ي ية‪.‬‬
‫هيظي دكةم ئازادي يا من تَيك نةدةي‪ ،‬موبايا خو ب ئَيكجاري‬
‫دائَيخست‪ ،‬طوهداريا سمفوني َي كر))‪)22(.‬‬

‫د ئةظَ�َيدا ه�ةردوو جهناظ َي كةس َي ئَيك َي ئاخظتنكةر (ئةز)‬

‫|‪76‬‬

‫ثَيناسةكرن‪ (( :‬ئةو ئاخفتنة ئةوا دناظبةرا دوو كةسان يان زَيدةتر دهَيتة‬ ‫‪ 1-2‬شَيواز َي بابةتي (‪:)objective‬‬
‫ئةنجامدان‪ ,‬مةبةست ذ ئةنجامدانا و َي ئاخفتن َي طةهاندنا ثةيامةك َي‬
‫و لَيكطوهاِرتنا ب�وباوةران و دةربرينا هةست و سوزان‪ ,‬ذ لاي َي كةسايةتي‬ ‫دةرب��ارةي نياسينا ش�َي�واز َي بابةتي ف�ةرة بَيذين((ئةطةر هات‬
‫و دناظبةرا كةسايةتياندا ية))‪ )28(.‬واتة جورة دانوستاندنةكة د ناظبةرا‬ ‫و ظةطَ ِ� ذ دةرظ�ةي ض�ؤك َي بوو‪ ,‬و ب جهناظ َي كةس َي سي َي ِرووي�دان‬
‫دوو كةسان ي�ان زَي�دةت�ردا ِروي��ددةت‪ .‬ي�ان ذي ه�ةظ ثةيظينةكة ثَيك‬ ‫ظ�ةط� َِ�ان‪ ,‬د َي بيتة ظةطَ ِ� َي (هةمو تشت زان) و ل دوي�ظ ديتنا خوة‬
‫تدَةيبم�ينَيياظ�ةكةط� َسِ�ان( دكَيكمة تت‪,‬ششتَيزواازن)َيذظية بيطَتِ�انه�َيةرد َيش�َي�باوبازةتبايببةتييت‪,‬ي�هة‪,‬ةرلوَىةساب‬
‫طَوهارتن و طةهاندنا ب�وبَوضوون و هزرو هةستانة‪.‬‬ ‫ثلةيةكا كَيمتر))‪ )24(.‬د ئةظي شَيوازيدا ظةطَ� ئَيك ذ كارَيكتةر و‬
‫قارةمانَينض�ؤك َي نينة بةلكو ظةطوهَيزةرة‪ .‬ئةظ شَيوازة د طةلةك ذ‬
‫ديالَوط دابةشي ضةند ج�َورةك�ان دبيت‪ ,‬زَورب�ةي�ا ِرةخنةطر و‬ ‫ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا دهَيتة ديتن وةك د ض�ؤكا (هةلبذارتنَيت‬
‫زانايان دوو جَور ب شَيوةيةك َي سةرةكي داناينة‪ ,‬د َي ب كورتي ئةوان‬
‫فِرندا)دا بَيذيت‪:‬‬
‫هةردوو جَوران دياركةين‪:‬‬ ‫(( ل سةر جاد َي دضوو‪ ,‬هةر وةكي سةدا سةرنجا وي راكَيشاي‪:‬‬

‫‪ 1-3‬ديالَوطا ِراستةوخؤ‪:‬‬ ‫‪ -‬كا ئةظراز بنَ�ة!‬

‫وةك ذ ناظ َي ئةو َي ديارة ب شَيوةك َي ِراستةوخَوية ب َي دةستكاريا‬ ‫س�ةر َي بلندكر‪ ,‬ب�ةر َي خ�ودا ئاسماني‪ ,‬ضاظ َي خو زي�ق كرن‪,‬‬
‫ض�ؤكنظَيسي دهَيتة نظَيسي يان طوتن‪ .‬ئانكو ((قسةي كاريكتةر‬ ‫دةظ َي وي ما بةش‪ .‬حَيبةتيةكا مةزن سةر َي وي طرت‪ ,‬دةست َي خو دانانة‬
‫وةك��و خ��وي دةط��وزرَي��ت��ةوة دور ل�ة ب��ةش��داري ح�ي�ك�اي�ةتخ�وان))‪)29(.‬‬ ‫هنداظي ضاظ َي خَو‪ ,‬بيناهى يا خو دذوارتر ل َي كر‪ ,‬كويرتر بةري خودا‪,‬‬
‫كةسايةتي بخؤ دةرب�ري�ن َي ذ ئاخفتنا خَو دك�ةت ب جهناظ َي كةس َي‬
‫ئَيك َي تاك‪ .‬ئةظ جور َي ديالَوط َي دناظ ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا دهَيتة‬ ‫بتن َي دا سةر َي وي ويتشتي باوةربكةت ي َي نهو ضاظ َي وي دبينن))‪)25(.‬‬

