ب�الا هاتبوو نظَيسي ،بةرطةك َى سَيي َي ل س�الا (1290م��ش1873/ز) ذ بةرهةم و دةستنظ َيس َين وى:
_ طيابةند(كفاية ال�ط�ب)( :)50ل س�الا (1298م��ش1881 /ز) ب
نظَيسى بوو ،و دةستنظَيسةك ل سالا (1298م�ش1881 /ز) ل سةردةم َى
مي َى بةرواريان (تةتةرخان بةط) باب َى (حاج رةشيد بةط َى بةروارى :مرن زمان َى فارسى نظَيسى بوو ،ذ ()712لاثةِران ثَيك دهَيت ،ئةظ ثةرتووكة ل
سةر ئةو دةرمان َي ذ طياى دهَينة ضَيكرن و ئَيش َي هاتينة ضارةسةركرن،
)1928نظَيسى بوو. ئانكؤ ذ ضَيكرن َي وى بووينة و شرؤظةكرينة ،ئةطةرو ضارةسةرى داينة
_ ثةرتووكةك ب زمان َى عةرةبى كو يا رةخنةيى ية ل سةر ضارةسةري َي دي�ارك�رن ،ك�و ضةند ش�يةت�ةك� َي ن�ؤذداري�ا طيايى ن�ة ب�ؤ قوتابي َي
هندةك ئَيش و نةخؤشيان )500( ،لاثةِران بخو ظة دطريت. نؤذدارى) ( امروش طب طياهى براهى دانش اموزان بزيشكى) ،ل دووماهيا
_ ثةرتووكةكا ديتر ب زمان َى عةرةبى ل سةر ( ذدايكبوونا ثَيغةمبةرى و َى بتن َى لاث�ةرةك� َى وةك فةرهةنطوكةك َى ي�ة (ك��وردى و عةرةبى
ساظ ل َى بن) كو ثةسن و هؤزانن ،ذ ( )70لاثةِران ثَيك دهَيت و ()51
رَيزة دَيرَين هؤزانى بخو ظة دطريت ،ئانكؤ وةك مةولوودنامةيةك َى ية. و فارسى) ،ه�ةذى ية بَيذين ئةظ ثةرتووكة ذلاي� َي كةسةك َى بناظ َى (
_ ثةرتووكةك ل سةر شةريعةت َى ئيسام َى ،ذ ( )237لاث�ةِران ثَيك مستةفا كوِر َى عةبدوررةحمان) ل طوند َى (كَيستةل دةظةرا بةروارى
ده َيت(.)51
�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������
ذَيدةر و ثةراوَيز
.1ش��رف خ��ان بن شمس الدين البدليس��ي ،ش��رف نام��ه ،ولاديمر(وليامينوف
زرنوف) ،ث�طرس��بورغ ،در دار الطباع اكاديمية ايمثراطورية،ج1276 ( ،1ه_
1860م) ،ل 108؛ ش��رف خان البدليس��ي ،ش��رفنامه ،ت :محمد جميل الملا
أحم��د الروذبيان��ي ،مؤسس��ة موكرياني للطباع��ة و النش��ر ،ط( ،2أربيل
، )2001 :ص 257؛ ش��ةرةف خان�� َى بدليس��ى ،ش��ةرةفنامةيا ش��ةرةفخان َى
بدليس��ى تةرجةما مةلا مةحموود َى بازيدى ،تؤيذاندن :س��ةعيد دَيرةشى،
( دهؤك ،)2007 :ل .169
د.مس��عود مصطفى الكتاني ،المس��اجد و المدارس و العلماء و المخطوطات . 2
. 3
في إمارة بادينان_العمادية ( ،دهوك ،)2010 :ص .234
دن��اظ كتَيبخان��ا موفتي َي ئاكر َى ،ئةندازيار (بلند محةممةد ش��وكرى
مفتى).
.4ه��رش كم��ال الريكاني ،بعض المخطوط��ات علماء بهدين��ان في مدارس
بدليس و المناطق التابعة لها ( ،بحث غر منشور).)2018( ،
. 5محةم��ةد عةلى قةرةداغى ،بووذاندنةوةى مَيذووى زانايانى كورد لةرَيطةى
دةس��تخةتةكانياوة ،ب ( ،4بةغ��دا1422 :ك_ 2002ز) ،ل 80؛ محم��د علي
القرداغ��ي ،كن��وز الكرد في خزائن دار المخطوط��ات العراقية ،ج( ، 2أربيل:
)2014ص .277
. 6د.عماد عبدالسام رؤوف ،المعجم التاريخي لإمارة بهدينان ،من مطبوعات
الاكاديمية الكوردية( ،أربيل ،)2011 :ص.333
.7د.عم��اد عبدالس��لام رؤوف ،مراك��ز ثقافي��ة مغم��ورة في ُكردس��تان ،م��ن
|50
ئَي��ك ذ بةرهةم��َي وى ي��َي طرن��ط بووي��ة ،ل ص .257 مطبوع��ات الاكاديمي��ة الكوردي��ة ،ط( ،1أربي��ل :
س��الا(1120مش_ 1708ز) ضووب��وو بةردلؤظاني��ا .23د .مس��عود مصطف��ى الكتان��ي ،مدرس��ة قوبا_قوبهان
خود َى .بنَ ِية :محمد أمي دوس��كي ،المصدر الس��ابق، ،)2008ص .109
ذل��ك الط��ود الش��مس الآفلة ،ط ،1مطبع��ة هاوار،
ص .100 .8د .عماد عبدالس��لام رؤوف ،المعج��م التاريخي لإمارة
33بلند محمدشكرى موفتى ،ذَيدةر َى بةر َى ،ل .124 (دهوك ،) 2009 :ص.368 بهدينان ،ص .336
34ذ دةستنظَيس��ا م��ةلا عةبدوَلاه��ى هاتي��ة وةرطرتن ،ذ
ئةرشيف َى مامؤس��تا(محةممةد مةلا فوئاد ماميسى .24محم��د أم��ي زك��ي ب��ك ،مش��اهي الك��رد و . 9د .مس��عود مصطف��ى الكتاني ،المس��اجد و المدارس و
كردس��تان( ،)2_1الس��يدة كريمت��ه (ترجمة) ،ص العلم��اء و المخطوط��ات في إم��ارة بادينان_العمادية،
/باب َي فارس).
35د.مس��عود مصطفى الكتاني ،المساجد والمدارس ،..... 309؛ كاوه فري��ق احم��د ش��اوهلى ئامي��دي ،المصدر ص .333
ص .232 السابق ،ص .225 . 10د.عماد عبدالس��لام رؤوف ،المعج��م التاريخي لإمارة
. 36دكةظيت��ة رؤذهةلات َى باذَير َى زاخ��و ،ذلاي َي باكورى بهدينان ،ص .16
ظ��ة طوند َي س��ثيندارؤك َى ية ،و ذلاي َي باش��ورى ظة .25بلند محمد شكرى موفتى ،مةلاعبداللهيَيَيكانىي
طوندَي��ن س��ةرئاظك َى و ئؤزماناي��ة .بن��َِية :وةصفى َيماميسى،.....ل .113 .11محةم��ةد ع��ةلى قةرةداغ��ى ،بووذاندن��ةوةى مَيذووى
حةس��ةن ردَينى ،شةر َي باجل َي ل سالا 983زا ،طؤظارا زانايان��ى كورد لةرَيط��ةى دةس��تخةتةكانياوة ،ب،2
. 26س��ةعيد دَيرةشى ،ئيس��ماعيل ثاش��اي َي ئَيك َى (مي َى (بةغ��داد1419 :ك_1999ز) ،ل ،49_48ظى ذَيدةرى ب
ديرؤك ،هذمارة ،8بهارا ،2015ل .56 شاش��ى ظة كرية س��ةردةم َى مي ئيسماعيل (ئَيك َى )
. 37د.مس��عود مصطفى الكتاني ،المساجد والمدارس ،..... بةهدينان) ،طؤظارا دي��رؤك ،هذمار( ،)4بهارا ،2004 كوِر َى بةهرام ثاش��ا كوِر َى زوبَي ثاشا ،مية ل سالا
ص .232 ل .31 (1798_1768ز) مي َى ميطةها بةهدينان بوو.
.27د.مس��عود مصطفى الكتاني ،مدرس��ة قوبا _ قوبهان .12س��الم عبدالرزاق احمد ،فه��رس مخطوطات مكتبة
.38ياس��ن بن خيرالدين الخطيب العمري ،الدر المكنون الاوقاف العام��ة في الموصل ،ج1403 ( ، 5ه�_1983م)،
في مآث��ر الماضية م��ن القرون ( ،مخطوط��ة ،)1811 : ،ص .368
ص .89
الورق��ة 416 :؛ ياس��ن ب��ن خيرالدي��ن الخطي��ب . 28م��ةلا مةحم��وود ئةفةن��دى ئامَي��دى (بةهدين��ى)
. 13بلن��د محمدش��كرى مفت��ى ،هن��دةك ثَيزان��ي ل
العم��ري ،غاي��ة الم��رام في تاري��خ محاس��ن بغ��داد دار (م��رن 1139م��ش1726/ز) كوِر َى عةك�َ�لواِر َم�ى�ةئي(بم�ر�ارهني :م س��ةر عب��دالله ك��وِر َى م��ةلا محةمم��ةد َى دؤلى ي�� َي
1120م��ش1708/ز) ك��وِر َى م��ةلا ئاس��هى ،طؤظ��ارا ديرؤك ،ذم��ارة( ،)4به��ارا ،2014ل
الس��ام ،نش��ره علي يوس��ف البصري ،دار منش��ورات مةحم��ود َى بهوس��ى(مرن 1100م��ش1689 /ز) ي��ة، ،111_100دظ�� َى طوتار َى دا ب شاش��ى ظ��ة ئةظ زاناية
ب طون��د َى (ئاس��ه َى /ب��ةروارى ب��الا) داية نياس��ي،
البص��ري( ،بغ��داد ،) 1968:ص108؛ محف��وظ دبني��ات دا خةلك�� َى طون��د َى (به��ؤس /م��زوورى ب��ةل َى وى دةس��تخةتة ل طوند َى (ئاس��ه َى) يا دةظةرا
س��لَيظانةيان نظَيس��ى ب��وو ،و طون��د َى دؤل َى بخو ذى
العباس��ي ،المص��در الس��ابق،ص173؛ كاوه فري��ق ذوورى) ب��وو ،س��ةيداي َي مةدرةس��ةيا قوبةه��ان بوو ،ذ
ش��اطردَين وى(م��ةلا خةليل َى س��َيتى ،مةلا يةحيا طوند َى سلَيظانةيانة.
احم��د ش��اوهلى ئاميدي ،المص��در الس��ابق ،ص 225؛ م��زوورى ،ك��وِر َى وى م��ةلا عوبةيدوَل��اه مفتي�� َي . 14محمد علي القرداغي ،كنوز الكرد ،ص .331
ئامَيدي�� َي ،)....خودان�� َى تةفس��يا س��ورةتا فاتيح��ة . 15محمد علي القرداغي ،كنوز الكرد ،ص .331
خالد محمد شريف الس��ندي ،زاخوو إمارة سنديان، . 16د .عبدالرحم��ن م��زوورى ،كاودان َي رةؤش��ةنبيى ل
ب��وو ك��و ي��ا ب�� َي نوقتةب��وو ،ل س��الا 1202م��ش/ ميطةها بةهدينا ،طؤظارا ديرؤك ،ذمارة ،5هاظينا
مطبع��ة المس��رة( ،بغ��داد،)2005 :ص142؛ د .مس��عود 1787ضووب��وو بةردلؤظانيا خود َى.بن��َِية :انور المايي،
مصطف��ى الكتان��ي ،مدرس��ة قوبا_قوبه��ان ،...ص الاك��راد في بهدين��ان ،ط( ،2ده��وك ،)1999 :ص ،2014ل .16
212؛ س��عيد الحاج صدي��ق الزاخوي��ي ،زاخو الماضي .17ط��ه ب��ن م��لا عزي��ز الش��مديني ،ش��جرة الزيوكية،
165؛ محمد أمي دوسكي ،المصدر السابق ،ص 100؛
والحاضر ،ط( ،1زاخو ،)2012 :ص .239 تةحسي ئيبراهيم دؤسكى ،وةشان َي ئَيكةتيا زاناي َي مخطوطة1210( ،ه�1795 /م).
39جاس��م عب��د ش��ال ،الش��يخ احم��د محم��د طي��ب ئيسام َى /دهوك ،فةقى و مةلا و مةدرةسة( ،دهوك .18س��عيد الح��اج صدي��ق زاخوي��ى ،زاخ��و في الماض��ي و
السليظاني ( ،دهوك ، )2013 :ص .36 الحاضر ،ط( ، 2دهوك ، )2016 :ص .58
،)2012 :ل .67
.40محةم��ةد ع��ةلى قةرةداغ��ى ،بووذاندن��ةوةى مَيذووى .29ناظ�� َي وى(م��ةلا حاج��ى ك��وِر َي م��ةلا محةمم��ةد .19دةستنظَيس��ةكا وى ل س��الا (1107م��ش) ل ذَي��ر
زانايانى كورد لةرَيطةى دةس��تخةتةكانياوة ،ب ،2ل كوِر َي مةلا مووس��ا)ية ،ئَيك ذ زاناي َي ناظداربووية، ذم��ارة()5074ل(دار المخطوط��ات العراقية)هاتي��ة
ل ضةرخ�� َى دوازد َى مش��ةختى بةرامبةر س��ةد َى ()18 ثاراس��تن و نظَيس��ي ب ظى ِرةنط��ى ية:عبدالرحيم بن
.23 َي زايين��ى ي�� َي ذيابوو ،ئاكنج��ى ي�� َي خةلكَيطوند َي ابابك��ر بن م��لا عبدالله بن ملا ابابكر بن ملا عبدالله
.41س��عيد الح��اج صدي��ق زاخوي��ى ،زاخ��و في الماض��ي و (بةنس��تان_رَيكان)بوو ،ذ وَي��ر َي ئانكؤ(بةنس��تان) ب��ن حاج��ى موس��ى _ غف��رالله لن��ا و له��م و لجميع
الحاضر ،ط ( ،2دهوك ،)2016 :ص .58 مش��ةخت بب��وو ئامَيدي�� َي،ل دةظ خال�� َي خ��ؤ زاناي�� َي المس��لمين( مايس��مى! /ناظ َى دروس��ت ماميساية كو
بةركةفت��ى (م��ةلا ئةحمةد ئةلصديقى ي�� َي ئَيك َى_ ناظ�� َى طون��د َى زاناي�� َي ذَيطوت��ى ية)قري��ة و ريكان��ي
.42المصدر نفسه ،ص .58 ماميس��ى ك��و باب َى م��ةلا عةبدوَلاه بوو) زانس��ت َي ناحي��ة في مدرس��ة «الاحم��ر» الواقع��ة في الجزير في
.43المصدر نفسه ،ص .58
.44أن��ور إبراهيم عبدال��رزاق النقش��بندي ،إطلالة على ئايين��ى خواندب��وون ،ي�� َي ك��و ثاش��اي َي ئامَيدي�� َي يوم الجمعة قبل الغد في شهر َس َفر في سنة 1107من
تأريخ بامرني في عهد ش��يوخ الطريقة النقش��بندية، ي�� َي وى دةم��ى داخ��از ذ َي كرب��وو ك��و بهَيت��ة الهجرة .بنَية :محم��د علي القرداغي ،كنوز ال ُكرد
ظةطوهاس��تن ذ(رَيكان) بؤ (ئامَيدي َي) بؤ وانةطوتنا في خزائ��ن دار المخطوطات العراقي��ة ،ج ،2مطبوعات
(دهوك ،)2017 :ص .54 الاكاديمي��ة الكوردية( ،أربي��ل1435 :ه�_ ،)2014ص
.45زوزان صالح اليوسفي ،صالح اليوسفي ،1981_1918 ل مةدرةس��ةيا(مرادخان) ،خارزاي�� َي خؤ(حاج��ى)ذى
دط��ةل خ��ؤ دبةتن،داكو ثتر ف��َيى زانس��تان بيتن، .305
ط( ،1دهوك ،)2009 :ص .15 _14 ول وَي��ر َي طةل��ةك زانس��ت َي ئايين��ى نيش��اددةتن
.46بشر سعيد عبدالرحمن ،بهدينان و عشائرها ،ط،1 هةت��ا باش ش��ةهرةزا وتَي زاني دبيت ودةس��تويرناما .20تاريخ ولادة عبدالله ملا أحمد في س��نة تسعة و ستين
مةلاتيني�� َي ددةت َي ،وكضاخؤ(غاليا)ي َي ذى ل َى مةهر و ِماية بعد الألف .بنَية :محةمةد عةلى قةرةداغى،
(دهوك ،)2006 :ص .114 _113 دكةتن ،وب طوتاربَيذ(خةتيب)ل جامعا(ئامَيدي َي) بووذاندن��ةوةى مَي��ذووى زانايان��ى ك��ورد لةرَيط��ةى
.47الدهوك��ي م��لا محم��د س��عيد ياس��ين البريفكاني دةس��تخةتةكانيانةوة ،ب( ، 2بةغ��داد ،)1999 :ل
(تألي��ف) ،فض��لاء بهدين��ان ،مس��عود محمدس��عيد دادمةزريني��تن ،لةوما ب(مةلا حاج��ى خةتيب)هاتية
ناظك��رن وبةرنياس��ي .بن��َِية :د .عم��اد عبدالس��ام .173
ياس��ين البريفكاني (اع��داد) ،ط( ،1ده��وك ، )1997: رؤوف ،المعج��م التاريخي لإم��ارة بهدينان ،مطبوعات .21كاوه فري��ق احم��د ش��اوهلى ئاميدي ،إم��ارة بادينان
ص76_75؛ محفوظ العباس��ي ،المصدر السابق ،ص ،1842_1700مؤسس��ة موكريان��ي( ،أربي��ل،)2000 :
الاكاديمية الكوردية(،أربي��ل،)2011 :ص ،114ضةند
.174 ثَيزان��ي ذ ئةرش��يف َى مامؤس��تا ئةن��وةر ئيبراهي��م ص .225
.22ناظهاتى ل س��ةر دةستنظَيس��َي خو ناظ َى عةشيةتا خو
.48محم��د ئؤسمان��ا ،ن��وذدار اسماعي��ل عبدالكري��م نةقش��ةبةندى ،ذدايكبووي�� َي ( )1930بامةرن�� َى ي��ة، ج��ار ب ( رادك��ى) و ج��ار ب (رَيكان��ى) دياركرب��وو،
س��لَيظانى ،طؤظارا تةندروس��تى و كؤم��ةل ،ذ (،)10 رادك��ى ي��ان رادةك��ى /رادكان��ى ناظ�� َى كةظن�� َى
خانةنشينة و ل (دوميز) جهوارة. عةش��يةتا (رَيكان)بووي��ة و ديرؤكنظيس�� َى كورد َى
تةمموزى .64 ،1988 م��ةزن (ش��ةرةفخان َى بةدليس��ى) ذى د(ش��ةرةفنام َى)
( .49محم��د ئوسمانا ،سماييل َى حةكي��م ( اسماعيل .30د.مسعود مصطفى الكتاني ،المساجد والمدارس ،..... دا ك��و ل س��الا (1597/1596ز) نظَيس��ى ب��وو ناظ�� َى
الحكي��م س��لَيظانى) ذياننام��ة و ن��ؤذدارى( ،ده��وك: (رادكانى) بكارئينابوو .بنَ ِية :شرفخان البدليسي،
ص .498 ش��رفنامة ،ت :محمد جميل الم��ا احمد الروذبياني،
، )2014ل .8_7 .31د.عةبدولرةحم��ان مزوورى ،كاودان َي رةؤش��ةنبيى
( . 50ئ��ةظ ثةرتووك��ة ي��ا نظيس��ةر (اب��و الفض��ل حبيش
تفليس��ى600_520 :مش) ية .ئيةج حوس َي مورادى، ل ميطةه��ا بةهدين��ا ،طوظارادي��رؤك ،هذم��ار(،)5
دةستنظيس��ى (كفاي��ة الط��ب) ل��ة كتَيبخان��ةى
سماي��ل حةكيم��ى س��لَيظانى دهؤك��ى دا(، هاظينا ،2014ل .9
.32عةَلام��ة (باث��ي َي زانا م��ةلا مةحم��ود َى بةهدينى)
ظةكؤلينةكا نةبةلاظكرى).)2018( ، ك��وِر َى م��ةلا مةحم��ود َى بهوس��ى ي�� َي ئامَي��دى
( .51محم��د ئوسمان��ا ،سماييل�� َى حةكي��م ( اسماعيل (م��رن 1100 :م��ش_1689ز) ئَي��ك ذ زاناي��َي مةزن و
الحكيم سلَيظانى) ذياننامة و نؤذدارى ،ل .8 بةركةفت��ى بووي��ة ل ئامَيدي�� َي و(روزنام��ة جدي��د)
|51
ش َيخ موشه ِر ِرهف َى
خونوكى ل زاخو
| تهحسین ئیبراهیم دوسكی
شێخ موشهڕڕهفى خونوكى
|52
بهرنیاس بوو ،ئهو كورێ شێخ ئهسعهد كورێ شێخ عهبدولاه� كورێ وهلات��ێ ك���وردان ه��هر ژك�هڤ�ن دا ب ه�هب�وون�ا كومهكا
شێخ ئهسعهد ك�ورێ حاجی ی�ه ،و تشتێ ڤێ مالباتێ ژ مالباتێن زان�ا و ئهدیبێن پاك دهێته نیاسین ئهوێن پهرتووكخانا زانست و
زانایێن دى ل كوردستانێ جودا دكهت ئهوه كو وان چ رهڤشتهك بو ئهدهبیاتێ ب بهرههمێن خوه یێن بهركهفتی زهنگین كرین و دناڤ
خوه چێنهكریه كو وان بگههینیته ئێك ژ سهحابی یان تابعییان خهلكی و م�هزن�ان دا بناڤودهنگ كهفتین ،ل�ێ ژب�و ئ�هو كهسێ
یان ژهى مهزنه پیرێن تهریقهتهكا صووفی ،بهلكو ئهو مالباتهكا دووڤچوونا ڤى بابهتی بكهت دیاردبیت كو كورێن مللهتێ وان
رهسهن بوون كو ل دویف قاعیدا شهرعی ئهوا دبێژیت (من ابطأ به پرسیارا دهنگوباسێن وان نهكرینه و چ خهم ژبو پاراستنا بهرههمێ
عمله ،لم یسرع به نسبه) دچوون ،ههردهم وان شانازی دبر كو ئهو وان و بهلاڤكرنا بهركارێ وان ب رهنگهكێ كو ههژى ناڤێ وان
ژ عامییێن كوردانه و ب رێكا ڤیانا چاكان و خزمهتا شاگرد و بیت نهخوارینه ،نهبتنێ خهلكێ ب گشتی ئهڤ كاره پشگوهڤه
شێخیێن زانینێ دناڤ خهلكێ دا پێشكێش و بهرنیاس بووینه ،و هاڤێتینه بهلكو مهزن و پێچێبووو زانایان یان ژى خهمسارى دڤى
كاریدا كرینه و سستی د ئێك ژ گرنگترین بیاڤێن زانینێ دا
ئهڤ شانازییه تێرا وان ههیه. كرینه ئهو ژى بیاڤێ نڤێسینا ژیاننامه و بیرهاتنانه ،لهورا ژیاننامه
تشتێ ههتا نوكه دناڤ مالباتێ دا بهلاڤ ئهوه كو ئهسلێ و سهربورا پتریا زانا و ئهدیبێن مه د بازنهیا ژبیركرنێدا ماینه و
وان دگههیته جههكێ ل (دهشتا دوبانێ) ئهوا دكهڤیته روژئاڤایێ بووینه پشكهك ژ بورى! و ب ڤى ئاوایی مه ژێدهرهكێ گرنگ ژ
ب�اژێ�رێ دهوكێ (دهڤ��هرا سێمێلێ یا ن�وك�ه) ،ه�هروهك دی�ار ئێك ژ ژێدهرێن نڤێسینا دیروكى ژدهستدا ،ههروهسا مه نمونهیێن هێژا ژ بو
باپیرێن ڤێ مالباتێ –ژب�هر ئهگهرهكێ ن�هدی�ار -ب�هرى پتر ژ دوو
سهدهیان ژ دهشتا دوبانێ كوچبهر بوویه و بهرهڤ میرگهها بوتان ل چاڤلێكرنێ بهرزه كرن.
