Kasaysayan ng Pilipinas

KASAYSAYAN NG PILIPINAS • 1200, nagsimulang maging tangi ang wikang Tausug mula sa wikang
Butuan.
(Unang Linggo)
• 1380, unang dating ng mga muslim [Moro ang tawag ng mga Espanyol]
The Spaniards gathered 7,000 islands, gave the thing a name, and made themselves upang magturo ng Islam sa Pilipinas, sa pulo ng Simunul, Tawi-Tawi, sa
masters of the place. For 300 years, the natives resisted fiercely, singly at first, then kanluran ng Mindanao.
in larger and larger groups. And lost each time. In typical islander fashion, it was
no big deal. • 1450, itinatag sa Sulu ni Abu Bakr ang unang kaharian [sultanate] ng
Muslim.
And then the Americans came.
Saan Mula Ang Lupa?
Iyan ang dati at lumang kasaysayan ng Pilipinas, naituro at sa kasawimpalad ay
itinuturo pa sa lahat ng Pilipino. Laging English, laging nagsisimula sa pagdating ng ANG alikabok na tinatapakan, nasisinghot at nagpapadumi ng damit ay galing sa
mga Espanyol, laging tungkol sa mga dayuhan, laging walang katuturan sa mga sahig ng dagat, nalukot paitaas nang mabundol ng sahig ng Pacific Ocean. Mula
katutubo. Laging laos, simula’t simula pa. naman ang malalaking bahagi ng mga pulo sa bulwak ng mga bulkan sa mga butas at
siwang ng tipak na lupa na lumulutang sa kumukulong bato. Dating akala, kasama ng
Kahit gaanong tapat at taos-puso, hindi mahuhuli sa ibang wika ng ‘Once upon a Pilipinas ang Malaysia at Indonesia sa munting tipak na lupa na iniipit ng 3
time’ ang kalooban ng Pilipino, ang pag-unawa at pakikipag-isa ng damdamin sa naglalakihang tipak:
mga tao ng nakaraan na, sa huling tuusan, ay ang buod at puso ng anumang
kasaysayan. Kaya nang mabalita na Tagalog, o Pilipino, o Filipino (whichever) ang 1. Sahig ng dagat Pacific, sa silangan;
gagamitin na sa pagtuturo sa mga paaralan, masigla ang naging paghanap ng 2. Tipak ng Australia at India, sa timog at kanluran; at
kasaysayan ng Pilipinas na sulat sa Tagalog, o Pilipino, o Filipino (alinman) dahil sa 3. Lupa ng China at Japan, sa hilaga.
pag-asang mababasa na, sa wakas! ang karanasan ng bayan mula sa paningin ng
katutubo, hindi sa wika (at damdamin) ng dayuhan. Ngunit napagtanto nitong 1983 lamang na ang Pilipinas mismo ay 3 o higit pang
magkakadikit na tipak na nagkikiskisan at umuusad sa 3 o higit pang
MAHIGIT 7,100 piraso ang Pilipinas, isang libo lamang ang may tao, kalahati makakasalungat na tungo.
ay ni walang pangalan, marami ang lulubog-lilitaw sa urong-sulong ng dagat,
46 piraso lamang ang malaki pa sa 100 kilometro cuadrado. Sa dadalawa, Bakit umuusad?
Luzon at Mindanao, nakatira ang 7 sa bawat 10 Pilipino. Bawat kasaysayan ay
kinakailangang magsimula sa umpisa, kaya ang unang paksa sa kasaysayan ng Ang sapantaha ng mga nag-agham, batay sa mga katibayang nausisa mula nuong
Pilipinas ay kailangang iukol sa pinanggalingan ng kinalalagyan ng bayan. 1950s, ang kumukulong bato ang siyang nagpapalutang at nagpapagalaw sa iba't
ibang lupain ng daigdig - animo'y takip ng palayok o caserola na itinutulak at
Mga Bakas Ng Lumipas (I) pinaiiktad ng sumusubong sinaing. Ang nasukat na pinakamabilis na usad, hindi sa
Pilipinas, ay 15 sentimetro o 6 pulgada sa santaon, ang pinakamabagal ay 2
• 26,000 - 24,000 SN, may tao na sa Pilipinas. sentimetro o kulang-kulang isang pulgada, santaon; karaniwang usad ay kasing bilis
• 9,000 - 8,000 SN, nasa Pilipinas ang mga magdaragat [Austronesians]. ng tubo ng kuko sa daliri, daw.
• 3,300 SN, nagsimulang humiwalay ang iba’t ibang wikang katutubo mula sa
Patuloy ang gitgitan ng mahigit 12 piraso na
isang ninunong wika. natuklasang bumubuo sa balat ng daigdig,
• 2,100 SN, nagsimulang mabuo ang wikang Tagalog, Visaya at Manobo pati na sahig ng mga dagat. Maraming lamat
at butas dahil sa salyahan, at duon
mula sa humiwalay na mga wika. bumubulwak ang kumukulong bato na
• 600, nagsimula ang kalakal ng makalumang porselana mula China; 300 taon nakabalot sa buong daigdig sa ilalim ng mga
tipak. Ang tipak ng Pacific Ocean ang
pa bago nagkalakal ng tunay na porselana. kinikilalang pinakamapanganib sa
• 1001, dumating sa China ang mga sugo [ambassadors] mula Butuan. kasalukuyan; tinawag na sinsing na apoy

[ring of fire] dahil sa dami ng bulkan at lindol sa paligid nito. Kasama ang Pilipinas bayan bilang “Perla del mar de Oriente” (Mutyang Mahalaga sa
sa sinsing, kasama sa pagsabog ng bulkan, kasama sa lindol. Dagat Silangan).

Maikling Deskpripsyon ng Pilipinas - Ang pangalang Filipinas ay unang lumitaw sa isang mapa na

● Sukat: 300,400㎦ nalimbag sa Venice nuong 1554 sa pangunguna ni Battista Ramusio,
● Bilang ng Pulo: 7,107 islands isang Italyanong heograpiko. Ang Kastilang salita na Filipinas ay
● Populasyon : Humigit kumulang sa 87 Milyon (estimate: 2005) nuong lumaon ay napalitan ng pangalang “Philippine Islands” sa
● Kapal ng Tao : 295 katao gada 1 sq. km. panahon ng pamamalakad ng Kolonyang Amerika noong 1898.
● Nakatira sa Kabayanan : 61% (2003)
● Nakatira sa Kabukiran : 39% (2003) - Napalitan ito ng pangalang “Republika ng Pilipinas” nuong kinilala
● Inaasahang mabubuhay ng : 69.9 taon (2005)
● Bilang ng sanggol na namamatay pagkasilang : 24 sa 1,000 pagsilang ang kanyang kalayaan nuong 1946.
● Pursyento ng maypinagaralan : 96% (2005)
● Lahing Pinagmulan : Malay race • Isang pangarap na palitan ang pangalan ng Pilipinas:
● Uri ng Gobyerno: 6 na taong pamamahala sa ilalim ng isang Presidente
● Pambansang Salita: Filipino, Sinasalita ng karamihan - English - Si Artemio Ricarte, isang Katipunang heneral, ay ninais palitan ang
● Relihiyon : Katoliko (83%), Protestante (9%), Islam (5%), Iba pa (3%)
● Pangunahing Syudad : Manila, Baguio, Cebu, Davao pangalan ng Pilipinas ng Rizaline Republic.
● Sistemang pang Edukasyon: 6 na taon sa elementarya, 4 na taon sa
high school, 4 na taon sa kolehiyo - Si Ferdinand Marcos ay nagmungkahi na gawing “Maharlika”
● Semestre : Unang semestre, simula Enero hanggang Octubre
(pangalan ng kanyang grupo na kumalaban sa mga hapon nuong
Ikalawang semestre, simula Nobyembre hanggang Marso Ikalawang Digmaang Pangdaigdig) ang pangalan ng Pilipinas.
Bakasyon: Simula Abril hanggang Mayo
Linguahe at Dialekto sa Pilipinas:
Ang Mga Naging Pangalan ng Arkipelago: Ayon sa pagsasaliksik ng isang Americanong linguistiko na si Richard
Pitman, tinatayang nasa 55 uri ng katutubong linguahe at 142 dialekto ang
- Nuong panahon bago dumating ang mga Kastila, ang mga dayuhang matatagpuan sa Pilipinas. Lahat ng katutubong salita ay base sa Malay at
Polinisyang salita. Ang pursyento ng mga pangunahing linguahe sa Pilipinas
Chino ay nakikipagkalakalan na sa Pilipinas. Nuong panahon ng ay:
pamumuno sa China ng pamilya Sung at Ming, taong 900 – 1300
AD, tinawag na “Mait” – (pulo ng ginto) ang ilang pulo ng Pilipinas, 1. Cebuanos – Cebu, Western Leyte, Bohol, at Eastern Negros,
partikular na ang Mindoro.
Zamboanga at iba pa. (24.39%) region 7, 9, 10 at ilan sa 11
- Nuong 1521, panahon ng pagdating ni Fernando Magallanes,
2. Tagalog – Central at Southern Tagalog Region (23.82%)
pinangalanan niya ang mga kapuluan bilang “Islas de San Lazaro” 3. Ilocanos – Ilocos at La Union (11.14%) karamihan ay sa region 1
(Mga Kapuluan ni San Lasaro) 4. Ilonggos or Hiligaynon – Western Negros, Southern Mindoro, at

- Ang pangalang Pilipinas ay nanggaling sa salitang Kastila na Panay Island (9.99%) region 6 at ilan sa 11

“Filipinas”, na ibinigay ng isang Kastilang manlalayag na si Ruy 5. Bicolanos – Bicol Region <Albay, Camarines Norte, Camarines Sur,
Lopez de Villalobos nuong 1543AD sa pagpaparangal sa nuon ay
batang prinsipe ng Espana na si Prinsipe Felipe II. Catanduanes, Masbate, at Sorsogon> (6.96%) region 5
- Nuong taong 1751, si Padre Juan J. Delgado, isang Hesuitang
manunulat ng kasaysayan, ay tinawag ang Maynila na “Perlas ng 6. Waray-waray – Samar and Eastern Leyte (4.62%) region 8
Silangan” dahil sa ito ay naging isa sa mga sentro ng kalakalan sa 7. Ibanags (Cagayanos) – Cagayan (3.80%)
Asya kahit nuong bago pa man dumating sa bansa ang mga kastila. 8. Pampanguenos (Kapampangans) – Pampanga (3.43%)
Sa kanyang huling liham, nuong 1896, araw bago maisagawa ang 9. Zambals – Zambales (2.70%)
hatol na kamatayan, tinawag ni Dr. Jose Rizal ang kanyang inang 10. Pangasinenses – Panggasinan (2.26%)

11. Iba pa – (6.89%)
Ang Ingles ang isa sa pinaka gamit na salita sa Pilipinas lalo na sa larangan
ng politika, edukasyon at komersyo. Sa katunayan, ang Pilipinas ang isa sa
mga bansang hindi Ingles ang pananalita subalit isa sa pinaka gumagamit ng
Ingles bilang salita.

Ang Pambansang Salita ng Pilipinas: Ipinahag at ipinatupad ni Presidente Ang mga tao na unang nagka-katawan upang mabuhay nang nakatayo maghapon,
Manuel Quezon ang Tagalog nuong 1935 bilang pambansang salita ng araw-araw at habang-buhay, ay tinawag na mga unang taong nakatindig [homo
Pilipinas sa pagaakalang ang pagiisa ng salita ay mahalagang aspeto sa erectus], natuklasan sa 2 bahagi ng Asia at tinawag na taong Java [Java Man] at
pagunlad sa politika at ekonomiya. taong Peking [Peking Man].

(Ikalawang Linggo) Unang natuklasan ang bungo ng taong Java

Ang Mapa ng Pilipinas: nuong 1861 malapit sa Trinil, sa Java,
a. Ang mga Rehiyon (17 Rehiyon)
b. Ang mga Probinsya (81 Probinsya) Indonesia, ni Eugene Dubois at

Ang Edukasyon sa Pilipinas: Ang mga Pilipino ay matindi ang inakalang 700,000 taon ang tanda.
pagmamahal sa edukasyon. Ang mga magulang sa Pilipinas ay talaga
namang nagtatrabaho ng husay mapagaral lang ang kanilang mga anak. Sa Pagkaraan ng 100 taon, nuong 1969,
Pilipinas, halos humigit kumulang sa 50 colegio, pribado man o pam-publiko.
Ang colegio na may pinakamatandang kasaysayan sa Pilipinas ay ang Santo natuklasan ang isa pang bungo ng taong
Tomas (UST) na itinatag nuong 1611, mas matanda pa sa Harvard University
na itinatag nuong (1636) na sinasabing pinakamatandang eskwelahan sa Java sa Sangiran naman, sa Java rin, at natantong 1.7 milyon taon ang tanda. Ang
kasaysayan ng Estados Unidos. Dahil sa mga eskwelahang itinatag sa
Pilipinas, wala sa 10% sa kasalukuyang panahon ang bilang ng walang taong Peking ay inakalang kulang-kulang kalahating milyong taon ang tanda
pinagaralan sa Pilipinas.
matapos natuklasan ang bungo sa China, malapit sa Beijing, ngunit hindi matiyak
Para sa Madaling pagpapatakbo ng bansang Pilipinas, hinati ito sa 16 na
rehiyon at 79 na probinsya. Bawat probinsya ay pinamumunuan ng sapagkat nadurog ang bungo sa bombahan nuong nakaraang digmaan. [Nasabing

gobernador na inihahalal ng taong bayan para mamuno sa loob ng tatlong babae daw ang bungo na natagpuan, kaya ang dapat daw itawag ay Peking Woman,
taon. Ang mga Rehiyon ay ang National Capital Region (NCR), na binubuo
ng buong kamaynilaan; ang Cordillera Administrative Region (CAR), isang hindi po biro.]
semiautonomous na rehiyon ng mga tribo sa kabundukan ng hilagang Luzon;
at ang Autonomous Region of Muslim Mindanao (ARMM), na binubuo ng May natuklasang butu-buto ng 3 tao sa kuweba sa Tabon
apat na probinsya sa Mindanao. Ang ARMM ay isang quasi self-governing [Tabon cave], sa Palawan, na nabuhay 24,000 taon SN.
region na binuo nuong 1989. Meron itong inihalal na legislative assembly at Sabi ng mga nag-agham sa ninuno [anthropologists] na
pinamumunuan ng gobernador na may kapangyarihang magpairal ng batas sila ay taong kasalukuyan [homo sapiens] at hindi mga
unang tao. Maaari daw na kauri sila ng mga unang
Ang Unang Tao katutubo o aborigines ng Australia, ang Koori na dumayo
mula Asia 60,000 taon nakaraan, at ng Japan, ang Ainu na
ANG lawin, matapos awayin ang panginoon ng dumating duon 3 o 4 na libong taon [may nagsasabing
dagat, ay lumapag sa isang pulo upang 10,000 taon] SN. Ang katunayan ay may tao na sa Pilipinas 24,000 taon SN, kung
magpahinga. Namataan niya ang isang malaki at hindi man higit na maaga pa. Ang katotohanan ay walang nakaaalam kung ano sila,
matayog na punong kawayan. Pinagtutuka, at maliban sa hindi sila Negrito.
nabiyak ang kawayan. Lumabas mula sa biyas si
Maganda at si Malakas, ang unang tao sa Hindi ba Negrito ang unang tao sa Pilipinas?
Pilipinas.
Malamang. Baka naman hindi, maaaring may
ibang nauna. Ang pinakamatandang katibayan ay
ang tao sa Tabon, kaya masasabing 'katunayan'
na hindi Negrito ang unang tao sa Pilipinas.
Ngunit hindi pa matiyak kung kailan dumating
ang mga Negrito, kaya hindi pa masasabing
'katotohanan' ito. Ang mga gamit na bato na
natuklasan sa Cagayan Valley ay maaaring ilang
daan libong taon ang tanda. Negrito ba o hindi
ang may gawa?