‫ديتن‪ .‬وةك د ض�ؤكا (وارطةه َي قةروي)دا دبَيذيت‪:‬‬ ‫د ئةظَ�َيدا ظةطَ ِ� ب (هةمو تشت زان) دهَيتة دان�ان‪ .‬ضونكي‬
‫هةمي روودانان دزانيت و ظةدطَ�يت‪ .‬هةروةسا ب ئازادانة كَيم كرن و‬
‫((‪-‬ئةز د َي هةر ذ بةر ظي قةرؤي ثةقم‪.‬‬
‫زَيدةكرن َي د رووداناندا دكةتن‪.‬‬
‫‪ -‬هش بي نةكة‬
‫‪ 2-2‬شَيواز َي خودي (‪:)subjective‬‬
‫طول َي ببيت‪ ,‬هَيش ئةظة دويرنةكةتي ية‪.‬‬
‫سةبارةت شَيواز َي خودي ئةظ شَيوازة زورتر ب دةربرين َي دةرووني‬
‫‪ -‬ئةز د َي ذ بةر وي ذ ظي وةلاتي راتةقَيم‪,‬‬ ‫و دياركرنا هةستانظة طرَيدايية‪ .‬كةسايةتيةك سةرهاتيا خَو دبَيذيت‬
‫و ظةدطَ�يت ب ئارستةيا ظةطَ�ي‪(( ,‬د ظةطَ ِ�انا خ�ودي دا ظةطَ�‬
‫‪ -‬ما تو يان ئةز ؟‬ ‫دناظ روودان َي دا ي َي بةشدارة و ب زمان َي قاهرةماني بخو د ئاخفيت‪ ,‬واتة‬
‫ظةطَ� و قةهرةمان ئَيكن و جه َي وي دناظ ض�ؤك َي دا ي َي ديارة))‪ )26(.‬د‬
‫‪ -‬وةرة دا ثَيكفة بضي ‪)30(.)).....‬‬ ‫ئةظي شَيوازيدا جهناظ َي (ئةز‪ -‬ئةم) دهَيتة بكارهينان‪ .‬هةروةسا ئةظ جورة‬
‫ئ�ةظ ديالَوطة هةظثةيظينةكة دناظبةرا كةسايةتيي َي دناظ‬ ‫ذي دناظ ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا دهَيتة ديتن وةك ض�ؤكا (نؤي‬
‫ض�ؤكَيدا دهَيتة ئةنجامدان‪ ,‬ب شَيوةك َي ِراستةوخَو‪ِ,‬راستةوِراست‬
‫ئةندام)دا دبَيذيت‪:‬‬
‫هاتيةظةطَ ِ�ان بَيي دةستكارييا نظَيسةري‪.‬‬
‫((ئةز ي َي دطةل خو بتن َي ددلدا د ئاخفتيم‪ ,‬ضةوان وةكي نؤكا‬
‫‪ 2-3‬ديالَوطا نة ِراستةوخؤ‪:‬‬ ‫ظ بةري كةي بةلاظ بوو؟! يان ئةز بخو باس دكةم يان ئةز بخو ب َي ي من‬
‫هاي ذ خو هةبيت‪ ,‬ل َي ك َي ئةو تشت َي ل سةر جهان ئةز هزرا وان دكةم‬
‫ئةظ جَورة ب شَيوةيةكي نةِراستةوخؤية‪ ,‬ئاخظتنا كةسايةتيان‬ ‫بةلاظ دك�ةت؟!! خةونَيت من ذ كيفة دزان�ن؟!! قاي جارةكي دا بخو‬
‫دةقاودةق ناهَيتة وةرطرتن‪ ,‬بةلكو ب ِرَيكا نظيسةري دهَيتة ظةطَوهاستن‬
‫و بَوئةظ َي ضةند َي نظيسةر جهناظ َي كةس َي سي َي تاك و كؤ بكاردهينيت‪.‬‬ ‫هايداربم‪)27(.))...,‬‬
‫(‪ )31‬تاِرادةيةكي ئةظ جهناظة دناظ ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا دهَيتة‬
‫د ئةظَ�َيدا ظةطَ� و قارةمان ئَيكن و ب ظةطَ ِ�ان َي ِرادبيت وةك‬
‫ديتن‪ ،‬وةك د ض�ؤكا (سةركَيش)دا دبَيذيت‪:‬‬ ‫دانوستاندنةكا د طةل دةروون َي خَودا ئةنجام ددةت‪.‬‬
‫((باشة ئةطةر تو دةم� َل دةست مرى و تو ل سةر داربةستي ي َي درَيذ‬
‫ض�ؤكنظيس ئَيك ذ ئ�ةظ�ان ش�َي�وازان بكاردهينيت ل دةم� َي‬
‫كري بووي د َي ض كةي؟‬ ‫نظَيسينا ض�ؤك َي‪ ,‬ل َى ثَيط�ي ل دة َم�ي نظَيسين َي ل سةر ئَيك شَيواز‬

‫‪ -‬د َي سةر كَيشا مريان كةم‪.‬‬ ‫مةرج نينة‪ ,‬طةلةك جاران هةردوو شَيواز تَيكةلي هةظدبن‪.‬‬

‫‪( -‬د خةون َي دا ديت دمر‪ ,‬دضوو دؤزةخ� َي‪ ,‬سثَيد َي ذ خةو هشيار بوو‪,‬‬ ‫‪-3‬ديال َوط‪:‬‬
‫ضاظ َي خؤ ثةرخواندن‪ ,‬طرنذي)‪:‬‬
‫ديالَوط ئَيكة ذ ئةوان ثشك َي طرنك ي َي كو بنيات َي ض�ؤك َي‬
‫د َي سةركَيشيا جةهنةميان كةم!))‪)32(.‬‬ ‫ل سةرئاظا دبيت‪ .‬ديالؤط د ناظ بياظ َي ظةطَ ِ�انَيدا ب ئةظي شَيوةي هاتية‬