باكورى چوویه ،پاشی ژ وێرێ بهرهڤ دهڤهرا بهروارێ (یان پهروارێ) وب�ا خ�وان�دهڤ�ان ه�زر نهكهت كو ئهڤه ژ كاروكریارێن
چووینه ئ�هوا ل وی دهم�ى دب�ن دهستههلاتا میرێن بوتاندا و ل ڤى زانایێن مه یێن كهڤن بوو ،دهمێ كو رێك د كوره بوون و پهیوهندی
د زهحمهت ،نهخێر! بهلكو ئهو ل سهر ڤێ رێورهسما خوه ب�هردهوام
سهردهمى قهزایهكا سهر ب ویایهتا سێرتێ ڤه یه. بوون ،خوه دهمێ چاثكرن ب ساناهی كهفتی و بهلاڤكرن ئاسان
ئ�ێ�ك�هم ك�هس�ێ ژ ڤ�ێ ب�ن�هم�ال�ێ ه�ات�ی�ه نیاسین ن�اڤ�ێ وى بووی و مللهتێن دی دهست ب لێگهریانێ ل رابردوویێ خوه كرین.
(حاجی) ی�ه ،و چێدبیت ه�هر ئ�هڤ كهسه بیت كو ب�هرهڤ دهڤ�هرا دێ بێژى ئهڤ كاره بوویه پارچهیهك ژ خوڕستێ مه ،و شهرمزاریهك
بهروارێ مشهخت بووی ،و ل گوندهكێ ب ناڤێ (ڤیاس) ئاكنجی ب ناڤ چاڤێن مهڤه ،ڤێجا ههما ژ خودێ دخوازم ڤێ چهندێ چاره
ببوو ،پاشی كور و نهڤیێن وى ههتا شێخ عهبدولاه� باپیرێ شێخ
موشهڕڕهفی ل وێ�رێ بنهجه� ببوون و ههتا نوكه گورێن باپیرێن بكهت!!.
شێخ موشهڕڕهفی و هژمارهكا نهكێم ئهندامێن ڤێ مالباتێ ل وى ئهڤ ڤهكولینا ل بهردهستێ ههوه دانهنیاسینا ئێك ژ زانایێن
گ�ون�دى ه�هن�ه .پاشى ئ�هڤ بنهماله –چێدبیت ل س�هردهم�ێ شێخ مه یێن ڤێ داویێ یه كو گهلهك پێشكێشی زانست و ئهدهبیاتێ
ئهسعهدێ دووێ -بهرهڤ گوندێ (خونوكێ) چوون ئهوا دكهڤیته كریه ،لێ سهرهرای ڤێ چهندێ ئهوى چ پوویتهدانهكا ل ههژى خوه
پهسارا دولهكێ ل نزیك رووبارێ بوتان ب دووراتیا سێ كیلومهتران نهدیتیه ،بهلكو دهستێ خهمساری و ژبیركرنێ بو بهرههمێ وى ژى
ژ باژێركێ (خهسخیر) سهنتهرێ قهزا ب�هروارێ ل روژههلاتا باژێرێ درێ�ژ بوویه ،تا رادهیهكێ كو پتریا مه هێشتا خو گوه� ل ناڤێ
وى ژى نهبوویه ...و مهبهستا مه ل ڤێرێ شێخ موشهڕڕهفێ خونوكیێ
سێرتێ. ب��هرواری ی�ه ،و ئ�هو بناڤودهنگترین زان�ای�ه دن�اڤ زانایێن باكورێ
كوردستانێ ژلایێ زانین و دلنهرمی و نهفس بچووكیێ ڤه ،و ههمى
باب َى وى: ئهوێن تێكههلیا وى كرین ههڤڕا نه كو ئهو ئێك ژ بهرمایێن چاك
و صالحان بوو ،چونكه ئهو ددهمهكى دا ژیابوو كو زولم درووشمێ
بابێ وى شێخ ئهسعهده كو ب شێخ ئهسعهدێ دووێ ناڤداره، وێ بوو و نهزانین ئالایێ وێ بوو .لێ وى بریاردا كو دادیێ بكهته
باپیرێ وى شێخ ئهسعهدێ ئێكێ ژ زانایێن زانستێن شهرعی بوو كو ئارمانجا خوه و زانینێ بكهته ئالاڤ و پێڕههێ خوه و دیندارى و
دهستهكێ درێژ د صووفیگهریێ – نهخاسمه تهریقهتا نهقشهبهندی- زاهدیێ بكهته رێباز وكارێ خوه .ئهو شێخهك بوو دوور ژ قیژقیژا
دا ههبوو ،چونكه ئهو ئێك ژ خهلیفهیێن (شێخ صالحێ سیپكى) دهنگبلندان ژیا و ب ئارامی و ڤهدهر ژ چاڤێن پڕخورێن دونیایێ ب
و ئێك ژ كهسێن نزیكی (شێخ محمد ئهلحهزینێ فهرسافی) بوو،
و بو ههیامهكێ ل گوندێ (باسرتێ) ل نزیكی جزیرێ ئاكنجی ناڤێ دینی مر! خودێ رهحمێ پێ ببهت و بگههینته چاكان.
ببوو و ئهڤ گونده مهلبهندێ مالباتا شێخێ وى بوو ئهو ژى مالباتا ڤێجا شێخ موشهڕڕهف كییه؟ چیروكا وى ل زاخو چ بوو؟
(شێخ خالدێ زێبارى) بوو ،لێ پشتی ماوهیهكێ كورت جارهكا دی
ئهم دێ دڤێ ڤهكولینێدا سیناهیێ بهردهینه سهر ڤى بابهتى.
زڤرى بو گوندێ ڤیاسێ.
شێخ ئهسعهد ل دوی�ف رێبازا بابێ خوه شێخ عهبدولاه� و مالباتا وى(:)1
باپیرێ خوه شێخ ئهسعهدێ دووێ چوو ،دهست ب خواندنا زانستێن
ش�هرع�ى ك�ر ه�هت�ا ئ�ی�ج�ازهن�ام�ه وهرگ��رت��ی ،پ�اش�ى ب��هرێ خ��وه دا شێخ موشهڕڕهف میراتگرێ مالباتهكێ یه كو ل سێرتێ
صوفیگهریێ ،و ئێك ژ دیارترین مورشدێن نهقشهبهندیێن گوندێ و دوروبهرێن وێ دا ب دیندارى و خزمهتا زانین و شاگر و ههژاران
|53
پشتی ئیجازهنامه وهرگرتی بو پتر ح��هس��هن ك���ورێ م���هلا م�س�ت�هف�ا ك��ورێ باسرتێ ب�وو .پاشى س�هرهرای وێ تهنگاڤیا
ژ 50سالان دهرس گوتن و نیڤا ڤى ههیامی زانایێ ناڤدار مهلا خهلیلێ سێرتی) بوو ،و مهدهرسهیێن ئایینی ل نیڤا ئێكێ ژ سهدهیێ
ئ�ان�ك�و دن�اڤ�ب�هرا 1977-1953ل گ�ون�دێ موشهڕڕهف ل سالا 1924ل گوندێ حهلهنزێ ب�ی�س�ت�ێ ت��ووش ب�ووی�ن�ێ ،ل گ��ون��دێ خ�وه
(رووب��ارێ) ب�وران�د ،و پشتی مرنا برایێ وى بوو شاگردێ وى .ههروهسا شاگردی ل دهف (خونوكێ) دهست ب سهیدایی و ئیرشادێ
ش�ێ�خ م��ون��هووهرى ل س��الا 1977ج��ه��ێ خ�وه (مهلا حامد كورێ مهلا محهمهدێ سێرتی) ك��ر و ل س��هر پ�ێ�گ�هه�ان�دن�ا ش��اگ��ردان
ب�و گ�ون�دێ خونوكێ وێ ڤهگوهاست و ژى كربوو و ئهو ژى كهسهك بوو ژ دووندهها بهردهوام بوو ههتا كو ل سالا 1965ئهمرێ
جهێ باب و برایێ خوه گرت ،و ئهوا مای ژ مالباتا م�هلا خهلیلێ س�ێ�رت�ی ،و س��هرهراى خودێ كرى ،و كورێ وى (شێخ مونهووهر)
ژیانا خوه ل وى جهى ب گوتنا دهرس�ان و هندهك ئاستهنگ بهلێ ل دووماهیێ وى شیا ى جهێ بابێ خوه دڤى كارى دا پڕكر ،و
ئیرشادێ بوراند ،و گهلهك ژ زانا و شێخان ئیجازا زانستێن شهرعى ژ ئهڤى مهلا حامدى ئهو ژى هوزانڤان و نڤیسهر و زانا و صووفی
زانینا خوه ل بهر دهستێ وى بوراند. وهرگریت. بوو.
شێخ م�وش�هڕڕهف ب ڤیانا زان�ی�ن و س�هب�ارهت ئیجازهنامهیا صوفیگهریێ :وى بوونا و ژیانا وى:
زان�ای�ان و خزمهتكرنا ش�اگ�ردێ�ن زانینێ بو جارا ئێكێ ژ بابێ خوه شێخ ئهسعهدى
دهاته نیاسین ،ئهو مروڤهكێ زاهد ،نهفس وهرگرت كو سهر ب شێخێن نهقشهبهندی شێخ موشهڕڕهف ل سالا 1334مش/
ب��چ��ووك ،دل��وڤ��ان ب��وو ،و ب ح�هزژێ�ك�هرێ ل باسرتێ بوو ،و شێخێن باسرتێ دگههنه 1926ز ل گوندێ خونوكێ ژ دایك ببوو و
وهل�ی و چاكێن ب�هرى خ�وه و دووركهفتن شێخ خالدێ زێبارى –وهك مه گوتی ،-لێ ل ژێر چاڤدێریا بابێ خوهدا مهزن ببوو ،و بو
ژ خ�ودان�ێ�ن پ�ل�ه و پ�وس�ت ودهول��هم��هن��دان د سالێن پێنجیان ژ س�هدهی�ێ بیستێ شێخ جارا ئێكێ خواندنا خوه ژ وى وهرگ�رت و
دهاته نیاسین ،ئ�هوى بهختهوهریا دلێ خوه موشهڕڕهف هاته باژێرێ زاخو و ژ وێرێ قهستا ل سهر دهستێ وى بوو ئهڤیندارێ دیندارى
د تێكههلیا دگ�هل خودانێن زانین ژ زانا ههولێرێ كر و ل وێرێ چوو خزمهتا (شێخ و ص�وف�ی�گ�هری�ێ ،و ل دوی��ف رێ�ب�ازا وى ل
و شاگردان دا ددیت ،و ژترسێن هندێ كو مستهفا كهمالهددین) نهقشهبهندی ئهوێ س�هر رێ�ك�ا ن�هق�ش�هب�هن�دی�ێ چ��وو ،ه�هروهس�ا
تووشى رییا و دووریاتیێ ببیت ئهوى د ژیانا سهر ب شێخێن (تهویله) ڤه ،و ل سهردهستێ ك�اری�گ�هری�ا خ�ال�ێ�ن وى ژى ل س��هر وى
خ�وهدا هوزانێن خ�وه ب�هلاڤ نهكر لهوما ژ وى ئیجازا دووێ يا ئيرشادێ (صوفیگهریێ) ههبوون ،چونكه دهیكا وى فاطما كچا
چاڤان دوور بوو و هوزانێن وى بتنێ پشتی شێخ محهمهد ئهمین كورێ شێخ فههیمێ
وهرگرت. ئهرواسی ژ سهرتاجێن شێخێن نهقشهبهندی
مرنا وى بهلاڤ بوون. ل باكورێ كوردستانێ ب�وو ،چونكه وان
ژیانا جظاكى ومالباتى و تهریقهت ژ شێخ طههایێ نههریێ ههكارى
مرنا وى: پهسن َين وى: وهرگ��رت��ب��وو و وى ژى ژ ش�ێ�خ خ�ال�دێ
ل دهستپێكا سالا 2008تهمهنێ وى شێخ م�وش�هڕڕهف�ی دوو ج��اران ژیانا شههرهزورى وهرگرتبوو.
گههشتبوو 82سالان و تووشی نهخوشیا دلی ههڤژینیێ پێكئینایه ،ههڤژینا وى یا ئێكێ دئ��هڤ��ى ب��ی��اڤ��ێ ت���ژى ژ زان��ی��ن و
ببوو ،و ههرچهنده ژ بو وهرگرتنا چارهسهریێ صافیه خانم كچا خالێ وى شێخ محهمهد ص�وف�ی�گ�هری�ێ�دا ش�ێ�خ م��وش��هڕڕهف م��هزن
قهستا ئیستانبوولێ كر لێ بێ مفا بوو ،و ص�ال�ح ئ�هرواس�ی ب��وو ،ئ��هوى ل س�الا 1946 ب�وو ،زێ�دهب�ارى شاگردیێ ل نك بابێ خوه
دهمێ ههڤالێ وى شێخ بهرهانهددینی سهرا وى ب�و خ�وه ئینابوو و س�ێ زاروك ژێ ه�هب�وون: م��وش��هڕڕهف ژى وهك��ى ش�اگ�ردی�ێ�ن دى ل
دا گوتێ :هوین بمینن د چهپهریدا چونكه محهمهد ناظم ،محهمهد سالم و جهننهتی كوردستانێ ب�هرهڤ مهدرهسێن مزگهفتان
وهخ�ت�ه ئ�هز ب��هردهم! و مهبهستا وى گوتنا خانم ،و ههڤژینا وى یا دووێ ژ مالباتا مهلا چ�وو و دهس�ت ب گهریانێ ژ بو وهرگرتنا
دهرسان بوو ،چونكه خودێ ژێ رازی گوتنا خهلیلێ سێرتی بوو و ژ وێ :محهمهد شیفا، زانینێ ك�ر .و ژگرنگترین ماموستایێن
دهرسێن شهرعی وهكو جیهادا د رێیا خودێ محهمهد وهف��ا ،محهمهد سهعید ،محهمهد وى ك�و كارتێكرن ل وى ك�ری�ن( :م�هلا
دا ل قهلهم ددا نهخاسمه كو ل سهردهمێ ع�ةب�دول�ح�ةك�ي�م ح�هل�هن�زی ك��ورێ م�هلا
وى دا پشتهڤانێن زانستێ شهرعی رووبرووى سامی و عهبدولاه� ههبوون.
|54
شهرحا ڤههینووكا (لجة الاس��رار) :ئ�هوا هوزانڤانێ مهزن هێرشێن دژوار ببوون ،و ئهو ژى –وهكی گهلهك ژ ههڤكارێن خوه-
عهبدولرهحمانێ جامی ب زمانێ فارسی ڤههاندی ،و ئهڤ شهرحه تووشى نهخوشی و ئێشاندنێ بوو ههتاكو شیای دهرگههێن مهدرهسا
ب زمانێ عهرهبیه و ل سهر داخوازا ههڤالێ خوه مهلا بورهانهددینێ خوه ڤهكری بهێلیت ،چونكه دهستههلاتا وى دهمى ب ههمى رێكان
تلویی نڤێسیه. ههولددا كو زانستێن شهرعى و زمانێ عهرهبی ب ئاخ بكهت.
عقیدة الایمان :و ئهڤه وهرگێرانا كوردیا هندهك بابهتێن روژا مرنا وى رێكهفت بوو دگهل روژا وهفاتا پێغهمبهرى (س).
پهرتووكا (الاعانة) یه. ئهو ل شهڤا 12رهبیع الثانی 20 /1429ئادارا 2008ل نهخوشخانا
سێرتێ چوو بهر دلوڤانیا خودێ ،و ل دویف وهسیهتا وى كهلهخێ وى
المكتوبات :دبێژنه ڤێ پهرتووكێ (پیروزباهی و خهریبى)، ل گورستانا شێخ سلێمان ل نزیكی گوڕێ مهلا خهلیلێ سێرتی
و ئهڤه كومهكا نامهیانه ب زمانێ عهرهبی كو د سهردهمێن جودا ل ناڤهراستا باژێرێ سێرتێ هاته ڤهشارتن ،وك�ورێ وى (محهمهد
دا بو ههڤالێ خ�وه م�هلا بهدرهددینێ تلوییێ عهبباسی هنارتینه ،و
م�هلا عهبدالرقیب ك�ورێ م�هلا عهبدولاهێ ب��هروارى ئ�هو نامهیه وهفای) جهێ وى گرت.
بهرههم َين زانستى و ئهدهبى:
كومكرینه و ژ 217بهرپهران پێكدهێت.
| ت�ش�ت�ێ ب�ال�ك�ێ�ش دن�ڤ�ێ�س�ی�ن�ێ�ن شێخ ههرچهنده كو شێخ موشهڕڕهفی پتریا دهمێ خوه ب گوتنا
م�وش�هڕڕهف�ی�دا ئ���هوه ك�و وى خ��وه ژ دهرس�ان و خزمهتا شاگردان ڤه دبوراند لێ وى هندهك بهرههمێن
نڤێسینا ب زم�ان�ێ ت�ورك�ی ددا پ�اش! زانستی و ئهدهبی یێن هوزانی و پهخشانی ب زمانێن كوردی ،عهرهبی،
ههرچهنده وى ئهڤ زمانه بباشی دزانی |
فارسی و توركی ل پشت خوه هێاینه ،ژ وان:
و باشترین نمونه ئهوه كو وى چ پهرتووكێن خوه ب توركی دیوانا هوزانان :ژ 457هوزانان 300 ،ژێ ب زمانێ عهرهبی و 75
نهداناینه ،و ژ سهرجهمێ 457هوزانێن وى بتنێ ئێك ژێ ب زمانێ ب كوردی و ئێك ب توركی و یێن مای ب زمانێ فارسی ،پێكدهێت.
شیعرێت وى گهلهك بابهتان بخوهڤه دگریت و پتریا وان هوزانێن
توركییه. رێورهسم و بوونه و روونشتنێن برایینی نه ،ههروهسا پهسن و دوعا ،و
مه دگهل ههڤكارێ خوه محهمهد خالد سادینی هوزانێن وى یێن
ش َيخ موشه ِر ِرهف ل زاخو
كوردی د پهرتووكهكێدا ل سالا 2013ل دهوكێ چاپكر.
شێخ م�وش�هڕڕهف�ی د ژیانا خ�وهدا دوو ج�اران هاتیه زاخ�و و پهرتووكا (حاج ئهحمهد) :پهرتووكهكه ب خهتێ دهستێ
نزیكی چوار سالان ل زاخو ژیایه. خوه د 105بهرپهران ژ قهبارێ بچووك نڤێسیه .و ئهو پهخشانهكا
-جارا ئێكێ: كوردی یه تێدا بهحسێ ماموستا و شێخێن خوه كریه.
پهرتووكا (عهلاء الدین) :عهلائهدین ئێك ژ كهسوكارێن وى
ل دورێ��ن س�الا 1368م��ش 1948 /ب�وو ،ل ڤ�ێ س�ال�ێ ژلای�ێ یه كو ئهڤ پهرتووكه پاراستیه ،ئهڤ پهرتووكه ل سهر شروڤهكرنا
حكوومهتا توركیا ڤه هاتبوو داخوازكرن ژ بو ئهداكرنا لهشكهریێ، عهقیدا ئیسامێ یه ،و ب شێوهیێ شیرهت و ئاموژگاریانه ،ژ 117
شێخ موشهڕڕهفی گهلهك كهرب ژ لهشكهریا دهولهتا توركان ڤهدبوو
ژبهر دژایهتیا وێ بو دینی ،لهورا رهدكر كو بچیته لهشكهریێ و ل بهرپهران پێكدهێت و ب زمانێ كوردی یه.
چهندین جهان د باژێرێ سێرتێ دا خوه ڤهشارت ،پاشى هاته زاخو ڤ�هه�ی�ن�ووك�ا (ت�ح�ی�ة الاط��ف��ال) :ب زم��ان��ێ ع��هرهب��ی��ه ،و
داكو ههم ژ خزمهتا لهشكهریێ برهڤیت و ههم پرسیارا زانینێ ل ڤێ ڤههینووكهكا هوزانكییه ب�و پ�هرت�ووك�ا (ال�ظ�روف) ئ�هوا مهلا
دهڤهرێ بكهت .ویا ئاشكهرا كو ههتا سالێن حهفتییان ژ چهرخێ
یوونسێ ئهرقهتینی دانای .ژ 64دێرێن هوزانێ پێكدهێت.
گونبهدا مهرقهدێ شێخ موشهڕڕهفى ل
گۆڕستانا شێخ سلێمانى ل سێرتێ
|55
جارا دووێ: بورى ژمارهیهكا نهكێم ژ حهزژێكهرێن زانستێن شهرعی و زمانێ
عهرهبیێ ل باكورێ كوردستانێ قهستا باژێرێن زاخ�و و دهوكێ
ج��ارا دووێ دهم��ێ ش�ێ�خ م��وش��هڕڕهف ه�ات�ی�ه زاخ��و ل س�الا دك�رن و دبوونه قوتابیێن ماموستایێن بههدینان ،چونكه ل ڤى
1377م�ش1957 /ز بوو ،ههروهك دیار ڤێجارێ ئهو بتنێ بو وهرگرتنا دهم�ى مهدرهسهیێن ئایینی ل توركیا رووب�رووى رهفتارهكا هوڤانه
زانینێ هاتبوو ،ڤێجارێ ئهو پێگههشتیتر بوو ل�هورا بازنهیا بزاڤ
و چالاكیێن وى بهرفرههتر ب�وون ،ئ�هوى س�هرهدان�ا ده�وك ،مووسل، ببوون ل سهردهستێ حكوومهتێن ئێك ل دویف ئێكێن ئهنقهره.
ههولێر ،كهركووك و بهغدادێ كر و چاڤێ وى ب هژمارهكا زانا و وژه�ن�دهك هوزانێن شێخ م�وش�هڕڕهف�ی ئ�هوێ�ن ل س�الا 1948
شێخان كهفت ،و مفا ژوان وهرگرت ،و ڤێ جارێ چوو دهف مستهفا نڤێسی ده�ێ�ت�ه زان�ی�ن ك�و ئ��هوى خ��وه ڤ�هش�ارت�ب�وو و ه��زرا خ��وه د
پانهكێدا دكر ،ژوان هندهك مالكن كو ل مزگهفتهكا سێرتی
كهمالهددین نهقشبهندی ل ههولێرێ و ئیجازهنامه ژوى وهرگرت. دا ل دهم�ێ رهڤینا ژ لهشكهریێ نڤێسیبوو ،ئ�هوى ئ�هڤ نامهیه ب
زمانێ عهرهبی بو ههڤالهكێ خو ب ناڤێ (مهعشووق) نڤێسیى و ب
ههروهك مه گوتی،
رهنگهكێ وهربادای و شێلى ئاماژه ب ناڤێ خوه ژى كر:
| سهرجهمێ ماوهیێ مانا وى ل زاخو
نزیكی 4س�الان ب�وو ،پتریا ڤى دهمى أنا المعشوق واضمم أربعينا
وى ل گوندێ (ب���هرزوور) یا عهشیرهتا وعينا فاحذفن وكن فطينا
س��ن��دی��ان ل دهڤ������هرا زاخ����و ب���وران���د |
و مهبهستا وى ژ (اربعین= چل) حهرفا (میم)�ه ،چونكه د
ئ��هم چ ت�ش�ت�هك�ێ ه��هژى ژ ژی�ان�ا وى ل ڤ�ى دهم��ى نزانین حیسابا ئهبجهدیدا هژمارا حهرفا (م) �40ه ،و دهمێ (ضمة) ل سهر
چونكه وى ژیانناما خوه نهنڤێسیه ،بتنێ هندهك نامه نهبن كو بو (م) بهێته دانان و حهرفا (ع) بهێته لادان ل وى دهمی معشوق دبیته
هندهك ههڤالێن خوه هنارتینه نهخاسمه بو ههڤالێ ژیانا خوه مهلا
بهدرهددینێ تلویی وتێدا بهحسێ هندهك لایهنێن ژیان و رهوشا خوه ( ُمشوق).
كری ،زێدهبارى هندهك هوزانێن ب كوردی و عهرهبی ئهوێن ل زاخو
و شارێن دی یێن كوردستان و عراقێ نڤێسین ،تێدا بهحسێ هندك ورأس الست فاكسره ودقق
بابهتێن د مێشكێ خ�وهدا كریه و بوچوون و ههلسهنگاندن بو وشدد وافتحنه أخي وشينا
هندهك بوویهران كریه. و مهبهستا وى ژ (ست= شهش) حهرفا (واو)�ه ،چونكه (و) د
حیسابا ئهبجهدی دا دبیته ،6و دهمێ سهرێ وێ بهێته تیژ كرن دبیته
ل ڤێرێ ئ�هم د شێن ڤ�ى بابهتی د دوو لای�هن�ان دا ك�ورت حهرفا (راء) ،و دهمێ (تشدید) ل سهر (ر) بهێته دانان و حهرفا (ش)
بكهین ،لایێ ئهرێنی و لایێ نهرێنی ،و شێخی د هوزان و نڤێسینێن
بهێته (مفتوح) كرن ،هینگێ دبیته ( ُم َشَّرق).