Ang dating sapantaha ay nakarating sa Pilipinas ang Negrito nuong huling tag-ginaw Ang kalakal naman ng Intsik, lalo na ang kanilang mga banga at mangkok, ang
[Ice Age] 30,000 taon hanggang 18,000 taon SN, nang bumabaw ang dagat at umakit sa mga taga-ibang pulo na magkalakal sa Mindoro, pati na marahil ang mga
nakalakad ang tao sa lupang lumitaw mula Vietnam, Indonesia at Malaysia. Iyon ang Hanuno, kaya masagana ang mga Mangyan hanggang dumating ang mga dayong
sapantaha dahil akala walang alam ang Negritong magbangka o maglakbay sa dagat. Muslim na nagtaboy sa kanila sa bundok, gaya ng nangyari sa mga Negrito dati sa
Maaaring totoo ang sapantaha, maaaring mali ang akala. Marunong gumawa ng iba't ibang bahagi ng Pilipinas.
bangka at sagwan ang mga aborigine sa New Guinea at Melanesia, gamit ay palakol
at askarol na batong pinatulis, at marunong mamangka nang maghapon. Marunong Walang sukat ang poot ng mga Espanyol nang matuklasan nilang mga Muslim ang
din kaya ang mga Negrito na gamit din ay bato, at kailan natuto? ilang Hanuno nuong ika-16 sandaan taon [16th century] at pinuksa nila hanggang sa
looban at bundukin ng Mindoro. Napasamang naapi at nalipol ang lahat ng mga
Ang katotohanan ay walang may alam kung kailan o kung saan nanggaling ang Mangyan at Negrito sa matagal na digmaan. Ngayon, patuloy pa rin ang pagkaapi at
Negrito. Kung tutuusin, walang patunay na may Negrito o pagtataboy sa mga Mangyan ng mga dayo mula sa Luzon at Visayas, at ang pagsira
nagkaroon kailan man ng Negrito sa Pilipinas, maliban sa ng mga loggers sa kanilang mga kaingin at pananim sa bundok.
nasa Pilipinas sila. Ngayon at noong matagal na. Walang
patunay sapagkat mahirap matunton sa sukal ng gubat • Ilan sa mga Katutubong Grupo (Indigenous Groups) na
ang mga gamit nila, ang pamumuhay nilang palaboy-
laboy, walang bahay o pirmihang tirahan, o libingan ng matatagpuan sa Pilipinas
patay.
Sa Apayao Sa Palawan
Sila ang pinaka-hindi-pinansin sa lahat ng tao sa daigdig;
sa Pilipinas, iilan na lamang ang natitirang pangkat- 1. Apayao o Isneg 13. Tagbanuwa
pangkat [walang tribo ang mga Negrito; angkan-angkan
lamang ang pagsasama-sama nila]. Ang Aeta ng Sa Kalinga 14. Batak
Zambales, Cagayan at Isabela, ang Agta, Arya, Ata at
Ati ng Panay at Negros, ang Baluga, ang Batak ng 2. Kalinga 15. Tagabato
Palawan at ang Mamanuwa ng Mindanao. Ngunit hindi pa nagtagal, sila ang
pinakamadanak sa maraming pulo, gaya ng Panay [pinangalanan mula sa tawag nila Sa Benquet at Mountain 16. Taut-bato
sa isang halaman, ang aninipay] at ng Negros, pinangalan ng ganuon ng mga
Espanyol dahil sa dami nila duon nuon. Province 17. Molbog

Magkakaiba ang kanilang gawi; ang mga Aeta ng Cagayan at Isabela ay mapusok, 3. Ifugao 18. Jama-Mapun
ang mga Batak ng Palawan ay kimi, maraming bulaklak sa kawatan at patagu-tago
sa gubat. Malamang magkakahiwalay at magkakaibang panahon, daan-daan o libu- 4. Igorot Sa Surigao del Norte
libong taon ang pagitan, ang pagdating nila sa Pilipinas.
5. Ibaloy 19. Mamanuwa
Sinasabing dinatnan ng mga Mangyan ang mga Negrito sa
Mindoro 600 - 700 taon SN at, naitaboy man nila mula sa mga 6. Kankanay 20. Kalibugan
dalampasigan, hindi naman nila inapi at kuway
nakipagkalakal pa, lalo na ang mga gintong iniluluwas ng mga 7. Bontok 21. Subanun
Negrito mula sa bundok. Ang ginto ang naging batayan ng
kalakal ng mga Mangyan sa mga nagpapabalik-balik na Intsik 8. Benguet Sa Zamboanga del Sur
nuong kaharian ng Sung at ng Ming nuon ika-13 sandaang
taon [13th century]. Hinayag ng mga Intsik ang kalakal sa Sa Isabela 22. Samal
pulo na tinawag nilang Mait, ang pulo ng ginto o Min-o-Lo.
9. Gadang Sa Maguindanao, Cotabato

Sa Zambales at Sultan Kudarat

10. Negrito o Aeta 23. Manobo

Sa Quezon 24. Tiruray

11. Ken-uy 25. Iranun

Sa Mindoro 26. T’boli

12. Mangyan Sa Davao Oriental

a. Alangan 27. Mandaya

b. Bangon Sa Davao del Sur

c. Batangan 28. Bagobo

d. Buhid 29. B’laan

e. Iraya Sa Basilan

f. Nauhan 30. Yakan

g. Ratagnon Sa mga pulo ng Sulu

h. Tagaydan 31. Tausug
32. Buranun
i. Hanuno Sa Karagatan ng Sulu

33. Badjao 3. Ang Chocolate Hills sa Bohol ay binubuo ng libong bulubundukin.
Kapag tag-araw, simula Pebrero hanggang Mayo, nagkukulay
(Ikatlong Linggo) chocolate ang mga bulubundukin habang natutuyo ang mga damo
na tumubo dito.
• Labingisang Pinakamalalaking Isla sa Pilipinas
1. Luzon 4. Cagayan River na may haba na 513 km. ay ang pinaka mahabang
2. Mindanao ilog sa bansa. Dumadaloy ito mula sa bundok Caraballo malapit sa
3. Panay Nueva Ecija papuntang Babuyan Channel sa may hilagang Luzon.
4. Samar
5. Negros 5. San Juanico Strait – na matatagpuan sa pagitan ng Samar at Leyte
6. Palawan ay tinuturing na pinaka makipot sa buong mundo.
7. Mindoro
8. Leyte 6. Tubbataha Reef sa Tubbataha ay isang lugar sa Pilipinas na
9. Cebu nakatamo ng pangalang “World Heritage Site.”
10. Bohol
11. Masbate Panahon ng Pakikipagugnayan: (900 AD-1300AD) – ito ay panahon ng
pakikipagkalakalan ng mga tao sa Pilipinas sa mga karatig bansa
• Tatlong mahahabang kabundukan na matatagpuan sa Luzon:
1. Kabundukan ng Sierra Madre – simula Appari hanggang Quezon, Nuong panahon ng Pakikipagugnayan, ang pangunahing salita na ginagamit
ay ang Malay. Kaya naman hindi katakatakang ang ilang salita sa Filipino ay
siya ang pinakamahabang kabundukan sa Pilipinas may pagkakahawig sa salitang Malay lalot higit sa salitang tumutukoy sa
2. Kabundukan ng Cordillera – simula Ilocos Norte hanggang La Union Komersyo. Ang mga halimbawa nito ay:

at Benguet upa (payment), lako (peddle), gusali (hall), tunay (real), biyaya (grace),
3. Kabundukan ng Caraballo – simula Nueva Vizcaya hanggang Nueva aral (learning), atsara (pickles), patis (brine-salty water), puto (native
cake), kalan (stove), pinggan (plate), pagsamba (adoration)
Ecija
Ang mga kaugalian, produkto at ilang tradisyon ng mga Pilipino ay
• Humigit kumulang sa 50 Bulkan ang matatagpuan sa Pilipinas , naimpluwensyahan din ng kulturang Hindu, tulad ng:
ang pinaka aktibo ay ang mga sumusunod:
1. pagbibigay ng dowry
1. Iraya sa Batanes 2. mga pamahiin tulad ng pagkain ng kambal na saging na maaaring
2. Pinatubo sa Zambales
3. Taal sa Batangas magresulta sa kambal na anak, at ang paglilinis ng mukha ng pusa
4. Banahaw sa Quezon na nagpapahiwatig na may bisitang darating.
5. Mayon sa Albay 3. ang uri ng pananamit tulad ng putong at sarong na nahahalintulad sa
6. Bulusan sa Sorgoson puttee at sari ng mga Indian.
7. Kanlaon sa Negros 4. mga uri ng bulaklak tulad ng sampaguita at champaka
8. Hibok-hibok sa Camiguin 5. prutas tulad ng Indian mango at nangka
9. Makaturing sa Lanao 6. mga gulay tulad ng ampalaya, patola, at malunggay
10. Apo sa Davao del Sur 7. Hindung mga salita tulad ng:
Ama (father), nanay (mother), asawa (wife or husband), halaga
• Bundok na may bukal ng mainit na tubig: (price), kalapati (dove), kuta (fort), sutla (silk), saksi (witness), tala
1. Mt. Makiling sa Laguna (star), raha (king), sandata (weapon), maharlika (noble)
2. Mt. Bulusan sa Sorsogon
Ang mga minanang salita naman sa mga Intsik ay may kinalaman sa
• Iba pang mahahalagang lugar sa Pilipinas: pamilya tulad ng:
1. Banaue Rice Terraces sa Ifugao
2. Baguio City sa Benguet - ate (big sister), kuya (big brother), suki (friend), gunting (scissors),

hiya

(Ikaapat na Linggo) Ayaw din ng mga Visaya na sumamba sa Buddhism mula sa India na pinairal sa
kaharian ng Sri Vijaya sa malaking pulo ng Sumatra, sa Indonesia, mula nuong 650
• Mga Tradisyonal na Pampamayanang Pilipino hanggang 1290 AD. Nuong kalawakan ng kanilang kaharian, sakop ng mga Vijaya
- sa Islam nanggaling ang sultanatong uri ng gobyerno, kasama sa ang buong Sumatra at ang kanluran ng katabing pulo ng Java, pati ang ibat-ibang
bahagi ng Malaysia, timog Thailand, at ang kanlurang Borneo, matapos puksain ng
mga titulong pangpulitika at maharlika ay ang: kanilang malaking sandatahang dagat [navy] ang mga mandarambong at mga
magdaragat sa mga pook na iyon.
1. sultan (pinakamataas na pinuno)
2. raja muda (tagapagmana) Pilit nilang pinadadaanan ang lahat ng barko at bangkang nagkakalakal sa
3. dayang (prinsesa) Palembang, ang kanilang himpilan, upang magbayad ng buwis. Pilit din nilang
4. kali (hukom) pinasasamba ang mga sakop sa mapagpayapang Buddhism upang mapigil ang
anumang damdaming mag-aaklas ng mga tao. Ang mga ayaw sumamba o magbayad
- ang sunod sa hanay ng mga pinuno at mamayan base sa ng buwis sa kalakal ay tumakas papuntang Visayas, malayo at hindi abot ng
kayamanan, impluwensya at pribilehiyo ay ang: sandatahang dagat ng mga Vijaya.

1. datu o namumuno Nang mawasak ang Sri Vijaya ng mga taga-Indonesia sa Kediri, sa katabing pulo ng
2. maharlika o pamilya ng namumuno Java, nagkagulu-gulo at muling nagtakasan ang tao. Naiba, ang mga nagsitakas at
3. timawa o pangkaraniwang mamamayan nakarating din sa Visaya ay ang mga Vijaya naman na umiiwas sa pagsakop ng mga
4. alipin o ang tagapaglingkod taga-Java, na nagtayo ng kanilang kaharian, ang Majapahit nuong 1292 hanggang
1478. Naging matumal ang pagsamba ng Buddhism ngunit ipinagpatuloy ng mga
- iba pang hanay sa lipunan ay binubuo ng: Majapahit ang paggamit ng mga hiram na gawi, salita at parangal mula sa India,
gaya ng rajah at maharlika, upang maging katangi-tangi sa mga pangkaraniwang
5. umalahokan – isang tagapagbalita tao. Damdamin nilang nakakatulong ito sa pagpapatahimik sa mga nasakop na mga
6. anito – ninuno tagapulo, at sa pangingikil ng buwis na kinabubuhay nila. Patuloy na naglayasan ang
7. babaylan – pari na may mataas na antas mga ayaw pasakop at magbuwis, pami-pamilya, angkan-angkan at pangkat-pangkat,
8. mangkukulam – pari na may mababang antas dala pa mandin ang mga hiram na gawi mula India. Sa 800 taon ng 2 kaharian ng Sri
Vijaya at Majapahit, kumalat ang mga takas sa Visayas at ibang bahagi ng
Ang Islam ay dinala sa kapuluan ng mga mangangalakal na Indones. Ilang Pilipinas, nauso ang rajah-rajah at datu-datu.
taon bago dumating ang mga kastila, ang Islam ay naitaguyod na sa
kapuluan ng Sulu, at lumaganap sa Mindanao na umabot sa Maynila nuong Inaangkin ng mga taga-Cebu na sila ang tunay na Visaya sapagkat "dalisay" daw
1565. Subalit kahit na ang Islam ay nakarating sa Luzon, ang pagsamba sa ang salita nilang Sugbuanon o Cebuano, hindi nahaluan ng ibang wika gaya ng
Anito ang sya paring ginagawa ng karamihang katutubo sa kapuluan. Ang Waray na Cebuanong nahaluan ng Bicolano, at ng Ilonggo na Cebuanong hinaluan
mga migranteng Muslim na dumating sa Pilipinas ang syang nagpakilala ng ng Tagalog. Inaangkin din nila na Cebu ang una at pangunahing pinuntahan ng mga
pampulitikang konsepto ng mga teritoryong pinamumunuan ng isang raja o takas mula Vijaya sapagkat sila ang pinakamatagal nang Visaya.
sultan na kung saan ay may kapangyarihan syang higit kaysa sa datu.
Tinatayang nasa 500,000 ang mga taong naninirahan sa mga barangay sa Ang Bohol daw ay maraming may wika at gamit ng mga Bukidnon, at dati rin daw
buong kapuluan ng Pilipinas nuong panahon ng pagdating ng mga Kastila sa may mga Bukidnon sa Negros. Ang Panay naman daw ay sakop ng maraming
Pilipinas. Karay-as at Aklanon, mga tao na higit na matagal na sa Pilipinas kaysa sa mga
Visaya.
Visaya: Mga Takas-Hari
Malamang mula sa Indonesia ang mga nanirahan sa Ormoc, Leyte, pinatibayan ng
Lalaki: Pahaloka ko, Inday! mga gintong palamuti at alahas na natuklasan ng mga nag-agham [scientists] duon na
Babaye: Halok lang sa uban! hawig daw sa gawa-gawa sa Java bago umunlad ang kaharian ng Majapahit duon.
Hawig din daw ang isang kuwintas sa mga alahas ng mga unang tao sa Batanes at sa
- Awit Cebuano Luzon, katibayan na nakipag-ugnay ang mga dayo sa mga katutubo duon.

AYAW magpahalik si Inday, sa iba na lang daw
humalik!