‫د ئةظ َي ديالؤطَيدا نظيسةر تَيكةلي هةظثةيظينا كةسايةتيان‬
‫دبيت و دةستكاريي َي تَيدا دكةت‪,‬ب جَور َي زَيدةكرن َي‪ ,‬كو بَوضونا خؤ‬

‫‪|77‬‬

‫روودانان ظةدطَ�يت‪ .‬ئةطةر نَ�ينةك َي د ناظ ض�ؤك َي (خالد صالح)‬ ‫ل سةر دياردكةت‪.‬‬
‫يدا بكةين د َي بيني كو ئةظ جَورة مؤنؤلؤطة ب ِرَيذةيةكا زَور د ناظ‬
‫ض�ؤك َي ئةويدا هةية‪ ،‬هةر وةكي د ض�ؤكا (نوى ئةندام)دا دبَيذيت‪:‬‬ ‫‪-4‬مؤنؤلؤط‪:‬‬

‫((ئةز ي َي دطةل خو بتن َي د دل دا ئاخفتيم‪ ,‬ضةوان وةكي نوكا‬ ‫زَي�دةب�اري ئ�ةو َي ض�ةن�د َي كو هةظثةيظي و دانوستاندن دناظبةرا‬
‫ظ بةرى كةى بةلاظ بوو؟! يان ئةز بخو باس دكةم يان ئةز بخو ب َي ي من‬ ‫كةساندا ِروي�ددةت‪ ,‬بهةمان شَيوة د ناظبةرا مرؤظ و ناخ َي مرؤظي ذيدا‬
‫هاي ذ خو هةبيت‪ ,‬ل َي ك َي ئةو تشت َي ل سةر جهان ئةز هزرا وان دكةم‬ ‫ِروي��ددةت‪ .‬ل دةم� َي كةسةك ل طةل خؤ دئاخظيت ئةظ دي�اردة دهَيتة‬
‫بةلاظ دك�ةت؟!! خةونَيت من ذ كيفة دزان�ن؟!! قاي جارةكي دا بخو‬ ‫نياسي ب مؤنؤلؤط‪ .‬ديسان ب ئةظي شَيوةي ذي هاتية ناساندن(( ئةو‬
‫هايداربم‪ ،‬كو ئةز ي َي دئاخظم؟ يان ئَيك هةر دا بَيذيتن من تة ب دةظ َي‬ ‫تةكنيكة يا د ض��ؤك� َي دا دهَيتة بكارهينان‪ ,‬بو دياركرنا ثَيكهاتا‬
‫دةرووني يا كةس َي ض�ؤك َي و كريارَين دةرؤني لنك ئةوي بَيي كو‬
‫خو ي َي طوتي!!))‪)35(.‬‬ ‫ب شَيوةك َي تمام يان ثارضةي ل سةر بئاخظيت ل و َي ضركةيا كو ئةظ‬
‫كريارة ل ئاست َي جودا ي َي دةستهةلاتا هوشمةندي بن‪ ,‬بةري دروست‬
‫ل ئ��ةظ��َ� َي ق��ارةم��ان�� َي ض���ؤك�� َي ل ط��ةل خ�ؤ دئ�اخ�ظ�ي�ت و‬ ‫بون َي كو دةربرين ب ئاخظتن ب مةبةست ذ َي بهَيتة ك��رن))‪ )33(.‬واتة‬
‫سةرسورمان دبيت ب ئةوان روودان َي ِرويددةن و دروست دبن‪ ،‬ذ نيشكةكَيظة‬ ‫مؤنؤلؤط دياردةيةكا هةظثةيظينَيية يا ب لايةن َي دةروونيظة طرَيداية‪.‬‬
‫ثرسيارا ذ خؤ ب خؤ دكةت و ل بةرسظ َي ئةوان دطةرييَيت‪ .‬ئةظ ضةندة‬ ‫جةخت ل س�ةرئ�ةوان ب�اب�ةت و روودان��ان دك�ةت ئ�ةوَي�ن ك�و ذ دةروون�� َي‬
‫ب� َي هاريكارييا نظَيسةري‪ ،‬ئانكو مؤنؤلؤط د ئ�ةظ� َ�َي�دا ب ت�ن َي ذ لاي� َي‬ ‫كةسايةتيا ض�ؤك َي بن‪ ,‬ل دةم َي جورة هةظثةيظينةك َي دناظبةرا خؤ‬

‫قارةمانيية و نظَيسةر تَيكةلي دةق َي ئةو َي نةبووية‪.‬‬ ‫و دةروون َي خؤدادروست دكةت‪.‬‬

‫‪ 2-4‬مؤنؤلؤطا نة راستةوخؤ‪:‬‬ ‫مؤنؤلؤط دهَيتة دابةشكرن بو دوو جؤرَين سةرةكي ب ئةظي شَيوةى‪:‬‬