خوهدا دهربڕین ژێ كریه:
وذو القرنين فاكسر منه قرنا
لایهنێ نهرێنی :د سهرهدانا وى یا ئێكێدا ئهڤ لایهنه یێ زال با فرق شمالا أو يمينا
ب�وو ،و ئهڤه سروشتیه چونكه ئهڤه ج�ارا ئێكێ بوو ئهو ژ دهڤ�هرا
خوه دهردكهڤیت و تهمهنێ وى ل وى دهمى نێزیكی 20سالان بوو مهبهستا وى ژ (ذوال�ق�رن�ی�ن) ح�هرف�ا (ق�اف)��ه ،و شكاندنا
و كێمتر ژ دوو سالان ل سهر شههیانا وى را دهرب�اس ببوون و ئهو شاخهكێ وێ ئانكو راكرنا ئێك ژ ه�هردوو خالێن وێ ،هینگێ
ژبهر لهشكهریێ رهڤیبوو ،لهورا ئاساییه كو زور خهریبى و بیرییا وار
و كهسوكار و ههڤالێن خوه بكهت ،و هزرا وى ل سهر رهوشا بابێ دبیته (ف) ،ل وى دهمى ناڤێ (مشرف= موشهررف) دهردكهڤیت(!)2
وى بوو پشتى ئهو ژ بهر ئهداكرنا لهشكهریێ رهڤى ،ههورهسا هاتنا و ژبهر كو خوه ژ مروڤان ڤهدشارت ،لهورا نامهیهك بو ههڤالێ
وى ل مهها خزیرانێ بوو و ل وى دهمى سهقایێ زاخو دشاریێت ،ئهڤێ خ�وه م�هلا ب�هدرهددی�ن�ی هنارت و تێدا گ�وت كو وى ل ب�هره پشتی
ههمیێ وهكر كو وى نێرینهكا نهرێنی ل ههمبهر ههر رهوشهكێ جهژنێ بچیته زاخو ،دبیت ژبهر ههستیاریا دهلیڤێ وى نهڤیایه بێژیت
كو ئهو ژبهر لهشكهریێ دێ چیته زاخو بهلكو بتنێ دیار كر كو
ههبیت .ژوان: وى دڤێت خواندنا خ�وه ل زاخ�و تهمام بكهت .ه�هروهس�ا وى گوت
كو ئهو ل چ جهێن دی ماموستایهكێ وهك مهلا عهبدولحهكيمێ
سهختیا ژینگههێ ل هاڤین و زڤستانان :و ژبهر ڤێ چهندێ حهلهنزی پهیدا ناكهت( ،)3و ژڤێ دهێته زانین كو ئهو نهچار بوویه
چهند روژان پشتى هاتنا خ�وه ب�و زاخ�و ت�ووش�ى نهخوشیێ ب�وو ،و كو ماموستایێ خو بهێلیت وخواندنا خوه ل جههكێ دی تهمام
سهبارهت ڤێ چهندێ بو ههڤالێ خوه بهدرهددینی نڤێسیى كو بابێ
وى فهرمان لێ كریه كو بزڤریت ...« ،بهلێ خو ئهگهر بابێ من بكهت ،ئهو ژى زاخو یه.
نهگوتبا من وهره ژى ،ئهڤ جهه نه جهێ مان و ژیانێ یه ،چونكه
بابهتێن پێمرنێ ل ڤێرێ گهلهكن ،ئاڤا وێ ناهێته ڤ�هخ�وارن ،و
گهرمیا وێ مروڤى دقهلینیت ،و هاڤینا ڤێرێ ب مهترسیه و ژههمیێ
|56
|57
نهخوشتر و تهحلتر دووپشكێن ڤێرێ نه!» (.)4
كرێتیا رهوشتێ شاگردێن زانینێ :چونكه شێخ
ل گوندهكێ دوور شارستانی و سهروبهرێ خهلكێ باژێران
بوو ل�هورا ب�هردهوام�ی دا گلهییێن خوه و دنامهیا خوه دا
گوت« :ل ڤێرێ فهقیه� دكێمن و عهقل سڤك دزورن ،دهمێ
ئێك ژ خ�ودان ئیجازهیێن وان یێ ش�ارهزا هندهك هوزانێن
من یێن ب ك�وردی ئهوێن من ل زاروك�ی�ا خ�وه نڤێسین
دیتین حێبهتى ما ،و گوته من :تو چ�هوا دزان�ی هوزانان
چێكهی!؟ قوتابیێن وان ههمی ،ژبلی هندهكێن كێم وهك
محهمهد عهلیێ بوهتی -دژایهتیا ماموستایێن خوه دكهن
و گهنگهشێ و قهرهبالغێ د روویێ وان دا دكهن ،ڤێجا
ه��هوارا م�ن خ�ودێ ی�ه ژ كرێتیا ك�ارێ�ن وان و فههێتیا
گوتنێن وان».
ك�ێ�م�ی�ا ق�وت�اب�ی�ێ�ن زان�س�ت�ێ�ن ش��هرع��ی :ئ�هڤ�ه ب
بهراوهرده دگهل باژێرهكێ وهكی سێرتی كوجهێ زانین
و زانایان بوو ،و ههر ژكهڤندا و ههتا نوكه ب قوتابیێن
زانینێن شهرعی د ناڤداره ،و یا زانایه كو حكوومهتێن
عیراقێ ژى وهكى توركان دژایهتیا مهدرهسهیێن ئایینی
دك�ر ،لێ ئهو وهك�ى توركان (ه�ار) نهبوون بهلكو وان
ب رێكێن نهرم و خاپاندنێ –وئهڤه رێبازا سهروهرێن وان
ژ ئینگلیزان ب�وو -دژایهتیا م�هدرهس�هی�ان دك�رن ،و بڤێ
رێكێ ههمى روومهت و ئیعتبارهك ژ مهدرهسهیان ستاندن 1377م�ش1957 /ز گوتیه ،و ئهگهرێ ڤێ چهندێ – لدویف دهربڕینا وى -بو
و وهك�رن كو ئێدى خهلك قهستا وان نهكهن و بهرێ بهلاڤبوونا هزرا (وههابی) دزڤریت ،ئهو هزرا بوویه بهلا بو ڤێ دهڤهرێ! .ویا زانایه
خوه بدهن قوتابخانهیێن دی كو چ گرنگیێ ب زانستێن كو ههر ژمێژه سویكا صوفیگهریێ ل دهوك و دوروبهرێن وێ یا ب رهوش نهبوو
شهرعى ن�ادهن ،یان ب�هرێ وان ددان هندهك قوتابخانهیێن و پتریا زانایێن بههدینان ژ خهمخورێن زانستێن شهرعی و عهرهبی بوون و ئهوان
ئایینی ئهوێن حكوومهتێ ل دووف بهژنا خوه كهر كرین .گرنگی ب خواندنا مزگهفتێ ددا نهكو كومبوون ل تهكییه و خانهقایان و
ه�هرچ�هوا بیت شێخ ل وى دهم�ى هاتبوو زاخ�و دهم�ێ روژا داخوازا خهلكێ بوو خهلهكێن صووفیان ،و یا زانایا كو خودانێن تهریقهتێن
مهدرهسهیێن مزگهفتێ بهرهڤ ئاڤابوونێ دچوو و شاگرد صووفی ل ژێر بانگهشهیا دهولهتا عوسمانی –كو بانگهشهیهكا سیاسی بوو-
ژێ ڤهدرهڤین ،لهورا كهربێن وى ژ ڤێ رهوشێ ڤهبوو و پتر ههر لایهنهكێ ل بهرامبهرى خوه ب (وههابیبوونێ) تومهتبار دكرن.
ژ جارهكێ بهحسێ ڤى بابهتى كریه( ،)5ژوان ل سالا 1950
شێخ موشهڕڕهف كو دژینگهههكێ دا ژیابوو كو زانستێ شهرعی و د هوزانهكا خوهدا گوت:
صووفیگهرى تێدا كومببوو كهربێن وى ڤهدبوون دهمێ ددیت كو لایهك ژ ڤان
ههردوو لایان هاتیه پشتگوه� هاڤێتن.
فيا ويح نفسي كيف لم يب َق عالم
لایهنێ ئهرێنی :و پتر د سهرهدانا خوه یا دووێ دا وى ههست پێكر ،ئهو ژى وكيف تفانى الطالبون الأكارُم
ب كورتی ئهڤهنه:
وكـيف طووا أسفــارهم وفــنونهـم
ههبوونا ئارامی و تهناهیێ( :)6د ئێك ژنامهیێن خ�وهدا گوت كو ئهو
دشێت د روژا خوهدا بچیته ههر باژێرهكێ وى بڤێت وهك مووسل یان بهغداد، وكـيف عـفت أطـلالهـم والمعال ُم
و ئهو نهخودان رهگهزنامهیا عیراقی ب�وو ،و وى دگ�هت كو ئهڤه ئێك ژ وان
مضوا وانقضوا فالبال منهم ِبَلوع ٍة
خوشیانه كو خهلكێ ڤى وهلاتی تێدا دژین. ومـاتوا وفـاتوا فالأسـى ل َي لازمُ() 6
نهمانا بازارێ صووفی و رێبازێن وان :مهبهستا وى پشتهڤانیا خهلكی بو شاگردێن زانینی :دئێك ژ نامهیێن خودا گوت كو
ل ههمى دهڤهرێن بههدینان بوو ،و ئهڤه بهروڤاژى ههولێرێ ئهو دشێت 30قوتابیان بخوهڤه بگریت و دهرسێ بدهتێ بێی كو خهما ژیارا وان
كو هێشتا بازرێ صووفیگهریێ تێدا ب رهوش بوو ،و ئهوى بخوت ،چونكه قووتێ وان ب بهرفرههی دگههیته وان بێی ههست پێبكهن ،و
ئ�هڤ چ�هن�ده دنامهیهكا خ��وهدا ل 16جهمادییا ئێكێ ئهڤه ئاماژهیه كو خهلكێ خهرجیێن شاگردێن مهدرهسهیان دمهزاختن و وان
ههرچیا پێدڤی ژ خوارن و ڤهخوارنێ بو وان دابین دكرن بیێ بدهنه چاڤێن وان
|58
ل ههر جههكێ دلوڤانیهكه ژ خودایی بو خهلكێ وێ دهڤهرێ ...د یان گازندهیان بكهن ،و ئهڤه ئێك ژ جیاوازیێن خهلكێ ڤێ دهڤهرێ
بهرپهرێن بهێت دا دێ بهحسێ وان زانایان و ههلویستێ شێخی ژ وان یه و نیشانا ڤیانا وانه بو قوتابیێن زانینێ.
كهین. ه�هب�وون�ا گ�هل�هك پ�هرت�ووك�ان :مهبهستا وى پهرتووكێن
ساڤا وى بو گوندێ بهرزورێ و خهلكێ وێ: شهرعی و عهرهبی نه ،وئهڤه تشتهك بوو كو شاگردێن زانینێ ل
م�هگ�وت د س�هرهدان�ا ئێكێدا دهم��ێ شێخ هاتیه زاخ��و ل توركیا كێماسی تێدا ههبوو ،شێخی دنامهیهكا خوهدا گوت كو
گ�ون�دێ ب��هرززورێ ئاكنجی ب�وو ،و دس�هردان�ا دووێ ژى ل ههمان ئهو ب ساناهی دشێت ههر پهرتووكهكا وى بڤێت بدهست خوهڤه
گوند نیشتهجی ب�وو ،و ئهڤه بهلگهیه كو ئ�هوى ل ڤى گوندى بینیت نهخاسمه ل پهرتووكخانهیێن م�ووس�ل و ب�هغ�دادێ ،و بێ
ههست ب ئارامی و تهناهیێ دكر ،وههرچهنده وى د سهرهدانا ئێكێ گومان ههبوونا پهرتووكا ژ ئهگهرێن بهلاڤبوونا زانینێ و پالدانا
دا گلهیی ژ ژینگهها وێ كربوو لێ وى ههست ب قهنجیا بهرزوور و
خهلكێ وێ دكر ،و باشترین بهلگه ئهو هوزانه ئهوا وى ب زمانێ نهزانینێ بوو.
عهرهبی ب خهلك بهرزوورێ گوتی دهمێ ڤیای بزڤریته وارێ خوه:
گهشبینی ب خودانێن زانینێ :شێخی دهم�ێ خوه ل زاخو
ش َيخ و زانای َين ش َيخ موشه ِر ِرهفى ل دهم َى بدهلیڤه دیت داكو پرسیارا گرنگترین زانا و شێخێن ل ڤێ دهڤهرێ
مانا خوه ل زاخو دیتين: بكهت ،و ل زاخو ئهو چوود یدارا هندهك ژوان وهندهك جاران قهستا
دهوك و ههولێرێ كر د اكو هندهك ژوان ببینیت ،ههبوونا زانایان
دا َم ل������ ِك ال�����س�����رورُ � ُح���� ّي����ي���� ِت ي�����ا ب��������رزور�ُ
ت����ل����ك����ب����رُ ف����������دا ِك � وان�����ت�����ف����� ِت ال�����ش�����رورُ �
وال���ع�ل��������� ُم و الآدا ُب � دام��������� ْت ب������ ِك ال����ط����ا ُب �
ن����ل���� ِت إل�������ى ُم����ن����ا ِك � والخ������ي������رُ وال������ث������وا ُب �
وم��������وط�������� ِن وف���������ا ِء � لا زل�������� ِت ف�����ي ص���ف���ا ِء �
ط����اب���� ْت ل������ ِك دن����ي����ا ِك � وم�����س�����ك����� ِن رخ���������ا ِء �
ك�����ال�����ب�����در ن������ ّي������را ِن � ف����ف����ي���� ِك م����س����ج����دا ِن �
ف���ي��� ِك ال���ب���خ���ور زاك����ي � ب�����ال�����ذك�����ر وال������ق������رآن �
ل����س����ان����ك ف��ص��ي��ح��ة �
ب�����ل م�����ا َل����� ِك ُم����ح����ا ِك � وأرض��������������� ِك ف��س��ي��ح�� �ة
ف�����ي س���اك���ن���ي��� ِك أه���ل � ل���ي���س���ت ل������ ِك ق��ب��ي��ح��ة �
رب ال����������ورى ه����نَّ����ا ِك � وأن���������ت أر ُض س���ه��� ِل �
ل��ي��س��ت ب���ه���ا أوس�������ا ُخ � ل���ي���س���وا ب����أه����ل ج��ه�� ِل �
أص����ح����ت ل������ ِك َس����م����ا ِك � ف���ي ال����ق����ر ِب م���ن��� ِك زاخ���و �
م���ول���ى ال�����ع�����را ِق أح��م��دْ � زادت ب���ه���ا الأش�����ي�����ا ُخ �
أع�����ط�����ا ِك����� ِه م�������ولا ِك � زاخ��������و ب���ه���ا الم���م���ج���دْ �
ل���ه���م م���ن���ي ال����س����ا ُم � ل�������ه الإل������������� ُه أيّ���������دْ �
وأب�����ت�����غ�����ي ل�����ق�����ا ِك � ُس������كّ������انُ������ ِك ك�������را ُم �
وال������ع������زّ والإك�������������را ُم �
|59
ســـار فــي إحيــائـه بل نال أحكــامـا لأسـاس ههرچهنده شێخی د چهندین جهان ژ ه�وزان و نامهیێن
خوهدا گلهیی ژ نهمانا زانینێ وگازنده ژ كێبمبوونا شاگردان
ســــــاس أهـــ َل الــعــقــــل ُيشــفــي كریه لێ وى گهلهك پهسنا وان شێخ و زان�ای�ان كریه ئهوێن
هێشتا ماین و بهردهوام د گوتنا دهرساندا ،و ئهوى د سهرهدانا خوه
سا َء مسعى ك ُّل من لم يح َظ منه باختـلاس بو زاخو وجهێن دی هندهك ژ وان دیتبوون و دنامه و هوزانێن خوهدا
بهحسێ وان كریه وهك�ى م�هلا ئهحمهد ك�ورێ عهبدولخالقێ
سالماً صرّيْرُه يا ربي فمنك الالتمـاس ئاكرهیی ئهوێ ل زاخو دهرس ددان و شێخ مهمدووحێ بریفكانی
و ئهوى دوستایهتیهكا گهرم دگهل وان ههبوو و ههردهمێ دهلیڤه
ســامعاً ك ْن بالذي فرداً بسـا َط الـــعـِز داس ههبا س�هرهدان�ا وان دك�ر ،و دئێك ژ نامهیێن خ�وهدا گوتیه كو
دهم�ێ ئ�هو ل ب��هرزوورێ قهستا گوندێ مهمانێ كر داك�و شێخ
دجههكێ د یدا سوپاسيا خ�ودێ دك�هت كو نیعمهتا دیتنا محهمهدى ل وێرێ ببینیت ،ههروهسا چوو بامهرنێ بو دیتنا شێخ
مهلا ئهحمهدی ب رزقێ وى كری: مهسعوودی ،و ل دهمێ سهرا ههولێرێ دای چاڤێ وى ب شێخی وى
یێ تهریقهتێ مستهفا كهمالهددین كهفت و ئیجازا خوه ژ وى
اللَه أحم ُد غيره لن أحمدا وهرگرت .ودهمێ ئهم دنێرینه دیوانا وى ئهم ڤان ناڤان دبینیت كو
إذ أرسـل المولى المشف َع أحمدا شێخی پهسنا وان كریه و ڤیانا خوه بو وان دیار كریه ،وهك:
وعل رّي أنعم بالتقاء سمرّيه م�هلا ئهحمهد ك�ورێ عهبدولخالقێ ئاكرهیی :ل دهمێ
مانا وى ل زاخو شێخ موشهڕڕهف پتر ژ ههر زانایهكێ دی ب وى
ذي العز والفخر المؤَّب ِد أحمـدا داخبار بوو ،لهورا هندهك هوزان ب وى ڤههاندن .دگوتنێن شێخیدا
چ ئ�ام�اژه نین ك�و وى ش�اگ�ردی ل ب�هردهس�ت�ێ م�هلا ئهحمهدی
ش�ێ�خ م�هم�دووح�ێ ب�ری�ف�ك�ان�ی :ش�ێ�خ م��هم��دووح ك�ورێ كربیت لێ وى گهلهك جاران سهرا وى ددا ،وههروهكی هندهك
موحسنێ بریفكانی ( )1976-1911نڤیسهر و هوزانڤان و واعزهكێ ههڤالێن وى بو مه دیاركرى ئهوى ههتا دووماهیا ژیانا خوه ژى
گهرووك بوو ،و ئهو رێپێدای بوو كو هزرا تهریقهتا قادری بهلاڤ
بكهت ،ئهوى هوزانێن ئهڤینی و ئایینی و نشتیمانی دنڤێسین ،و پهسنا مهلا ئهحمهدێ ئاكرهیی دكر.
تهلهخوصا وى (ئهخاتی) بوو .ئهوى دیوانهكا چاپكری ههیه(،)8
شێخ موشهڕڕهفی ئهو ل زاخو دیتبوو و هوزانهك ب كوردی ب وى م�هلا ئ�هح�م�هدێ ئ�اك�رهی�ی ئ��هوه ی�ێ خ�ودان�ێ پ�هرت�ووك�ا
(فضاء بهدینان) د راستا و یدا دبێژیت”:
ڤه ڤههاندبوو و تێدا پهسنا وى كربوو .ئهو هوزان ژى ئهڤهیه:
پشتى مرنا مهلا ئهحمهد ئهفهندیێ
وى دهم�ا چاڤێ مه رونكر وى موبارهك نوت و ههشت ئ��اك��رهی��ی زان�س�ت�ێ دی��ن��ی ژى م���ر! و
پێكڤه ئهڤ دونیا تهمامى بو مه بوو ههروهك بههشت خ��وان��دن��ا م��زگ��هف��ت��ێ م�هح�ی�ی�ا و چ
وهقتێمنخوهشقهلبێمنگهشلێڤێنمنبهشوىگهران ش�وون�وارێ�ن وێ ل بههدینان نهمان!
ههروهكی نیسان ببی شهش كوم ببن ئهسبابێ گهشت
چهند سال بوون من دگوت علم و هونهر یهكجار چوون
دیتنا وى ئهو كول و ئێشان ژمن یهكجار ڕش�ت)9( ...
شێخ محهمهدێ مهمانی :ئهو كورێ شێخ عهبدولقههارێ و رون�اه�ی�ا وێ ڤ�هم�ری�ا و دهن�گ�وب�اس�ێ�ن وێ ق��وت ب�وون
مهمانی یه ،ب ئهسلێ خوه بریفكی نه ،ژیانناما وى د پهرتووكا ومهشخهلێن وێ ك�ز ب�وون چونكه ئ�هو دووم�اه�ی�ك چریسكا
(فضاء بهدینان) دا هاتیه و تێدا گهتیه كو ئ�هو كهسهكێ وان روناهیان ب�وو ،و دووماهیك كهس بوو روناهی ژێ وهدگ�رت
دیندار و مژوولى پهرستنا خودێ یه ،ههروهسا ئهو گوتارێن ئایینی و دووماهیك كهس بوو بهرماییێن وێ [ئانكو زانستێ شهرعی]
و ئیرشاد ژى دكر .شێخ موشهڕڕهف د دوو مالكان دا بهحسێ وى بخوڤه دگ�رت ،ب ش�هڤ و روژ روناهی ژێ دپهشی ،دهم�ێ چووی
خ�ودێ روناهیا وان بر و ئ�هو د تاریاتیهكا وهس�ا دا هێان كو
دكهت و دبێژیت: بیناهیێ نههێلیت .)7( ”...خودێ ژێ رازی مهلا ئهحمهد ل زاخو ل
س�الا 1958م�ر ،و شێخ موشهڕڕهفی هندهك ه�وزان ب ك�وردى و
يا آل بريفكا َن لكم فخاُر عهرهبی ب وى ڤههاندن ،و ئێك ژ وان ب حهرفا (س) دهستپێدكهت
أدناكم إن كان فذا شمس نهاِر و ب ههمان حهرف ب داوى دهێت:
من كان محباً لك ُم نال سعودا
والمـبغـض تعـذيبه قـد حـ رّق بالـناِر
ساد في زاخو أمام يستحي منه إياس
سـائَر الأقـران فضلًا فـاق مـن غـير التــباس
ساب ٌح في بحر عل ٍم لو عراه الانـدراس
|60
مەقهدێ مهلا خهلیلێ سێرتى گۆڕێن مالباتا
ل گۆڕستانا شێخ سلێمانى ل سێرتێ شێخ ئهسعهد ل بهروارى
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پهراوێز
( )7ف �ض �اء ب �ه �دي �ن �ان ،ت�أل �ي �ف م �ا م�ح�م�د سعيد ڤێ گوتارێ ژ وێ پهرتووكێ هاتینه وهرگرتن. ( )1من دگهل برا و ههڤكارێ خوه محهمهد خالد
ياسين البريفكاني ،دهوك ،1977 ،ص .42-41 ( )2مخطوطة ديوان الشيخ مشرف ،ص .239 سادینی پهرتووكهك ل س�هر شێخ موشهررهفێ
خونوكی و مالباتا وى و هوزانێن وى ئامادهكر،
( )8ك��ورێ وى زاه��د بریفكانی ئ �هڤ پ�هرت�ووك�ه ( )3مكتوبات الشيخ مشرف (تهان و أشواق) ،ص 12 و ژب��هر ڤ�ێ چ �هن�دێ م�ه چ�هن�د ج��اران س �هرهدان �ا
ئاماده كر و ل سالا 2002ژلایێ دهزگههێ ئاراس و ،16مخطوط. س�ێ�رت�ێ وق��هزا ب���هروارێ و گ �ون �دێ خونوكێ
كر ،مه شیا گهلهك بهرههمێن دهستنڤیس و
ل ههولێرێ چاپ بوو. ( )4ينظر مكتوباته ص.56 زارهكی ل سهر شێخ موشهررهفى كوم بكهین.
( )9نوت و شهش هژمارا پهیڤا (ممدوح)�ه د حیسابا ( )5هوزانڤانێ بههدینی مهلا ئهحمهدێ نالبهند ل و ئهڤ پهرتووكه ل سالا 2013ژلایێ رێڤهبهریا
ئهبجهدی دا .ئهڤ هوزانه د پهرتووكا مه یا ل گهلهك جهان ژ دیوانا خوه بهحسێ ڤه بابهتی چاپ و وهشانێ ڤه هاته چاپكرن .و پێزانینێن
سهر شێخ موشهررهفی هاتیه .بنێره ،:ل .99 ك ره.