Nakipagkalakal din sa mga Intsik at mga taga-Indonesia at taga-Malaysia ang mga Mula Malaysia ang mga Tiruray, karaniwang nagsisiksikan ang ilang pamilya sa
Visaya. Marunong silang magmina at magpanday ng ginto at bakal, gumawa ng isang tahanan, madalas higit sa isa ang asawang babae, mahilig sa kabayo, gaya ng
bangka, maghawi ng tela at magpalay kahit bahagya pa lamang kumakalat ang mga Tiboli. Mahigit 200 taon SN, isang lagalag mula sa France, si Pierre Sonnerat,
paggamit ng araro at kalabaw nang dumating ang mga Espanyol. Karaniwang 30 ang nakapansin na hindi nila tinatali ang mga kabayo, hinahayaang lamang maglibot-
hanggang 100 pamilya lamang ang naninirahan sa isang baranggay; magkakalapit libot. Kapag kailangan lamang nila hinuhuli at ginagamit; pagkatapos, pinawawalan
naman at magkaka-ugnay ang mga baranggay sa bawat pulo, at nagkakampi- muli. Bilang pang-aliw sa mga piging at ibang pagdiriwang, pinaglalaban nila ang
kampihan kapag binubulabog ng mga dayuhan. Ngunit sila-sila rin ang nag-aaway- mga kabayong lalaki, ngunit pinipigil agad at hindi pinababayaang magkasakitan o
away, kahit na ang mga magka-baranggay; ang mga lalaki ay laging may dalang magkasugatan.
sandata, sibat at gulok, kahit na mangangapit-bahay lamang. Madalas ang nakawan,
patayan at pag-aalipin ng mga tagapulo, magkakalapit man o magkakalayo, kaya ang Malaking pangkat-pangkat ang mga Tiruray, nagkakaingin at nangangahoy mula sa
sinumang malakas ay nagiging datu, rajah o pinuno ng baranggay. Walang ibaba o timog ng Cotabato River hanggang sa mga gubat ng bulubundukin ng
kinikilalang hari ang mga Visaya nuong dumating ang mga Espanyol, bagaman at Cotabato. Tatlong magkakahiwalay na pangkat sila, batay sa kanilang mga tirahan.
nagsisimula na ang ilan-ilang datu na magtayo ng pang-2 baranggay bilang Ang mga taga-bundok ay mga pagano; ang iba ay nag-ugnay sa mga kalapit na
bakasyunan o pandagdag sa pagkakakitaan. May ilan ding baranggay na lumaki Muslim ngunit, maliban sa pailan-ilan, hindi sila sumapi sa Islam.
kagaya ng Cebu nuong panahon ni Rajah Humabon na nagkakaroon ng daan-daang
pamilya. Ngunit pangkaraniwang nagkakasama lamang ang maraming Visaya sa Ang mga babaing Tiboli ang pinakamakulay magdamit sa Pilipinas.
kalakal at paghahanap ng kita. Karaniwang pantaas nila ay maitim na asul na may burdang pula,
dilaw at puti, may putong sa ulo ng hawing abaca na kung minsan
Ang isa pang hiram na gawi ng mga Visaya mula India, sumidhi at lumaganap nang ay malapad, o kaya ay maliit ngunit napapaligiran ng mga
husto sa pagdating ng mga Muslim pagkatapos, ay ang pagkakaroon ng maraming makukulay na suklay. Nagkikislapan ang mga kuwintas, hikaw at
alipin. singsing sa mga bisig, daliri, binti at paa. Malalapad na sinturon na
may palamuti at pangkawit na tanso, dala-dala ang kanilang nga-
Mindanao: Ang Mga Ayaw-Hari nga sa tansong sisidlan na sinasabit sa kanilang balikat. Tunay na
tanyag ang kanilang anyo!
Ako'y ibigin mo, lalaking Matapang!
Ang baril ko'y pito, ang sundang ko'y siyam Ang mga batang babae ay nagsisimulang maghikaw sa edad na 6
lamang, marami pang hikaw ang isinusuot nang sabay-sabay. Ang
- Awit, Leron-leron Sinta mga batang lalaki naman ay nagpapatato, o kaya ay nagpapalamuti
sa katawan ng mga peklat na hinugis nang iba-iba. Nuong dati,
MARAMING pangkat sa Mindanao ay tumangging maging kinikikil at iniitiman nila ang mga ipin.
Muslim, nagtago, nakipagdigmaan, ayaw bitawan ang kanilang
pananampalataya sa kanilang mga ninuno at ibat-ibang anyito, Bantog ang kanilang mga hawing tela. Kinukulayan nila ang mga sinulid na abaca
ayaw kilalanin ang mga sultan na ibig sumupil sa kanila. Sa bago hawiin, pinung-pino at kaakit-akit ang mga kathang
pagkakahawig ng gawi nila sa maliliit na bara-baranggay, hiwa- kulay sa tela. Ang telang gagamitin sa kasal ay inaabot ng
hiwalay sa gubat, bundok at parang, makikilatis ang buhay ng ilang buwan hawiin; may paniwalang mapalad ang telang ito,
hindi ginugupit at baka malasin. Ginagamit pa uli sa
mga Pilipino bago panganganak at sa iba pang pagdiriwang. Kapag ipagbibili
nagdatingan ang ang telang pinangkasal, kinakabitan o tinatalian muna ng
mga hari. sinsing na tanso nang hindi magalit ang mga espiritu.

Sinasapantaha na Ang mga datu ang tagapag-ayos ng kanilang mga away-
marami sa mga away, ang nagtuturo sa kanilang mga dating gawi at mga
umayaw sa Islam ay alituntunin sa buhay. Pinagkakasunduan ng mga magulang
galing sa Malaysia at Indonesia nang ang pag-aasawa ng mga anak; karaniwang mag-asawa ng
unang pumasok duon ang higit sa isa ang mga mayaman. Nabubuhay sila sa
pagsampalataya ni Mohamed, lalo na sa
maunlad na lungsod ng Malacca, sa Malaysia.

pagkakaingin, pangangahoy na may gamit na lason sa pana at patalim. Gaya ng ilalahad ng mga magiting ang kanilang mga tagumpay; at lahat sila ay aawit at tutula
karamihan sa mga taga-Mindanao, mahilig silang umawit at sumayaw. ng mga kasaysayan ng kanilang mga ninuno, habang nag-iinuman ng lambanog.

Kapag may namatay, binuburol nila sa loob ng inukang punong-kahoy at Ang mga Subanon ang mga "taga-ilog" ng Mindanao, naninirahan sa kanlurang
ipinaglalamay nang 2 linggo. Sa huling gabi ng lamay, buong magdamag papasanin Lanao. Bantog ang kanilang mga gawang banga, tapayan at palayok. Sa kabila, sa
ang kabaon at inilalakad paikut-ikot sa bahay, sinasaliwan ng tugtog ng mga musiko bulubundukin ng silangang Lanao, ay mga Bukidnon, malalaking pangkat ng mga
at panaghoy ng mga naulila, at ng mga salaysay at papuri sa buhay ng namatay. mandirigma, mapusok at ayaw pasupil. Ang mga katabi-tabi nila ay mandirigma rin,
Pagsikat ng araw, itatali ang kabaong sa tuktok ng mataas na kawayanan; duon iiwan ang mga Mandaya, mga Manobo at mga Bilaan.
hanggang lubusang maagnas ang bangkay. Ang bahay ng namatay ay sinusunog
upang mapilitang lumisan ang kaluluwa; kung manatiling paligid-ligid ang kaluluwa, Mahilig ang mga Bukidnon sa pagdiriwang na tinawag nilang kaamulan.
kakainin ito ng mga masasamang espiritu. Nagdiriwang sila sa mga kasalan, at pagkatapos ng ani. Ginagawa rin tuwing
nagkakasama ang mga magkakalapit na pangkat o baranggay upang maiwasan ang
Kalapit, kaugnay at kahawig ng mga Tiboli ang mga Ubu sa look o lawa ng Sebu pagdidigmaan. Halos lahat ng pagkakataon, nagdiriwang sila, lalo na sa pagpuputong
[Lake Sebu]. Magara rin silang manamit, masinop din silang maghawi ng tela at sa datu. Sayawan ang kanilang pagdiriwang, tugtugan ng mga tansong gong, may
manahi ng mga gamit. Kaiba ang kanilang paniwala na kapag natapos gawin ang paligsahan ng mga bugtong at tula.
anumang gamit o tela, nagkakaroon ng kaluluwa o espiritu ang mga ito at ayaw na
nilang ipagbili. Dinaig din nila ang mga Tiboli sa pagpapanday ng tanso at bakal. Sa Davao, ang mga Mandaya at mga Mansaka ay magkalapit at magka-ugnay sa
wika at gawi. Kapwa nagkakaingin sa mga gulod at bundok, nangangahoy ng mga
Ayaw mag-Muslim, ngunit panay ang gaya sa mga Muslim ng mga Bagobo, bantog baboy-damo at usa, gamit ang sibat at mga aso. Gumagamit sila ng lason at lambat sa
na mga panday ng tanso, sandata at bitbitang bakal. Sakop nila ang timog Davao at pangingisda. Maliliit at hiwa-hiwalay ang kanilang mga baranggay, ilan-ilang
Cotabato, lagpas sa bundok Apo hanggang Pulangi River. Lubhang makulay ang pamilya lamang bawat isa, pinamumunuan ng bagani [bayani], isang mandirigmang
kanilang mga damit na, gaya ng mga Tiboli, ay hawi sa abaca, bordado at
pinalamutian ng mga bakal, batu-bato, at kabibing makukulay. nakapatay na ng 10 tao o higit pa. Tinatayo nila
ang mga kubo nila sa matatayog na puno,
Ang mga kumpol ng mga Bagobo, ang mga malaya at mga alipin, ay pinamumunuan madalas sa gilid ng bangin upang mahirap
ng mga datu, naghahatol at nagpapataw ng parusa ukol sa mga batas at dating gawi, lusubin at madaling ipagtanggol. Mahilig sila sa
katulung-tulong ng mga matatanda. Ang mga magigiting nila ay tinatawag na mga estatwa ng kanilang mga anyito. Kapag
magani [bayani sa Tagalog], karaniwang mga lalaking nakapatay na ng ilang tao at may nagkakasakit, tinatawag nila ang baylan,
may karapatan nang magsuot ng pulang damit. matandang babaing nagdarasal, sumasayaw at
nag-aalay sa mga espiritu upang maalis ang
Hawig sa mga taga-India, marami silang sinasambang gimokod [bathala] at mga sakit o kulam. Kapag may namatay, 2 araw ang
kaluluwang tinatawag na mabalian [anyito]. Kasunduan ang pag-aasawa nila; ang lamay bago ilibing sa gubat ang bangkay, balot
mga magulang ng lalaki ang pumipili ng mapapangasawa, at nakikipagtawaran sa sa banig; pagkatapos, susunugin ang bahay ng
bayad sa mga magulang ng babae. Bilang kapalit, nang hindi naman sabihing namatay. Pinagkakasunduan ng mga magulang ang kasal ng kanilang mga anak
ipinagbili nila ang kanilang anak na babae, ang mga magulang ay nagbibigay ng habang bata pa ang mga ito. Bantog ang hawing tela sa abaca ng mga Mandaya,
handog na kala-kalahati ang halaga ng ibinigay ng mga magulang ng lalaki. Dagdag itinuturo sa mga anak na babae ng kanilang ina. Makulay at
pa, gawi na magsilbi ang lalaki sa pamilya maraming palamuti ang damit ng babae at lalaki. Dating
ng babae bago at pagkaraan ng kasal. kinikikil at iniitim ang mga ngipin. Inaahit na makitid ang
mga kilay.
Mayroon silang dating ginagawang
pagdiriwang, kung nanalo sa digmaan o Sinasamba ng mga Manobo o Kulaman ang bundok ng
gumaling sa sakit o kulam - ibinibilad nila Apo, kalat-kalat sila mula sa timog Cotabato at Davao
ang pugot na ulo ng mga kaaway at hanggang Agusan at Surigao del Sur. Sila ay nagkakaingin,
pumapatay sila ng alipin bilang handog at nangingisda at nangangahoy, naghahawi ng tela at mga supot
pasasalamat sa mga anyito. Pagkatapos, at buslo, at gumagawa ng mga palayok at paso.

Kamag-anakan ng mga Manobo sa Cotabato ang mga Ata, na may 2 pangkat naman, Gumaya sa kanya si Mohamed Kabungsuwan, isang maharlikang tumakas mula sa
ang mga Talaingod sa gubat-gubat ng Davao, at ang mga Matigsalug. Nagkakaingin Malaysia nang sakupin ng mga Portugis ang Malacca nuong 1511. Pagkarating sa
sila ng gabi, at tulad ng mga Hawayano, mahilig sila sa taro. Makukulay ang tinatawag ngayong Malabang nuong bandang 1515, pinangasawa niya ang mga anak
kanilang damit, ang mga babae ay nagsusuot ng mga sinsing sa braso at binti. na babae ng ilang datu sa gitnaang Mindanao, pati na ang mga Iranun at mga
Maranao. Isa sa mga napangasawa ay si Putri Tunoma, prinsesa sa Cotabato, at
Ang mga Bilaan ay may ilang pangkat--ang mga Tagalakad sa gubat-gubat sa duon itinayo ni Kabungsuwan ang kanyang kaharian ng mga nakararaming
tuktok ng mga bundok, ang mga Buluan sa tabi-tabi ng Buluan Lake, at ang mga Maguindanao.
Biraan. Silang lahat ay namumuhay sa kaingin, nangingisda, nangangahoy at nag-
aalaga ng baboy at manok. Siya ang pang-2 hari sa Pilipinas.

Ang Mga Unang Hari Siya ang nakaluklok sa Mindanao nang dumating sa Pilipinas ang mga unang
Espanyol, sina Ferdinand Magellan, nuong 1521. Isa sa mga anak niya kay
Kung ayaw lumapit ng bundok kay Mohammed Angintabu, princesa naman ng mga Iranun, si Saripada Makaalang, ang sultan ng
Si Mohammed ang lalapit sa bundok! malawak na kaharian sa kalagitnaan ng Mindanao nuong 1543 nang dumating ang
- sinabi raw ni Mohammed isa pang pangkat ng mga Espanyol, sina Ruy Lopez de Villalobos, ang nagpangalan
sa Pilipinas.
TOTOO man o hindi ang Maragtas, kung
may 10 datu ngang tumakas mula Borneo, Pagkasakop ng mga Espanyol sa kalakihan ng Visayas at Luzon, nuong panahon na
bago pa sila nag-ati-atihan sa Panay, ni Miguel Lopez de Legazpi, tinangka nilang simulan ang pagsakop sa timog
nakarating na sa Pilipinas ang mga Arabe. Pilipinas ngunit napasama sila sa labu-labo ng mga Tausug, mga Maguindanao at
ang mga Iranun at mga Maranao ng Buayan. Nagdigmaan pa ang mga taga-
Ang mga una ay hindi pa Muslim, Buayan laban sa mga Maguindanao nuong 1619 hanggang 1621 bago naging
nagkakalakal lamang, ngunit bandang pangunahing sultan si Kudarat, kilala ng mga Espanyol sa pangalang Corralat at ng
1300, nagkaroon na ng daungan sa Jolo mga Dutch bilang Guserat. Sa kanyang 50-taon paghahari mula nuong 1619
ang mga Muslims, Arabe, Malay at mga taga-Indonesia, sabay sa hanggang 1671, naging makapangyarihan ang kaharian ng mga Maguindanao,
pagbagsak ng kaharian ng Majapahit sa Java. Mula Malaysia at umabot mula sa Davao hanggang Dapitan, sa hilagang dalampasigan ng Zamboanga.
Indonesia, hindi sa Arabia, ang Islam na pumasok sa Pilipinas
nuong 1350, nang nagkaroon ng sultan o hari sa lungsod ng Sa pamumuno ng mga sultan o hari sa Pilipinas, naging malakas at magilas ang mga
Malacca sa Malaysia. Mabilis ang paglawak ng Islam sa mga Muslim sa Mindanao at sa ilang pulo ng Visayas. Nagsisimulang dumanak ang mga
pulu-pulo, ang isang dahilan ay ang paggamit ng kanyon. Ang mga Muslim sa Luzon nang dumating ang mga sundalong Espanyol ni Legazpi nuong
kahariang Muslim ay sa mga kapwa Muslim lamang naglalako ng 1565; malamang naakit o nadaig nila ang buong kapuluan kung hindi sila sinupil ng
kanyon. Sa Malacca nanggaling si Makdum [ama sa wikang mga Espanyol. Ang mga Muslim ang unang nagpasok ng maraming kanyon sa
Arabe], ang unang nagturo ng Islam sa Sulu. Duon siya namalagi Pilipinas.
hanggang mamatay nuong 1380, at nalibing sa Tawi-Tawi. Siya
ang kinikilala ng mga Tausug na simula ng kanilang kasaysayan Ang mga unang Muslim, at unang "naghari" sa Mindanao ang mga Tausug, ang mga
sa Sulu. tao ng usug o agos [ng dagat]. Nagkakalakal, nagpupuslit [smuggling], nang-aalipin
[slave trading], mapusok, pala-away, mga tunay na lalaki. Sa tingin nila sa sarili,
Ipinagpatuloy ang pagtuturo ng Islam sa Sulu ni Rajah Bagginda, nakatataas sila sa lahat ng tao sa Mindanao. May 3 sapinan ang kanilang lipunan, -
mula naman sa Sumatra, Indonesia. Napangasawa ng anak niya si ang maharlika, ang karaniwang mamamayan, at ang mga alipin. Lubha nilang
Abu Bakr, isang lagalag mula Arabia na, nang mamatay si Rajah Bagginda nuong ikinararangal ang kanilang pangalan, ayaw mabahiran ng anumang pintas lalo na ng
1450, ay hinirang ang sarili niya bilang sultan ng Sulu. pagkaduwag. Kumpol-kumpol ang mga magkakapit-bahay sa mga dalampsigan; sa
looban, kalat at magkakahiwalay ang mga bahay. Ang mga bahay nila ay karaniwang
Siya ang unang hari sa Pilipinas. nakasampa sa mga tukod na puno, 2 tao ang taas ng sahig mula lupa, at may batalan
papuntang likuran o kusina. Upang makapasok ang araw sa umaga, hanggang maaari
ay inihaharap nila sa silangan ang pintuan ng bahay sapagkat karaniwang walang