‫دي�س�ان ئ�ةظ ج�ؤرة ذي‪ ،‬دي�اردةي�ةك�ا هةظثةيظينَيية د ناظبةرا‬ ‫‪ 1-4‬مؤنؤلؤطا ِراستةوخؤ‪:‬‬
‫قارةمان َي ض�ؤك َي و ناخ َي ئةويدا ِرويددةت‪ .‬ل َى د ئةظي جؤريدا نظَيسةر‬
‫ذي ِرول َي خؤ دبينيت د ناظ دةق َي مؤنؤلؤطَيدا‪( .‬مؤنؤلؤطا نة ِراستةوخؤ‬ ‫مؤنؤلؤطا ِراس�ت�ةوخ�ؤ ئ�ةو دي�اردةي�ا هةظثةيظينَيية ئ�ةوا كو‬
‫هةستي ب ئامادةبوونا نظَيسةري ددةتة خواندةظاني و جهناظ َي كةس َي‬ ‫دناظبةرا كةسايةتيا ض�ؤك َي و دةروون َي ئةويدا ِرويددةت و ل طةل خَو‬
‫س�َي�ي� َي ل ج�ه� َي جهناظ َي ك�ةس� َي ئ�َي�ك� َي ئاخظتنكةر د مؤنؤلؤطا نة‬ ‫د ئاخظيت‪ .‬ئةظ جَورة دةم َي دهَيتة ظةطَ ِ�ان نظيسةر دةستكاريي َي د ئةوي‬
‫ِراستةوخؤدا بكاردئَيت)‪ )36(.‬ئةظ جؤرة د ناظ ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا‬ ‫دةق َي هةظثةيظينَيدا ناكةت‪ ,‬تيكةل نابيت و هةست ب هةبوونا نظيسةري‬
‫دهَيتة ديتن و ض�ؤك َي ئةوي ذ ئةظي جؤري د ب َي بةهر نة بووينة‪ ،‬هةر‬ ‫ناهَيتةكرن‪((.‬هةست بةوة ناكةين كة نووسةر و طؤي طر و ئَيمةي‬
‫خوَينةر لة كاية هةين بةَلكو لة ناخةوة باوةر دَيينن كة ئةو قارةمانة‬
‫وةكي د ض�ؤكا (خوداوةند)دا دبَيذيت‪:‬‬ ‫بؤي دةدو َي نةكةسَيك هَيناويةتة زمان و نة مةبةستيش ئَيمةية طوي‬
‫ل َي بطرين و شتَيكيان ثَ�ابطةيةني))‪ )34(.‬واتة خؤاندةظان ل ئةظَ� َي ثتر‬
‫((دةرك�ةت�ة ذ دةرظ�ة مينا دينا ل� َي ه�ات‪ ,‬ل س�ةر جةهدة و دناظ‬ ‫نَيزيكي دل و دةروون َي قارةمان َي ض�ؤك َي دبيت و هةست ب ئةو َي ضةند َي‬
‫كؤلاناندا دطةريا‪ ,‬نةزانيت كيظة بضيت و كيظة بةر َي خؤ بدةت‪ ,‬دوي‬ ‫دك�ةت كو ل ط�ةل قارةمان َي ض�ؤكَيداية و ق�ارةم�ان ي� َي بؤ ئ�ةوان‬

‫دةليظ َي را دةنط َي بانط َي ئَيظاري هات))‪)37(.‬‬

‫|‪78‬‬

‫د ئ�ةظ� َ� َي دا هةست ب ه�ةب�وون�ا نظَيسةري دهَيتة كرن‬
‫و م�ؤن�ؤل�ؤط ب ِرَي�ك�ا نظَيسةري دهَيتة ط�وت�ن‪ ,‬دةرب��ارةي دةروون�� َي‬

‫كةسايةتييا ض�ؤك َي دئاخظيت‪.‬‬
‫ب�ك�اره�ي�ن�ان�ا ئ�َي�ك ذ ئ�ةظ�ان ج��َوران د ض��ؤك�َي�دا م�ةرج‬
‫نينة‪ ,‬نظَيسةر ثَيطَ�ي بكارهينانا ئَيك جَور نابيت و د ناظا ئَيك‬
‫ض�َوكدا واتة هةردوو جَور تَيكةلي ئَيك دبن دناظ ئيك ض�َوكدا‬
‫و بو دوثاتكرنا ئةظ َي ضةند َي د َي ض�ؤكا (خالد صالح)ي يا بناظ َي‬
‫(خ�وداوةن�د) هينينة ثَيش ض�اظ كو ئ�ةظ ه�ةردوو ج�ؤرة دن�اظ ئةظ َي‬
‫ض��ؤك�َي�دا بكارهيناينة‪ ,‬ج��َور َي مؤنؤلؤطا ِراس�ت�ةوخ�َو د ئةظ َي‬

‫ثارضَيدا دبَيذيت‪:‬‬
‫(( ئةظة من خَ�بو؟ من طوت بؤ ئةز ضاظ وان ناكةم‪ ,‬خؤ‬
‫دَيؤ ناكةم‪ ,‬ناكةظمة (تةمارا خةو َي)‪ .‬ل َي من خرابتر كر‪ .‬نَيزيك‬
‫بؤ بكةظمة تةمارا مرن َي دوهي طؤت بوو نة من مة نان َي ثةحتي نة‬

‫ماية‪ ,‬ل َي من ذ ب�كر))‪)38(.‬‬
‫ئةظ جؤر َي مؤنؤلؤطا ِراستةوخَو كو ِراستةوِراست ئاخظتنا‬
‫قارةمان َي ض�ؤك َي ب َي دةستكاريا نظَيسةري هاتية ظةطةراندن‪ ,‬كو‬
‫نظَيسةري د ئَيك ض�ؤكدا هةردوو جَور بكارهيناينة‪ .‬واتة ثَيطري‬