( )6المصدر السابق ص.84
|61
هؤزانظان
(حةسةن) و دانةيةكا نويا هؤزانا وى
حةسةن كيية و مـة ضةنـد حةسةن هةنة؟
| ئيسماعيل بـادى
|62
هـؤزانـا ذلايـ َى دكتؤر مةسعوود كتانى ظة هاتيية دةرازينك
بةلاظكرن ،ب ظ َى بةيت َى دةست ث َى دكةت:
هؤزانظان (حـةسـةن) ئَيكة ذ هؤزانظان َي ب ديالَيكتا كرمانجى
عـاشـق َى سـةرطةشـتة حـالـم دل رةظـا جانـان ذ مـن هـؤزان نظيسي و هةتا نوكة ض تشت َى ثَيشضاظ ذ بـةركـار و ذيـانـا وى
لةو مدام ئةز هةر دنـالم ت َي هـزار ئـةفـغـان ذ مـن نةهاتية ديتن و بةلاظكرن ،تن َى هؤزانةكا وى يا سَيوى - ،ئـةوذى ئةظة
ضةند جارة دوبـارة بةلاظ دبيتةظة -هةر ضةوا بيت ديتن و بةلاظكرنا و َى،
ل دووماهـيا و َى ذى هؤزانظان دبَيذيت: مفاي َى خؤ بؤ ظةكؤلي و تويذاندنا بـةركـار َى وى هةية ،كو دبيت د
ئةى صةبا وةقت َى سةحةر هةر بَيذة و َى سةروا ضةمةن ثاشةرؤذَيدا هَيشتا بةركار َى وى بهَيتة ديتن و بةلاظكرن ،ضونكى نة يا
هــةر دنـاليـت و دكـةت زارى دبَيـذيـتـن (حـةسـةن)()4 بةرعةقلة ظى هؤزانظانى ،خودان َى ظ َى هؤزانا جوان و لَيكدايى ،ئةظ هؤزانة
بتن َى هةبيت .جار َى دا ل بةرثةرَين ئةدةبياتا كلاسيك بزظرين ،كا ض
ذبـةركـو ض ثـَيـزانـيـنـ َي دروســت لـبـةر دةسـتـ َى
(كـتـانـى) نـةبـوويـنـة ،لـــةوان لـسـةر ض بـؤضـوونـان لدؤر ناظ َى (حةسةن)ى هاتيية نظيسي.
نةراوةستياية ،ثاشى د َى ل بؤضوون َي وى زظرينةظة. هؤزانظان َين ب ناظ (حةسةن)
ظةكؤلةر (سةعيد دَيرةشى) لدؤر ظى هؤزانظانى و بؤ جـارا ئَيك َى ئـامـاذة ب ناظ َى هؤزانظانةكى ب ناظ َى (حةسةن)
ظ َى هؤزان َى ،دبَيذيت :ئةز باوةر دكةم كو ئةظ هةلبةستة هاتييةدان ،د ثةرتووكا (مخطوطات فريدة ومطبوعات ن�ادرة) يا (د.
هـةر يا (مـةلا حةسةن َى كاشى) بيت ،و دراستا ذينا مـارف خـةزنـةدار)يـدا بووية ،كو دةستخةتةك ل (ئةكاديميا زانست َي
ظى هؤزانظانى دا ،ئةم تشتةكى ذ َى نزاني و ديسان سؤظيَيتى) ل بـاذَيـر َى (لينينطراد) َى ل بن هذمار ( كاغةزا 253أ )دا،
نزاني د كيذان ضةرخيدا ذياية ،لةورا هةتا نها ئةظ ناظة هؤزانةكا هؤزانظانةكى ب ناظ َى (مةلا حةسةن كاشى) تَيدا هةية و
نةكةتيية د ليستا ديرؤكا تؤرةظانييا كورديدا ،و ض ( )32سيه و دوو بةيتن ،ل َى مخابن دكتؤرى هؤزان هةمى بةلاظ نةكريية.
هةلبةست َي وى ي َي دى د ض ذَيدةرادا ،نةهاتينة بةلاظكرن.
ل بةراهييا و َى ،هؤزانظان دبَيذيت:
(دَيـرةشـى) دانةيةكا ديـا ظـ َى هـؤزانـ َى ب دةست ئـةو نـازةنيـنـا دَيـم طورى ،ئةو مـاهـة يان ثةيـكةرة
كةظتية و سـةروذنـوى بةلاظكريةظة و ل و َى باوةرَيية يا رةبمةلةك بيت ،يا ثةرى ئةو حوورة يان بةشةرة
كو هؤزانظانةك َى ذَيهاتى و بنةجه و مةلةظان بووية(.)5
ثاشى ل دووماهـيا و َى دبَيذيت:
هؤزانظان تَيدا دبَيذيت: ئـةو ســؤرطولـن ياسـةمـن مـن ل َى نةوان وةجهةك حـةسـةن
عاشــق َى سةرطةشــتة حــالـم دل رةظـا جانان ذ من صةد جار صؤهتن تةن َى(حةسةن) لةو هةر زةعيفة رةنطزةرة (.)١
لـةو مـدام ئةز هةر ت نالـم ،ت َي هـزار ئةفغان ذ من
هـةروةسـا(د .مةسعوود كتانى) بؤ جـارا ئَيك َى هؤزانةك ب ناظ َى
ب ظ َى بةيت َى ذى دووماهـى ث َى هاتية: هـؤزانـظـان (حـةسـةن)ى بةلاظكريية ،بــةل َى ل دؤر ذيـانـا وى ض ثَيزاني
يـا رةبـى جـانـان تـو بـينـى يا تـو بسـتي جـان ذ من نةداينة ،جار طوتية خةلك َى بؤتانة و جار ذى خةلك َى بةهدينانة ،دبيت
يـا رةبـى روحـان رســانـى يـا تـو بـسـتي روح ذ من()٦ ل قوتابخان َي ئامَيدي َى و ي َي دةظةر َى خواندبيت »:ض نيشان ل هؤزانا وى
ديار نينن ،ذبلى ئةو خةلك َى بةهديناية ئو ي َى ل ئامَيدي َى خويندى بةرى
(محـةمـةد عـةلى قـةرةداغـى) د ثةرتووكا (بـووذانـدنـةوةى دو ضاخان و ثَيهةل ... ،ئو بةلكى ل مةدرةس َي دى ل بةهدينا خويند بيت
مَيذووى زانايانى كـورد لة ِرَيطةى دةستخةتةكانيانةوة) داية
خوياكرن كو كةشكؤلةك َى ل بن هذمار ( )8١55ل بةغدا ذ زاخؤ تا زَيبار َى و دهؤك َى و ئاكر َى»(.)2
ل (دار الـعـراق للمخطوطات) يـا ثاراستية و ذ ( )١٦3لاثـةران
ثَيكهاتية ،هذمارةكا هؤزان َي هؤزانظان َي كرمانج تَيدا هةنة. هـةروةسـا ددةتـة ئاشكراكرن كو «(حـةسـةن زَيـبـارى) ئَيكة ذ
ئَيك ذ ئةوان ناظان( ،حةسةن) كو هؤزانةكا وى هةية و ئَيكا زاناي َي شريعةت َى ئيسلام َى و كتَيبةكا ب سةنط و جهباوةر يا هةى،...
ديتر ذى ذ لاي َى هؤزانظانةك َى دى ب ناظ َى (زخمى)(( )٧مخمس بةلكو ئةظ حةسةنة بيت ،ضونكة مةلا ي َي باش ذ زَيبار َى ي َي رابووين،
زخمى بر غزل حسن) ل لاثـةر َى ( )٦ذ دةستخةت َى ثَينج مالكى مةدرةسا زَيبارييان لسةر شويرها ِرةخ َى رؤذهةلاتى ذ ئامَيدي َى هةبوو ل ناظ
(تةخميس) كرية( .)8ئةظ دةستخةتة يا هؤزانظان و مير َى ئاميدي َى
(محـةمـةد تـةيـار ثـاشـا)يـة كـو ل سـةر هـنـدةك هـؤزانـا نظيسية تاخ َى زَيباريا ثشت موغبةرا مال َي ميرا.)3( »...
(لراقمة) كو د ظةكؤلينادا ئاشكرا بووية هةر ئةو بخؤية .بةل َى
مخابن ئةو دةستخةت و هؤزان نةهاتية بةلاظكرن.
دةستخةتا ديـوانـا مـةلايـ َى جـزيـرى ،يـا ئيسماعيل َى كــوِر َى
محةمةد تةيار ثاشاى نظيسى ،هؤزانةك ب زمان َى فارسى تَيداية ل
|63
ل بةراهي َى بزانين ضةند مةلا حةسةن{ }
هةنة ،ذ كينة ،ض بةركار َى نظيسى هةية
و كيشك ذ ئةوان هؤزانظان بووية؟
«الـسـمـرقـنـديـة») ب ثـشـكـداريـا نظيسةظان َي ديـتر، سةر َى و َى نظيسية (مخمس فاتح بر غزل حسن) ،كو
لدؤرَين سالا ١050مش١٦40 /ز وةغةر كرية(.)١2 ل دووماهـيا و َى ناظ َى (حةسةن) تَيدا هاتية(.)9
ب( -حـاشـيـة عـلـى شــرح رســالــة الاسـتـعـارة سـايه مكنـنـد زلـف تـو شــرين و ســمـن را
لـلـسـمـرقـنـدي)ضـةرخـ َى ســَيــزد َى مـشـةخـتـى هاتية حسـنى تو طرفت ممـلـكت ضي و ختن را
نظيسي ،دوو دانـة ذ ئةظ َى دةستخةت َى ل بن هذمار (فــاتـح) ســخـنـت رشــك ديـده رعـدن را
٧٦٧١و ٧٦٧2ل ثـةرتـووكـخـانـا (الم�ص�ط�ف�ى) د در آتـــش و در آب منـكــند ـنـد (حـسن) را
اى سـينـه داى ديـده شـمارا كـه خـبـركده
ثاراستينة.
هـةكـة ل دويــظ بـؤضـوونـا كـتـانـى بـزظـريـن،
ج -هــذمــارةكــا زؤر يــا ثــةرتــووكــَي وى ل دظَيت ل بةراهي َى بزاني ضةند مةلا حةسةن هةنة ،ذ
ثةرتووكخانا رَيظةبةريا طشتيا ئةوقافا مووسل دا كينة ،ض بةركار َى نظيسى هةية و كيشك ذ ئةوان
دثاراستيـنة ـ هةكة مابن ـ و ثتريا وان ثةرتووكا هؤزانظان بـوويـة .ديسان ب بؤضوونا دَيـرةشـى ،ئةو
(حاشية على الاستعارة) و (حاشية على العصام على خةلك َى طوند َى (كاش َى) ية ل دةظـةرا سلَيظانةيا.
ئـةظـ َى ذى دظـَيـت بـزانـي ضـةنـد حـةسـةن ذ كـاشـ َى
رسالة الاستعارات)(.)١3
ِرابووينة.
لــدؤر ظـى (مــةلا حــةســةن)ى ،كـو ئـةظـة بونة
دوو – س َى ناظةك ،جار ب شَيخ و جار ذى ب مةلا ،و ث َيداضوونةك د ذ َيدةراندا:
هندةك جارا ب (حس َي) ذى ل نك (كتانى) هاتية
نظيسي( ،)١4يا ذ من ظة هندةك جارا شاشى د نظيسينا أ -حةسةن:
ناظا هاتيةكرن. ل دةظةرا زَيبار َى ،طةلةك زانا و نظيسةظان ذ َى
رابووينة ،هةروةسا ثتريا ئـةوان دةست َى مةشقكرن و
-2حةسةن كـوِر َى مستةفاي َى زَيبارى :طةلةك ضاككرنا ثةرتووكان هةبووية ،لظَيرة ئةوَين ناظ َي
ثةرتووك مةشقكرينة و خةتدةست َى وى ل موزةخانا ئةوان (حةسةن) ،د َى ب رَيزكةين ،داكو ل بةراهيي َى
بةغدا هةية ،ل بن هذمار 450يا ثاراستيية( .)١5ل نك بزاني مة ضةند (حـةسـةن) هةنة و كيش ذ ئـةوان
شَيخ ياسي زَيبارى ناظةك ديتر هةية ب ناظ َى (حس َي تَيكةلى لطةل هؤزان َى هةبووية و هـؤزان نظيسينة ،ض
كوِر َى مستةفا كوِر َى حةسةن َى (١١٧3 -١094مش/
ي َي وى بن يان ي َي خةلكةك َى ديتر بن:
١٧59 -١٦83ز) ذياية(.)١٦
أ -حةسةن َى زَيبارى:
-3مةلا حةسةن كوِر َى حسَين َى جاربؤتي َى زَيبارى:
ثاشى د َى لسةر ئاخظي. -١حـةسـةن كــوِر َى محــةمــةد َى زَيــبــارى :حـةسـةن
كـوِر َى محـةمـةد َى كـوِر َى ئيبراهيم َى كـوردى ي َى
-4شَيخ حةسةن َى خيلافةتى :شَيخ حةسةن كوِر َى زَيـبـاريـة ،سـالا ١039مـــش١٦29/ز ذ دايـك بـوويـة ،ل
مـةلا يوونس َى كـوِر َى مـةلا محـةمـةد َى خيلافةتي َى طةلةك دةظةرا خوانديية ،ل شام َى ذياية و طةلةك
زَيبارى ،ئاكرةيى ،كتَيبا (الرسالة العضدية) سالا ثةرتووك نظيسينة ،ذ باشترين زاناي َي وى سةردةمى
١248مش١832 /ز نظيسية (مةشقكرية) ،ئةظ كتَيبة بووية .سالا ١0٧8مــش١٦٦8/ز ل ئةدةرنة ل توركيا
(ش�رح العضدية الوضعية) يا عصام الدينى ،مةلا ضووية بةر دلؤظانيا خود َى( .)١0هندةك ذَيدةر ذى دبَيذن
حةسةنى ل رؤذا س َى شةمبى ( )...سالا ١250مـش/
هةتا سالا ١08١مش١٦٧0 /ز ي َى ساخ بوو(.)١١
١834ز مةشقكرية(.)١٧
ذ بةركارَين وى ،وةك:
كتَيبةكا ديتر يا (مير أبو الفتح) د لؤذيكَيدا
(الم��ن��ط��ق) ،هــةر مــةلا حـةسـةنـ َى كـــوِر َى يـونـسـ َى أ -ثةرتووكا (شرح لعصام الدين على الفريدة
خيلافةتى نظيسية ،ئـةظ كتَيبة ل طةلةك دةظـةرا
ئيناية و برية وةكو باذَيرَين :وان ،مَيردين ،بدليس َى
|64
كوِر َى مةلا عةبدلرةحمان َى كوِر َى ل مـةدرةسـا كـوك مـةيـدان ،ئـاكـر َى و طلالة. (خميةللاافةحتةى)سة0نَ9ى١8ك–وِر5َ8ى9م١زةلا ي َى دةست َى راست َى
شَيخ حةسةن َى خيلافةتى ،ل رؤذا 3 ئةظ َى كتَيب َى ،حةسةن َى ضاربوتي و كـوِر َى وى عةبدلرةحمان َى
ربيع الأول سالا ١330مش بةرامبةرى ئيسماعيلى و كوِر مام َى وان محةمةد صالح َى
١9١2 /2/١2ز. مةحموودى ل َى خواندية(.)١8
مــةلا حــةســةن ل دؤرَيـــن سـالا -5مةلا حةسةن َى كـوِر َى يووسف َى كـوِر َى مةلا
١890ز ذ دايـك بووية ،ل مةدرةسةيا محـةمـةد َى خيلافةتي َى زَيـبـارى :كتَيبا (ش�رح
مـزطـةفـتـا طــونــد َى خـيـلافـةتـ َى ل عصام الدين ابراهيم على رسالة شعارات للقاسم
نـك بـابـ َى خـؤ و هـنـدةك مـةلايـ َي
ديـتر خـوانـديـة ،كـو ئـةو (بـابـ َى وى) الليثي السمرقندى) ب دةسـتـ َى مـةلا حةسةنى
شاطرد َى مةلا يةحياي َى مزوورى بوو، سالا ١248مـش١832 /ز هاتيية نظيسي و شرؤظة
ثاشى هاتة مزطةفتا مةزنا ئاكر َى لـسـةر كرينة و مــؤرا وى لـسـةر كتَيب َى هةية.
و لـوَيـر َى خواندن ب دووماهـى ئينا ،د دانةيةكا ديـا وةرطــَيراى بؤ سـةر زمان َى فارسى
سـالـ َي ضـلانـدا هـةر ل و َى مزطةفت َى هةر مةلا حةسةنى وةر َطـيرايـة و نظيسية كو ذ
هاتة دامةزراندن .دةرس ددانة شاطرد شَيخ َي نةقشبةنديا بووية و مريد َى وان بـوو ل
و فةقي َي ل وَيـر َى دخواند ،ما ل وَير َى ئـاكـر َى ،خزمانى لطةل (مـةلا محةمةد سةعيد
هةتا ضووية بةر دلؤظانييا خود َى. مهرى) هةبوو(.)١9
مــةلا حــةســةن ،خـــودان خـَيـزان -٦مـةلا حـةسـةنـ َى خيلافةتى :دةسـتـخـةتـةك ب
بـوويـة و خويشكا خـةبـاتـكـةر ميرحاج ناظ َى (أحاديث ملا حسن) كو هندةك ثَيزاني و
ئاكرةيى بؤ خؤ ئينا بـوو ،خـودى دوو ثارضة هؤزان تَيدا هةنة ،دةستخةت ب خةتةك َى
كوِر و نةه كض دابوون َى .ثتريا نظيسي جوان َى شكةستةي َى فارسى هاتية نظيسي ،ضةند
و دةسـتـخـةتـ َي وى ،ل ثـةرتـووكـخـانـا بــةرثــةرةكــَي كـَيـمـن ،بــةل َى بــؤ ظـةكـؤلـي و
موفتي َي ئاكرَيدانة و كو وى كربوونة
ديــارى بـؤ خـزمـ َى خـؤ (هـبـة الله) موفتي َى لدويظضوون َى طرنطييا خؤ هةية.
ئاكر َى. سةيداي َى بلند موفتى هةمى هذماركرينة
و د كـاغـةزةكـَيـدا كـا ض د نـاظ بـةرثـةرَيـن وَيـدا
د دةستخةتةكَيدا هاتية كو (فةيروز) هـةيـة ،هـةمـى ب هـويـرى نظيسينة كـو جـهـ َى
ا كضا مةلا حةسةنى سالا ١339مـش١92١/ز دةستخؤشي َى مانديبوونَيية .دةستخةت هذمار
و (عـةيـشـ َى) ســالا ١33٦مــــش١9١8/ز ذ دايـك ( ،)55يا سَييَيية ذ دةستخةت َي (خيلافةتى) كو
بـــوويـــة( .)2١مــةلا حــةســةن ،لــدويــظ طـوتـنـا بـؤ مـةلا حـةسـةنـى دزظــرن ،د ثَيناسا نـاظـ َى ويـدا
نةظيةك َى وى ،ل دووماهـييا سـالـ َي ثَينجيادا هـؤسـان لسةر دةستخةت َى نظيسية »:مـلا حسن
( ١95٧يان )١958دا ضووية بةردلؤظانيا خود َى(.)22 بن ملا عبدالرحمن بن الشيخ حسن الخيلافتي،
دوور نينة ئةظة كض َي ظى مـةلا حةسةنى بن. جمعها ورتبها «عثمامان اف�ن�دي سنة 1330ه��،
ئــةظ هــةر دوو حـةسـةنـة ،هــةر وةك ذ نـاظـ َى وان ث�م أه�داه�ا إلى الم�ف�ي م�ع مجموعة أخ��رى من
بةرضاظ دبيت ،دبيت ثسمام َي ئَيك بن. كتبه»( .)20دبيته سالا ١9١2ز.
-٧حةسةن َى كـوِر َى نوحي َى بــةروارى ،خودان َى د ئةظ َى دةستخةتَيدا ،ئةظ نظيسينة هةنة:
كتَيبا (مصطلحات الطب) ئةو َى سالا 8٦2مش/ ضـاريـنـ َي جـامـى ،ضـاريـنـةكـا حـاجـى خةليل َى
كــوِر َى خـــوداد َى مـووسـلـي (كـــوردى) .هـنـدةك
١458ز وةغةر كرى. بـةيـتـ َي هـؤزانـظـان (صـافـى أربـيـلـى) ــ دبـيـت ئةو
(صـافـى هـيرانـى) بـيـت ــ ،شـرؤظـةكـرنـا هـنـدةك
-8حةسةن َى شيفكى ،ذ طوند َى شيفكا ل دةظةرا فةرموودةي َي ثَيغةمبةر َى مةزن موحةممةد (س)
مزويرييا ،خـودانـ َى طـةلـةك فـةتـوايـ َي ب نـاظ و
ب زمان َى فارسى.
دةنط بوو(.)23
سةيداي َى بلند لسةر نظيسية «هـةر وةكو
-9شَيخ حةسةن َى خوركى ،ذ ديتنا دونياي َى ي َى ديـار دةستخةت ديارية ذ هَيذا عثمامان ئةفندى
بَيبار بوو ،قورئان هةمى ذبةركر بوو ،ل طوند َى بؤ هَيذا سةلمان ئةفندى ،ثاشى بؤ مةلا حةسةن َى
ذلاي َى سةيدا (بلند موفتى) ظة طةهشتيية مة
|65
ئةرمشت َى كار َى دةرسدان َى دكر ،د بنياتدا ئةو خةلك َى جزير بؤتان بووية،
سالا ١325مش١90٧ /ز ضووية بةردلؤظانيا خود َى(.)24
-١0حةسةن كوِر َى محةمةد خوركى :كتَيبا (تفسير الجلالي) سالا
١١8١مش١٧٦٧ /ز نظيسيية و دانةيةك ل ثةرتووكخانا ئةوقافا طشتى
ل مووسل دا هـةيـة( .)25دبيت هــةردوو ئَيك كـةس بـن ،بـةل َى (مةحفؤز
عةباسى) دبَيذيت :ي َى كـورة بـوو ،و (كتانى) ددةتـة ئاشكراكرن كو
ثـةرتـووك مةشق كريية .هـةروةسـا سـالا بوونا يا خوركى يـ َى ئَيك َى و
نظيسينا (تفسير الجلاليي) وةكو ديرؤك طةلةك دذَيك دوورن.
-١١مةلا حةسةن َى كوِر َى حاجى شةعيا :كتَيبا (شرح الجزرية) ل سالا
١١33مش ١٧2١ /ز ل سةدةم َى مير بةهرام ثاشاي َى مةزن مير َى ئامَيدي َى
نظيسيية.
-١2مةلا حةسةن باغ شَيخانى؟ ،ضوو ثَيزاني لدؤر ناظ و كارَين وى نينن.
-١3مةلا حةسةن جهانطير (جهانطيز) :كوِر َى ئيمام سؤلتان جهانطير،
مةشقكار َى ثةرتووكا (بيان مولد الرسول (ص)) سالا ١0٦١مش١٦50/ز،
هــةروةســا كـاشـ َى طـونـدةكـة ل ثــالا ضـيـايـ َى بـَيـخـيَر ل دةظــةرا ثةرتووك ل كتَيبخانا ئةوقافا مووسل دا هةية(.)2٦
عةشيرةتا سلَيظانةيا( ،)34ل قةزا سَيمَيل َى سةر ب ثارَيزطةها دهؤكَيظة. -١4مـةلا حـةسـةنـ َى بــازى :كــوِر َى مـةلا بــازى ،ئــةو َى زانــا ،بـبـوو قـازى
ياقوت الحموي ( )48٦/4دبَيذيت :كةلايةكة ل ضياي َي ذوريـا باذَير َى لسةر دةمـ َى مير ئيسماعيل ثاشاي َى ئَيك َى كـوِر َى بةهرام ثاشايى سالا
مووسل ،بـةر َى دطوت َى ئةردةمشت (ئةرمشت َى) نوكة ناظ َى و َى نويكرن ١2١0مش١٧95 /ز (.)2٧
بخؤظة ديتية بووية (كـةواشـة)( ،)35بـةل َى ئةرمشت و كاش َى دوو جه َي
ذَيك دوورن و هةر ئَيك ل رةخةك َى ضيايية. -١5حةسةن َى كوِر َى محةمةد َى كوِر َى حةجى عةبدوللايى ،ل رؤذا س َى
شةمبى دةستثَيكا ربيع الأول سالا ١044مـش١٦34 /ز ثةرتووكةك لدؤر
ئةظ زاناي َي هةتا نوكة ناظدار و لـدؤر ذيان{
نةحو َى (النحو) نظيسيية(.)28
و بةركار َى وان هاتية نظيسي ،هةر هندةك
ظـةكـؤلـةر وى زانـــاى بــؤ (كــواش)ــةكــ َى -١٦حةسةن ضةلةبى ي َى زَيبارى :حةسةن كـوِر َى محةمةد ي َى زَيبارى،
ظةدطةرينن ،جار ل باكور َى كوردستان َى و كـوردى ،سوهرانى ،نوردينى ،شافعى ،د ذَيـدةرادا طةلةك كةس ب ظى
ناظى (حةسةن َى ضةلةبى) هةنة ،بةل َى تن َى ئةظة ذ وان ناسناظ َى (زَيبارى)
جار ذى ل باشور َى كوردستان َى{ هةية ,د هندةك ذَيدةراندا هاتيية ،كو حةسةن كوِر َى محةمةد َى كوِر َى
جار َى كواش َى ضةند زانا ذ َى رابووينة ،ذ زاناي َي ناظدار ي َي كواش َى: ئيبراهيم َى كـوردى يـة .سـالا ١038مــش١٦29/ز ذ دايـك بووية و سالا
١0٧8مش١٦٦8/ز ضووية بةردلؤظانيا خود َى(.)29
( -١موةفةقةددين ،ئةحمةد َى كوِر َى يووسف َى كواشى) :شرؤظةكار ل ثــةى بـؤضـوونـا (دكـتـور يـاسـي رةشـيـد زَيــبــارى) دبـيـت ثةيظا
و سةيدايةك َى زيرةك بوو ،د ناظبةرا سالا ٦80 - 59١مش١28١ -١١95 /ز دا (سوهرانى) مةخسةد ذ َى (سرانى) بيت كو هؤزةكا زَيباريانة ،هةروةسا
ثةيظا (نوردينى) هؤزا (شنى)يا ل دةظةرا زَيباريا بكار دئينن .ئةظى زانايى
ذياية ،ل دويظ ذَيدةران ئةظ زاناية خةلك َى كاشَيية. ضةندين ثةرتووك نظيسينة ،يا ذ هةميان ثتر بةلاظبووى( ،حاشية حسن
( -2عـــةلامـــة كــةمــالــةديــن عــةبــدولــرةحمــان كـــاشـــى) :ذ ضلبي الزيباري على الاستعارات /فهرس الأزهرية (.)30( )٧8/١
قـوتـابـيـ َي(مـوةفـةقـةدديـنـ َى كـاشـى) بـوويـة ،زانـسـتـ َي شـةرعـى و فقه َى
ئيسلامى ل نك وى خواندينة( ،)3٦خودان َى ثةرتووكا (فصوص الحكم) ب -حةسةن َى كاشى:
(.)3٧ ل دؤر كـواشـ َى (كـاشـ َى ،كـواشـة ،كـةواشـة) ،ئـةنـوةر َى مايى
دبَيذيت :ناظ َى طوندةكيية دكةظيتة باكور َى كوردستان َى ل ويلايةتا
-3مــةلا حـةسـةنـ َى كـاشـى :ئــةو َى دكـتـور مــارف خــةزنــةدارى ئـامـاذة وانــ َى ،نَيزيكى تخـووبـ َى ئــيرانــ َى( ،)3١ديـسـان دكـتـؤر مـةسـعـوود كتانى
ثـَيـدايـى( .)38ذبلى ظـى هؤزانظانى ،ض كـةسـ َي ديـتر ب نـاظـ َى حـةسـةن ل دبَيذيت :كـواشـ َى طوندةكة ل ئـيرانـ َى ،ل تخـووبـ َى لوطةل وانــ َى(،)32
هةروةسا موفيد يوكسةل ذى دبَيذيت :كواشية (طةظاشGevaş( -
كواش َى نةِرابووينة.