durungawan ang mga bahay, mga siwang lamang ang nasa mga dingding. Para daw bulkang Hibok-hibok sa pulo ng Camiguin. May kasabay pa raw na dambuhalang
madaling maipagtanggol, at para maikubli ang kanilang mga dalaga. alon [tsunami or tidal wave]. Ang sabi, ang iba sa mga Iranun ay humiwalay at sa
Lanao nagtuloy.
Malaki ang mga sala nila, mahilig silang magkabisita. Isang dingding sa sala ay
karaniwang buo at duon nakasalansan ang Sa mga naging Muslim, ang mga Samal ang pinakahirap, sunud-
kanilang mga banig at kutsong kapok na sunuran sa ibang tribo sa paligid. Kumpol-kumpol sila sa mga
gamit sa pagtulog. Madalas may taklob na kubong nakapatong sa mga tukod na nakatarak sa dalampasigan
nakasabit sa kisami. ng dagat o tabing ilog. Isda at gulay lamang ang kinakain nila;
madumi ang tingin nila sa karne ng mga
Mahilig magnga-nga at magbihis ng magara hayop sa lupa. Madalas silang makihalo sa
ang mga Tausug, lalo na kung may mga espiritista at naniniwala sila sa mga
pagdiriwang - may nakasulsi pang ginto- bathala at diwani ng mga ilog, batu-bato at
ginto sa damit. Ang mga babae ay nagsusuot malalaking punung-kahoy.
ng pantalong maluwag, tinatawag na sawal
[salawal sa Tagalog] at balot ng patadyong na maaaring gamiting balabal, kumot o Kaugnay sila ng mga Badjao, ang mga
kung kinakailangan, duyan. Ang mga lalaki ay nagpapantalon ng makipot, tinatawag palaboy ng dagat. Sukdulang naninirahan sa
na salway kuput [makipot na salawal] na hanggang binti lamang ang haba. May kanilang mga bangka o vinta, umaahon
balot na malaking panyo sa ulo, ang putong, na maaaring gamiting sisidlan o supot. lamang sila sa lupa upang mailibing pagkamatay.
Ang tinitignan nilang kayamanan ay ginto at alahas. Karaniwang nagmamana ng
mga alahas ang mga babae; alahas din ang inaasahang handog ng mga lalaki sa Sa pulo ng Basilan naninirahan ang munting tribo ng mga Yakan, nagsasaka at
kanilang asawa paminsan-minsan. Ang mga lalaki ay mapagmahal sa kanilang mga nagpapastol ng hayop, naghahawi ng tela at banig. Tahimik at malumay, hindi
sandata, lalo na ang mga baril. gaanong makulay ang kanilang mga damit. Kagawi at malamang kauri nilang
malapit ang mga Tagapulong Magdaragat [Polynesians] na sumakop sa Hawaii at
Ang mga Maguindanao ang sumunod na naging Muslim, at sumunod naging "hari", iba pang pulu-pulo ng Pacific Ocean. Nagtatanim sila sa mga gulod at gilid ng
mga taga-Central Plains ng Cotabato. Sila ang pinakamalaking tribo sa Mindanao, bundok ng kamote, gabi, buko at gulay. Magkakalayo ang kanilang bahay-bahay na
mga magsasaka at mangingisda, naging mga mandirigma at makapangyarihan sila karaniwang malapit sa simbahan ng mga Muslim [mosque] gayung matumal ang
dati sa buong kapuluan. Kulang-kulang 100 taon pagkarating ng mga Espanyol sa kanilang pananampalataya, nahaluan ng dati nilang pagsamba sa anyito at mga
Pilipinas, ginapi at pinalayas nila ang mga Espanyol sa Zamboanga at sa buong kaluluwa sa pali-paligid.
Mindanao nuong 1663, sa pamumuno ni Sultan Kudarat. Nakipag-ugnay at
nakipagkalakal pa sila sa mga taga-Holland, ang mga Dutch na sumasakop nuon sa Inaangkin na mga Muslim din daw si Rajah Suliman, ang huling katutubong pinuno
Maluku [Moluccas, Spice Islands] at kalakihan ng Indonesia. sa Manila na sinakop ng mga Espanyol. May ilang kanyon si Suliman, pahiwatig na
sinusulsulan siya ng mga Muslim na sumasarili nuon sa mga kanyon sa kapuluan.
Ang mga Maranao sa paligid ng Lanao Lake ang pinakahuling naging Muslim. Ngunit walang ulat ang mga Espanyol na Muslim ang mga taga-Manila na dinatnan
Bantog sa kanilang magagandang ukit sa kahoy, nag-aaway-away sila-sila. Kalapit sa nila. Masugid ang mga Espanyol sa pagtuus sa mga Muslim, kaya mahirap
mga Maguindanao, maraming pinaghawig ang 2 tribo; mahilig din sila kapwa sa paniwalaang hindi nila napansin kung Muslim sina Suliman. Ang nababakas lamang
awit at sayawang sinasaliwan sa mga gong.Kahit na sila ang huling naging Muslim, sa mga lumang ulat ng Espanyol ay bagong salta sina Suliman at hindi pa nagtatagal
masugid ang mga Maranao sa pagsampalataya. Ayaw nilang makipag-ugnay sa mga ang pagsakop ng pangkat niya sa Manila nang dumating ang mga Espanyol. Ang
hindi Muslim; makaluma sila at magalang, away pasaling, umabot man sa patayan. mga katutubo sa paligid ng Manila nuon ay nagtangkang kumampi sa mga Espanyol
dahil nais nilang gapiin sina Suliman. Pahiwatig ito na hindi nagkaroon ng sapat na
Ang mga Maranao ay may kapangkat, ang mga Iranun o Ilanun sa hilagang libis panahon si Suliman na pagbuuin at patatagin ang kapangyarihan niya sa pali-paligid.
sa baybayin ng Illana. Inaangkin nila na mga takas sila, o ang mga pinuno man
lamang nila, mula sa mga kaharian ng Sri Vijaya at Majapahit sa Indonesia.
Bagaman naging mga Muslim, patuloy na ginamit ng kanilang mga pinuno ang
parangal na rajah mula sa India sa halip ng sultan na mula sa Arabia. Nasalaysay na
dati silang naninirahan sa Misamis Oriental, napilitang lumikas nang sumabog ang

Mga Bakas Ng Lumipas (II) • 1579, nagapi ng mga Maguindanao ang pagsakop ng mga Espanyol na
inutos ni Governador Francisco de Sande.
• 1492, narating ni Cristobal Colon [Christopher Columbus] ang America,
pinagkamalan niyang India. • 1580, itinatag ang Alcayceria sa Binondo, sa kabila ng ilog Pasig, para sa
mga katolikong Intsik.
• 1494, kasunduan [treaty] sa Tordesillas, pinaghatian ng Portugal at Espanya
ang daigdig. • 1581, dumating ang mga unang frayleng Dominican.

• 1511, sinakop ng mga Portugis ang lungsod ng Malacca, sa Malaysia. Isa sa • 1580, naging hari ng Portugal si Felipe 2; natigil ang pagdarambong ng
mga napalayas ay ang maharlikang pamilya ng binatang Mohamed Portugis sa Pilipinas.
Kabungsuwan, na nagtayo ng kahariang Muslim sa Cotabato. Narating ni
Fernando Magallanes [Ferdinand Magellan] ang kapuluan ng Maluku • 1584, itinatag ang Audiencia Real [Royal Auditor] sa Manila upang supilin
[Moluccas, the spice islands] sa Indonesia, matapos bagtasin ang Indian ang anumang kalabisan ng governador at iba pang pinunong Espanyol sa
Ocean, kasama ng mga Portugis na nagtayo ng himpilan at kalakal sa pulo Pilipinas.
ng Ternate.
• 1587, bumalik sa Espanya si Alonso Sanchez upang hilingin ang pagbabago
• 1521, Mar 17, narating ni Magallanes ang kapuluan ng Pilipinas matapos ng palakad sa Pilipinas mula kay Felipe 2.
bagtasin ang Pacific Ocean.
• 1590, sinimulan itayo ang makapal na batong pader ng Intramuros sa
• 1521, Abr 27, napatay si Magallanes ng mga sandatahan ni Lapu-Lapu sa Manila.
pulo ng Mactan, sa Visayas.
• 1593, inutos ng emperador ng Japan, si Hideyoshi, na sumuko ang Pilipinas.
• 1522, Sep 6, nakabalik sa Espanya si Sebastian del Cano, kasamahan ni
Magallanes, matapos umikot sa daigdig. • 1596, napatay ni Ubal, taga-Buayan, si Capitan Rodriguez de Figueroa nang
matalo ang lusob ng mga Espanyol sa mga Muslim ng Buayan, Cotabato, sa
• 1524, unang pag-ani sa Pilipinas ng mais na dala ni Magallanes. Mindanao.
• 1526, dumating si Juan Garcia Loaysa mula Espanya, umiwas sa Mindanao
• 1598, dumating si Ignacio de Santibanez, unang arsobispo ng Manila.
at nagtuloy sa Maluku.
• 1528, narating ang Surigao, sa Mindanao, ni Alvaro Saavedra de Ceron • 1599, nilusob at sinunog ng mga Muslim ang mga baranggay at simbahan
sa dalampasigan ng Panay, Negros at Cebu. Maraming napatay at naalipin.
mula Mexico; nagtuloy sa Maluku.
• 1543, narating ni Ruy Lopez de Villalobos ang Pilipinas mula Mexico; • 1603, nilipol ang mga Intsik sa Manila at paligid, libu-libo ang pinatay at
kinulong.
bininyagan ang mga kapuluan sa Leyte, Visayas, ng Islas del Felipinas
bilang parangal kay Felipe 2, tagapagmana ng kaharian ng Espanya. • 1604, itinatag ang unang ospital, simbahan at kumbento sa Los Banyos,
• 1553, naging hari ng Espanya si Felipe 2. Laguna.
• 1565, narating ni Miguel Lopez de Legazpi ang Pilipinas mula Mexico,
kasama ng 5 frayleng Augustinian at sinakop ang Cebu. Natagpuan ang • 1606, dumating ang mga unang frayleng Recollect. Nagapi si Datu
estatwa ng Santo Nino na iniwan ni Magellan sa Cebu nuong 1521. Sirongan sa Buayan, Cotabato.
Tinuklas ni Fray Andres Urdaneta ang landas pabalik sa Mexico na
gagamitin sa galleon trade sa susunod na 240 taon. • 1609, nilathala ni Dr. Antonio de Morga sa Mexico ang aklat, Sucesos de
• 1571, Mayo, sinakop ni Legazpi ang Manila. Sinimulang itayo ang las Islas Filipinas [Historical Events in the Philippine Islands].
Intramuros.
• 1574, nilusob ang Manila ng mandarambong na Intsik, si Lim [a] Hong. • 1611, itinatag ni frayle Miguel de Benavides ang paaralan ng Santo Tomas
• 1576, namatay si Juan de Salcedo, apo ni Legazpi, matapos sakupin ang sa Manila.
maraming lalawigan ng Luzon.
• 1577, dumating ang mga unang frayleng Franciscan sa Pilipinas. • 1616, sumabog ang bulkan Magayon [Mayon] sa Ybatan [Bicol]. Nag-
• 1578, hinirang na katedral ang simbahan sa Manila. Sinimulan ng mga aklas ang mga Ilocano, pinamunuan ni Pedro Almazan.
Espanyol ang pagsakop sa Mindanao laban sa mga Muslim. Tinalo nila, sa
pamumuno ni Capitan Rodriguez de Figueroa, si Sultan Panguian ng Sulu; • 1617, tinalo ng mga Espanyol, pinamunuan ni Juan Ronquillo, ang mga
sinunog nila ang Jolo. barkong pandigma ng mga Dutch na lumusob sa Manila.

• 1621, nag-aklas sa Bohol si Tamblot laban sa Espanyol.

• 1624, ipinatapon ang lahat ng Espanyol mula sa Japan; ipinatigil ng mga
Espanyol ang kalakal ng mga Hapon sa Pilipinas.

• 1626, dumating ang estatwa ng Virgin de Antipolo sa Manila. Nagtatag ang
mga Espanyol ng daungan sa pulo ng Formosa [Taiwan ngayon].

• 1635, itinayo ni Juan de Chavez ang unang kuta ng Espanyol sa
Zamboanga, ang Fuerza Pilar, sa utos ni Gov Gen Juan Cerezo de
Salamanca; hindi nagtagal, natalo si Datu Tagal, nandarambong sa Visayas.

• 1637, tinalo ni Governador Hurtado de Corcuera ang mga Muslim, kasama (Ikalimang Linggo)
ang bata pang Sultan Kudarat, nang lusubin ng mga Espanyol ang Lamitan
at Ilian, sa Cotabato, Mindanao. Spices: Bulabog Mula Sa Malayo

• 1638, sinakop ni Corcuera ang Jolo. MAHIGIT 400 taon SN, nilusob ng mga Espanyol ang Pilipinas. Bakit?!

• 1640, napag-isa ng mga Muslim ang kanilang kaharian [sultanate] ng sultan Hindi sinasadya, naligaw lang, naghahanap lang ng panghalo sa ulam, - ni hindi alam
sa Cotabato matapos ang matagal na digmaan ng mga taga-Buayan at mga na mayroon palang Pilipinas! Ang sadyang hinahanap nila nuon una ay ang mga
Maguindanao. Humiwalay ang kaharian ng Portugal sa kaharian ng
Espanya. Nagapi ang pagsakop ng mga Espanyol sa Macao, China. pulu-pulo sa Indonesia, ang
Maluku [Moluccas, the Spice
• 1641, pumutok ang bulkan Taal. Islands], na naging bantog bilang
kaisa-isang tinubuan ng spices,
• 1642, itinigil ng mga Espanyol ang pagtatag ng simbahang katoliko sa mga panghalo at pampalasa sa
Japan. pagkain na inasam nuon, at
inaasam hanggang ngayon sa
• 1645, ginawang kolehiyo ang paaralan ng Santo Tomas sa Manila. Nagiba Europa, lalo na ang nutmeg, cloves [clavos sa Espanyol] at ang tinawag nilang kayu
ang Manila ng malaking lindol. manis [cinnamon o matamis (manis) na kahoy (kayu)]. Nagpapabango at
nagpapasarap ng pagkain.
• 1647, sinakop ng mga Dutch ang Corregidor, nangulimbat sa Bataan,
pinatay ang 400 Pilipino sa Abucay. Itinaboy sila ng mga Pilipino, Ang mga anak-anakan [descendants] kasi ng mga magdaragat na lumikas sa Maluku
pinamunuan ni Capitan Juan de Chaves. nuong araw ay naglayag pabalik-balik sa India at sa pulo ng Madagascar, sa tabi ng
Africa. Nagkalakal ang mga taga-Maluku ng spices
• 1649, nag-aklas si ‘Conde’ Gumapos sa Zambales. Nag-aklas din si kapalit sa mga salamin, tanso, mga sinsing,
Sumuroy sa Palapag, hilagang Samar. kuwintas, damit at iba pa. Isang balikan at mayaman
habang buhay ang lahat ng naglayag, kaya lakas
• 1660, pinagpapatay ang mga Intsik sa Pilipinas. Nag-aklas ang mga loob nilang tinawid ang lawak at panganib ng dagat
Kapampangan, pinamunuan ni Francisco Maniago. Nag-aklas din si “Hari” ng India [Indian Ocean], kahit na 5 taon bago
Andres Malong, nagtangkang magtatag ng kaharian sa Pangasinan. nakakabalik sa Maluku. Karamihan ng mga spices
na dala sa India ay nauubos duon; ang mga dala sa
• 1662, nagtangkang sakupin ang Manila ni Koxinga, lagalag na Intsik. Madagascar ang natikman ng mga taga-Europa.
Pinagpapatay na naman ang mga Intsik sa Manila. Mula duon, dala-dala ng mga Arabe at Afrikano ang
mga spices papunta sa Rhapta, sa Somalia, tapos
• 1663, napaurong ng mga Muslim ang mga Espanyol na umalis sa tuloy sa Muza, Yemen, bago dinadala sa baybayin
Zamboanga at buong Mindanao; muling naging makapangyarihan si Sultan ng Red Sea sa Arabia papunta sa Mediterranean Sea
Kudarat na nakipag-ugnay pa sa mga Dutch sa Indonesia. at sa mga bayan ng Europa.

• 1683 Marso 13, ipinatapon sa Mariveles, Bataan, si Felipe Pardo, arsobispo Hayag ni Pliny the Elder, manalaysay [historian] ng ancient Rome nuong bandang
ng Manila, ni Juan de Vargas, governador-general ng Pilipinas. 2040 taon SN, na ang cinnamon na nilalako ng mga taga-Ethiopia ay binibili lamang
nila sa mga kalapit, na bumibili naman sa mga magdaragat na palaging tumatawid sa
• 1684, ipinatapon sa Cavite si Valenzuela, pangunang ministro [Prime Indian Ocean.
Minister] ng mga Espanyol.

• 1700, pinayagan maging pari ang mga Pilipino; pinagbawalang maging
frayle.

• 1718, lumusob muli sa Mindanao ang mga Espanyol.

• 1719, nag-aklas ang mga frayle sa Intramuros, pinatay si Fernando
Bustamante, governador general ng Pilipinas, at ang kanyang anak na lalaki.
Nagtayo uli ng kuta, ang Fuerza Pilar, ang mga Espanyol sa Zamboanga.