‫ب ئَيك جؤر مةرج نينة‪.‬‬

‫ئةنجام‪:‬‬

‫‪ -1‬ظةطَ ِ�ان َي ِرولةك َي طرنط و بةرضاظ هةية د زَوربةيا ذانرَيت‬
‫ئةدةبيدا‪ ،‬مينا (داستان‪ ،‬ض��ؤك‪ ،‬كورتة ض��ؤك‪ ...‬هتد)‪ .‬ديسان‬
‫ِره و ِريشال َي ثةيدابوونا ئةظي ِرةط�ةزي بؤ دةستثَيكا ثةيدابوونا‬

‫مروظايةتيي َي ظةدطةريت‪.‬‬
‫‪ -2‬د كريارا ظةطَ ِ�انَيدا هةر نظَيسةرةكي شَيوةزةك َي تايبةت هةية‬
‫و ب رِيَكا ئةظي ش َيوازي زيرةكي و شارازاييا نظَيسةري دياردبيت‪ ،‬د‬
‫ض�ؤك َي (خالد ص�الح)ي�دا ه�ةردوو شَيوازَين (خ�ؤدي و بابةتي)‬
‫دهَينة دي�تن و ب رَي�ذةي�ا ه�ةرة زؤر ش�َي�واز َي بابةتي بكارهيناية ل َى‬
‫هندةك جاران د ئَيك ض�ؤكدا هةردوو شَيواز ثَيكظة بكارهيناينة‪.‬‬
‫‪ -3‬د ناظ كؤمةلا كورتة ض�ؤك َي (جةمسةر َي سي َي) ي َي (خالد‬
‫صالح)يدا هةرس َي جهناظ َي هاتينة بكارهينان وةك ظةطَ�‪ ,‬كو‬
‫ب ِرَي�ذةي�ا ه�ةرة زَور جهناظ َي كةس َي سي َي (ئ�ةو) هاتيةبكارهينان‪.‬‬

‫هةروةسا جهناظ َي كةس َي دووي َىتاك (تو) ب ِرَيذةيةكا كَيم‬
‫هاتيةبكارهينان‪ ،‬كو ب تن َي د دوو ض�ؤكاندا بكارهيناية‪.‬‬
‫‪ -4‬د ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا ديالَوط ب هةردوو جؤرَين ئةوَيظة‬
‫هاتيةبكارهينان‪ .‬ل َي تا ِرادةيةك َي زَور ديالَوطا ِراستةوخؤ بكارهيناية‪،‬‬
‫ديسان مَونَولَوط ذي ب هةردوو جؤرانظة بكارهيناينة‪ ،‬ل َى مؤنؤلؤطا‬
‫ِراستةوخؤ ب ِرَيذةيةكا زور بكارهيناية‪ .‬سةرةراي تَيكةلكرنا د هةمان‬
‫ض�ؤكدا‪ .‬واتة هةردوو جؤرة مؤنؤلؤط َي ِراستةوخؤ و نة ِراستةوخؤ‬

‫د ئَيك ض�ؤكدا ب ِرَيذةيةكا بةرضاظ بكارهيناينة‪.‬‬

‫‪|79‬‬

‫�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������‬

‫ذَيدةر و ثةِراوَيز‬

‫‪ .6‬ابراهيم قادر محمد (لَيكولينةوةي كورتة‬ ‫سةلاحةدين‪ ،‬هةولَ�‪.1977 ،‬‬ ‫ذ َيدةر‬
‫ض�ؤكي كوردي لة كوردستاني باشوردا) ل‬
‫سالا (‪ )1980-1970‬نامةي دكتورا‪ ،‬كوليجي‬ ‫‪ِ . 11‬رَي����ذي����ن ج��ةم��ي��ل خ���ةل���ي���ل‪ .‬ه���ون���ةر َي‬ ‫زوزان صادق تروانشي‪ .‬ض�ؤكة شعرا كوردي‬ ‫‪ .1‬‬
‫ئادابي زانكوي صاحالدين‪ -‬هةولَ�‪،1997 ،‬‬ ‫ض�ؤكنظَيسين َي ل جةم (نورةدين زازا)ي‪ ،‬ناما‬
‫ماستةر َي ية‪ ،‬نة بةلَاظةكرية‪ ،‬زانكويا دهوك‪،‬‬ ‫ئةدطارَين ظةطَ ِ�ان َي‪ -‬ئاست و شَيواز‪ -‬قةدري‬
‫لاثةر‪.165-164‬‬ ‫ظةكولتيا زانست َي مروظايةتي‪ ،‬سكولا ئاداب َي‪،‬‬ ‫ج�ان ‪ 1972 -1911‬وةك�و نموونة‪ ،‬دةزطةه َي‬