قةزايةكة ل ثارَيزطةها وان َى ل توركيا و وةلات َى كوردانة(.)33
هندةك زاناي َي ديتر ذى هةنة ،كو ب كاشى دهَينة نياسي ،بةل َى
|66
حةسةن ضاربوتي كيية؟ ئةو بخؤ ذ بنيات فارسن و خةلك َى (كاشان َى) نة ،بةل َى بؤ كورتكرن َى
كرينة كاشى وةكى (جةمشيد كوِر َى محةمةد َى كاشى) .ل ظَير َى
مةلا حةسةن كوِر َى حسَين َى جاربؤتي َى زَيبارى ئةم ب تن َى د َى طرنطي َى دةينة بابةت َى ظةكؤلينا خؤ كو (مةلا حةسةن َى
سـالا ١2١4مــش١٧99 /ز ذ دايــك بـوويـة ،زانـايـةكـ َى كاشى)ية ـ ي َى كو خةزنةدارى ئاماذة ثَيداى ـ ،ئاماذةدان ب ئةظ َي ديتر
زيـرةك و شـارةزا بـوو ،كـوِرةك ب ناظ َى (ئيسماعيل)
تن َى بؤ هندَيية دا كو بزاني طوند َى كاش َى زانا ي َي ذ َى ِرابووين.
هـةبـوو ،وى ذى دةسـتـ َى مةشقكرن و راستظةكرن َى
هةبوو. دةستخةتا هؤزان َى:
ذبـلـى نظيسينا وان ثـةرتـووكـ َي مـة ئـامـاذة دةستخةتا مة هـؤزان ذ َى ظةطوهاستى ،ذ كتَيبخانا موفتي َي
دايــ َى ،كتَيبةكا مـةزن ب نـاظـ َى (تحفة اب�ن حجر ئـاكـر َى يـة ،كـو نـوكـة ئـةنـدازيـار (بـلـنـد محـةمـةد شــوكــرى) ــ ذ
المكي الشافعى في الفقه) ل ئاكر َى سالا ١2٦١مش/ نةظي َي بنةمالا مـةلا يةحياي َى مـزورى ــ سةرثةرشتيا و َى دكـةت .د
١845ز نظيسية ،هةظال َى (مةلا محةمةد سةعيد َى مةلا هةظديتنةكَيدا وى ثتريا ئـةو دةستخةت َي مة كـار ثـ َى هـةى ،بؤ مة
عةبدلرةحمان َى مزورى) بووية( .)42لسالا (١24١مش/
١825ز) دانــةيــةك لـبـةر كتَيبا (خـلاصـة الحـسـاب بةرضاظكرن(.)39
لـبـهـاءالـديـن الـعـامـلـي) نظيسيةظة ،نـَيـزيـكـى ()59
دانةيا لبةر ظ َى كتَيب َى هاتينة نظيسي( .)43ب ديتنا دةستخةت نَيزيكى 292بةرثةرانة ،نظيسينا و َى يا هةظثشك بووية
سةيدا (بلند موفتى) دبيت ئةو هؤزان يا مةلا حةسةن َى د ناظبةرا (محةمةد َى ضاربوتي) و ( حةسةن ضاربوتي)دا ،سالا (١١04مش/
ضاربوتي بيت ،ضونكى دةستخةت ب خةت َى وى ذى هاتية ١٦92ز) ذ لاي َى محةمةديظة هاتيية نظيسي ،ثشتى وى ب دةمةك َى درَيذ
طةهشتية دةسـتـ َى حةسةنى .ثـةرتـووك هاتية لَيكدان و ب سـةروبـةر
نظيسي و طةلةك دانان وى بخؤ هةنة. كرن و سةخبَيركرن هةتا بةرثةر َ 3٧ى ،ئةظ دةستخةتة يا (شَيخ صالح
سراجي)ية ،و خةت َى و َى طةلةك ب خةت َى حةسةن جاربؤتي دضيت ،وى
هةتا نوكةض هـؤزانـ َي ئةظى مـةلاى نةهاتينة
ديـــتن ،بـــةل َى طــةلــةك كـتـَيـب يــ َي نـظـيـسـيـنـةظـة و ثةرتووك َي(شَيخ صالح)ي ل دةف خؤ هةلطرتبوون(.)40
سةخبَيركرين و حاشية لسةر نظيسينة .ئةو قوتابي َى
مـةلا يةحياي َى مـزورى بـوويـة و مةزنترين دةستخةت د دةستخةت َى ئةظ بابةتة ت َيدا هةنة:
ثةرتووكخانا (موفتي َي ئاكر َى) دا ب دةست َى وى هاتينة
نظيسي ،كو ثتر ذ َسـى دةستخةتانة .ثتريا دةستخةت َي بةرثةر َى ( )3٦ – ١ثةرتووكا (تنبيهات على حاشية التهذيب) يا
(شَيخ صالح َى سيراج) ل نك خؤ هلطرتبوون و ثاشى فرؤشتنة (محةمةد كوِر َى ئةسعةد َى دوانى)( ،)4١يا خودان َى و َى (حس َي خلخالى) و
(مةلا خالد) َى رَيظةبةر َى مةدرةسةيا مزطةفتا ئاكر َى ،براي َى مةشقكرن و راستظةكرنا و َى ذلاي َى حةسةن َى ضاربوتي ظة هاتيية كرن.
هؤزانظان (محةمةد سةعيد مهرى)(.)44 بـةرثـةر ( )3٧هـؤزانـا (حـةسـةن)يـة .ئَيكسةر هـؤزان نظيسية بَيى
ناظةكى ل بةراهيا و َى دانن ،تن َى ناظ َى هؤزانظانى ل دووماهـيا و َى هاتية.
ظةوذارتن:
هةر د ظى بةرثةريدا ضةند ثَيزاني تَيدا هاتينة نظيسي.
د هةردوو بؤضوونادا( ،حةسةن) كا ي َى كواشية ،يان ي َى
زَيبارية ،ذ دةستخةت َي كو هؤزان تَيدا هاتية وةرطرتن ل نك بةرثةر ( ،)93 – 38نامةيةك ب ناظ َى (رسالة إثبات الواجب) يا
مة ،وةسا ئاشكرا دبيت كو ثتر هزرا مة بؤ هند َى بضيت ،بَيذين (محةمةد دوانــى) ،مةشقكرنا محةمةد جاربؤتيية .ل بـاذَيـر َى وانـ َى و
هـؤزانـظـان (حـةسـةن) د َى (مـةلا حةسةن َى زَيـبـارى) بيت ،بـةل َى
كيش مةلا حةسةن ،ضونكى مة طةلةك زانا ب رَيزكرن كو بدليس َى هاتيية مةشقكرن.
ناظ َى وان حةسةن بيت. بـةرثـةر ( )١١١ - 94ثةرتووكا (تحقيقات على قسم المنطق من
التهذيب) ذ دانانا (محةمةد جار بؤتى).
ذ ئـةظـ َى بـةرضـاظـكـرنـا بــوورى بـؤ مـة ئـاشـكـرا بــوو ،كـو دو
بـؤضـوون هـةنـة ،يـا ئَيك َى :ب بؤضوونا دكـتـؤر م .كتانى ،دوور بةرثةر ( )292 – ١١2ثةرتووكا (حاشية على الحاشية الآدابية)،
نينة ئةظ حةسةنة( ،مةلا حةسةن َى زَيبارى) بيت ،بؤضوونا دوو َى: ذ دانانا (محةمةد ضاربوتي) ،حاشي َي حةسةن َى ضاربوتي و كوِر َى وى
ظةكؤلةر سةعيد دَيـرةشـى ئـةوذى ل و َى باوةرَيية ،كو د َى (مةلا (ئيسماعيل)ى لسةر هةنة ،ذ دةستخةت َى ئاشكرا دبيت كو هةتا بةرثةر َى
( )3٧ي َى هؤزان تَيدا،ب دةست َى حةسةنى هاتية سةخبَيركرن و لَيكدان.
حةسةن َى كاشى) بيت. ئانكو هـةتـا وَيــر َى نظيسينا دةسـتـخـةتـ َى (محـةمـةد)يـة ،ثـاشـى دبيتة
ل ظــَيرة بـةرضـاظ دبـيـت ،كـو طـةلـةك مـةلا حـةسـةن هةنة. دةستخةت َى (حةسةن)ى.
|67
وى ي َي ئةدةبى وةكو هؤزان ديسان كواش َى ،و كاش َى
دو طـونـدَيـن ذَيـكـجـودانـة
نـةهـاتـيـنـة ديــتن و وةكــو و هـةر ئـَيـك ل ثارضةكا
كوردستانَيية .دةستخةتا
هؤزانظان نةهاتية نياسي. (دَيــــرةشــــى) هــــؤزان ذ َى
بـةل َى دشـَيـي بَيذين دبيت وةرطـــرتـــى ،ذ نـظـيـسـيـنـا
(محـةمـةد تـوفـيـق)يـة كو
خةلك َى دةظــةرا بةهدينان عــةرزوحــالــضــى بــوويــة ل
مووسل َى ،دةظـةرا ئاكر َى و
بـيـت و نــــةدوورة ذى يـ َى زَيبار َى ذ هةمى دةظةرَين ديتر وةكو كواش َى ،نَيزيكترة بؤ و َى هزر َى
زَيـبـارى بيت .يا طرنط، بكةين كو بةلكى ئةظ دةستخةتة يا مةلا حةسةن َى زَيبارى بيت .كو
وةكو طةلةك هؤزانظان َي دبيت هاتن و ضوونا دةظــةر َى كربيت ،يانذى ذ دةظــةر َى طةهشتبنة
ديــ َي نـةنـيـاس ،تـنـ َى دزانــي
دةست َى وى.
ناظ َى وى (حةسةن)ة و هؤزان ب زمان َى كوردى و فارسى نظيسينة.ئةو
زمان َى هـؤزان ثـ َى هاتية نظيسي ،زمان َى هؤزانظان َي كلاسيكية ي َي دةسـتـخـةتـا (تخـمـيـس)َيـن نـاظـى وى تـَيـدا هـاتـي ،يـا ئـَيـكـ َى يا
(محـةمـةد تـةيـار ثـاشـايـى)يـة ،ئـةو ســالا(١١99مــش١٧85 /ز) ذ دايـك
زيرةك و شةهرةزا د كَيش و ظةهاندنَيدا. بـوويـة و ســالا(١233مــش١8١8 /ز) وةغــةر كـريـة .حةسةن َى ضاربوتي
ذى سـالا(١2١4مـش١٧99 /ز) ذ دايـك بووية ،كو نَيزيكى هةظدوو نة،
و هةكة ئةو شاطرد َى (مةلا يةحياي َى مـزورى ) بيت ئـةو َى د ناظبةرا
سال َي (١١52مـش١٧39/ز – ١252مـش١839 /ز)دا ذيايى ،ئةظة ثيضةك
مة نَيزيكى و َى هزر َى دكةت كو بَيذين دبيت ئةو بيت .دةستخةتا دوو َى
ذى ،يا (ئيسماعيل َى كوِر َى محةمةد تةيار ثاشاى)ية ،ئةو ذى طةلةك
ذ ئـةوان دوور نةبووية ،ض وةكـو ب ذيـ َى خؤ ،يانذى تَيكةلى و نظيسينا
دةستخةت و هؤزانان ،لةوا ئةوى ذى (تخميس)ةك لسةر هؤزانةكا وى
هاتية ظةهاندن د دةستخةتا ديوانا مةلاي َى جزيريدا نظيسية(.)45
بؤضوونا دكتؤر (كتانى) ،ئـةوذى هةتا ِراددةكــى دكةفتة د
طومانَيدا ،ئـةظ هؤزانظانة دبيت خةلك َى دةظــةرا زَيـبـار َى بيت ،بـةل َى
كيشك (مـةلا حـةسـةن) ،ضونكى كتانى ناظ َى طةلةك (حةسةن)
ان نظيسية و هندةك جارا كرية (حس َي) ذى .هةتا نوكة ضو تشت َى
ئاشكرا لـدؤر ذيـان و بـةركـار َى (مـةلا حةسةن َى كاشى) ذى نةهاتية
بةلاظكرن ،و ناسناظ َى كـواشـى ،يـان كاشى ثتر لطةل ناظ َى زانايان
هاتية نةكو هؤزانظانان .ذبلى و َى ثارضةيا خةزنةدارى بةلاظكرى ،ضوو
تشت َى ديتر ب ناظ َى وى نةهاتية ديتن و بةلاظكرن،ب هزرامة ئةو خةلك َى
كواش َى يا وانَيية ،و نابينم ئةظ هؤزانائةم لسةر دئاخظي ،يا وى بيت.
ديسان ئـةوذى نةمةرجة كو هؤزانا د ناظ دةستخةتا جاربؤتيدا يا وى
بيت ،ضونكى لدويظ نظيسينا بةر َى يا دةستخةتان ،دنظيسى (لراقمة)
يان ثةيظا (فرمودة ).....و لدويظدا ناظ َى هؤزانظانى دهات ،يانذى وةكى
يا دكتؤر كتانى بةلاظكر دنظيسى ( ....راست) ،هندةكان ذى ب زمان َى
عةرةبى دنظيسى (ولة) ،ئانكو ئةظةذى يا ويية.بةل َىل و َى دةستخةتا مة
هؤزان ذ َى وةرطرتى ض ذ ئةظان كةليشان ل بةراهيا هؤزان َى نةهاتينة
نظيسي.
ب هزرا مة ئةم نةشَيي ثشتِراست بَيذين هؤزانا مةلا حةسةن َى
جاربؤتيية ،ذبةركو لسةر هؤزان َى ض ئاماذة نةداينة ،هةروةسا ض بةرهةم َي
دةستخةتا بةلاظكريا دكتؤر مةسعوود كتانى،
طؤظارا ثةيظ ،هذمار ( )8هاظينا .١998
|68
حهسهن وةكو طةلةك دةق َى هؤزان َى:
ه���ؤزان���ظ���ان��� َي���ن دي�� َي��ن
ن��ةن��ي��اس ،ت��ن�� َى دزان��ي��ن ئةظةذى دةق َى هؤزانا هؤزانظان (حةسةن)ية ،ثشتى مة
ناظ َى وى (حةسةن)ة و سةروذنوى هةظبةركريةظة لطةل دةستخةت َي كو د طوتارَين
هؤزان ب زمان َى كوردى بةرى نوكةدا هاتينة بةلاظكرن ـ هةروةكو مة ئاماذة ثَيكرى ـ،
و ف��ارس��ى نظيسينة. جارةكا دى د َى ظ َى هؤزان َى بةلاظ كةينةظة ،ضونكى ب ديتنا
ئ��ةو زم��ان�� َى ه���ؤزان ث َى مة ،ئةظ دةق َى ل بةر دةست َى مة ذ هةميان لَيكداييتر و دروستترة:
هاتية نظيسين ،زمان َى
عاشق َى سةرطةشتة حالم دل ِرةظا جانان ذ من
هؤزانظان َين كلاسيكي} لةو مدام ئةز هةر دنالم ت َي هزار ئةفغان ذ من
ي َينزيرةكوشةهرةزايه. صةبر و عةقل و هؤش و طاقةت تَيك كرن تالان ذ من
ئةو ثةرى هةر دةم ذ ب َى رةحمى دبيت ثةنهان ذ من()4٦
يا رةبى جانان تو بينة يا نةبستي جان ذمن()4٧
يا رةبى روح َى رسانى يا تو بستي روح ذ من
***
رةمز و ناز و ئاوران عالةم سةراسةر كر خةراب()48
من ذبةر داغا ئةظين َى جةرط و مَيلاك بوون كةباب()49
تَيت ذ دةرد َى دوري َى من خوون ذ ضاظان ب َى حساب()50
ضووية سةيران َى درةنطى بوو شةها عالى جةناب()5١
يا رةبى جانان تو بينة يان بستينة جان ذمن()52
***
ب َى قرارم ئةز ذ شةوقا طةردةنا تةشبيهى عاج()53
من برين خؤشنابن ئةر لوقمان بخوة لَيكت عيلاج()54
خاطرا جانا عةجايب نازكة مثلى ئةلزوجاج()55
ب َى سةبةب تةركا مةكر ضوو دا ب ئةغياران رةواج()5٦
يا رةبى جانان تو بينة يان بستي جان ذمن
***
ئاطر و نار َى فيراق َى تَيك وجوودا من بهات()5٧
يار ب حال َى من دزان َى لةو قة ناكةت ئيلتيفات()58
هةر نةظـةر داية رةقيبان دلبةرا شيرين صفات()59
ئةم قة نائَيينة خةيال َى لةو درةنطى بوو نةهات()٦0
يا رةبى جانان تو بينة يان بستي جان ذمن
***
دل ذ من بر ناطهان و َى دلبةرا نازك بةدةن
لةو د ملك َى غوربةت َى دا مامة ئةز ناضم وةتةن()٦١
ئةى صةبا وةقت َى سةحةر هةر بَيذة ظ َى سةروا ضةمةن
هةر دناليت و دكةت زارى و دبَيذيتن (حةسةن)()٦2
يا رةبى جانان تو بينة يان بستي جان ذمن
***
دةستخةتا بةلاظكريا سةعيد دَيرةشى،
ثةرتووكا (كةله َي ئاظا) ،بث 23٦
|69
بةرط َى
دةستخةتةكا
مةلا حةسةن َى
خيلافةتى،
ثةرتووكخانا
موفتي َي
ئاكر َى،
دةستخةتا
هذمار ()55
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ذَيدةر و ثةراوَيز
.١4الدكتور مسعود مصطفى الكتاني ،المساجد .9دةستخةتا ديوانا مةلاي َى جزيرى ،ب خةت َى .١الدكتور معروف خزنةدار ،مخطوطات فريدة
والمدارس والعلماء والمخطوطات في إمارة ثاشاي َى كوِر َى ومطبوعات نادرة ،الجزء الأول ،مط المعارف،
بادينان – العمادية ،؟ ،مطبعة هاوار( ،دهوك – محةمةد تةيار ،8٦ -85دانةيةكا ئيسماعيل
pdfل نك مة ثاشايى ،ل (بغداد – ،)1978ص.19
،)2010ص.322
هةية. .2د .مسعود كتانى ،ضةند هؤزانظانَيت
.١5الكتاني( ،دهوك ،)20١0 -ص.١23 كلاسيكى يَيت نةنياس (طوتار) ،ثشكا دوو َى،
.١0صالح شيخو الهسنياني ،علماء الكورد ئَيكةتيا نظَيسةرَين كورد -دهؤك ،طؤظارا
.١٦الدكتور ياسين رشيد الزيبارى ،علماء الزيبار وكوردستان ،مديرية الطباعة والنشر( ،دهوك
في المصادر الإسلامية ،ص( .5بحث القي في (ثةيظ) ،هذمار ( )8هاظينا ،١998بث .١4
مؤتمر عقرة الدولي الذي أقامته فاكلي – ،)2012ص .157
.3كتانى ،طؤظارا (ثةيظ) ،بث .١4
العلوم والتربية في عقرة /يوم . )2014 /4/13 .١١مكتبة المصطفى الالكترونية
www.al-mostafa.com- .4هةمان ذَيدةر ،بث .١4
www.pdffactory.com
.١2مالثةر َى (مكتبة الملك الفهد الوطنية) .5سةعيد دَيرةشى ،كةلهَيت ئاظا -كؤمةكا
.17الكتاني( ،دهوك ،)2010 -ص.110 -108 kfnl.gov.sa ظةكؤلي و تَيكستَيت كلاسيكى ،دةزطةها
.١8الكتاني( ،دهوك ،)2010 -ص.110 .١3سالم عبدالرزاق احمد ،فهرس مخطوطات سثيرَيز( ،هةولَير – ،)2005ل .234 -233
مكتبة الأوقاف العامة في المووسل ،الطبعة .٦دَيرةشى( ،هةولَير – ،)2005ل .234
.١9الكتاني( ،دهوك ،)2010 -ص .120 الثانية( ،المووسل ،)1982 -ج 1ص ،281ج2
. 20ثةرتووكخانا موفتيَيت ئاكر َى ،ب ص 123و ،222ج 3ص 157و 165و 176و ،203ج4 .٧زةخمى :هةتا نوكة ضو ثَيزاني لدؤر ظى
سةرثةرشتيا ئةندازيار (بلند موفتى) ،ئاكر َى، ص ،199ج 5ص 108و 294و ،329ج 6ص ،223ج7 هؤزانظانى نةهاتينة زاني و بةلاظكرن (أ .ب).
رؤذا 20١٧/١2/9ب هةظالينا (د.فاخر حسن ص 90و 97و 100و 195و 205و 220و ،342ج8
طولى)( ،هَيرش كةمال رَيكانى) مة سةرةدانا .8محةمةد عةلى قةرةداغى ،بووذاندنةوةى مَيذووى
ص 182و.292 زانايانى كورد لة رَيطةى دةستخةتةكانيانةوة،
و َى كر. بةرطى دووةم( ،بةغدا – ،)١999ل .240-239
|70
ج،8المووسل.1982 - .44ب رَييا فيسبوك َى شةظا 20١٧/١2/3١سةيدا .2١الكتاني( ،دهوك ،)20١0 -ص.٦32
بلند موفتى ئةظ ثَيزانينة طةهاندن.
.٦الدكتور مسعود .22ب رَييا فيسبوك َى شةظا 20١٧/١2/30سةيدا
(بلند موفتى) ئةظ ثَيزانينة طةهاندن.
مصطفى الكتاني، .45دةستخةتا ديوانا مةلاي َى جزيرى ،ب خةت َى
.23أنور المايي ،الأكراد في بهدينان ،ط ،2مط
والمدارس المساجد محةمةد تةيار ثاشاي َى كوِر َى ئيسماعيل خةبات ،الناشر :معصوم مايى(،دهوك –
pdfل نك مة ،8٦ -85دانةيةكا ثاشايى ،ل
والعلماء والمخطوطات في ،)1999ص .165
إمارة بادينان – العمادية، هةية.
؟ ،مطبعة هاوار ،دهوك – .24محفوظ العباسي ،إمارة بهدينان العباسية،
....( .4٦تبت )....دَيرةش َى ،بث .234 مط الجمهورية( ،المووسل – ،)1969ص .177
.2010
. 4٧ئةظ مالكة (يا رةبى روحان رسانى يا تو بستي .25الكتاني( ،دهوك ،)2010 -ص 87و .350
.٧أنور المايي ،الأكراد في روح ذ من) د دانةيا كتانى و دَيرةشى دا هاتية.