• 1751, ipiniit sa Manila si Sultan Muhamad Alimudin ng Mindanao.

• 1754, sumabog ang bulkan Taal, nasalanta ang mga kabayanan ng Tanauan,
Taal, Sala at Lipa. Itinatag ang unang hukbo ng Espanyol sa Pilipinas.

Tinatawid ang mga malalawak na dagat sakay sa mga balsang walang gabay o Hagad ang mga Espanyol, nais magpayaman din kahit na upahan nila ang sinumang
sagwan, o anumang tulong sa paglalakbay maliban sa kanilang tapang at buong payag maglayag para sa Espanya. Una nilang pinundaran si Cristobal Colon
kalooban. Naglalayag sila kapag tag-ginaw, nang humaharabas ang hangin mula [Christopher Columbus], taga-Italya na balak, upang makaiwas sa mga sandatahang
silangan at tuloy-tuloy silang nakakarating. Halos 5 taon bago sila nakakabalik sa Portugis sa Africa at dahil paniwala niyang bilog ang daigdig, maglayag pakanluran
pinanggalingan, at marami sa kanila ang namamatay sa paglalakbay. At ano ba't at bagtasin ang Atlantic Ocean at datnan ang Asia at India mula sa kabilang panig.
para lamang sa hilig ng mga babae nila sa alahas at moda. Wala nuong nakaaalam na may America palang nakaharang duon. Akala ni
Columbus, India ang tinumbok niya nuong 1492, tinawag niyang indio ang mga
Ngunit bago pa sumikat ang ancient Rome, nagkalakal na ang mga magdaragat sa taong natagpuan niya. Hanggang ngayon tuloy, indian pa rin ang tawag sa mga
iba't ibang lugar sa kanluran. May natagpuang cloves sa Terga, Syria, na bandang katutubong Amerkano [native Americans], kahit na wala silang anumang kaugnayan
3,700 taon na ang tanda. Sa ancient Egypt din nuong bandang 3,500 taon SN, sa India.
nabanggit ang cinnamon nuong reyna pa duon si Hatshepsut, ang tanging babaing
naging Paraoh. Pati sa mga lumang kasulatan ng mga Hudyo, nuong 2,700 taon SN, Sumugod din ang mga Portugis sa America, sinakop ang Brazil. Nagsasalpukan na
nang nakatayo pa ang Templo sa Jerusalem, kahalo ang cinnamon, at baka na rin
ang pandan [lemon grass] sa mahal na langis na ginagamit sa Templo. Ang mga ang 2 magkapit-kaharian nang umawat si Papa Julio Dos [Pope Julius II] at
Hudyo ang nagpangalan ng quinamon na nahiram naman sa English na cinnamon.
pinagkasundo sa Tordesillas [Treaty of Tordesillas] nuong 1494 na hatiin ang
Kung ilang daang taon nahirati ang mga taga-Europa sa lasa at bango ng mga spices,
kaya lubha silang naunsiyami nang sakupin ng mga Muslim ang Middle East at daigdig. Ang lahat ng lupaing "natuklasan" sa bandang silangan ay angkin ng
hilagang Africa nuong bandang 700, at naipit ang daloy ng spices mula Maluku. Lalo
nang naputol ang daloy nang sakupin ng mga Muslim sa Turkey ang Constantinople Portugal, at sa bandang
[Istanbul ang tawag ngayon] nuong 1453. Ang 2 mayaman at magkaribal na lungsod
sa Italia lamang, ang Genoa at Venice, ang pinayagan ng mga Muslim na bumili ng kanluran ay sakop naman ng
mga spices at iba pang bilihin sa Arabia at sa Middle East. Sinarili ng 2 ang
napakaunting kalakal sa Mediterranean Sea at nagmahalan ang seda [silk] at lahat ng Espanya. Lintik ang galit ng
mga bagay mula sa Asia. Lumagpas ng 30 patong ang halaga ng spices sa Europa,
pang-mayaman na lamang ang pampalasa ng pagkain duon. ibang mga taga-Europa -

Samantala, sa dulong kanluran ng Europa, ang magkatabing kaharian ng Portugal at France, England, [Dutch]
Espanya ay kapwa naghirap sa gilid ng Atlantic Ocean. Barado mula sa ugnayan sa
buong Europa dahil sa mapagkamkam na mga taga-France at mga taga-Italia, at dahil Netherlands at Italya - na nais
sa matagal na pagsakop sa kanila ng mga Muslim, hindi sila nakapagkalakal at
kumita nang mainam. Naisipan ng mga Portugis, sa ding magkalakal sa Asia at
pamumuno ni Principe Enrique [Prince Henry, the
navigator], na mag-aral ng paglalayag upang India. At huwag ka, patuloy na
makapagkalakal sila sa iba't ibang bayang nararating
sa Atlantic Ocean. Yumaman ang Portugal, nasarili nagsasalpukan ang mga
ang ginto at iba pang kalakal sa kanlurang Africa, at
palayo nang palayo ang naabot ng kanilang mga Portugis at Espanyol kapag nagsasalubong sa karagatan.
barko hanggang nuong 1488, nabagtas ni Bartolome
Diaz ang buong pampangin ng Africa hanggang Mula sa Goa, ang kanilang himpilan sa India, narating ng mga Portugis ang kaharian
dulong timog. Duon, nuong Pasko ng 1500, naikot ng Malacca, sa Malaysia [malapit sa Singapore] nuong 1510 at nalaman kung saan
ni Vasco De Gama ang lusutang tinawag niyang Cabo da Boa Esperanza [Cape of ang Maluku [Moluccas, Spice Islands] na tanging pinanggagalingan ng mga spices.
Good Hope] papuntang Asia. Lalong yumaman ang mga Portugis nang marating at Hindi nag-isang taon, nuong 1511, sinakop ni Alfonso de Albuquerque ang
magkalakal sa India. Nagtayo sila ng mga kuta sa Africa at India upang hadlangan Malacca, na ginawa nilang malaking kuta, Porta de Santiago [Port of St. James]. Sa
ang ibang mga taga-Europa na nais ding humakot ng spices at iba pang kalakal mula sumunod na taon, 1512, natagpuan at sinakop ng mga Portugis ang Maluku. Ang
Asia. laking ligaya nila nang makitang tumutubo nang ligaw ang cinnamon, cloves at iba
pang spices sa mga pulu-pulo ng Maluku, hindi ginagamit, ni hindi pinapansin ng
mga tagaruon. [Gaya ng mga Pilipino, ang mga taga-Indonesia ay hindi mahilig kahit
hanggang ngayon sa lasa ng cinnamon at cloves. Nalalasap lamang ang mga ito sa
mga lutong Amerkano at Espanyol; ang nutmeg ay karaniwang gamit ng mga taga-
India naman.

Ipinagbibili lamang ng mga taga-
Indonesia ang cinnamon, hindi
nila ginagamit. At ang cloves, ni
wala silang pangalan kundi
kretek, ang tunog nito kapag
nasusunog. Hinahalo kasi nila sa

bantog na sigarilyo, rokok kretek [clove cigarettes], at kapag sinindihan, ang tunog 7. Rio Santa Cruz
ng putok ng cloves ay tek-krek-tek! Agosto ng 1520, nagdagdag sila ng pagkain sa lugar na ito.
8. Ilang mga insidente
Hindi na mamahalin ang spices ngayon dahil naitanim na sa India, Africa at mga Nawasak ng malakas na bagyo ang barkong Santiago.
pulo-pulo sa Caribbean at South America. Ang pinakamahal na spice ngayon ay ang Ang San Antonio, sa pangunguna ni Esteban Gomez ay lumikas nuong gabi
saffron, hibla ng bulaklak na hinihimay isa-isa at nagpapasarap sa lahat ng lutuin, ng Nobyembre 20, 1520 at nagbalik sa Espanya.
lalo na sa arroz valenciana at paella. Abot sa 25,000 piso ang isang kilo ng saffron. 9. Kipot ni Magallanes
Saan tumutubo ang saffron? Sa Espanya, at ilan pang pook lamang. Pinangalanan ni Magallanes bilang Kipot ng mga Santo, lumusot sila rito at
narating ang karagatan ng Pacifico nuong Nobyembre 28, 1520.
Panghuli: Isa sa mga sundalong Portugis na lumusob sa Malacca nuong 1511, at 10. Guam
dumayo sa Maluku nuong 1512, ay isang magiting na binata, nagngangalang Fernao Pagkatapos ng 98 araw sa Pacifico, narating nila ang mga Isla ng Guam na
de Magalhaes. Sa Espanya, nang lumikas siya duon, ang pangalan niya ay tinwag ni Magallanes bilang “Islas Ladrones” (Isla ng mga Magnanakaw)
Fernando Magallanes [sa English, Ferdinand Magellan]. nuong Marso 6, 1521.

Mga Barkong ginamit nina Magallanes: 11.
1. San Antonio – Juan de Cartagena ang Capitan Isla
2. Trinidad – Fernando Magallanes and Capitan ng
3. Conception – Gaspar de Quesada and Capitan
4. Victoria – Luiz de Mendoza ang Capitan Suluan sa Samar
5. Santiago – Juan Serrano and Capitan Nuong Marso 16 o 17, 1521, narating nila ang Samar at pinangalanan itong
"Islas de San Lazaro," sa karangalan ng kapiestahan ni San Lazaro.
Ang Espedisyon ni Magallanes 12. Maliit na Isla ng Homonhon
1. San Lucar de Barameda, Espanya Matatagpuan sa may Golpo ng Leyte, dito sila bumaba at ginamot ang mga
Nuong Setyembre 20, 1519, Si Magallanes, kasama ang may 250 tauhan may sakit.
lulan ng limang barko (ang Trinidad, Conception, Santiago, San Antonio, at 13. Masao,Butuan, Agusan del Norte
Victoria) ay umalis ng Espanya at naglayag papuntang kanluran. Kasama at Lumapag nuong Huwebes Santo, Marso 18, nakaniig ni Magallanes si Raja
panauhin ang isang tagamasid [observer], si Antonio Pigafetta na nagtala Kolambu, nagkasundo silang magsandugo (kasi kasi or blood compact
araw-araw ng buong paglalakbay mula, at pabalik sa Espanya. ceremony) nuong Marso 29, 1521.
2. Mga Isla ng Canary 14. Ang Unang MIsa
Unang sinapit nina Magallanes ang Isla ng Canary nuong Setyembre 26, Nuong Linggo ng Pagkabuhay Marso 31 1521, isang misa ang tinanghal sa
1519. Masao sa panguguna ni Padre Pedro de Valderrama.
3. Pernambuco, Brazil Isang malaking krus na yari sa kahoy ang itinayo sa may burol, at sa
Tinawid nila ang karagatan ng Atlantiko, at nuong Nobyembre 29,1519 pagkakataong ito, pinangalan ni Magallanes ang buong kapuluan bilang
narating nila ang Pernambuco, Brazil. "Islas de San Lazaro."
4. Rio de Janiero, Brazil 15. Cebu
Nuong Disyembre 13, 1519, pinangalan ni Magallanes ang ‘Rio de Janiero’ Si Magellanes at Raha Kolambu, kasama ang kanilang mga tauhan ay
bilang Santa Lucia dahil lumapag sila rito nuong kapiestahan ng santa. pumunta at nakalapag sa Cebu nuong Abril 7, 1521. Tinanggap ang
Duon, nakipagpalitan sila ng produkto sa mga katutubong Indian para sa kanilang pagdating nina Rajah Homabon at ng kanyang asawa na si
pagkain. Lisabeta. Ang dalawa ay bininyagan sa pagkakatoliko, Carlos at Juana bilang
5. Rio de la Plata
Narating nila ang lugar na ito nuong Pebrero 1520. Nagsisimula nang
lumamig sa parting ito ng mundo.
6. Puerto San Julian
Sa lugar na ito nagtago sina Magallanes sa bagyo nuong Marso 1520. Sa
panahong ito rin nagsimulang magplano ang ibang Kapitan na huwag nang
magpatuloy at bumalik na lamang sa Espanya.

mga bagong pangalan, at binigyan ng imahen ng batang Jesus (Sto. Nino) (Ikaanim na Linggo)
bilang regalo.
Legazpi: Magalang, Maraming Kanyon
16. Mactan
Dalawa ang Datu sa Mactan, si Zula na tumangkilik kay Magallanes, at si Bawat isa, naghiwa sa bisig o dibdib at nagpatak ng dugo sa tubig o tuba.
Lapu-lapu na hindi tumangkilik. Para ipakita ang kanyang bangis, sinugod Pinaghati-hati
ni Magallanes ang Mactan nuong Abril 27, 1521, subalit napipilan siya,
sampu ng kanyang tauhan ng pangkat ni Lapu-lapu at napatay pa sa ang halo sa lahat, at walang lilisan hanggang hindi nauubos ang madugong inumin.
enkwentro. - Miguel de Legazpi, tungkol sa kasi-kasi
17. Ang Pagpatay sa natitira pang mga Espanyol
Nuong Mayo 1 1521, ang nalalabing tauhan ni Magallanes ay tinangkang HINIRANG na pinuno si Andres Urdaneta, nakabalik uli sa Mexico at naging
pagpapatayin ng mga Cebuano habang nakikipag-piging kay Raha frayleng Augustinian matapos ng ilang taong pagkulong ng mga Portuguese nuong
Humabon. Napilitan silang tumakas sakay ng barkong Trinidad at Vicrtoria. kasama siya ni Juan Loaysa sa paglakbay sa Pilipinas nuong 1525. Subalit tumanggi
Hindi na nila nadala pa ang barkong Conception dahil kulang na sila sa si Urdaneta at tinanggap na lamang na siya ang maging pangunahing piloto ng
tauhan para patakbuhin pa ito, kaya sinunog na lamang nila ito. paglalakbay sapagkat alam na niya kung paano magpunta sa Pilipinas. Higit pa,
18. Tidore Moluccas paniwala niya na may paraang makabalik sa Mexico mula Pilipinas, kailangan kung
Nuong Nobyembre 8, 1521, narating nila ang Tidore kung saan nakabili sila magpapabalik-balik sa Mexico at Pilipinas.
ng mga sangkap para sa pagluluto (spices). Sakay ng Victoria, sa
pangunguna ni Juan Sebastian del Cano, nagtuloy sila ng paglalakbay Hinirang ni Urdaneta at itinanghal ang
hanggang sa makabalik sa Espanya. isang matandang kawani, si Miguel
Lopez de Legazpi, at siya, pagkaraan ng
19. Pagbabalik sa Espanya 6 taon paghahanda sa Mexico, ang
Ang Victoria, sa panguguna ni Juan Sebastian del Cano nuong Setyembre namuno sa 4 barkong naglayag nuong
6 1522, kasama ang 18 tauhan ay naikot ang mundo sa tagal na 2 taon, 11 Noviembre 20, 1564, ang San Pedro, San
buwan, at 16 na araw. Pablo, San Juan at San Lucas. Kasama
niya ang kanyang apo, si Felipe de
Mga Espedisyon Pagkatapos ni Magallanes: Salcedo, si Urdaneta at 4 frayleng
Mga espedisyon sa Pilipinas na hindi naging matagumpay: Augustinian at 380 tauhan. Sa gitna ng
Pacific Ocean nuong Enero 9, 1565,
1st: Pinamunuan ni Kapitan Garcia de Loaysa nuong 1525 kasama ang nadaanan nila ang isang pulong tinawag
450 katao lulan ng 7 barko (hindi nakarating sa Pilipinas) nilang Isla delos Barbados dahil may
balbas ang mga nakatira. Narating nila ang Guam pagkaraan ng isang buwan, at
2nd: Pinamunuan ni Sebastian Cabot nuong 1526 kasama ang 250 katao inangkin ni Legazpi ang mga pulu-pulo sa ngalan ng Espanya.
lulan ng 4 na barko (hindi nakarating sa Pilipinas)
Nuong Febrero 13, 1565, natapos ang tahimik sa Pilipinas nang namataan nila
3rd: Pinamunuan ni Alvero Saavedra Ceron nuong 1527 kasama ang 110 Legazpi ang Samar. Hindi sila nakadaong sapagkat ipinagtabuyan sila ng mga
katao lulan ng 3 barko. Ang barkong Florida lamang ang nakarating sa Waray-waray duon. Pati na sa Limasawa, Camiguin at Butuan, Mindanao,
Pilipinas sa may Surigao. sinagupa sila ng mga tagapulo. Sumunod si Legazpi sa utos ni Felipe 2, hari ng
Espanya, na huwag digmain ang mga Pilipino kundi kaibiganin at binyagan; kaya sa
4th: Pinamunuan ni Ruy Lopez de Villalobos nuong 1542 kasama ang 400 Bohol sila nagtuloy.
katao lulan ng 6 na barko. Narating nila ang baybayin ng Banganga sa may
Silangang bahagi ng Mindanao nuong Pebrero 2, 1543. Narating din ng ilan
sa kanila ang isla ng Leyte. Pinangalanan nila ang kapuluan ng Felipina
bilang pag pupugay sa kanilang susunod na hari sa Espanya na si Prinsipe
Filipe II.