‫‪ .7‬بنَ�ة‪ :‬سارة حسان‪( .‬ما هو السرد)‪ ،‬مالثةر َي‬ ‫‪.2014‬‬ ‫سث�َيز‪ ،‬دهوك ‪.2008‬‬
‫موضوع‪ ،‬ذ‪،com.http://mawdoo3 :‬‬
‫كو وةرطرتية ذ‪ :‬عدنان بن زريل‪ .‬النص‬ ‫‪ . 12‬س��ارة ح�س�ان‪( .‬م��ا ه�و ال��س��رد)‪ ،‬ذ م�ال�ث�ةر َي‪:‬‬ ‫ث�����ةري س����الح م���وف���تي‪ .‬ط���� َ�ان����ةوة ل�ة‬ ‫‪. 2‬‬
‫والاسلوبية بي النظرية والتطبيق‪ ،‬سوريا‬ ‫م��وض��وع‪ ،‬ه�ات�ي�ة وةرط���رت���ن ذ‪http:// :‬‬ ‫ض����ؤك���ةك���ان���ي ئ���ةحم���ةد مح��ةم��ةد‬
‫ئ��ي��س��م��اع��ي��ل��دا‪ ،‬ل���ة ب���اوك���راوةك���ان���ي‬
‫دمشق‪ ،2000 ،‬صفحة ‪.43‬‬ ‫‪.com.mawdoo3‬‬
‫ئةكاديمياي كوردي‪ ،‬هةولَ�‪.2012 ،‬‬
‫‪ .8‬هةمان ذَيدةر‪.‬‬ ‫‪ .13‬ئ�ازاد محةمةد سةعيد‪ .‬كورتيلة ض�ؤكي‬
‫ك��وردي ل�ة ب�اش�وري ك�وردس�ت�ان�دا‪-1970 ،‬‬ ‫دل��دار اب�راه�ي�م احم��د‪ .‬ت�ي�َور و تةكنيك َي‬ ‫‪. 3‬‬
‫‪ .9‬بنَ�ة‪ :‬سارة حسان‪( .‬ما هو السرد)‬ ‫‪ ،1979‬ي�ةك�ةت�ي ن�وس�ةران�ي ك��ورد‪ ،‬ه�ةول� َ�‪،‬‬ ‫ظ�ةط� َِ�ان� َي ث�راك�ت�ي�زةك�رن ل س�ةر ِرؤم�ان�ا‬
‫(ئ�ال�ي� َي دي ي� َي ث��ر َي)‪ ،‬دةزط��ةه�� َي نالبةند‪،‬‬
‫‪ .10‬هةمان ذَيدةر‪ ,‬كو وةرطرتية ذ‪ :‬عبدالله ابو‬ ‫‪.2013‬‬
‫هيف‪ .‬المصطلح السردي تعريبا و ترجمة في‬ ‫دهوك‪.2017 ،‬‬
‫نقد العربي الحديث‪ .‬مجلة جامعة تشرين‬ ‫ثةراو َيز‬
‫للدراسات والبحوث العلمية سلسلةالاداب‬ ‫ن�ةف�س�ي�ا ئ�ي�س�م�اع�ي�ل ح��اج��ي‪ .‬ت�ةك�ن�ي�ك�ا‬ ‫‪ .4‬‬
‫‪ .1‬دلدار ابرهيم احمد‪ .‬تيور و تةكنيك َي‬ ‫ظ��ةط�� َِ�ان�� َي د ك��ورت��ة ض���ؤك�� َي ف��ازل‬
‫والعلوم الانسانية‪ ،2006 ،‬المجلة‪ ،28‬العدد ‪.1‬‬ ‫ظةطَ�ان َي‪ ،‬ثراكتيزةكرن ل سةر ِرومانا‬ ‫ع�وم�ةري�دا‪ ،‬وةش��ان��َي ئَيكةتييا ن�ظ�َي�س�ةرَي�ن‬
‫((ئالي َي دي ي َي ثر َي))‪ ،‬دةزطةه َي ناَلبةند‪-‬‬
‫‪ .11‬هةمان ذَيدةر‪.‬‬ ‫كورد‪ ،‬دهوك‪.2005 ،‬‬
‫دهوك‪ ،2017 ،‬لاثةر ‪.17‬‬
‫‪ .12‬بنَ�ة‪ :‬سارة حسان‪( .‬ما هو السرد)‪.‬‬ ‫خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي كورتة ض�ؤك‪،‬‬ ‫‪. 5‬‬
‫‪ .2‬فاضل نظام الدين‪ .‬فةرهةنطي ئةستَ�ة‬ ‫ذ وةشان َي ئَيكةتييا نظَيسةرَين كورد‪ ،‬دهوك‪،‬‬
‫‪ .13‬هةمان ذَيدةر‪.‬‬ ‫طةشة‪ ،‬ضاثا دوو َي‪ ،‬وةزارةتا ثةروةرد َي‪،1989 ،‬‬
‫‪.2005‬‬
‫‪ .14‬داريوش عابدي‪ .‬بةرةظ ض�ؤك نظَيسين َي‪،‬‬ ‫لاثةر‪.454‬‬
‫وةرطَ�ان لةيا خالد ضَيي‪ ،‬دةزطةه َي‬ ‫‪ . 6‬لةيا خالد ض�ي� َي‪ .‬ب��ةرةظ ض��ؤك نظَيسين َي‪،‬‬