بهدينان ،ط ،2الناشر: بةل َى هةروةك ئاشكرا ،هةر ضةندة دةستخةتا .26الكتاني( ،دهوك ،)2010 -ص.322
معصوم مايى دهوك – هؤزان َى هةمى ل نك وان نةهاتية بةلاظكرن،
وةسا ديارة تن َى لطةل ثارضةيا ئَيك َى ب تن َى .27الكتاني( ،دهوك ،)2010 -ص.335
.1999 هاتية دوبارة بووية ،كو دكتؤر كتانى ذى
وةسا بةلاظكريية .هةروةسا دَيرةشى ثشتى هةر .28الكتاني( ،دهوك ،)2010 -ص.110
.8محفوظ العباسي ،إمارة ضارينةك َىهةردوو مالك دووبارة كرينة ،هةر
.29الزيبارى ،علماء الزيبار في المصادر الإسلامية،
بهدينان العباسية ،مط ضةندة د دةستخةتَيدا وةسا نة نظيسيية. ص.11 -9
الجمهورية ،المووسل –
( .48رةمز و نازَيت ئاظران ،)..دَيرةشى ،بث .234 .30الدكتور ياسين رشيد الزيبارى ،علماء الزيبار
.1969 في المصادر الإسلامية ،ص.11 -9
.9الدكتور معروف خزنةدار، ( .49تةن ،)...دَيرةشى ،بث .234 .31المايي( ،دهوك – ،)1999ص.164
مخطوطات فريدة ( . 50تَيت ذ دةردؤر و دةر َى ،)...دَيرةشى ،بث .235
.32الكتاني( ،دهوك ،)2010 -ص.21
ومطبوعات نادرة ،الجزء ( . 5١ضووبوو ،)...دَيرةشى ،بث .235
.33مالثةر َى (الآلوكة الشرعية /آفاق الشريعة)،
الأول ،مط المعارف ،بغداد . 52ل نك دانةيا (دَيرةشى) دوبارة نةبووية(.ب َى بابةت َى (كلمة حول تفسيري الإمام الكواشي،
– ،1978ص.19 قرارم شبهى زيبةق شةوقا ،)...دَيرةشى ،بث
الشيخ محمد فاتح قايا)،
ظةكؤلي: .235 http://www.alukah.net/
.53ئةظ ثارضةية ل نك كتانى يا ضار َى ية. sharia/0/4389/#ixzz534LB2UTR
.١0الدكتور ياسين رشيد
الزيبارى ،علماء الزيبار . 54من لبةر خؤش نابن ئةر ،) ...دَيرةشى ،بث .235 .34المايي( ،دهوك – ،)١999ص.١٦4
في المصادر الإسلامية، . 35مالثةر َى (الآلوكة الشرعية /آفاق الشريعة)،
(بحث القي في مؤتمر ( . 55خاتوونا جانان ،)...دَيرةشى ،بث .235 بابةت َى (كلمة حول تفسيري الإمام الكواشي،
عقرة الدولي الذي أقامته
فاكلي العلوم والتربية في .......( . 5٦با غرابرابةر و باج) ،دَيرةشى.235 ، الشيخ محمد فاتح قايا)،
عقرة /يوم )2014 /4/13 .... ( .5٧من بو هات) ،ل نك دكتؤر كتانى ،ئةظة http://www.alukah.net/
ثارضةيا سَيي َى ية ،طؤظارا ثةيظ ،بث .١4 sharia/0/4389/#ixzz534LB2UTR
www.pdffactory.com .
( .58با ب حال َى من نزانيت( ،)...دَيرةشى) ،بث .235 .3٦د .عزالدين حسن جميل الأتروشي ،جهود
.١١د .عزالدين حسن جميل (الكواشي) في تفسيره (التلخيص في تفسير
الأتروشي ،جهود (الكواشي) في ( .59هةر نفر دا بة ( ،)... .دَيرةشى) ،بث .235 القرآن العظيم)( /بحث) ،مجلة جامعة زاخو،
تفسيره (التلخيص في تفسير
القرآن العظيم)( /بحث) ،مجلة .٦0ئةظ مالكة و يا بةرى و َى ل نك دَيرةشى د المجلد ،)B( 1العدد 1لسنة ،2013ص.263
جامعة زاخو ،المجلد ،)B( 1العدد 1 سةروبن كرينة. .3٧المايي( ،دهوك – ،)١999ص .١٦3هندةك ذَيدةرا
ناظ َى ثةرتووك َى كريية (خصوص الحكم)،
لسنة .2013 ئةو بخؤ ثةرتووك يا زاناي َى ناظدار (ابن العربي)
ية ،زانايةك َى دى ب ناظ َى (يالى أفندى) ذى
طؤظار: ....( .٦١ئةر ناضم )...كتان َى ،طؤظارا ثةيظ ،بث
.١4 ثةرتووكةك هةروةسا هةر ب ظى ناظى هةية.
.١2د.مسعود كتانى ،ضةند هؤزانظانَيت
كلاسيكى يَيت نةنياس (طوتار)، ( .٦2هةر ت ناليت و ت كةت زارى و ت ،)....دَيرةشى، .38الدكتور معروف خزنةدار ،مخطوطات فريدة
ثشكا دوو َى ،ئَيكةتيا نظَيسةرَين كورد- بث .23٦ ومطبوعات نادرة ،الجزء الأول ،مط المعارف،
دهؤك ،طؤظارا (ثةيظ) ،هذمار ()8
ذَيدةرَيت مفا ذ َى هاتيية وةرطرتن: بغداد – ،١9٧8ص.١9
هاظينا .١998
.١د.معروف خزنةدار ،مخطوطات فريدة ومطبوعات .39رؤذا 20١٧/١2/9ب هةظالينا (د .فاخر حسن
ماَلثةر ،ثةرتووكخانة و دةستخةت: نادرة ،الجزء الأول ،مط المعارف ،بغداد – .1978 طولى)( ،هَيرش كةمال رَيكانى) مة سةرةدانا
.١3مالثةر َى (الآلوكة الشرعية/آفاق .2سةعيد دَيرةشى ،كةلهَيت ئاظا -كؤمةكا و َى كر بوو.
الشريعة) ،بابةت َى (كلمة حول ظةكؤلي و تَيكستَيت كلاسيكى ،دةزطةها
تفسيري الإمام الكواشي ،الشيخ .40ب رَييا فيسبوك َى شةظا 20١٧/١2/3١سةيدا
سثيرَيز ،هةولَير – .2005 بلند موفتى ئةظ ثَيزانينة طةهاندن.
محمد فاتح قايا)،
.3محةمةد عةلى قةرةداغى ،بووذاندنةوةى . 4١محةمةد ابن أسعد الدواني (جلال الدين
http://www.alukah.net/ مَيذووى زانايانى كورد لة رَيطةى الدوانى) :قازى و ظةكؤلةرةك َى ب ناظودةنط
دةستخةتةكانيانةوة ،بةرطى دووةم ،بةغدا - بوو ،سالا 830مش١42٧/ز ل دوان َى (كازرون) ذ
دايك بوية ،طةلةك ثةرتووك ب زمان َى فارسى
.١998 نظيسينة ،سالا 9١8مش١5١2/ز ل فارس ضووية
.4صالح شيخو الهسنياني ،علماء الكورد بةر دلوظانيا خود َى( .المكتبةالشاملة).
وكوردستان ،مديرية الطباعة والنشر ،دهوك
. 42الكتاني( ،دهوك ،)2010 -ص 119و.115
– .2012
.43الكتاني( ،دهوك ،)2010 -ص .347
.5سالم عبدالرزاق احمد ،فهرس مخطوطات
مكتبة الأوقاف العامة في المووسل ،الطبعة
الثانية ،ج ،1ج ،2ج ،3ج ،4ج ،5ج ،6ج،7
|71
تةكنيك َين ظةط َي ِران َي د
كؤمةل َا كورتة ضيرؤك َين
(جةمسةر َي سي َي)يا (خالد سالح)يدا
| درةخشان عةلي بةكر
|72
جودانة ذ لاي َي نظَيسين َي و دركاندنَيظة ،ل َي وةكهةظن ذ لاي َي واتايَيظة. ث َيشةكي
ثةيدابوونا ظةطَ ِ�ان َي ذ بؤ دةستثَيكا ثةيدابوونا مرؤظايةتي َي
ظ��ةدط��ةري��ت .د ك��ةظ��ن��دا ب���ةري ذداي��ك��ب��وون��ا زم��ان�� َي ئ�اخ�ظ�تن و
نظَيسين َي،ظةطَ ِ�ان ب زمان َي وَينة و هَيمايان دهاتة كرن .ل َى د سةردةم َي ئ�ةظ ظةكؤلينا ل ذَي�ر ناظونيشان َي تةكنيك َي ظ�ةط� َِ�ان� َي د
ثةيدابوونا زمان َي ئاخظتن و نظَيسينَيدا ذ طرنطترين شَيوازَين دهَينة ك�ؤم�ةلاك�ورت�ة ض��ؤك� َي (ج�ةم�س�ةر َي س�ي� َي) ي�ا (خ�ال�د ص�الح)ي�دا
بكارهينان ذ بؤ ظةطَ ِ�ان َي شَيواز َي زارةكي و نظَيسكينة. هاتية نظَيسي وةك�و ب�زاظ�ةك ذ ب�ؤ نياسينا ظ�ةط� َِ�ان� َي و دياركرنا
دةرب�ارةي ثَيناسةي َي ظةطَ ِ�ان َي ،د َي بزاظ َي كةين هندةكذ تةكنيك َي ئ�ةو َي د ناظ كؤمةلا ض�ؤك َي ناظهاتيدا .زَوربةيا روودان
و سةرهاتي َي ض�ؤك َي (خالد سالح)ى ل طةل ئةوان ئَيش و ئازاران
ثَيناسةيَي كو بؤ ظةطَِ�ان َي هاتينة كرن دياركةين باسبكةين.رظ�و�«�وةدظا�نة�ط���َ�َطي�ِ�َِرِ�اؤيذنادن�ه�ش�ة�َييَي����وَت�ا�يزةةذظي���اك�ةن�ة َيط�ب� َِوربَي�ه��هك�ااارسي�ئ��كةتاورنيَاوي
دطونجن ئةوَين ب سالانة ب س�ةر َى مللةت َي ك�ورددا هاتي .طرنطيا
بابةتي د ئةو َي ضةندَيداية كو ظةطَ ِ�ان و تةكنيك َي ئةو َي ،هةروةسا
د ئةظ َي كؤمةلاض�ؤكاندا د َي هَينة جؤر و تايبةتمةندي َي ظةطَ ِ�ان َي
تةكنيك ب سةردا يا زاَلة و نظَيسةري دياركرن .ديساندا بزاني ض جؤرة
ذ ئالي َي هونةريظة ضةوا سةرةدةري ل طةل ظةطَ ِ�ان َي كرية.
ئةظ ظةكؤلينة هاتية سنورداركرن ب دياركرنا تةكنيك َي
طةهاندن .ض ئةو روودانة ذ كةتواري بن« ظةطَ ِ�ان َي ب تايبةت(جهناظ ،شَيواز ،ديالؤط ،مؤنؤلؤط) د طةل جؤرَين
يان ذي ذ هزر و ئاشوثا ظةطَ ِ�ي بن ئ�ةوان�دا .هةذية بَيذين كو س� َي ذ ئةظان كورتة ض��ؤك�ان وةك جؤر
كورتيلة ض��ؤك�ن ،ل� َي د ِراظ�ة و ثراكتيكا خ�ؤدا مة ه�ةر ب كورتة
ض�ؤك ناظكرينة ،يان ذي هةمان سةرةدةريا كورتة ض�ؤك َي د طةلدا
(عةبدولمةلك مورتاز) دبَيذيت(( :ضةوا مرؤظ نةشَيت بَيي ئومَيد كرية.
بذيت ،و بَيي خةون بنظيت ،هةروةسا نةشَيت بَيي ظةطَ ِ�ان بذيت)) )3(.ل
ئةظَ� َي دياردبيت كو هةر ذ دةستثَيكا ثةيدابوونا مرؤظايةتي َي ظةطَ ِ�ان س�ةب�ارةت ث�ان و نةخش َي ظةكؤلين َي ،ئ�ةظ ظةكؤلينة ل سةر
ث�ةي�داب�ووي�ة .وةك��ي ف�اك�ت�ةرةك� َي س�ةرةك�ي و ط�رن�ط د ذي�ان�َي�دا دوو ثشكانهاتية ثارظةكرن :ثشكا ئَيك َي كو ثشكا تيَورية دةرب�ارةي
بكارهاتية ،هةر د كةظندا مرؤظان بؤ طةهاندن و ظةطَوهاستنا روودان و ظةطَ ِ�انَيية؛ د ئةظ َي ثشكَيدا باس ل (تَيطةه و ثَيناسةي َي ظةطَ ِ�ان َي،
جؤرَين ظةطَ ِ�ان َي ،تايبةتمةندي َي ظةط ِ�ان َي) دهَيتة كرن .ثشكا دووي َى
سةرهاتيان ثةنا برية بةر ظةطَ ِ�ان َي و بكارهيناية. ثشكا ثراكتيكية دةربارةي ثراكتيزةكرنا تةكنيك َي ظةطَ ِ�انَيية ل
ظةطَ ِ�ان كَومةكا رووداناية ،دهَيتة ديتن يان ذي بهيستن ذ سةر كؤمةلا كورتة ض�ؤك َي (جةمسةر َي سي َي) يا (خالد صالح)
لاي� َي كةسةكيظة كو دبَيذن َي ظةطَ ِ� .ثاشان ظةطَ ِ� ب ِرَيكا زمان ي .ئةو تةكنيك َي نظَيسةري د ض�ؤك نظَيسينَيدا بكارهيناين هاتينة
و ئاخظتن َي ئ�ةوان روودان��ان ظةدطَ�يت ،ه�ةروةك�ي (فايق موستةفا)
دياركرن و شرؤظةكرن.
دبَيذيت(( :ظةطَوهاستنا ِروودان�اي�ة ذ وَي�ن َي وان ي� َي ِرووداوي بؤ وَي�ن َي ثشكا ئ َيك َي :ظةط َي ِران
زمانظاني)) )4(.مةرةم ذ ئةظ َي ثَيناسةي َي بؤ نياسينا ظةطَ ِ�ان َي طةهاندن
و دووب��ارة باسكرنا ئ��ةوان روودان�اي�ة ئ�ةوَي�ن ذ ش�َي�وةي�ةك� َي وَينةيي بؤ
شَيوةيةك َي زارةكي دهَينة وةرطَ�ان. ت َيطةهـ و ث َيناسة:
ب دةربِرينةكا دى ،ظةطَ ِ�ان دووبارة طووتنا سةرهاتيةكَيية ذ ظةطَ ِ�ان وةكو ِرةطةزةك َي طرنط د ضارضوظةي َي (ئةظسانة،
لاي َي ظةطَ ِ�ي بَو وةر َط��ي ،هةروةكي (ثةري سالح موفتي) دبَيذيت داستان ،ض�ؤك ،كورتة ض�ؤك ...هتد)دا بكاردهَيت و ِرؤلةك َي طرنط
((ط�� َ�ان��ةوة ،بريتية ل�ة ط�واس�ت�ن�ةوة ب�ة س��ةره��ات ،ك�ة ط�� َ�ةرةوة
ق�س�ةك�ةرةوة ،ب�و ط��َِ�او ط�وي�ك�رة))( )5ك�ةوات�ة ظ�ةط� َِ�ان كارةكة د ئةظان ذانرَين ئةدةبيدا دطَ�يت.
ظ�ةط� َ� ث� َي ِرادب�ي�ت ئ��ةوذي ظةطَوهاستنا سةرهاتيانة ب�َو وةرط��َ�ي
(ط�وه�داري) ،دش�َي�ي بَيذين ظ�ةط� َِ� ئاخظتنكةرة و ئ��ةو َي ب�َو دهَيتة ظةطَ ِ�ان وةكو زاراظةك َي ئةدةبي ،د زمان َي جودا جودادا زاراظ َي
ج�ودا هةنة.زاراظ َي ظةطَ ِ�ان َي د زمان َي كورديدا ئانكو ظةطَوهاستن،
ظةطَ ِ�اندن طوهدارة. د زمان َي عةرةبيدا بةرامبةر ئةظي زاراظ�ي (السرد) بكاردهَيت و د زمان َي
د ئ�ةنج�ام�دان�ا ك��ار َي ظ�ةط�َِ�ان�َي�دا زي��رةك��ي و ش�ارازاي�ي�ا ئنطليزيدا زاراظ�� َي ( )Narrativeب�ؤ ظ�ةط� َِ�ان� َي دهَيتة بكارهينان.
نظَيسةري دياردبيت ،نظَيسةر َي خ�ودان بةهرة و زي�رةك خواندةظاني بَو ( )1هةروةسا وةكو زاراظ�ةك د زمان َي كورديدا ضةندين ِرامانا ب خؤظة
لاي� َي خَو ِرادكَيشيت ،ب ئاوايةكي دةم� َي ظةطَ ِ� ك�ار َي ظةطَ ِ�ان َي دط�ري�ت ،ه�ةروةك�ي د فةرهةنطا (ئ�ةس�ت� َ�ة ط�ةش�ة)دا ظ�ةط� َِ�ان ب
ل سةر نظَيسينا تَيكستةك َي دك�ةت ،دةم�ا خواندةظان ئ�ةو َي تَيكست َي واتايا (دووبارةكرن ،ظةطةِراندنِ ،رةتظةكرن ،حةقايةتكرن ،ظةطَ ِ�ان،
بخوينيت خوشيةك ل دةف ثةيداببيت ،بابةت و ش�َي�واز َي ظةطَ ِ�ان َي ض��ؤك�ةك ،ئانكو ه�ةواَل�ةك)()2ه�ات�ي�ة .ك�ةوات�ة ك�َوم�ةك�ا ثةيظ َي
|73
بيت و جؤرة جؤش و خوشيةك ل دةف ثةيدابيت و بةرةظ طوهداريكرنا سةرنجا ئةوي رابكَيشيت .دةربارةي ئةظ َي ضةند َي (ئيبراهيم قادر محمد)
طوتار َي ثا َل بدةت تا دووماه�يا ئةو َي. دبَيذيت ((تواناي نووسةر لة وةدا دةردةكةويت كة تا ضةند دةتوانَيت
خوي لة ناو ض�ؤكةكةي بكَيشَيتةوة و خَو سةبتن نةبيت روداوةكان
-3ذ طوش َي نَ�ينا طوتار َي: ل�ة شوينيي خ�َوي�ان�دا داي�َي�ت ،بةثَيي ك�ات و شوينيني روودان�ي�ي�ان)).
( )6ك�ةوات�ة نظَيسةر روودان��َي ض��ؤك� َي ل دةم� َي ئ�ةوان�دا باسبكةت ب
دةربرينةكة ذ ئةنجام َي هةلبذارتنا ثةيظ َي زماني و دانانا ئةوان شَيوازةك َي ج�وان خواندةظان داخباري تَيكستا ئ�ةوي ببيت و سةرنجا
ل جه َي مةبةست ب شَيوةيةك َي طونجاي دهَيتة ئةنجامدان( .ماروزو)
دةربارةي ئةظي جؤري دبَيذيت( :ئةو ثةيظن ي َي ذ لاي َي نظَيسةريظة دهَينة خواندةظاني ِرابكَيشيت.
هةلبذارتن ذ بؤ طةهاندنا دةربرينا مةبةست ب زمانةك َي سادة و ِرةوان ب ك�ورت�ي ظ�ةط� َِ�ان دةرب�ِري�ن�ةك�ة ذ زنج��ةك�ا روودان و
و دوير ذ زمان َي ئالوز) )9(.واتة طوتار ثَيكدهَيت ذ كَومةكا ثةيظان كو سةرهاتي َي ثَيكظة طرَيداي ،ب ِرَيكا ظةطَ ِ�ي بؤ وةرطري دووبارة دهَينة
نظَيسةر هةلدبذَيريت ،ل طةل زانينا ضةوانيا بكارهينانا ئةوان ل دةم َي باسكرن و طووتن ب هاريكاريا ظةطَ ِ�ان َي ئةظجا ض ئةظ روودانة كةتواري
ثَيدظي .ديسان بكارهينانا ثةيظ َي سادة و ِرةوان كو مةبةست َي بطةهينن بن و ذناخ َي جظاكي هاتبنة وةرطرتن يان ذي ذ مذارَين ئاشوثي و هزر و
دوي��ر ذ ث�ةي�ظ� َي ئ�ال�وز و م��ذاوي .د ئ�ةظ�ي لاي�ةن�ي�دا ه�ةر نظَيسةرةكي
خةيال َي هاتبنة وةرطرتن.
شَيوازةك َي تايبةت ب خؤظة هةية و بكاردهينيت.
تايبةتمةندي َين ظةط َي ِران َي: جؤر َين ظةط َي ِران َي:
ظةطَ ِ�ان وةكو هونةرةك َي بةربةلاظ د ناظ جظاك و ئةدةبياتَيدا. ظ�ةط� َِ�ان وةك��و ه�ون�ةرةك� َي خ��ودان م�َي�ذووي�ةك�ا كةظنار
ضةندين بنةما و تايبةتمةنديان بخوظة دطريت .ل َى بتن َي د َي هندةك ذ ط�ةل�ةك ج�ؤر و لاي�ةن�ان ب خؤظة دط�ري�ت ،ب ت�ن َي د َي س� َي ج��ؤران ب
ئةوان تايبةتمةنديان دياركةين .ذ بو ئةظ َي ضةند َي ذي د َي ثالثشتي َي ل شَيوةيةك َي كورت دياركةين .بؤ ئةظ َي ضةند َي ذي د َي ثاَلثشتي َي ل
سةرئةوان تايبةتمةنديان كةين ئةوَين زاناي َي عةرةب (عبدلله أبو هيف) سةر ثولينكرنا نظَيسةر َي ع�ةرةب (عدنان بن زري�ل)ي كةين ،ب ئةظي
دياركرين ب ئةظي شَيوةي: ش َيوةي:
-1ثشتبةستن ل سةر ئاماذة ثَيكري َي دةم و جهان دهَيتة كرن .و طرَيدانا -1ظةطَ ِ�ان ذ طوش َي نَ�ينا ئاخظتنكةري ،يان ذي ظةطوهَيزةر َي
ئةوان ب دةمي ظة بنيات َي جوش و خوشيَيية .روودانان دةستنيشان دكةت طوتارا زماني:
و رَيكدئَيخيت .دةم و روودان ثَيكظة د طرَيداينة و ذيك جودا نابن)10(.
ش�َي�وازةك� َي دي��ارة ذ ه�زر و دةروون�� َي ئاخظتنكةري .ه�ةر وةك
طرنطي ب روودانان دهَيتة دان د بياظ َي دةم و جهيدا. (ئةفاتون) دبَيذيت« :شَيواز َي هةر كةسةكي ظةدطةريت بؤ سروشت َي
ئ �ةوى» )7(.ديسان (طوتة) دبَيذيت« :شَيواز بنةماية بؤ ِرَيكخستنةكا
-2تةمامكرنا ظةطَ ِ�ان َي ل سةر هندةك بةربةست َي دةستنيشانكري .ئةظ ضالاك و بلند ،كو نظَيسةر د ناخ َي ئةوي شَيوازيدا خويا دبيت و جؤر َي
ضةندة هاريكارة د ثَيكظة طرَيدانا تورا رووداناندا كو روودان�ان ثَيكظة ئاخظتنا خؤ دي�اردك�ةت�ن» )8(.ك�ةوات�ة ه�ةر ظ�ةط� َ�ةك خ�ودان ج�َور و
ط�رَي�ددةت ،ب ئ�ةو َي ِرَيكا ظةطَ� دبَيذيت و بكاردئينيت ،وةك( :بةري شَيوازةك َي تايبةتة د كريارا ظةطَ ِ�انَيدا ذ لاي َي ضاوانيا ِرَيكخستن و ل
هينط َي ،ثشتي هينط َي ،ث �اش ...ه�ت�د) )11(.ظةطَ� بؤ ب�ةردةوام�ي�دان ب دويظ ئيك هاتنا ثةيظ َي زماني ل دةم َي ئاخفتن َي ب شَيوازةك َي جوان
ظةطَ ِ�ان َي و ل دويظ ئَيك هينانا روودان�ان ثةناي َي دبةتة بةر هندةك
ِرَي��ك��ان داك��و ه��ةم ِرَي�ك�خ�س�تن و ه��ةم ض�ي�ذ و خ�وش�ي د ظ�ةط� َِ�ان�َي�دا و ِرَيكخستي.