Duon, nakadambong ang mga Espanyol ng isang barkong nagkalakal mula Borneo Sabi patabi: Si Catunas na tinuran sa liham ni Rizal ay maniwaring si Raja
at nadakip nila ang isang Muslim na marinero [navigator] na umamin na Sikatuna ng mga lumang salaysay. Sinasabi ngayon na dapat si Raja Katuna ang
nagkakalakal duon ang mga taga-Borneo, taga-Maluku ng Indonesia, mga taga- tawag sa kanya ngunit batay sa sulat ni Rizal, hindi siya raja o datu, at ang parangal
Malacca ng Malaysia, at iba pang barko mula China at India. Ang marinero rin ang
naghayag kung bakit inaway sina Legazpi ng lahat ng mga tagapulo. Ilang taon sa kanya ay Ka na gamit pang panggalang hanggang
pagkaalis ng pangkat ni Ferdinand Magellan nuong 1520, at ilang ulit pagkatapos, ngayon sa mga lalawigan. Kaya ang tunay niyang
may mga dumating na Espanyol daw sila at nakipagkaibigan, tapos sinunog ang mga pangalan ay Ka Tunas, na nagsilbi kay Datu o Raja
baranggay, inabuso, pinatay o inalipin ang mga tagapulo. Walang 2 taong nakaraan, Lagubayan. Ang Lagubayan sa Visaya ay 'malaking
ang hayag, nalusob ang Bohol at kulang-kulang sanlibong Boholano ang nasalanta at lupain' o 'malawak na sakop o ari-arian', ngunit ito ay
nadukot. kaibang paksa na. May ulat din na Tunas ay tuksong
palayaw lamang dahil naglalaho siya tuwing may
Hintay muna: Kung galit ang lahat ng tagapulo sa mga Espanyol, paano labanan, ngunit ito ay hindi napatibayan sa ibang ulat at,
nakadaong sina Legazpi sa Bohol? Kung walang tao duon, wala ring pagkain, kung anuman, ay kaiba nang paksa rin.
bakit sila dumaong? At kung may tao, bakit hindi sila kinalaban at itinaboy,
ganung katatapos lang silang dambungin ng mga Espanyol? Ipinaliwanag ni Rizal na ang tawag sa Dapitan ng mga katutubo ay Ilihan, maaaring
pahiwatig na tirahan ni Ilison, ang kapatid ni Lagubayan. Sabi
Totoong kaunti lamang, wala pang 400 ang mga Espanyol, marami pa sa kanila ang pa niya, ang ibig sabihin ng Dapit sa wikang Bisaya ay
nanghina sa gutom at maysakit, at kayang-kaya silang ipagtabuyan ng mga tagapulo. anyayahan, at ang kahulugan ng Dapitan ay ang purok na
Ang pagdambong sa barkong nagkakalakal na inulat ng mga Espanyol ay maaaring pinag-anyayahan ng 800 pami-pamilya ng mga Boholano.
pagyayabang lamang; nadaig nila ang mga nasa barko dahil kusang hindi lumaban.
Bilang patibay sa salaysay, inulat ni Rizal na ang lahat nang ito
Si Jose Rizal ang naghayag kung paano ay nakalahad sa kasulatang nilagdaan at nilagyan ng selyo
at bakit nakadaong nang matiwasay nuong Julio 7, 1718, ni Fernando Manuel de Bustillo
sina Legazpi sa Bohol. Isinulat ni Rizal Bustamante y Rueda, ang pinaslang na governador-general sa
nuong Abril 5, 1896, habang siya ay Manila. Ang kasulatan ay binili ni Rizal mula sa anak-anakan ni
nakatapon [exiled] sa Dapitan, Lagubayan, na nuon ay sadlak na sa pagdarahop, at ipinatago sa
Mindanao, sa kanyang kaibigan, si Museo Biblioteca de Manila nang hindi mawala sa kanyang
Fernando [Ferdinand] Blumentritt ng dukhang kubo sa Dapitan. Hinayag ni Rizal na tunay, hindi
Austria, bayan sa tabi ng Germany. Ang huwad ang kasulatan.
sulat niya:
Mabalik kay Legazpi: Ipinasundo niya sa marinero ang mga
Si Lagubayan ang pangunahing tao o pinuno ng Bohol, at hinarap at nakipagkasi-kasi siya sa mga
datu ng Bohol, Baclayon, Mansasan, alumpihit na Ka Tunas [si Raja Sikatuna, o si Raja Katuna o si Catunas, alinman] at
Dawis at sa gulod ng Mindanao, ng kasamang Raja Gala, kapwa malungkot sa pagdating ng mga Espanyol.
Dapitan na pinaruonan niya, kasama ng
800 pami-pamilyang alalay niya dahil sa kataksilang tinamasa ng kanyang kapatid, si Mga Portuguese galing sa Maluku, hindi mga
Donya Ilison sa kamay ng mga katutubo. Mula dito naghiganti si Lagubayan at Espanyol gaya namin, ang mga nagsamantala sa
kinatakutan ng mga katutubo, at siya ang naging panginoon ng mga Subano. Nang inyo! ang pilit ni Legazpi. Ewan, ang sabi naman ni Ka
dumating ang mga Espanyol, pinaalis niya ang mga sugo [ambassadors] ng Ternate, Tunas, magkakamukha kayong lahat, pati ang damit at
isa sa mga pulo ng Maluku o [Moluccas, Spice Islands], na sakop nuon ng mga sandata, magkakahawig.
Portuguese, karibal ng mga Espanyol. Nagpasiya siya na ang mga Espanyol na
lamang ang kakaibiganin niya. Kaya binigyan ni Lagubayan sina Legazpi ng mga Nagpatuloy makipagkaibigan si Legazpi;
gabay [guides] na nagdala sa kanila kay Catunas, ang iniwan ni Lagubayan upang nagpatuloy din ang mga Espanyol sa
mamahala sa Bohol. At si Catunas ang naghatid kina Legazpi sa Cebu na pagmamasid sa pali-paligid, lalo na't gipit sila sa
pinagtayuan ng mga Espanyol ng una nilang kuta. pagkain - may 380 sundalo at marinerong

kasama ni Legazpi at malalakas kumain lahat. Namataan ng kanyang tauhan ang paligid. Sakay sa mga barkong bagong dating mula Mexico, ang San Miguel at La
mayamang baranggay ng Cebu sa katabing pulo. Tortuga, lumunsad si Goiti nuong Mayo 8, 1570, kasama ang 90 sundalo, 20 marino,
si Capitan Salcedo at ang tagapagtala [notario], si Hernando Riquel. Sumabay sa
Cebu, sa tingin ng mga Espanyol, ang mga unang binyagan, ang mga pumatay kina kanila ang 15 bangkang pandagat [paraw] ng mga taga-Panay at mga taga-Cebu na
Magellan, ang mga nagtatwa ng kanilang pagka-catholico, ang mga talipandas. ibig sumali sa anumang mangyayari at bumahagi sa anumang makukurakot.

Nilusob ni Legazpi ang Cebu nuong Abril 25, 1565. Hindi na pagkakaibigan ang Narating pagkaraan ng 2 araw ang mga pulo ng Calamian [Calamianes Islands] na
sadya, pinagkakanyon niya ang baranggay na pinamumunuon na ni Raja Tupas, nasa pagitan ng Mindoro at Palawan; una ang bunduking Sibuyan, balitang may mga
anak ni Humabon, ang dating kaibigan ni Magellan. Takbuhan patakas ang mga minahan ng ginto, ngunit hindi nakipag-usap kahit kanino, tumuloy sa pulo ng
taga-Cebu at dumaong ang sandatahang Espanyol, sinunog ang mga kubu-kubo. Banton, sa timog ng Marinduque, tirahan ng ilan-ilang Espanyol na nakarating duon
Natagpuan nila ang estatwa ng Santo Nino na handog ni Magellan sa asawa ni kasama ng mga tagapulo. Maraming tao sa Banton at maraming kambing, inilalako
Humabon. sa mga kalapit.

Milagro! palatas ni Legazpi; madaling nag-utos na magtayo ng capilla na Narating at dumaong sa pulo ng Mindoro, bantog nuon bilang Munting Luzon.
magbabahay sa Santo Nino. Matatag na ang pagsakop ng Cebu, at tapos na ang Sakop ng mga Muslim ang lahat ng baybay at daungan. Sa looban, napag-alaman na
capilla nuong Junio 1, 1565, nang magbalikan ang mga nagugutom na taga-Cebu at patago-tago ang maraming mga hubad, ang Chichimecos [Mangyan ang tawag sa
sumuko sa Espanyol, kasama si Raja Tupas at pamilya niya. Sinimulan silang kanila ngayon]. Nabalita rin na sa kalapit na ilog, tawag ay Bato [Baco, ang
binyagan nina Frayle Urdaneta. Nang naghukay ang mga Espanyol upang itayo ang pangalan ngayon, malapit sa Calapan], may
kanilang malaking kuta, Fuerza de San Pedro, natagpuan nila ang labi ng malaking nakadaong na 2 barko ng mga Sangley
cross na itinayo duon ni Magellan at sinunog nina Humabon, at ito ay ibinahay sa [tawag sa Intsik ng mga taga-Mindoro]
capilla kasama ng Santo Nino. ngunit, dahil sa masamang panahon, hindi
agad narating ng mga pinadalang paraw sa
Ginamit ni Frayle Urdaneta ang isang barko pabalik sa Mexico nuong Julio, 1565, pamumuno ni Salcedo. Kinabukasan,
kasama si Felipe de Salcedo. Ang landas na nilayag nila, sa hilaga ng Pacific Ocean, biglang sagsag magkasabay ang 2 barko ng
malapit sa Japan, ang batay ng galleon trade, kalakal ng Pilipinas at Mexico sa mga Intsik, nagpapaputok ng mga culverin
susunod na 200 taon. Nang dumaong si Urdaneta sa Acapulco nuong Octobre 3, [maliit na kanyon], binabayo ang mga
1565, silang dalawa ni Salcedo na lamang ang nakatayo pa, ang mga kasama nila ay tambol, labas lahat ng espada at
pulos gulapay na sa sakit at gutom; 14 na mga kasama ang namatay na. Nagtuloy si naghihiyawan ang mga Intsik ng digmaan.
Urdaneta sa Espanya upang maglahad at, pagkabalik sa Mexico, isinulat ang Wala si Salcedo, ngunit naagap na
paglakbay niya kasama ni Loaysa, at ang paglakbay kasama ni Legazpi. sumagupa ang mga Espanyol, sakay sa
maliliit na paraw, at binaril ang mga Intsik ng kanilang mga de sabog [arquebus].
Sa Cebu, samantala, unti-unting ginugutom ang mga Espanyol; hindi kaya ng pulo Napatay ang 20 Intsik at nagkubli ang 80 natira; sinampa ng mga Espanyol ang 2
na sustentuhan ang dami ng tao duon. Nuong 1567, 2 taon pagkalisan ni Urdaneta, barko, dinakip ang mga Intsik at sinunggaban ang maraming kalakal na natagpuan.
dumating sa Cebu ang tulong na hiniling ni Legazpi mula sa Mexico. Kasama ng Naasar si Salcedo nang makita ang ginawa ng mga Espanyol. Lalong galit ang
mga dagdag na sundalo ay ang 18 taong apo ni Legazpi, si Juan de Salcedo, pumalit sumunod na Goiti, nais sanang makipagkaibigan gaya ng utos ni Legazpi, at hindi
sa kapwa apo, si Felipe de Salcedo, bilang pinuno ng 100 sundalong kasama. makipag-away. Sinita niya ang mga Intsik, Hindi dapat lumusob! Inutos niyang
Natiyak ng mga Espanyol na kaunti rin ang pagkain sa Bohol at sa Isla delos kumpunihin ang mga sira ng 2 barko. Ibinalik ang isang barko sa
Negros, kaya lumipat sila nuong 1569 sa pulo ng Panay. Sa tabi ng ilog Banica, mga Intsik upang makauwi sa China, ang pang-2 ay ipinabalik
nagtayo sila ng isa pang kuta, tinawag nilang Capiz, pangalan ng kabibe o tulya kay Legazpi sa Panay, sakay lahat ng nakamkam sa mga Intsik.
duon at ngayon ay ngalan ng isa sa mga lalawigan sa pulo.
Inutos ni Goiti sa mga taga-ilog Bato na ipunin ang kanilang
Ngunit Panay man ay salat sa bigas dahil sa peste ng mga tipaklong, ilang taon nang mga ginto at hahakutin ng mga Espanyol pagbalik. Hangos ang
sinasalanta ang mga palayan. Narinig nila na mayamang lungsod ang Manila sa buong pangkat sa baranggay ng Mindoro, nabalitaang nag-ipon
malawak na pulo ng Luzon. Hindi nag-isang taon, pinalikas ni Legazpi ang kanyang ang mga Muslim duon ng mga culverin, pana, palaso at mga
kanang-kamay, si Martin de Goiti, upang usisain ito at ang iba pang mga pulo sa sandata upang makipaglaban. Gigil ang mga Espanyol
makipagsagupaan! Mahigit 4 metro ang kapal ng pader na