‫‪ .3‬بنَ�ة‪ :‬نةفسيا اسماعيل حاجي‪ .‬تةكنيكا‬ ‫دةزطةه َي سث�َيز‪ ،‬دهوك‪.2016 ،‬‬
‫سث�َيز‪ ،2016 ،‬ل ‪.97‬‬ ‫ظةطَ�ان َي د كورتة ض�ؤك َي فازل‬
‫عومةريدا‪ ،‬وةشان َي ئَيكةتييا نظَيسةرَين‬ ‫ج�الد ثرَينس‪ .‬زاراظ َي ظةطَ ِ�ان َي‪ ،‬وةرطَ�ان‬ ‫‪. 7‬‬
‫‪ .15‬ئةو كورتة ض�ؤك َي ل سةر زار َي جهناظ َي‬ ‫كورد‪ ،‬دهوك‪ ،2005 ،‬ل ‪ .33‬وةرطرتيية ذ‪ :‬د‪.‬‬ ‫ب�ؤ ع�ةرةب�ي‪ :‬ع�اب�د خ��ةزن��ةدار‪ ،‬وةرط���َ�ان بؤ‬
‫كةس َي سي َي (ئةو) هاتينة ظةطَ�ان ئةظةنة‪:‬‬ ‫عبدالملك مرتاض‪ ،‬في نظرية الرواية بحث في‬
‫(جةمسةر َي سي َي‪ ،‬هةلبذارتنَيت فِرندا‪ ،‬سةر َي‬ ‫تقنيات السرد‪ ،‬عالم المعرفة (‪ ،)3340‬مطابع‬ ‫ك��وردي‪ :‬ج�ةلال موستةفا‪ ،‬ط�وظ�ارا مةتي‪،‬‬
‫سيتاظكة سةر‪ ،‬ثاوان‪ ،‬سكوتي‪ ...‬ستران َي‬ ‫الرسالة‪ ،‬كويت‪ ،‬كانون الاول ‪ .1998‬ص ‪.258‬‬
‫ِرؤذهةلاتي‪ ،‬خوداوةند‪ ،‬وارطةه َي قةرؤي‪،‬‬ ‫‪.2011‬‬
‫‪ .4‬بنَ�ة‪ :‬نةفسيا اسماعيل حاجي‪ .‬تةكنيكا‬
‫دوماهييا دونياي َي‪ ،‬بةرضاظة خةو‪ ،‬ستوين)‪.‬‬ ‫ظةطَ�ان َي د كورتة ض�ؤك َي فازل‬ ‫فازل نظام الدين‪ .‬فةرهةنطي ئةستَ�ة طةشة‪،‬‬ ‫‪ .8‬‬
‫عومةريدا‪ ،‬ل ‪ .33‬وةرطرتيية ذ‪ :‬فائق مصطفى‪،‬‬ ‫ضاثا دووي� َى‪ ،‬وةزارةت�ا ث��ةروةرد َي‪ ،1989 ،‬لاثةر‬
‫‪ .16‬خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي‪ ،‬ئَيكةتييا‬ ‫د‪ .‬عبدالرضا علي‪ .‬في النقد الادبي الحديث‬
‫نظَيسةرَين كورد ‪ ،2005 ,‬لاثةر ‪.55‬‬ ‫منطلقات و تطبيقات‪ ،‬الطبعة الاولى‪ ،‬وزارة‬ ‫‪.454‬‬
‫التعليم العالي و البحث العلمي‪ ،‬جامعة‬
‫‪ .17‬نةفسيا اسماعيل‪ .‬تةكنيكا ظةطَ�ان َي د‬ ‫موصل‪ ،‬مطابع التعليم العالي‪ .1989 ،‬ص ‪.137‬‬ ‫ح�س� َي ئ�وسم�ان ع�ةب�دل�رةحم�ان‪( .‬تةكنيكا‬ ‫‪ .9‬‬
‫كورتة ض�ؤك َي (فازل عومةر)يدا‪ ،‬ئَيكةتيا‬ ‫ظةطَ ِ�ان َي د كورتة ض�ؤك َي (ئيسماعيل‬
‫‪ .5‬ثةري سالح موفتي‪ .‬طَ�انةوة لة‬ ‫ه�اج�ان�ي)دا (م�ةي�دان�ا ك�وض�ك�ان) ) ط�وظ�ارا‬
‫نظَيسةرَين كورد‪ -‬دهوك‪ ،2005 ،‬لاثةر‪.79‬‬ ‫ض�ؤكةكاني (ئةحمد محمد ئيسماعيل)‬
‫دا‪ ،‬لة باوكراوةكاني ئةكاديمياي كوردي‪،‬‬ ‫ِروطةه‪ ،‬ذمارة ‪.2011 ،1‬‬
‫‪ .18‬خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي‪ ،2005 ،‬لاثةر ‪.31‬‬
‫هةولَ�‪ ،2012 .‬لاثةر ‪.9‬‬ ‫‪ .10‬ئيبراهيم ق�ادر محمد‪ .‬لَيكولينةوةي كورتة‬
‫‪ .19‬نةفسيا اسماعيل‪ .‬تةكنيكا ظةطَ�ان َي د‬
‫كورتة ض�ؤك َي (فازل عومةر)يدا‪ ،‬ل‪ .‬ل‬ ‫ض���ؤك��ي ك���وردي ك�وردس�ت�ان�ي ب��اش��وردا‬