ثةيداببيت. -2ظ�ةط� َِ�ان ذ طوش َي نَ�ينا وةرط��ري ،ئانكو وةرطرتنا
ئاخظتنا زماني:
-3ل دويظ ئَيك هاتنا روودان�ان و دابةشكرنا ئةوان ل سةر بنيات َي س َي
قوناغان :روودان َي دةستثَيكي ،روودان َي ناظنجي ،روودان َي دووماه�يكي. ئةو شَيواز َي فشارَيية ئةو َي وةرطر وةردطريت ،ئةظجا ض ل دةم َي
( )12وةك زنج�ةيةكا ثَيكظة طرَيداي روودان ب شَيوةيةك َي ِرَيكخستي بهيستنا طوتارا زماني بيت يان ذي ل دةم َي نَ�ين و خواندنا طوتار َي
بيت .دةربارةي نياسينا ئةظي شَيوازي (ستاندال) دبَيذيت « :شَيواز ئةوة،
ل دويظ ئَيكدا بهَينة بكارهينان. روودانةك دهَيتة دةست نيشانكرن و ئةطةرَين ثةيدابوونا ئةو َي روودان َي
دهَينة دياركرن .هةروةسا ِرول َي ئةوان ئةطةران كا تا ض ِرادة كارتَيكرن
-4طونجاندن د بكارهينانا ك�ردار و كريارَين ض��ؤك� َي ل دةم� َي ل ئةو َي روودان َي كرية» .واتة ل دةم َي طوتارا زماني ،ئَيك روودان دهَيتة
طونجايدا .ك�ار َي ب�ووري ل ط�ةل روودان��َي ب�ووري دهَيت ،ك�ار َي نة هةلبذارتن و مذارَين ثةيدابوونا ئ�ةو َي دهَينة باسكرن ب شَيوةيةك َي
ب�ووري ل طةل روودان� َي نة ب�ووري دهَيت ئةظ َي كو د نوكةدا دهَينة ِرَيك و ثَيك كو ل دةم َي وةرطر ئةظ َي طوتار َي وةردطريت ث َي داخبار
طووتن )13(.ل دةم َي ظةطَ ِ�ان َي ظةطَ ِ� شارازابيت د ضةوانيا بكارهينانا
رووداناندا.
|74
ثشكا دووي َى :تةكنيك َين ظةط َي ِران َي و ثراكتيزةكرنا ئةوان ل
سةر ك َومةلا ضيرؤك َين (جةمسةر َي سي َي) يا (خالد صالح)يدا:
هاتية بكارهينان ،ك�و ذ س�ةرج�ةم� َي( )17ض��ؤك�ان ( )11ض��ؤك ب -1بكارهينانا جهناظان:
ئةظي جهناظي هاتينة ظةطَ ِ�ان )15(.بؤ ميناك (خالد صالح) د ض�ؤكا
1-1جهناظ َي كةسَيسي َي(ئةو).
(جةمسةر َي سي َي)دا دبَيذيت:
2-1جهناظ�� َي كةس َي ئَيك َي (ئةز).
((دةم َي ئةو ب ذور دكةت ئةو دةم بوو ي َي ثةل دبونة خولي ،دار
دبونة رةذيةكا رةشا هشك .و ب َي طةرم و ب َي تَيهن ئاطر ب تةمامي 3-1جهناظ�� َي كةسَيدووي َى تاك (تو).
ي َي ظةمرية ،هةمي دبن نظيناظة د ثَيضاينة د َي بَيذي ض جاران ئاطر دظ َي
ذور َي ظة نة هاتية هلكرن و ض ج�اران خو ت��وذا روذ َي ضي جه َي خو د -2ش َيواز َين ظةط َي ِران َي:
ثةنجةر و كولينكارا نة كرية و ببتة ميهظان َي ذور َي ...دا مينيت رةق
1-2شَي�واز َي بابةتي (.)Objective
راوةستياي دوان فوكريت ،ه 2-2ش�َيواز َي خودي (.)Subjectiv
ه�ةم�ي َي�ل ب�ن ج�ه� َي طةر{م} ظ�ة وي ذي ن�ة ن�ظ�ي�ن�ةك ،ن�ة ض -3ديال َوط:
كةركوثَيك ت َي بنظيت يان ل سةر روينتة خار و ل هناظا د بو طرك)).
( )16ل ئ�ةظ� َ� َي نظَيسةر ب�اس� َي ق�ارةم�ان� َي ض��ؤك� َي دك�ةت و روودان��ان 1-3ديال�ؤط�ا ِراس�ت�ةوخ��و.
ظ�ةدط� َ�ي�ت ك�ا دةم�� َي ض ِروي��داي؟ ئ�ةوي هةست ب ض دك�ر؟ ئ�ةو ذي 2-3ديالؤط�ا نة ِراستةوخو.
كو ل ئةوي دةم َي ب ذور دكةظت ض ذَيدةرَين طةرم كرن َي نةدمان ِرةق
-4مؤنؤلؤط:
ِرادوةستيا ذ سةرمادا ل هناظ َي ئةوي د بوو طرك.
2-1جهناظ َي كةس َي ئَيك َي ئاخظتنكةر (ئةز): 1-4م�ؤن�ؤلؤطا راست�ةوخ�و.
ئةظ جهناظة دظةطَ ِ�انَيدا د ثلةيا دووي َىدا دهَيت وةك هةوَلةك ذ 2-4مؤنؤلؤطا نةراستةوخو.
بؤ ِراستي كرنا ئاشوثان( .نةفسييا ئيسماعيل) دةربارةي ئةظي جهناظي
دبَيذيت ((بؤ رونكرنا بوارَين دةرووني ثتر ئةظ جهناظة دهَيتة بكارهينان)). د ظةطَ ِ�ان و نظيسنا ض�ؤكاندا ،هةر نظيسةرةكي شَيوازةك َي
()17ك��ةوات��ة ئ��ةظ ج�ه�ن�اظ�ة ط�رَي�داي�ة ب دةرب�ري�ن�ا ه�ةس�ت و س�وزَي�ن تايبةت ب خوظة هةية ،ل دويظ ئةوي شَيوازي تةكنيكان بؤض�ؤك َي
كارَيكتةرَين ض�ؤكَيظة(.خالد صالح)ي ئةظ جهناظة د ضوار كورتة خَو هةلدبذَيريت .بكارهينانا تةكنيكان د بياظ َي ض��ؤك نظَيسينَيدا
ض�ؤك َي خ�ؤدا بكارهيناية ،بؤ نموونة د كورتة ض�ؤكا (ه�وزان... ط�رَي�داي زي�رةك�ي و ش�ارازاي�ي�ا ض�ؤكنظَيسية .ه�ةر ظ�ةط� َِ�ةك ب
شَيوازةكي ض�ؤك َي ظةدطَ�يت .ل َى تش َت َي طورانكاري بسةردا نةه َي
دةم َي دبيتة باران)دا دبَيذيت: د هونةر َي كورتة ض�ؤكَيدا بنيات َي وَيية.كو هةمي وةكي ئَيكة .ل
((ئةز دزانم ئةز ي َي ل كوير َي .ماقاي ئةز تل َي خو دبينم ,ل سةر ئةظَ� َي د َي تةكنيك َي (خالد صالح) ي دياركةين:
ضثكا باران َي تل هاتينة بِرين ,ئةز دزانم ل سةر ثةيظا باران ئةزمان ذي د َي
هَيتة بِرين ,ل سةر و َي ضثكا باران َي يا ئازاد دهَيت و دضيت ,ئةز باش دزانم -1جهناظ
ستو ذي د َي هَيتة بِرين ,ئةز د َي هوزانا خو ل بةر روناهيا فاجيكتَورا ,ل
د ت�ةك�ن�ي�ك� َي ظ�ةط� َِ�ان�َي�دا ج�ه�ن�اظ ب�ش�َي�وةك� َي زَور دهَيتة
بةر ت�وذكا سانسَورا ,ل بةر بيناهيا هةمي ضاظان نظيسم)))18(. بكارهينان .ئةظ جهناظة بو س َي جَوران دابةش دبن (كةس َي سي َي-ئةو),
(ك�ةس� َي ئ�َي�ك� َي-ئ�ةز)( ,ك�ةس� َي دووي�� َى ت�اك-ت�و) .ه�ةر ئَيك ذ ئةظان
ل ئةظَ� َي نظَيسةر ب رَيكا بكارهينانا جهناظ َي كةس َي ئَيك َي
ي َي ئاخظتنكةر ,دةرب�ري�ن َي ذ دةروون�� َي قارةمان َي ض�ؤك َي دك�ةت ،كو جهناظان تايبةتمةنديا خؤ هةية.
هوزانظانة .دياردبيت كا ضةند ئاستةنط د ِرَيكا ئةويدانة ذ بَو نظَيسينا
ئةظ َي هوزان َي ,ل َى هةر بةردةوامة و دةستا ناداهَيليت ذ نظَيسينا ئةو َي .د 1-1جهناظ َي كةس َي سي َي (ئةو):
ئةظ َي ض�ؤكَيدا ب شَيوةيةك َي ِراستةوخَو ئاخفتنا قارةمان َي ض�ؤك َي
ه�ةر د كةظندا ئ�ةظ جهناظة ب ش�َي�وةي�ةك� َي زارةك��ي هاتية
ب َي دةستكاري هاتيةظةطَ ِ�ان ذ لاي َي نظَيسةريظة. بكارهينان .ب بوورينا دةمي ضاوانيا بكارهينانا ئةظي جهناظي طَوهوِرين
ب خؤظة ديتية .ل سةردةم َي نهودا ب شَيوةي َي نظَيسكي دهَينة بكارهينان د
3-1جهناظ َي كةس َي دووي َى تاك (تو): ناظ ض�ؤكاندا ،هةروةسا ئةو (ض�ؤك َي ب زمان َي كةس َي سي َي دهَينة
ظةطَ ِ�ان ض�ؤك َي روودانينة) )14(.واتة ب ِرَيكا ئةظي جهناظي روودان
ئ�ةظ جهناظة دةرب�ِري�ن َي ذ ئ�ةوان بابةت و روودان��ان دك�ةت ئةوَين دهَينة دياركرن .ئةظ جهناظة ب ِرَيذةيةكا زؤر ذ لاي َي ض�ؤكنظَيسيظة
ب ئاساني نة هَينة دةرب�ِري�ن ،دةم� َي كةس َي بةرامبةر ئاستةنط هةبن
|75
و كةس َي دووي�� َى ت�اك (ت�و) خويا دب�ن ،ذب�ةرك�و كورتيلة ض�ؤكة و و د شيان َي ئ�ةوي�دا نةبيت دةرب�ِري�ن َي ذ بؤضوون َي خؤ بكةت ،ئةظجا ض
شَيواز َي نظَيسي و تةكنيك َي ئةو َي جياوازن ذ كورتة ض�ؤك َي ،هةر ئاستةنط َي (سياسي ،ئابوري ،كؤمةلايةتي ،دةرووني...،هتد)بن .ظةطَ�
وةك ثَيشتر ذي مة ئاماذة ثَيكري نة شَيي ئَيك جهناظ دةس�ت نيشان خؤ وَيرةكتر دبينيت ذ ئ�ةوي لةوما ِرادبيت ب وةرطرتنا ئ�ةوان هزر و
بكةين ،بةلكو ب تن َي دشَيي ئاماذة ب ئةو َي ضةند َي بدةين كو هةردوو بؤضوونان و ب ِرَيكا جهناظ َي كةس َي دووي َى تاك (تو) د ناظ ض�ؤكَيدا
باسدكةت )19(.ئةظ جهناظة ب ثلةيةكا كَيم ذ لاي َي نظَيسةريظة هاتية
جهناظ َي (ئةز) و (تو) د ناظا ئةظ َي كورتيلة ض�ؤكَيدا بكارهاتينة. بكارهينان .كو ذ سةرجةم َي ( )17ض�ؤكاندا ب تن َي د ( )2ض�ؤكاندا
بكارهيناية ئةو ذي (نوي ئةندام) و (سةركَيش) .بؤ نموونة د ض�ؤكا
ل دووماه�يي َي دشَيي بَيذين جهناظ َي كةس َي سي َي (ئةو) وةك
ئَيك ذ تةكنيك َي ظةطَ ِ�ان َي ب سةر كؤمةلا ض�ؤك َي (جةمسةر َي (نوي ئةندام)دا دبَيذيت:
س�ي� َي)دا ي�ا زال�ة .ذ س�ةرج�ةم� َي ( )17ض��ؤك�ان ( )11ض��ؤك ب ئةظي
جهناظي هاتينة نظَيسي .ئةظة ذي دبيتة ِرَي��ذةي��ا %64,7ذ سةرجةم َي (( -ل دةمذمَ� حةفت دورست تو ل دويظ دةنط َي زةنطل َي ذ خةو رابوي.
كؤمةلا كورتة ض�ؤك َي ناظبري .س�ةرةراي ئةو َي ضةند َي د هندةك
ض��ؤك�ان�دا جهناظ َي (ئ��ةو) و (ئ��ةز) تَيكةل دب�ن ،ل َى ب شَيوةيةك َي -حةفت ؤ ضارَيكةك تة جلك دكرنة بةر خو .
سةرةكي جهناظ َي كةس َي سي َي (ئ�ةو) ب سةر ئ�ةوان ض�ؤكاندا زال
دبيت .ديسان زؤربةيا ئةوان ض�ؤك َي ب ئةظي جهناظي دهَينة ظةطَ ِ�ان -هةشت و ثَينج تو ل سةر كورسيك َي ي َي روينشتي بووي ،دةست َي
ض�ؤك َي بابةتينة و ب ظةطَ� َي هةموو تشتزان دهَيتة دان�ان د ناظا تة ل بن طوه َي تة بوون و هةردو ئةنيشك َي تة ل سةر مَيز َي بوون ،تة
ئةظان ض�ؤكاندا .جهناظ َي كةس َي دووي َى ي َي تاك (تو) ،ب كَيمترين هزرَين خةونا خو دكرن ،د و َي خةون َي دا تة ئةم رةش دديتي)) )20(.وةك
ِرَيذة هاتية بكارهينان ،ب تن َي دوو ض�ؤك ذ سةرجةم َي هةمي ض�ؤكان ذ ِرةنط َي ظةطَ ِ�انا كورتة ض�ؤك َي دياربووي ،ظةطَ�ةك َي بةرزة ي َي بؤ
ب ئةظي جورينة ,ئةظةذي دبيتة ِرَيذةيا .%11,7ض�ؤك َي ماين دبنة ضوار جهناظ َي كةس َي دووي َى تاك (تو) دئاخظيت ئانكو بكارهينانا ئةظي جؤرة
كورتة ض�ؤك ب جهناظ َي كةس َي ئَيك َي (ئةز) هاتينة ظةطَ ِ�انِ .رَيذةيا
جهناظي وةك جؤرة ديالؤطةك َي لَيدهَيت.
ئةوان ذي دبيتة نَيزيكي .%23,5
د كؤمةلا كورتة ض�ؤك َي (جةمسةر َي سي َي)دا كورتيلة
لةوما دشَيي بَيذين نظَيسةري د ئةظ َي كؤمةلا ض�ؤكاندا ض�ؤكةك ب ناظ َي (تةلةفون) هةية .د ئةظ َي كورتيلة ض�ؤكَيدا يا
شَيوازةك َي زال د ظةطَ ِ�انَيدا هةبووية ،ئةو شَيواز ذي بكارهينانا زؤر يا ب زةحمةتة خواندةظان ئَيك جهناظ َي زال ب سةردا ببينيت ،بةلكو دوو
جهناظ ب شَيوةيةك َي يةكسان د ناظدا خويا دب�ن .لةوما ئةطةر مة
جهناظ َي كةس َي سي َي (ئةو) .واتة ظةطَ� َي هةموو تشت زان. بظَيت سةرذمَ�يةك َي بؤ سةرجةم كؤمةلا ض�ؤكان ضَيبكةين ،ئةظ
كورتيلة ض�ؤكة دشَيت دوو جاران بهَيتة هذمارتن ،يان ذي ب كَيماتي
-2ش َيواز َين ظةط َي ِران َي: باس َي ئةو َي ب تن َي بهَيتة كرن .هةلبةت ئةظةذي د كورتيلة ض�ؤكَيدا
تشتةك َي ِرةواية ،ذبةركو بنةما و تةكنيك َي ظةطَ ِ�انا ئةو َي ذ كورتة
شَيواز ئَيكة ذ ئ�ةوان لايةن َي طرنط ئةوَين كو د ض�ؤك َي
دا بكاردهي .هةر ظةطَ�ةكي شَيوازةك َي تايبةت هةية بَوظةطَ ِ�انا ض�ؤك َي د جياوازن )21(.هةر وةك دبَيذيت:
روودان و سةرهاتييا د ض�ؤك َي دا شَيواز ((ئةوة هونةر َي زمانشريني و
ِريضكةي نووسينةية ,كة نووسةر بَو طةياندني واتا و هزر دةيطَ�َيتةبةر, ((ذهَيا درَيذي °40رؤذهةلات بؤ هَيا درَيذي :°60
ك�ةل�ةوَي�دا ب�ة سةليقةى خ�َوي ,ل�ة نَيو ه��ةزاران وش�ة و دةس�ت�ةواذة دا
طولبَيذير دةك�ات ,ديانداتة دةم�ي�ةكِ ,رستةكاني ث� َي دا دةِرَي�ذي�ت و -تؤ ل كوير َي ي؟ ض باس؟
فورمةلةيان دةكات)) )23(.واتة شَيواز ِرَيكخستن و شارازايية د بكارهينانا
ثةيظ َي زماني و دروستكرنا رستة و دةس�ت�ةواذةي� َي سةرنجِراكَيش ب -ئةز ي َي د ئوثرايةك َي ظة.
شَيوازةك َي تايبةت ذب�َو دةربرين و ظةطَ ِ�انا ض�ؤك َيِ .رةخنةطر َي
روسي (توما شفسكي) دوو شَيوازَين سةرةكي د ظةطَ ِ�انَيدا دياردكةتن (دةنط َي طورمَينةك َي طوهداريا طوه َي وي تَيكدا)...
ئةوذي شَيواز َي بابةتي ( )objectiveو شَيواز َي خودي ()subjective
ل بةر هةردوو طوه َي وي هَ�شا ثَيشيان ،ظةجنقي ،خو هشياركر:
ي ية.
هيظي دكةم ئازادي يا من تَيك نةدةي ،موبايا خو ب ئَيكجاري
دائَيخست ،طوهداريا سمفوني َي كر)))22(.
د ئةظَ�َيدا ه�ةردوو جهناظ َي كةس َي ئَيك َي ئاخظتنكةر (ئةز)
|76
ثَيناسةكرن (( :ئةو ئاخفتنة ئةوا دناظبةرا دوو كةسان يان زَيدةتر دهَيتة 1-2شَيواز َي بابةتي (:)objective
ئةنجامدان ,مةبةست ذ ئةنجامدانا و َي ئاخفتن َي طةهاندنا ثةيامةك َي
و لَيكطوهاِرتنا ب�وباوةران و دةربرينا هةست و سوزان ,ذ لاي َي كةسايةتي دةرب��ارةي نياسينا ش�َي�واز َي بابةتي ف�ةرة بَيذين((ئةطةر هات
و دناظبةرا كةسايةتياندا ية)) )28(.واتة جورة دانوستاندنةكة د ناظبةرا و ظةطَ ِ� ذ دةرظ�ةي ض�ؤك َي بوو ,و ب جهناظ َي كةس َي سي َي ِرووي�دان
دوو كةسان ي�ان زَي�دةت�ردا ِروي��ددةت .ي�ان ذي ه�ةظ ثةيظينةكة ثَيك ظ�ةط� َِ�ان ,د َي بيتة ظةطَ ِ� َي (هةمو تشت زان) و ل دوي�ظ ديتنا خوة
تدَةيبم�ينَيياظ�ةكةط� َسِ�ان( دكَيكمة تت,ششتَيزواازن)َيذظية بيطَتِ�انه�َيةرد َيش�َي�باوبازةتبايببةتييت,ي�هة,ةرلوَىةساب
طَوهارتن و طةهاندنا ب�وبَوضوون و هزرو هةستانة. ثلةيةكا كَيمتر)) )24(.د ئةظي شَيوازيدا ظةطَ� ئَيك ذ كارَيكتةر و
قارةمانَينض�ؤك َي نينة بةلكو ظةطوهَيزةرة .ئةظ شَيوازة د طةلةك ذ
ديالَوط دابةشي ضةند ج�َورةك�ان دبيت ,زَورب�ةي�ا ِرةخنةطر و ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا دهَيتة ديتن وةك د ض�ؤكا (هةلبذارتنَيت
زانايان دوو جَور ب شَيوةيةك َي سةرةكي داناينة ,د َي ب كورتي ئةوان
فِرندا)دا بَيذيت:
هةردوو جَوران دياركةين: (( ل سةر جاد َي دضوو ,هةر وةكي سةدا سةرنجا وي راكَيشاي:
1-3ديالَوطا ِراستةوخؤ: -كا ئةظراز بنَ�ة!
وةك ذ ناظ َي ئةو َي ديارة ب شَيوةك َي ِراستةوخَوية ب َي دةستكاريا س�ةر َي بلندكر ,ب�ةر َي خ�ودا ئاسماني ,ضاظ َي خو زي�ق كرن,
ض�ؤكنظَيسي دهَيتة نظَيسي يان طوتن .ئانكو ((قسةي كاريكتةر دةظ َي وي ما بةش .حَيبةتيةكا مةزن سةر َي وي طرت ,دةست َي خو دانانة
وةك��و خ��وي دةط��وزرَي��ت��ةوة دور ل�ة ب��ةش��داري ح�ي�ك�اي�ةتخ�وان)))29(. هنداظي ضاظ َي خَو ,بيناهى يا خو دذوارتر ل َي كر ,كويرتر بةري خودا,
كةسايةتي بخؤ دةرب�ري�ن َي ذ ئاخفتنا خَو دك�ةت ب جهناظ َي كةس َي
ئَيك َي تاك .ئةظ جور َي ديالَوط َي دناظ ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا دهَيتة بتن َي دا سةر َي وي ويتشتي باوةربكةت ي َي نهو ضاظ َي وي دبينن)))25(.
ديتن .وةك د ض�ؤكا (وارطةه َي قةروي)دا دبَيذيت: د ئةظَ�َيدا ظةطَ ِ� ب (هةمو تشت زان) دهَيتة دان�ان .ضونكي
هةمي روودانان دزانيت و ظةدطَ�يت .هةروةسا ب ئازادانة كَيم كرن و
((-ئةز د َي هةر ذ بةر ظي قةرؤي ثةقم.
زَيدةكرن َي د رووداناندا دكةتن.
-هش بي نةكة
2-2شَيواز َي خودي (:)subjective
طول َي ببيت ,هَيش ئةظة دويرنةكةتي ية.
سةبارةت شَيواز َي خودي ئةظ شَيوازة زورتر ب دةربرين َي دةرووني
-ئةز د َي ذ بةر وي ذ ظي وةلاتي راتةقَيم, و دياركرنا هةستانظة طرَيدايية .كةسايةتيةك سةرهاتيا خَو دبَيذيت
و ظةدطَ�يت ب ئارستةيا ظةطَ�ي(( ,د ظةطَ ِ�انا خ�ودي دا ظةطَ�
-ما تو يان ئةز ؟ دناظ روودان َي دا ي َي بةشدارة و ب زمان َي قاهرةماني بخو د ئاخفيت ,واتة
ظةطَ� و قةهرةمان ئَيكن و جه َي وي دناظ ض�ؤك َي دا ي َي ديارة)) )26(.د
-وةرة دا ثَيكفة بضي )30(.))..... ئةظي شَيوازيدا جهناظ َي (ئةز -ئةم) دهَيتة بكارهينان .هةروةسا ئةظ جورة
ئ�ةظ ديالَوطة هةظثةيظينةكة دناظبةرا كةسايةتيي َي دناظ ذي دناظ ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا دهَيتة ديتن وةك ض�ؤكا (نؤي
ض�ؤكَيدا دهَيتة ئةنجامدان ,ب شَيوةك َي ِراستةوخَوِ,راستةوِراست
ئةندام)دا دبَيذيت:
هاتيةظةطَ ِ�ان بَيي دةستكارييا نظَيسةري.
((ئةز ي َي دطةل خو بتن َي ددلدا د ئاخفتيم ,ضةوان وةكي نؤكا
2-3ديالَوطا نة ِراستةوخؤ: ظ بةري كةي بةلاظ بوو؟! يان ئةز بخو باس دكةم يان ئةز بخو ب َي ي من
هاي ذ خو هةبيت ,ل َي ك َي ئةو تشت َي ل سةر جهان ئةز هزرا وان دكةم
ئةظ جَورة ب شَيوةيةكي نةِراستةوخؤية ,ئاخظتنا كةسايةتيان بةلاظ دك�ةت؟!! خةونَيت من ذ كيفة دزان�ن؟!! قاي جارةكي دا بخو
دةقاودةق ناهَيتة وةرطرتن ,بةلكو ب ِرَيكا نظيسةري دهَيتة ظةطَوهاستن
و بَوئةظ َي ضةند َي نظيسةر جهناظ َي كةس َي سي َي تاك و كؤ بكاردهينيت. هايداربم)27(.))...,
( )31تاِرادةيةكي ئةظ جهناظة دناظ ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا دهَيتة
د ئةظَ�َيدا ظةطَ� و قارةمان ئَيكن و ب ظةطَ ِ�ان َي ِرادبيت وةك
ديتن ،وةك د ض�ؤكا (سةركَيش)دا دبَيذيت: دانوستاندنةكا د طةل دةروون َي خَودا ئةنجام ددةت.