batong napaligid sa kuta ng baranggay. Sangkatutak na mandirigmang Muslim at isang baranggay na madaraanan. Ninakaw daw kasi ang kanilang kalakal mula
maraming culverin sa tuktok ng gulod sa loob ng kuta. Napuna ni Goiti na marami sa Manila nuong minsan napadpad sila ng bagyo sa Tulayan, pinugutan pa ang 2 sa
mga mandirigma ang kunway ayaw makipagdigmaan. Inutos niyang mamalagi sa kanila at isinabit ang mga ulo. May nakita nga ang mga Espanyol na mga ulo ng tao,
malayo ang kanyang mga sundalo at, kasama lamang si Salcedo, ang tagapagtalang nakatusok sa sibat, ngunit nakipagkaibigan ang mga taga-Tulayan at nangakong
si Riquel, isang tagapagsalita at ilang kawal, lumapit sa kuta si Goiti at nakipag- magbabayad ng buwis kaya ipinagbawal ni Goiti ang paghihiganti ng mga taga-
usap. Balayan. Kaming mga Espanyol ang maghuhusga ng mga away ninyo, utos niya.
Habang abala si Goiti sa Tulayan, hinarang ng mga Espanyol at ng mga kasamang
Alumpihit pa rin ang maraming Muslim, at gigil na ang mga sundalong Espanyol. tagapulo, sakay sa mga paraw, ang mga nakasalubong na tapaque [maliit na
Inutos ni Goiti na magparada at magpakitang gilas ang mga Espanyol, sabay sa bangka, hindi pandagat] galing sa Manila. Ninakaw ang mga bigas at tuyong isda.
paputok ng mga kanyon ng kaniyang 2 barko. Gimbal ang mga Muslim, Lumaban ang iba, nasugatan ang 2 Espanyol at napatay ang isang kasama nilang
nagtakbuhan sa gulud-gulod ang mga mamamayan ng baranggay, tangay ang tagapulo. Nadakip ang isa sa mga naka-tapaque. Nagsiklab si Goiti nang malaman,
kanilang mga pamilya at ari-arian. Nangako ang mga pinuno ng Muslim na Wala nang maglilimayon mula ngayon! Dito kayong lahat sa nakikita ko!
magbabayad sila ng ginto at, sa loob ng 5 araw, 200 tael [sukat ng Intsik, higit-
kulang sa 1.5 onsa] na ginto ang tinanggap ng mga Espanyol. Dahil sa mga kuwento Kinabukasan, pasok sila sa Manila Bay, kasama ang 2 Cebuano, si Mahomet at ang
ng yaman ng Manila, nainip si Goiti at inutos sa mga taga-Mindoro na ihanda ang kapatid, kapwa dating taga-Manila. Sa payo nila, hindi nagtuloy sa Manila kundi
200 pang tael ng ginto sa pagbalik niya. Lumusong sila sa Luzon, dumaong ang mga dumaong muna sa may kalayuan [malamang sa Sangley Point, Cavite, dating
barko sa baranggay ng Balayan. Tapos, pinasok ni Salcedo at ng mga paraw, daungan ng mga barkong lumalaot sa Manila] at naghintay ng pasintabi ni Raja
kasunod ang mga taga-Balayan sa kanilang mga bangka, ang katabing ilog Suliman. Nakita ng mga Espanyol na punung-puno ng mga bangka, tao-tao at bara-
hanggang sa baranggay at lawa ng Bombon [tinatawag ngayong kabayanan ng Taal baranggay ang pampang hanggang Manila. Naghintay nang 3 araw sina Goiti
at Taal Lake]. Nang makita ng mga taga-Balayan na walang tao sa Bombon, matapos nagpa-Manila ang 3 magpapasintabi: ang kapatid ni Mahomet, na may
umuwi sila matapos punuin ang kanilang mga bangka ng mga ari-arian ng mga taga- asawa daw sa Manila, ang nadakip na naka-tapaque, at isang tagasalitang marunong
Bombon. mag-Arabe na Kafir [hindi Muslim na taga-India]. Kasama ng kapatid ni Mahomet
pagbalik ang isang tio ni Raja Suliman na nagsabing nais ni Suliman
Patuloy si Salcedo sa paghanap sa mga taga-Bombon. Natambangan at nasugatan makipagkaibigan sa mga Espanyol. Nuon din, naglayag sina Goiti pa-Manila;
siya sa binti ng panang may lason pinauna nila ang tio ni Suliman upang ipaalam ang pagdalaw. Maraming bangka na
ngunit nagamot naman. Pagka-daong lumapit kina Goiti, umaangal na hinamig ni Suliman ang lahat ng kanilang yaman at
nila sa pampang, natagpuan ang mga maraming pinatay sa kanila ngunit walang kibo si Goiti. Mataas na ang araw nang
taga-Bombon sa isang bukid, dumaong sila pampang ng ilog Pasig, sa labas ng Manila. Karimot na lumapit ang
naghihiyawan at walang tigil ng mga Intsik mula sa 4 barkong nakadaong din duon, nagkalalako ng alak, seda,
pagpana sa mga Espanyol. Hinati ni manok at bigas. Nagsumbong na kinuha raw ng mga taga-Manila nang walang bayad
Salcedo ang kanyang mga sundalo at ang pinakamamahalin nilang kalakal. Wala pa ring kibo si Goiti.
lumusob sa magkabila ng mga taga-
Bombon; nagtakbuhan naman ang Napapaligiran ang Manila ng matayog na bakod ng mga tinulisang punung-kahoy.
Nakahilera sa tabing-ilog ang sandakmang sandatahan ni Suliman, may mga kanyon
mga ito, mahigit 40 ang napatay. sa bukana ng baranggay. Ang daming tao! Hanga ang mga mandirigma sa mga
arquebus ng Espanyol. Sa pampang nagkita si Goiti at si Raja Matanda; sumunod
Sa loob ng Bombon, pinakawalan ni Salcedo ang 2 Intsik na natagpuang nakagapos ang kanyang nakababatang pamangkin, si Suliman. Nagpalitan sila ng talumpati:
at duguan; nakita rin ang bangkay ng ilan-ilang Intsik, ang iba ay nagdurugo pa. kapwa sila makapangyarihan, kapwa sila
Nagkakalakal sa Bombon ang 2 barkong Intsik, ang hayag, nang marinig nilang may magtatanggol ng kanilang karangalan, kapwa
mga Espanyol sa Mindoro. Pupunta sana sila, ngunit pinigilan sila ng mga taga- sila mapayapa, at iba pa, bago nagbalikan sa
Bombon. Nag-away na; nagpaputok ng culverin ang mga Intsik at napatay ang isang barko ang mga Espanyol at umuwi sina
pinuno ng Bombon. Dinumog sila ng mga taga-baranggay at isa-isang pinahirapan Suliman at Matanda. Nuong hapon,
hanggang mamatay, maliban sa 2 natagpuang buhay pa. nagpaalam si Mahomet, nakitulog sa mga
kamag-anak sa Manila. Napansin ng mga
Pagkaraan ng 3 - 4 araw sa Balayan, naglayag muli papuntang Manila sina Goiti. Espanyol na parami nang parami ang mga
Sumabit ang 8 bangka ng mga taga-Balayan, nais maghiganti sa mga taga-Tulayan, mandirigma sa Manila; panay ang dating ng

mga bangka, puno ng mga sandatahan. At sa pagdami, bumabangis ang turing sa sakuping lahat, at baka magkahiwa-hiwalay ang kanyang mga sundalo. Tumalilis si
kanila ng mga mandirigma. Pagbalik kinabukasan, kasama ni Mahomet ang tio ni Suliman at ang mga kasamahan.
Suliman na sumundo sa kanila sa Cavite: Nabalita daw na hihingan ng buwis ang
Manila; dahil dito, hindi na maaaring pumasok sa ilog Pasig ang mga Espanyol! Tupok na ang Manila nang bumagsak ang inaasahang ulan. Maraming nakurakot ang
lahat, lalo na sa malaking bahay ni Suliman at katabing imbakan [bodega], puno ng
Huwag paniwalaan ang sabi-sabi, sagot ni Goiti. Mag-uusap kami uli at bakal, tanso, porselana, bulak, kumot, at kasko ng alak. Ang mga kama at gamit
magkakasundo. bahay lamang, sabi ng mga nakakita, ay tumbas ng 5 libong piraso ng pilak.

Pagkaalis ng tio, nagpasiya si Goiti na kausapin si Suliman nang harapan at, kasama Bakit nakipagdigmaan kayo, mayroon nang casi-casi? tanong ng Espanyol sa mga
ang 2 tagapagsalita, pumasok sa Manila. Pinaligiran sila ng mga mandirigma at nadakip na taga-Manila. Si Suliman ang may kagagawan!, ang sagot, laging
pinaghintay sa kubo [maliit na bahay ang hayag ng Espanyol, malamang tanggapan sinasalungat ang tio, si Raja Matanda. Malupit talaga ang pag-iisip! Siya raw ang
lamang o hintayan ng mga bisita] ni Suliman na hangos dumating. Pati na si nag-utos magpaputok ng kanyon. Pagkaraan ng 2 araw, lumunsad sina Goiti, kasama
Matanda. Silang tatlo ay nagcasi-casi; nangako si Suliman na padadalhan ng pagkain ang 4 barkong Intsik na nagtuloy sa Mindoro. Dumaan si Goiti sa mga baranggay na
ang mga Espanyol, ngunit may tangka siyang lihim na puksain ang mga Espanyol. nangakong magdadagdag ng buwis na ginto, ngunit wala ni isang lumitaw. Dahil sa
Nuong hapong iyon, nang tangkang magkalakal sa Manila ang tagapagtala, si papaiba na ang ihip ng hangin, napilitang bumalik agad sa Panay nang hindi
Riquel, sinaway ni Mahomet at pinabalik sa barko, may pasabi: Upang ipagdiwang mabalam ng ilang buwan sa malayo.
ang kasunduan nuong umaga, magpaparada at pagpapakitang gilas ang lahat ng
mga taga-Manila pati na sa dagat. Huwag daw mabahala, papuputukin ang lahat ng Sa sumunod na taon, nuong Abril 20, 1571, si Legazpi na mismo ang nagtungo sa
kanyon ng Manila! Manila, dala ang buong sandatahan, 27 barko sakay ang 230 arquebusiers at si frayle
Diego de Herrera, padre provincial ng mga Augustinian, bagong dating mula
Sa bangka pabalik sa barko, nagsumbong ng mga nagsasagwan, balak daw ng mga Mexico. Ilang linggo sila sa Mindoro bago tumuloy sa Luzon. Sinunog ng mga taga-
mandirigma na upakan ang mga Espanyol sa susunod na pag-ulan, nang mababasa at Manila ang kanilang mga bahay nang mamataan nilang papalapit ang malaking
hindi magagamit ng mga Espanyol ang kanilang mga arquebus. Natunugan ang lihim sandatahan Espanyol, tapos tumakas sila sa kabila ng ilog Pasig, sa purok ni Lakan
ni Suliman nang ibalita ni Riquel ang pasabi at sumbong, at naalaala ang bangis at Dula. Alas-2 ng hapon na nang dumaong si Legazpi sa Manila. May ilan-ilang bahay
tirya ng mga mandirigma sa mga sundalong Espanyol. Dumating pa si Mahomet, pang nakatayo, hindi lahat ay nasunog. Dumating naka-bangka si Lakan Dula,
may dagdag na pasabi mula kay Suliman: Balak lusubin sa dagat ang mga Espanyol upang makipagtawaran para kina Raja Matanda at Raja Suliman. Nang mapaniwala
ni Lakan Dula, puno ng bara-baranggay sa kabila ng ilog Pasig. Inanyayahan daw si ni Legazpi na hindi parurusahan at walang maghihiganti kay Suliman, sumuko na
Suliman na sumapi ngunit tumanggi. Pinasabi ni Suliman na, dahil dito, ang mga taga-Manila at pumayag mapasa-ilalim sa mga Espanyol.
maghahandang makipag-digmaan ang mga taga-Manila at, paglusob ni Lakan Dula,
susugod din sila upang tulungan ang mga kaibigan nilang Espanyol. Dito inilipat ni Legazpi nuong May 18, 1571, ang pamahalaan niya bilang
governador habang buhay [adelantado] ng Pilipinas, ayon sa kasunduan nila ni
Nagpasalamat si Goiti sa babala. Handa kaming lumaban! Kung hindi madilim na, Felipe 2, hari ng Espanya. Malawak ang mga bukirin at palayan ng Central Luzon
susugurin na namin si Lakan Dula, ang sagot niya kay Suliman. Nuong gabing iyon, kaya natiyak niyang hindi na magkukulang ang pagkain para sa kanyang mga tauhan.
lahat ng Espanyol ay natulog nakasandata; lahat ng sabit na tagapulo ay sa pampang Dito rin namatay ang matandang Legazpi pagkaraan ng isang taon, nuong Agosto 20,
pinatulog. Mga Espanyol lamang ang maaaring pumasok sa mga barko. Mataas na 1572, habang pinapalitan ang bakod na kahoy ng batong pader sa paligid ng Manila
ang araw kinabukasan nang maaninaw ang maraming sasakyan sa dagat, papalapit. na, hindi nagtagal, tinawag na Intramuros [sa pagitan ng mga pader].
Baka ito na ang salakay, isip ni Goiti, at nagpadala ng isang paraw upang mag-usisa.
Ngunit nang malapit nang kaunti, mga tapaque lamang pala! Baka nakawan uli ng SA MGA sumunod na taon, ang mga kasalukuyang lalawigan ng Bulacan,
mga nasa paraw, inutos ni Goiti na magpaputok ng kanyon upang pabalikin ang Pampanga at bahagi ng Tarlac na tinawag nuong La Gran Pampanga ay sinakop
paraw. Sumagot ang 3 kanyon ng mga taga-Manila, akala umpisa na ang salpukan. ni Martin Goiti, mayamang encomendero na. Ang apo ni Legazpi, si Juan de
Haging ang 2 putok, ang isa ay tumama, butas ang gilid ng barko! Sa isang iglap, Salcedo, ang pinakahuling conquistador, ang sumakop sa tinawag nilang Ilocos na
nilusob ng mga Espanyol at mga kasamahang tagapulo ang kuta ng Manila, winalat binuo ng tinatawag ngayong Ilocos, Pangasinan at bahagi ng Zambales. Si Salcedo
ang bakod na kahoy, sinunggaban ang 13 kanyon duon at pinagkakanyon ang mga rin ang sumakop sa Cagayan, sa dulong hilaga ng Luzon, at sa timog, sa mga
mandirigma! Inutos ni Goiti na sunugin ang Manila dahil napakalaki nito upang tinatawag ngayong Laguna, Tayabas at Bicol. Kakampi nina Goiti at Salcedo ang

ilang daang mandirigma mula sa Cebu, Negros at Panay. Nang bandang huli, Senora del Santissimo Rosario, na pinangalanang Universidad de Santo Tomas
kasama na rin ang mga Kapampangan at ang mga taga-Cavite. nuong 1645 ni Papa Innocencio X.
Itinatag din nga mga Dominikano ang Colegio de San Juan de Letran nuong 1620
Kasunod ng mga conquistador, madalas kasabay pa, ang mga frayle na nagkanya- para pangalagaan ang mga naulilang Espanyol
kanya sa buong Pilipinas. Ang mga Augustinian ang umari sa Batangas, Bulacan, Ang kauna-unahang Colegio para sa mga kababaihan ay ang Colegio de Santa
Pampanga, Ilocos, Cebu at Panay. Ang mga Franciscan ang kumuha sa Bicol, Potenciana nuong 1594. Isinara ito pagkalipas ng dalwang taon at inilipat ang mga
Tayabas at malalaking piraso ng Laguna. Napasa sa mga Jesuit ang Cavite, magaaral sa Colegio de Santa Isabel na itinatag nuong 1596 (pinaka matandang
Marinduque, Samar, Leyte, Bohol, Negros at ilang piraso ng Mindanao. Ang mga eskwelahan na umiiral sa Pilipinas). Ang Santa Catalina (1696) at Santa Rosa (1750)
Dominican naman ang humawak sa Bataan, Pangasinan at ang buong Cagayan ay mga eskwelahan din na itinatag para sa mga babae.
Valley. Napunta sa mga Recollect ang Romblon, Palawan at ibang purok sa Luzon Iba pang halimbawa ng mga eskwelahan na itinatag na nuong panahon ng
na hindi nakuha na ng ibang mga frayle. Amerikano:
University of the Philippines (1908), Adamson University (1932), the University of
Mga Orden ng Romano Katoliko the East (1946), Far Eastern University (1928), Feati University (1946), at ang
Unibersidad ng Santo Tomás (1611), na lahat ay nasa Maynila. Ang ilan pa ay ang
Katulad sa Amerika, ang mga dumating sa Pilipinas na orden ng Romano Bicol University (1969) sa Legaspi; University of Mindanao (1946) sa Davao; Saint
Katoliko na tumulong para sa konbersyon ng mga Pilipino ay ang mga Louis University (1911) sa Baguio; at Southwestern University (1946) sa Cebu.
Agustino (1565), Franciskano (1577), Hesuita (1581), Dominikano (1587),
Recolleto (1606), and Benedikto (1895). Sa pagsunod sa patakaran ng Nuong Agosto 22, 1677, ipinag-utos ni Carlos 2, hari nuon sa Espanya, na turuan at
patronato real ng Simbahang Katoliko, ang pamahalaang Espanya ang gawing pari ang sinumang katutubo na magnais. Isa sa mga paaralang nakakatupad
umako ng mga gastusin para sa pagpapalaganap ng mabuting balita, nito ay ang kolehiyo ng Santo Tomas, na may seminaryo para sa mga nag-aaral ng
binabayaran ang mga prayle at sinusuportahan sa kanilang mga pagpapari. Sa kahilingan ng kolehiyo, hinirang ito nuong 1680 ni Carlos 2 sa
pagmimisyon. Nagkaroon ang mga prayle ng malaking impluwensya hindi pagkalinga ng kaharian, at inutos niya kay Felipe Pardo, arsobispo ng Manila, na
lamang sa simbahan kundi maging sa pamahalaan. Sa kalaunan ang mga tangkilikin ang pagiging pari ng mga tagapulo. Ngunit masidhi ang pagka-makalahi
orden ng simbahan ay nagkamal ng maraming mga lupain sa biyaya ng mga [racism] ng maraming frayle sa Pilipinas at laban sa pagpapari ng mga indio. Isa na
mayayamang Espanyol (the principalía, or “principal ones”), at nabigyan rin sa kanila si Pardo, na sumagot nuong Junio 6, 1680, sa utos ni Carlos 2, at
sila ng karapatang pagtrabahuhin ang mga katutubo sa kanilang mga lupain. pinintasan ang kakayahan at pagkatao ng mga indio:

Mga Eskwelahang naitatag nuong Panahon ng Espanyol: Walang tiyagang mag-aral ng religion ang mga indio, lalong hirap matuto dahil sa
kanilang mga bisyo, mga masamang gawi at mga maling akala. Kaya kailangan
Kahit nuong simula ng ika 19 na siglo, ang salitang espanyol ay hindi pa rin alam silang ituring na mga mistulang bata, kahit na iyong mga 50 - 60 anyos na. Pati na
salitain ng maraming mga katutubo. Pinilit ipakita ng mga Espanyol ang kanilang ang mga anak ng Espanyol, ang nagpalaki kasi ang mga inang indio, o mga aliping
pagiging mataas kaysa sa mga indio sa pamamagitan ng antas ng edukasyon at sa uri babae, mali ang natutunan at hindi angkop maging mga pari. Pulos tamad kasi,
ng salitang ginagamit. medyo binabae at lahat ay itinuturing na biro lamang. Kung gagawing pari, magiging
Ang mataas na paaralan ay bukas lamang sa mga Espanyol at Pilipino (tawag sa mga masamang tutularan ng mga sumasamba. Ang dapat mangyari, ipadala rito ang mga
espanyol na ipinanganak sa Pilipinas). Binuksan lamang sa mga meztizo at mga matimtimang Espanyol na masugid sa pagligtas ng kaluluwa.
indio ang mataas na paaralan nuong 1863.
Ang mga Hesuita ang unang nagtatag ng paaralan sa Pilipinas. Tinawag itong Nuong 1700, sa utos ng hari, nagsimulang papasukin ang mga katutubo at mga
Colegio de Manila na natatag nuong 1589. Napalitan ito ng pangalan bilang Colegio mestizo sa mga seminaryo at paaralan ng pagpapari. Ngunit nanaig ang mga frayle sa
de San Ignacio. Nuong 1621, ginawa itong universidad ni Papa Gregorio XV. pagpigil sa mga katutubong maging frayle, kaya pulos Espanyol lamang ang lahat ng
Subalit naipasara ito nuong 1768 nuong napalayas sa Pilipinas ang mga Hesuita. frayle sa Pilipinas, na nakipag-agawan sa mga paroco [parishes], laban sa mga pari
Itinatag din nila nuong 1601 ang Colegio de San Jose. na kinabibilangan ng mga katutubo at mga mestizo.
Pagbalik nila sa Pilipinas nuong1859, itinatag nila ang Ateneo de Manila, ang unang
eskwelahan na tumanggap ng mga indio at meztizo. Bakit kinalaban ang pagpapari ng mga katutubo at mestizo? Bakit nag-agawan
Ang mga Dominikano naman sa pangunguna ni Padre Miguel de Benavides, ang sa mga paroco? Bakit ang hari pa ang nag-utos sa pagpapari, nakikialam lang
ikatlong arsobispo ng Maynila nuong 1611 ay itinatag ang Colegio de Nuestra 'ba?