‫‪.83 -80‬‬ ‫س��الا (‪ )1980 -1970‬ن��ام��ةي دك��ت��وراي��ة‪،‬‬
‫ب��ةلَاو ن��ةك��راوة‪ ،‬كوليجي ئ�اداب�ي زان�ك�وي‬

‫|‪80‬‬

‫وةرطرتية ذ‪ :‬روبرت همفري‪ .‬تيار الوعي في‬ ‫‪ .28‬بنَ�ة‪ :‬دلدار ابراهيم احمد‪ .‬تيور و تةكنيك َي‬ ‫‪ .20‬خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي‪ ،‬ل‪ .‬ل ‪.64 -63‬‬
‫الرواية الحديثة‪ ،‬ترجمة‪ :‬د‪ .‬محمود الربيعي‪،‬‬ ‫ظةطَ�ان َي‪ ،‬ثراكتيزةكرن ل سةر رؤمانا‬
‫الطبعة الثانية‪ ،‬دار المعارف بمصر‪ ،1975 ،‬ص‬ ‫(ئالي َي دي ي َي ثر َي)‪ ،‬ل ‪ ،110‬وةرطرتية ذ‪:‬‬ ‫‪ .21‬بؤ ثتر ثَيزانينان ل دوور كورتيلة ض�ؤك َي‬
‫مةكنون محمد تاهر ميقداد‪ .‬ديالوط د‬ ‫بنَ�ة‪ :‬ئازاد محةمةد سةعيد‪ .‬كورتيلة‬
‫‪.44‬‬ ‫درامايا كورديدا (دةظةرا بةهدينان وةك‬ ‫ض�وكي كوردي لة باشوري كوردستاندا‪،‬‬
‫نموونة)‪ ،‬ناما ماستةر َي كوليذا ئاداب َي زانكويا‬ ‫‪ ،1979 -1970‬يةكةتي نوسةراني كورد‪،‬‬
‫‪ .34‬بنَ�ة‪ :‬شوكرية رةسول‪ .‬تةكنيكي طَ�انةوة‬
‫لة ض�ؤكةكاني مارف بةرزنجيدا‪ ،‬يةكَيتي‬ ‫دهوك‪ ،2010 ،‬ل ‪.72‬‬ ‫هةولَ�‪.2013 ،‬‬
‫نوسةراني كورد‪ ،‬كةركوكر‪ ،2005 ،‬ل ‪.71‬‬
‫وةرطرتية ذ‪ :‬طوظارا ِرةوشةنب�ي نوي‪ ،‬ذ ‪،63‬‬ ‫‪ . 29‬بنَ�ة‪ :‬رَيذين جةميل خةليل‪ .‬هونةرَين‬ ‫‪ .22‬خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي‪ ،‬ل ‪.121‬‬
‫ض�ؤكنظَيسين َي ل جةم (نورةدين زازا)ي‪،‬‬
‫سالا ‪ .1977‬ل ‪.5‬‬ ‫ل ‪ ،78‬وةرطرتية ذ‪ :‬سةنطةر قادر شَيخ محمد‬ ‫‪ .23‬رَيذين جةميل خةليل‪ .‬هونةرَين‬
‫حاجي‪ .‬بنياتي طَ�انةوة لة داستاني (مةم و‬ ‫ض�ؤكنظَيسين َي ل جةم (نورةدين زازا)ي‪ ،‬ناما‬
‫‪ .35‬خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي‪ .‬ل ‪.63‬‬ ‫ماستةر َي‪ ،‬نة بةلاظ كري‪ .‬ظةكولينا زانست َي‬
‫زين)ي ئةحمةدي خاني‪ ، ،‬ل ‪.221‬‬ ‫مروظايةتي زانكويا دهوك‪ ،‬سكولا ئاداب‪،2014 ،‬‬
‫‪ .36‬ابراهيم قادر محمد‪( .‬لَيكولينةوةي كورتة‬
‫ض�ؤكي كوردي لة كوردستاني باكوردا)‪،‬‬ ‫‪ .30‬خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي‪ ،‬لاثةر ‪.108‬‬ ‫ل ‪.70‬‬

‫ل سالا (‪ )1980 -1970‬ل ‪.195‬‬ ‫‪ .31‬رَيذين جةميل خةليل‪ .‬هونةرَين‬ ‫‪ .24‬نةفسيا اسماعيل‪ .‬تةكنيكا ظةطَ�ان َي د‬
‫ض�ؤكنظَيسين َي ل جةم (نورةدين زازا)ي‪،‬‬ ‫كورتة ض�ؤك َي (فازل عومةر)يدا‪ ،‬ل‪.70‬‬
‫‪ .37‬خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي‪ ،‬ل‪.105‬‬
‫‪ ،2014‬ل ‪.79‬‬ ‫‪ .25‬خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي‪ ،‬ل ‪.13‬‬
‫‪ .38‬هةمان ذَيدةر‪ ,‬ل ‪.101‬‬
‫‪ . 32‬خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي‪ ،‬ل ‪.92‬‬ ‫‪ .26‬دلدار ابراهيم احمد‪ .‬تيور و تةكنيك َي‬
‫ظةطَ�ان َي‪ ،‬ثراكتيزةكرن ل سةر رؤمانا‬
‫‪ .33‬بنَ�ة‪ :‬نةفسيا اسماعيل‪ .‬تةكنيكا ظةطَ�ان َي‬
‫د كورتة ض�ؤك َي (فازل عومةر)يدا‪ ،‬ل ‪،110‬‬ ‫(ئالي َي دي ي َي ثر َي)‪ ،‬ل ‪.32‬‬

‫‪ .27‬خالد صالح‪ .‬جةمسةر َي سي َي‪ ،‬ل ‪.62‬‬

‫‪|81‬‬

‫نةخشةي َى كوردستان َى‬
‫سا َلا (‪ )1892‬ز‬

‫دانانا ئةفسةر َى بريتانى كابتن‬

‫( ئ َيف‪ .‬ئار‪ .‬ماونس َيل )‬
‫‪CPT, F.R. Mounsell‬‬

‫هاتية بةلاظكرن د طوظارا‪:‬‬

‫‪The Geographical Journal.‬‬
‫)‪Vol. 3, NO.2 (Feb 1892‬‬

‫|‪82‬‬

|83


Click to View FlipBook Version