((باشة ئةطةر تو دةم� َل دةست مرى و تو ل سةر داربةستي ي َي درَيذ
ض�ؤكنظيس ئَيك ذ ئ�ةظ�ان ش�َي�وازان بكاردهينيت ل دةم� َي
كري بووي د َي ض كةي؟ نظَيسينا ض�ؤك َي ,ل َى ثَيط�ي ل دة َم�ي نظَيسين َي ل سةر ئَيك شَيواز
-د َي سةر كَيشا مريان كةم. مةرج نينة ,طةلةك جاران هةردوو شَيواز تَيكةلي هةظدبن.
( -د خةون َي دا ديت دمر ,دضوو دؤزةخ� َي ,سثَيد َي ذ خةو هشيار بوو, -3ديال َوط:
ضاظ َي خؤ ثةرخواندن ,طرنذي):
ديالَوط ئَيكة ذ ئةوان ثشك َي طرنك ي َي كو بنيات َي ض�ؤك َي
د َي سةركَيشيا جةهنةميان كةم!)))32(. ل سةرئاظا دبيت .ديالؤط د ناظ بياظ َي ظةطَ ِ�انَيدا ب ئةظي شَيوةي هاتية
د ئةظ َي ديالؤطَيدا نظيسةر تَيكةلي هةظثةيظينا كةسايةتيان
دبيت و دةستكاريي َي تَيدا دكةت,ب جَور َي زَيدةكرن َي ,كو بَوضونا خؤ
|77
روودانان ظةدطَ�يت .ئةطةر نَ�ينةك َي د ناظ ض�ؤك َي (خالد صالح) ل سةر دياردكةت.
يدا بكةين د َي بيني كو ئةظ جَورة مؤنؤلؤطة ب ِرَيذةيةكا زَور د ناظ
ض�ؤك َي ئةويدا هةية ،هةر وةكي د ض�ؤكا (نوى ئةندام)دا دبَيذيت: -4مؤنؤلؤط:
((ئةز ي َي دطةل خو بتن َي د دل دا ئاخفتيم ,ضةوان وةكي نوكا زَي�دةب�اري ئ�ةو َي ض�ةن�د َي كو هةظثةيظي و دانوستاندن دناظبةرا
ظ بةرى كةى بةلاظ بوو؟! يان ئةز بخو باس دكةم يان ئةز بخو ب َي ي من كةساندا ِروي�ددةت ,بهةمان شَيوة د ناظبةرا مرؤظ و ناخ َي مرؤظي ذيدا
هاي ذ خو هةبيت ,ل َي ك َي ئةو تشت َي ل سةر جهان ئةز هزرا وان دكةم ِروي��ددةت .ل دةم� َي كةسةك ل طةل خؤ دئاخظيت ئةظ دي�اردة دهَيتة
بةلاظ دك�ةت؟!! خةونَيت من ذ كيفة دزان�ن؟!! قاي جارةكي دا بخو نياسي ب مؤنؤلؤط .ديسان ب ئةظي شَيوةي ذي هاتية ناساندن(( ئةو
هايداربم ،كو ئةز ي َي دئاخظم؟ يان ئَيك هةر دا بَيذيتن من تة ب دةظ َي تةكنيكة يا د ض��ؤك� َي دا دهَيتة بكارهينان ,بو دياركرنا ثَيكهاتا
دةرووني يا كةس َي ض�ؤك َي و كريارَين دةرؤني لنك ئةوي بَيي كو
خو ي َي طوتي!!)))35(. ب شَيوةك َي تمام يان ثارضةي ل سةر بئاخظيت ل و َي ضركةيا كو ئةظ
كريارة ل ئاست َي جودا ي َي دةستهةلاتا هوشمةندي بن ,بةري دروست
ل ئ��ةظ��َ� َي ق��ارةم��ان�� َي ض���ؤك�� َي ل ط��ةل خ�ؤ دئ�اخ�ظ�ي�ت و بون َي كو دةربرين ب ئاخظتن ب مةبةست ذ َي بهَيتة ك��رن)) )33(.واتة
سةرسورمان دبيت ب ئةوان روودان َي ِرويددةن و دروست دبن ،ذ نيشكةكَيظة مؤنؤلؤط دياردةيةكا هةظثةيظينَيية يا ب لايةن َي دةروونيظة طرَيداية.
ثرسيارا ذ خؤ ب خؤ دكةت و ل بةرسظ َي ئةوان دطةرييَيت .ئةظ ضةندة جةخت ل س�ةرئ�ةوان ب�اب�ةت و روودان��ان دك�ةت ئ�ةوَي�ن ك�و ذ دةروون�� َي
ب� َي هاريكارييا نظَيسةري ،ئانكو مؤنؤلؤط د ئ�ةظ� َ�َي�دا ب ت�ن َي ذ لاي� َي كةسايةتيا ض�ؤك َي بن ,ل دةم َي جورة هةظثةيظينةك َي دناظبةرا خؤ
قارةمانيية و نظَيسةر تَيكةلي دةق َي ئةو َي نةبووية. و دةروون َي خؤدادروست دكةت.
2-4مؤنؤلؤطا نة راستةوخؤ: مؤنؤلؤط دهَيتة دابةشكرن بو دوو جؤرَين سةرةكي ب ئةظي شَيوةى:
دي�س�ان ئ�ةظ ج�ؤرة ذي ،دي�اردةي�ةك�ا هةظثةيظينَيية د ناظبةرا 1-4مؤنؤلؤطا ِراستةوخؤ:
قارةمان َي ض�ؤك َي و ناخ َي ئةويدا ِرويددةت .ل َى د ئةظي جؤريدا نظَيسةر
ذي ِرول َي خؤ دبينيت د ناظ دةق َي مؤنؤلؤطَيدا( .مؤنؤلؤطا نة ِراستةوخؤ مؤنؤلؤطا ِراس�ت�ةوخ�ؤ ئ�ةو دي�اردةي�ا هةظثةيظينَيية ئ�ةوا كو
هةستي ب ئامادةبوونا نظَيسةري ددةتة خواندةظاني و جهناظ َي كةس َي دناظبةرا كةسايةتيا ض�ؤك َي و دةروون َي ئةويدا ِرويددةت و ل طةل خَو
س�َي�ي� َي ل ج�ه� َي جهناظ َي ك�ةس� َي ئ�َي�ك� َي ئاخظتنكةر د مؤنؤلؤطا نة د ئاخظيت .ئةظ جَورة دةم َي دهَيتة ظةطَ ِ�ان نظيسةر دةستكاريي َي د ئةوي
ِراستةوخؤدا بكاردئَيت) )36(.ئةظ جؤرة د ناظ ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا دةق َي هةظثةيظينَيدا ناكةت ,تيكةل نابيت و هةست ب هةبوونا نظيسةري
دهَيتة ديتن و ض�ؤك َي ئةوي ذ ئةظي جؤري د ب َي بةهر نة بووينة ،هةر ناهَيتةكرن((.هةست بةوة ناكةين كة نووسةر و طؤي طر و ئَيمةي
خوَينةر لة كاية هةين بةَلكو لة ناخةوة باوةر دَيينن كة ئةو قارةمانة
وةكي د ض�ؤكا (خوداوةند)دا دبَيذيت: بؤي دةدو َي نةكةسَيك هَيناويةتة زمان و نة مةبةستيش ئَيمةية طوي
ل َي بطرين و شتَيكيان ثَ�ابطةيةني)) )34(.واتة خؤاندةظان ل ئةظَ� َي ثتر
((دةرك�ةت�ة ذ دةرظ�ة مينا دينا ل� َي ه�ات ,ل س�ةر جةهدة و دناظ نَيزيكي دل و دةروون َي قارةمان َي ض�ؤك َي دبيت و هةست ب ئةو َي ضةند َي
كؤلاناندا دطةريا ,نةزانيت كيظة بضيت و كيظة بةر َي خؤ بدةت ,دوي دك�ةت كو ل ط�ةل قارةمان َي ض�ؤكَيداية و ق�ارةم�ان ي� َي بؤ ئ�ةوان
دةليظ َي را دةنط َي بانط َي ئَيظاري هات)))37(.
|78
د ئ�ةظ� َ� َي دا هةست ب ه�ةب�وون�ا نظَيسةري دهَيتة كرن
و م�ؤن�ؤل�ؤط ب ِرَي�ك�ا نظَيسةري دهَيتة ط�وت�ن ,دةرب��ارةي دةروون�� َي
كةسايةتييا ض�ؤك َي دئاخظيت.
ب�ك�اره�ي�ن�ان�ا ئ�َي�ك ذ ئ�ةظ�ان ج��َوران د ض��ؤك�َي�دا م�ةرج
نينة ,نظَيسةر ثَيطَ�ي بكارهينانا ئَيك جَور نابيت و د ناظا ئَيك
ض�َوكدا واتة هةردوو جَور تَيكةلي ئَيك دبن دناظ ئيك ض�َوكدا
و بو دوثاتكرنا ئةظ َي ضةند َي د َي ض�ؤكا (خالد صالح)ي يا بناظ َي
(خ�وداوةن�د) هينينة ثَيش ض�اظ كو ئ�ةظ ه�ةردوو ج�ؤرة دن�اظ ئةظ َي
ض��ؤك�َي�دا بكارهيناينة ,ج��َور َي مؤنؤلؤطا ِراس�ت�ةوخ�َو د ئةظ َي
ثارضَيدا دبَيذيت:
(( ئةظة من خَ�بو؟ من طوت بؤ ئةز ضاظ وان ناكةم ,خؤ
دَيؤ ناكةم ,ناكةظمة (تةمارا خةو َي) .ل َي من خرابتر كر .نَيزيك
بؤ بكةظمة تةمارا مرن َي دوهي طؤت بوو نة من مة نان َي ثةحتي نة
ماية ,ل َي من ذ ب�كر)))38(.
ئةظ جؤر َي مؤنؤلؤطا ِراستةوخَو كو ِراستةوِراست ئاخظتنا
قارةمان َي ض�ؤك َي ب َي دةستكاريا نظَيسةري هاتية ظةطةراندن ,كو
نظَيسةري د ئَيك ض�ؤكدا هةردوو جَور بكارهيناينة .واتة ثَيطري
ب ئَيك جؤر مةرج نينة.
ئةنجام:
-1ظةطَ ِ�ان َي ِرولةك َي طرنط و بةرضاظ هةية د زَوربةيا ذانرَيت
ئةدةبيدا ،مينا (داستان ،ض��ؤك ،كورتة ض��ؤك ...هتد) .ديسان
ِره و ِريشال َي ثةيدابوونا ئةظي ِرةط�ةزي بؤ دةستثَيكا ثةيدابوونا
مروظايةتيي َي ظةدطةريت.
-2د كريارا ظةطَ ِ�انَيدا هةر نظَيسةرةكي شَيوةزةك َي تايبةت هةية
و ب رِيَكا ئةظي ش َيوازي زيرةكي و شارازاييا نظَيسةري دياردبيت ،د
ض�ؤك َي (خالد ص�الح)ي�دا ه�ةردوو شَيوازَين (خ�ؤدي و بابةتي)
دهَينة دي�تن و ب رَي�ذةي�ا ه�ةرة زؤر ش�َي�واز َي بابةتي بكارهيناية ل َى
هندةك جاران د ئَيك ض�ؤكدا هةردوو شَيواز ثَيكظة بكارهيناينة.
-3د ناظ كؤمةلا كورتة ض�ؤك َي (جةمسةر َي سي َي) ي َي (خالد
صالح)يدا هةرس َي جهناظ َي هاتينة بكارهينان وةك ظةطَ� ,كو
ب ِرَي�ذةي�ا ه�ةرة زَور جهناظ َي كةس َي سي َي (ئ�ةو) هاتيةبكارهينان.
هةروةسا جهناظ َي كةس َي دووي َىتاك (تو) ب ِرَيذةيةكا كَيم
هاتيةبكارهينان ،كو ب تن َي د دوو ض�ؤكاندا بكارهيناية.
-4د ض�ؤك َي (خالد صالح)يدا ديالَوط ب هةردوو جؤرَين ئةوَيظة
هاتيةبكارهينان .ل َي تا ِرادةيةك َي زَور ديالَوطا ِراستةوخؤ بكارهيناية،
ديسان مَونَولَوط ذي ب هةردوو جؤرانظة بكارهيناينة ،ل َى مؤنؤلؤطا
ِراستةوخؤ ب ِرَيذةيةكا زور بكارهيناية .سةرةراي تَيكةلكرنا د هةمان
ض�ؤكدا .واتة هةردوو جؤرة مؤنؤلؤط َي ِراستةوخؤ و نة ِراستةوخؤ
د ئَيك ض�ؤكدا ب ِرَيذةيةكا بةرضاظ بكارهيناينة.
|79
�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������
ذَيدةر و ثةِراوَيز
.6ابراهيم قادر محمد (لَيكولينةوةي كورتة سةلاحةدين ،هةولَ�.1977 ، ذ َيدةر
ض�ؤكي كوردي لة كوردستاني باشوردا) ل
سالا ( )1980-1970نامةي دكتورا ،كوليجي ِ . 11رَي����ذي����ن ج��ةم��ي��ل خ���ةل���ي���ل .ه���ون���ةر َي زوزان صادق تروانشي .ض�ؤكة شعرا كوردي .1
ئادابي زانكوي صاحالدين -هةولَ�،1997 ، ض�ؤكنظَيسين َي ل جةم (نورةدين زازا)ي ،ناما
ماستةر َي ية ،نة بةلَاظةكرية ،زانكويا دهوك، ئةدطارَين ظةطَ ِ�ان َي -ئاست و شَيواز -قةدري
لاثةر.165-164 ظةكولتيا زانست َي مروظايةتي ،سكولا ئاداب َي، ج�ان 1972 -1911وةك�و نموونة ،دةزطةه َي
.7بنَ�ة :سارة حسان( .ما هو السرد) ،مالثةر َي .2014 سث�َيز ،دهوك .2008
موضوع ،ذ،com.http://mawdoo3 :
كو وةرطرتية ذ :عدنان بن زريل .النص . 12س��ارة ح�س�ان( .م��ا ه�و ال��س��رد) ،ذ م�ال�ث�ةر َي: ث�����ةري س����الح م���وف���تي .ط���� َ�ان����ةوة ل�ة . 2
والاسلوبية بي النظرية والتطبيق ،سوريا م��وض��وع ،ه�ات�ي�ة وةرط���رت���ن ذhttp:// : ض����ؤك���ةك���ان���ي ئ���ةحم���ةد مح��ةم��ةد
ئ��ي��س��م��اع��ي��ل��دا ،ل���ة ب���اوك���راوةك���ان���ي
دمشق ،2000 ،صفحة .43 .com.mawdoo3
ئةكاديمياي كوردي ،هةولَ�.2012 ،
.8هةمان ذَيدةر. .13ئ�ازاد محةمةد سةعيد .كورتيلة ض�ؤكي
ك��وردي ل�ة ب�اش�وري ك�وردس�ت�ان�دا-1970 ، دل��دار اب�راه�ي�م احم��د .ت�ي�َور و تةكنيك َي . 3
.9بنَ�ة :سارة حسان( .ما هو السرد) ،1979ي�ةك�ةت�ي ن�وس�ةران�ي ك��ورد ،ه�ةول� َ�، ظ�ةط� َِ�ان� َي ث�راك�ت�ي�زةك�رن ل س�ةر ِرؤم�ان�ا
(ئ�ال�ي� َي دي ي� َي ث��ر َي) ،دةزط��ةه�� َي نالبةند،
.10هةمان ذَيدةر ,كو وةرطرتية ذ :عبدالله ابو .2013
هيف .المصطلح السردي تعريبا و ترجمة في دهوك.2017 ،
نقد العربي الحديث .مجلة جامعة تشرين ثةراو َيز
للدراسات والبحوث العلمية سلسلةالاداب ن�ةف�س�ي�ا ئ�ي�س�م�اع�ي�ل ح��اج��ي .ت�ةك�ن�ي�ك�ا .4
.1دلدار ابرهيم احمد .تيور و تةكنيك َي ظ��ةط�� َِ�ان�� َي د ك��ورت��ة ض���ؤك�� َي ف��ازل
والعلوم الانسانية ،2006 ،المجلة ،28العدد .1 ظةطَ�ان َي ،ثراكتيزةكرن ل سةر ِرومانا ع�وم�ةري�دا ،وةش��ان��َي ئَيكةتييا ن�ظ�َي�س�ةرَي�ن
((ئالي َي دي ي َي ثر َي)) ،دةزطةه َي ناَلبةند-
.11هةمان ذَيدةر. كورد ،دهوك.2005 ،
دهوك ،2017 ،لاثةر .17
.12بنَ�ة :سارة حسان( .ما هو السرد). خالد صالح .جةمسةر َي سي َي كورتة ض�ؤك، . 5
.2فاضل نظام الدين .فةرهةنطي ئةستَ�ة ذ وةشان َي ئَيكةتييا نظَيسةرَين كورد ،دهوك،
.13هةمان ذَيدةر. طةشة ،ضاثا دوو َي ،وةزارةتا ثةروةرد َي،1989 ،
.2005
.14داريوش عابدي .بةرةظ ض�ؤك نظَيسين َي، لاثةر.454
وةرطَ�ان لةيا خالد ضَيي ،دةزطةه َي . 6لةيا خالد ض�ي� َي .ب��ةرةظ ض��ؤك نظَيسين َي،
.3بنَ�ة :نةفسيا اسماعيل حاجي .تةكنيكا دةزطةه َي سث�َيز ،دهوك.2016 ،
سث�َيز ،2016 ،ل .97 ظةطَ�ان َي د كورتة ض�ؤك َي فازل
عومةريدا ،وةشان َي ئَيكةتييا نظَيسةرَين ج�الد ثرَينس .زاراظ َي ظةطَ ِ�ان َي ،وةرطَ�ان . 7
.15ئةو كورتة ض�ؤك َي ل سةر زار َي جهناظ َي كورد ،دهوك ،2005 ،ل .33وةرطرتيية ذ :د. ب�ؤ ع�ةرةب�ي :ع�اب�د خ��ةزن��ةدار ،وةرط���َ�ان بؤ
كةس َي سي َي (ئةو) هاتينة ظةطَ�ان ئةظةنة: عبدالملك مرتاض ،في نظرية الرواية بحث في
(جةمسةر َي سي َي ،هةلبذارتنَيت فِرندا ،سةر َي تقنيات السرد ،عالم المعرفة ( ،)3340مطابع ك��وردي :ج�ةلال موستةفا ،ط�وظ�ارا مةتي،
سيتاظكة سةر ،ثاوان ،سكوتي ...ستران َي الرسالة ،كويت ،كانون الاول .1998ص .258
ِرؤذهةلاتي ،خوداوةند ،وارطةه َي قةرؤي، .2011
.4بنَ�ة :نةفسيا اسماعيل حاجي .تةكنيكا
دوماهييا دونياي َي ،بةرضاظة خةو ،ستوين). ظةطَ�ان َي د كورتة ض�ؤك َي فازل فازل نظام الدين .فةرهةنطي ئةستَ�ة طةشة، .8
عومةريدا ،ل .33وةرطرتيية ذ :فائق مصطفى، ضاثا دووي� َى ،وةزارةت�ا ث��ةروةرد َي ،1989 ،لاثةر
.16خالد صالح .جةمسةر َي سي َي ،ئَيكةتييا د .عبدالرضا علي .في النقد الادبي الحديث
نظَيسةرَين كورد ،2005 ,لاثةر .55 منطلقات و تطبيقات ،الطبعة الاولى ،وزارة .454
التعليم العالي و البحث العلمي ،جامعة
.17نةفسيا اسماعيل .تةكنيكا ظةطَ�ان َي د موصل ،مطابع التعليم العالي .1989 ،ص .137 ح�س� َي ئ�وسم�ان ع�ةب�دل�رةحم�ان( .تةكنيكا .9
كورتة ض�ؤك َي (فازل عومةر)يدا ،ئَيكةتيا ظةطَ ِ�ان َي د كورتة ض�ؤك َي (ئيسماعيل
.5ثةري سالح موفتي .طَ�انةوة لة ه�اج�ان�ي)دا (م�ةي�دان�ا ك�وض�ك�ان) ) ط�وظ�ارا
نظَيسةرَين كورد -دهوك ،2005 ،لاثةر.79 ض�ؤكةكاني (ئةحمد محمد ئيسماعيل)
دا ،لة باوكراوةكاني ئةكاديمياي كوردي، ِروطةه ،ذمارة .2011 ،1
.18خالد صالح .جةمسةر َي سي َي ،2005 ،لاثةر .31
هةولَ� ،2012 .لاثةر .9 .10ئيبراهيم ق�ادر محمد .لَيكولينةوةي كورتة
.19نةفسيا اسماعيل .تةكنيكا ظةطَ�ان َي د
كورتة ض�ؤك َي (فازل عومةر)يدا ،ل .ل ض���ؤك��ي ك���وردي ك�وردس�ت�ان�ي ب��اش��وردا
.83 -80 س��الا ( )1980 -1970ن��ام��ةي دك��ت��وراي��ة،
ب��ةلَاو ن��ةك��راوة ،كوليجي ئ�اداب�ي زان�ك�وي
|80
وةرطرتية ذ :روبرت همفري .تيار الوعي في .28بنَ�ة :دلدار ابراهيم احمد .تيور و تةكنيك َي .20خالد صالح .جةمسةر َي سي َي ،ل .ل .64 -63
الرواية الحديثة ،ترجمة :د .محمود الربيعي، ظةطَ�ان َي ،ثراكتيزةكرن ل سةر رؤمانا
الطبعة الثانية ،دار المعارف بمصر ،1975 ،ص (ئالي َي دي ي َي ثر َي) ،ل ،110وةرطرتية ذ: .21بؤ ثتر ثَيزانينان ل دوور كورتيلة ض�ؤك َي
مةكنون محمد تاهر ميقداد .ديالوط د بنَ�ة :ئازاد محةمةد سةعيد .كورتيلة
.44 درامايا كورديدا (دةظةرا بةهدينان وةك ض�وكي كوردي لة باشوري كوردستاندا،
نموونة) ،ناما ماستةر َي كوليذا ئاداب َي زانكويا ،1979 -1970يةكةتي نوسةراني كورد،
.34بنَ�ة :شوكرية رةسول .تةكنيكي طَ�انةوة
لة ض�ؤكةكاني مارف بةرزنجيدا ،يةكَيتي دهوك ،2010 ،ل .72 هةولَ�.2013 ،
نوسةراني كورد ،كةركوكر ،2005 ،ل .71
وةرطرتية ذ :طوظارا ِرةوشةنب�ي نوي ،ذ ،63 . 29بنَ�ة :رَيذين جةميل خةليل .هونةرَين .22خالد صالح .جةمسةر َي سي َي ،ل .121
ض�ؤكنظَيسين َي ل جةم (نورةدين زازا)ي،
سالا .1977ل .5 ل ،78وةرطرتية ذ :سةنطةر قادر شَيخ محمد .23رَيذين جةميل خةليل .هونةرَين
حاجي .بنياتي طَ�انةوة لة داستاني (مةم و ض�ؤكنظَيسين َي ل جةم (نورةدين زازا)ي ،ناما
.35خالد صالح .جةمسةر َي سي َي .ل .63 ماستةر َي ،نة بةلاظ كري .ظةكولينا زانست َي
زين)ي ئةحمةدي خاني ، ،ل .221 مروظايةتي زانكويا دهوك ،سكولا ئاداب،2014 ،
.36ابراهيم قادر محمد( .لَيكولينةوةي كورتة
ض�ؤكي كوردي لة كوردستاني باكوردا)، .30خالد صالح .جةمسةر َي سي َي ،لاثةر .108 ل .70
ل سالا ( )1980 -1970ل .195 .31رَيذين جةميل خةليل .هونةرَين .24نةفسيا اسماعيل .تةكنيكا ظةطَ�ان َي د
ض�ؤكنظَيسين َي ل جةم (نورةدين زازا)ي، كورتة ض�ؤك َي (فازل عومةر)يدا ،ل.70
.37خالد صالح .جةمسةر َي سي َي ،ل.105
،2014ل .79 .25خالد صالح .جةمسةر َي سي َي ،ل .13
.38هةمان ذَيدةر ,ل .101
. 32خالد صالح .جةمسةر َي سي َي ،ل .92 .26دلدار ابراهيم احمد .تيور و تةكنيك َي
ظةطَ�ان َي ،ثراكتيزةكرن ل سةر رؤمانا
.33بنَ�ة :نةفسيا اسماعيل .تةكنيكا ظةطَ�ان َي
د كورتة ض�ؤك َي (فازل عومةر)يدا ،ل ،110 (ئالي َي دي ي َي ثر َي) ،ل .32
.27خالد صالح .جةمسةر َي سي َي ،ل .62
|81
نةخشةي َى كوردستان َى
سا َلا ( )1892ز
دانانا ئةفسةر َى بريتانى كابتن
( ئ َيف .ئار .ماونس َيل )
CPT, F.R. Mounsell
هاتية بةلاظكرن د طوظارا:
The Geographical Journal.
)Vol. 3, NO.2 (Feb 1892
|82
|83