Lagi nang ma-politica ang bigayan ng mga paroco na, batay sa gawi ng feudalism, Sangley: Intsik
ay kapangyarihan, karangalan at yaman ng sinumang magkamit. Naging mainit ang
agawan sa Pilipinas sapagkat naging luklukan [throne] ang paroco ng lahat ng Ang mga mestizong Intsik sa ibang bayan sa timog silangang Asia ay itinuring na
kapangyarihan sa baranggay, nayon o kabayanan. Karaniwan, ang frayle, nag-iisang tangi at kakaibang uri ng Intsik, ngunit sa Pilipinas, itinuring silang tangi at
Espanyol sa buong pook, ang mistulang 'hari' ng libu-libong katutubo sa paroco. kakaibang uri ng Pilipino
Damdamin ng mga frayle, na pulos Espanyol, na hindi dapat magkaroon ng ganuong - Edgar Vickberg, historian, US Library of Congress
uri ng kapangyarihan ang mga katutubo at mestizo, makakabawas sa pagkamataas ng
Espanyol, lalo na ng frayle, sa kapuluan. Ang pagbawas sa kapangyarihan ng frayle Putoseko sa tindahan, kung ayaw kang
ang nasa ni Carlos 2 nang nag-utos siya nuong 1677. Gawi sa Europa na pailalim magpautang, uubusin ka ng langgam
ang pari sa obispo [o arsobispo] na sumasagot naman sa hari na siyang nagpapasiya
sa lawak ng sakop ng obispo [diocese], kaya madaling mapasunod ng kaharian. Sa - awit, Sit-si-rit-sit
Espanya, tawag sa pari ay sacerdote [secular priest] dahil hindi sila kasapi ng
matimtimang lipunan [religious society]. Samantala, ang mga frayle ay pailalim sa INTSIK ang tawag sa kanila ng mga Pilipino, hindi na matunton kung saan
superior ng kanilang kumbento, na pailalim naman sa provincial ng kanilang nagmula ang pangalan. Ang nais nilang tawag sa mga sarili ay Chinoy, mula sa
'lalawigan', na pailalim naman sa pinuno [director general, general of the order] ng pinagkabit na Chinese at Pinoy. Nuong panahon ng Espanyol, ang tawag sa kanila ay
kanilang matimtimang lipunan. Ang pinuno ay sumasagot sa Papa sa Roma, na Sangley, mula sa seng li o maglalako sa wika ng mga taga-Xiamen [Amoy dati],
siyang nagpapasiya tungkol sa pagbuo o paglansag ng lipunan ng frayle. Kaya isang lungsod sa Guandong [dating Canton], sa China. Dito nanggaling ang
mahirap pasunurin ng kaharian ang mga frayle, lalo na't madalas magka-digmaan ng pangalang Sangley Point ng daungan sa Cavite ng mga barkong nagkalakal sa
hari ang Papa dahil sa mga sakop na lupain sa Italya, at sa buong Europa na. Manila daan-daang taon bago dumating ang Espanyol.

Padalaw-dalaw lamang muna nuong panahon ng
kaharian ng Tang [Tang dynasty] sa China nuong taong
618 hanggang 987. Dumalas at naging palagian ang
balik-balik nuong 1127 - 1279 nang naghari ang mga
Sung [Sung dynasty], pinatibayan ng mga porselanang
banga at tapayang nahukay sa lumang libingan sa Santa
Ana, Manila, at sa Calatagan, Batangas kamakailan.
Patuloy ang pagkalakal nuong mga kaharian ng mga
Yuan [umpisa sa apo ni Genghis Khan, si Kublai
Khan] nuong 1279 - 1368 at ng mga Ming nuong 1368 -
1644.

Giliw nuon ng mga tagapulo ang mga porselana, gamit sa bahay at sa pagkain, at
ataol sa paglilibing ng mga kamag-anak, at ang seda [silk], tanso, salamin, at
sariwang pancit ng mga Intsik. Kapalit ang mga kalakal ng mga katutubo, ginto,
perlas, pagong, mamahaling kahoy na narra, kamagong at iba pa, at ang giliw naman
ng Intsik, ang pagkit [wax] at hibe. Binanggit ang kalakal sa mga lumang kasulatan
sa China; tinawag na Liu Sung o Luzon ang mga pulo sa ibaba o timog ng China, at
Ma-it ang Manila, Cavite, Batangas at pulo ng Mindoro. Lumago ang kalakal mula
Lingayen, Pangasinan, hanggang Mindanao, Borneo at Melaka, sa Malaysia.
Dumalaw pa raw sa China ang ilang magdaragat mula Butuan sa Mindanao nuong
panahon ng Sung. Nuong 1372 - 1424, ang mga datu naman ng Ma-it ang pabalik-
balik na bumabati sa mga emperador ng mga Ming.

Sa buong China, ang mga taga-Guandong at mga taga-Fujian [dating Fookien]
lamang ang nagkagawi ng pagdaragat, kaya sila ang karamihan sa mga Intsik na

dumayo sa Pilipinas, lalo na pagkarating nuong 1571 ni Miguel de Legazpi, ang ng kalakal [enterpreneurs] sa bara-baranggay. Sa kalakihan ng sanpuluan, naging 3
Espanyol na sumakop sa Manila. Sadyang inakit sila ni Legazpi at ng mga sumunod bahagi ang paghanapang-buhay [economy]:
na governador sa Manila upang pagyamanin ang kalakal ng China at Pilipinas, na
madaling pinalitan ng balikan mula China at Mexico na pinadaan sa Manila at • Ang maka-Europa at maka-kabayanang rangya ng mga Espanyol, nakapako
tinawag na galleon trade. Dahil sa pasok ng pilak mula Mexico, dumagsa ang mga sa Manila at malalaking lungsod
taga-Guandong at mga taga-Fujian, at hindi lamang nagkalakal, mandin nanirahan
na at naging mga naglalako, kargador, karpintero, mason, magsasaka at artisan sa • Ang kahig-tukang pamumuhay ng mga katutubo, ayaw mawalay sa
mga simbahan at kumbentong itinatayo ng mga Espanyol sa Manila at pali-paligid. kanilang giliw na nayon at baranggay

Kaya nuong 1603, 38 taon lamang pagkarating ni Legazpi, mayroon nang mahigit • Ang kalakal at pananalapi ng mga Intsik na nag-ugnay - at naghiwalay - sa
30,000 Intsik ang nabilang sa Manila at mga kalapit na pook, kahit na ipinatapon ng magkabilang pamumuhay ng mga sumakop at ng mga sinakop.
mga Espanyol ang 12,000 Intsik nuong 1596. Dinaig nila sa dami ang mga Espanyol
na, upang hindi matabunan, ipinagbawal ang pagtira ng mga Intsik sa loob ng Isa sa mga kabayanang dinanak ng mga Intsik kasunod sa mga frayle ay ang, sa una,
Intramuros. Pinagbayad din ang bawat isa ng buwis. Nagsisikan sila sa Parian munting baranggay ng Pagsanjan, katabi ng Lumban, sa Laguna. Walong Intsik at 2
[dating tawag ng mga taga-Manila sa palengke o Hapon, pulos binata, pulos binyagang katoliko, agad nanirahan duon pagkatapos pa
malaking talipapa] sa labas, kinatatayuan ngayon lamang itatag ni frayle Juan de la Plasencia, Jesuit na misyonaryo at manalaysay
ng city hall ng Manila, hanggang sa ilog Pasig, [historian]. Galak ang 10 dayuhan sa katayuan ng bagong baranggay sa dugtong ng 2
ang kauna-unahang squatters area at Chinatown ilog, mainam sa kalakal, at nagtayo sila ng tindahan at nagpundar ng paglalako ng
sa Pilipinas. Sa lupit ng turing sa kanila, nga-nga [betel nut]. Lahat sina Alfonso at Diego Changco, Mateo Caco, Jose
naghimagsik ang 6,000 Intsik sa Parian nuong
1603, sinunog ang mga baranggay ng mga Jegote, Juan Juco, Diego at Marcos Suico at Eugenio Vinco ay
katutubo sa paligid ng Intramuros at sinugod ang nag-asawa ng mga Pilipina mula sa mga katabing baranggay ng
Intramuros mismo. Maraming Espanyol na Longos, Paete, Pakil, Cavinti at Santa Cruz. Lumago ang
pinatay, pinugutan ng ulo. Pagdating ng malaking kanilang kalakal at hindi nagtagal, dumating ang iba pang mga
sandatahang Espanyol mula sa Visayas at Intsik na nag-asawa rin ng mga Pilipina at nagkalakal din.
Mindanao, katulong ang mga taga-Manila, nilipol Dumating din ang mga naging kapit-bahay nila mula sa mga
ang mga Intsik at sinunog ang Parian. Mahigit kabayanan sa paligid, hanggang sa naging kabayanan at bantog
20,000 Intsik ang pinatay bago natapos ang ang Pagsanjan, pinagyaman ng mga mestizong Intsik na anak-
himagsikan. Kahit na malawak ang pinsala, anakan ng mga unang 10 binata.
nagpatuloy ang galleon trade at pagkaraan
lamang ng 1 taon, nuong 1604, nagsimula uling Nuong 1750, sinimulan ang paghigpit sa mga Intsik. Pinagbawal
dumami ang mga Intsik sa Pilipinas. na ang pagpasok mula China; ang mga nandirito na, pinagbawalang magkalakal o
manirahan sa mga lalawigan at mga purok sa looban ng pulu-pulo. Pinagbawalan din
Sa bawat purok at nayong pasukin ng mga Espanyol, sumunod ang mga Intsik upang nuong 1755 ang mga hindi-binyagang Intsik na sumali sa kalakal ng galleon trade,
magkalakal o maging manggagawa. Sa bawat simbahang itayo ng mga frayle, may sa mga Espanyol napunta lahat ng kita. Nuong 1766, pinalayas nang tuluyan ang
tindahang itinayo ang mga Intsik. Sa bawat lansangang ipagawa sa kabayanan upang mga hindi-binyagang Intsik. Madaling baling sila sa palusot, karamihan ay mga
mag-ugnay sa Manila, tinahak pabalik-balik ng mga Intsik, bitbit at pasan-pasan, hampas-lupang binata na simula't simula pa ay wala nang balak bumalik sa China.
tulak kariton ang mga paninda at bilihin. Walang 50 taon pagkarating ni Legazpi, Marami ang nag-asawa ng mga Pilipina at naging mistulang Pilipino na, gaya ng 10
naging pangkaraniwan nang makita ang Intsik sa bawat sulok ng mga lupaing taga-Pagsanjan, nagpabinyag at naging katoliko. Nang kinakainitan ang mga hindi-
sinakop ng Espanyol. At sila ang ginamit na bilihan ng mga kailangan ng lahat, binyagan, nagkaroon sila at ang kanilang mga anak-anakan ng pagkakataong pumalit
Espanyol, frayle at katutubo, na ayaw nang lumuwas sa kabayanan o sa Manila. sa kalakal at pananalapi na sinarili dati ng mga Intsik. Sila, ang libu-libong mestizo,
Hindi nagtagal, walang 100 taon mula nang dumating si Legazpi, namakyaw na ang ang naging pang-3 bahagi ng hanapang-buhay sa Pilipinas. Kahit na nuong itigil ang
mga Intsik ng bigas, palay at mga pananim at prutas, nagpundar na ng mga imbakan pagpapalayas nuong 1788, bihirang Intsik ang pinayagang makalayo, pinagkumpul-
[bodega] at gilingan ng palay at mais. Nagpautang, naningil, nag-ilit, sila ang naging kumpol na lamang sila sa Binondo at Santa Cruz, sa tabi ng ilog Pasig, at nasa
paluwagan [bank, financier], mga tagapagluwas [middlemen] at mga tagapagtayo kabilang panig ng Intramuros.

Sa panahon ito, bandang 1800, ang mga frayle ang pinakamayaman sa Pilipinas at
mga may-ari ng mga pinakamalawak na lupain. Sila rin, matapos palayasin ang mga

Intsik, ang pinakamalakas magpa-utang sa mga magbubukid na, dahil walang pag- mga familia at kamag-anak, ay naging mistulang alipin ng mga may-ari ng lupa, ng
asang makaahon sa utang, ay unti-unting nagapos sa lupang sinasaka, gaya ng mga mga cacique at mga haciendero.
serfs nuong panahon ng feudalism sa Europa. Sa pagdami, at pagsidhi ng hirap ng
mga may-utang, unti-unti silang nawalan ng tiwala, nagsimulang mapoot sa mga Hintay muna: Paano nasunggaban ang mga lupa? Mga pari, nag-land-
frayle at hindi nagtagal, pati sa simbahan at sa pamahalaan sa Manila. Samantala sa grabbing?
pagkasangkot ng Espanya sa digmaan, kasabay sa pagdanak sa Pilipinas ng mga
patapon ng Central at South America, pinutol ng bagong layang Mexico nuong Ang pag-aari ng lupa, nuong dumating ang mga Espanyol, ay nasa
1820 ang galleon trade at natigil ang pagpasok ng pilak ng Mexico sa Pilipinas, ang baranggay o nayon. Bagaman may kani-kaniyang tahanan at
tanging paghanapang-buhay at tustos sa pamahalaan ng Manila, na napilitang taniman ang bawat tao, ang tinuring lamang na 'ari' ay ang ani o
pasanin ng naghihirap nang kaharian sa Madrid. Duon nuong 1839, napagpasiyahan ang mga bunga ng sariling pagpapawis. Batay ito sa dating gawi ng
na kailangan palaguin ang kalakal sa Pilipinas upang mabayaran ang pamamahala sa mga magdaragat na ninuno ng mga tao sa Pilipinas. Ari nila ang
kapuluan at ang patuloy na digmaan laban sa mga Muslim sa Mindanao at Sulu. mga nahuling isda, hindi nila ari ang dagat. Hawak nila at
Itinigil ang 81 taong paghigpit sa Intsik, hinayaan nang manirahan at maghanap- ipinagtanggol ang mga bahagi ng dagat na malapit sa baranggay o
buhay sa alin mang pook sa Pilipinas. nayon, ngunit ang pag-aari nila ay angkinan lamang, maaaring
ipaggamit o ipaupa sa iba paminsan-minsan, ngunit hindi
Dumami uli ang mga lumikas mula sa China. Inutos nuong 1844 maaaring ipagbili. Marami pang lupain sa Mindanao ang
ng Madrid na itigil ng mga alcalde mayor ng mga lalawigan itinuturing nang ganito ng mga Muslim, kaya nagkadigmaan
ang kanilang pansariling pagkalakal dahil hadlang ito sa paglago tuwing ilitin ng pamahalaan sa hindi pagbayad ng buwis o ariin ng
ng kalakal sa kapuluan. Nakita ng mga Intsik ang malaking mga "nakabiling" katoliko. Nuong panahon ng mga frayle, sila ang
pagkakataon - nasok sila sa lahat ng lalawigan at hinamig ang nagtala ng mga pag-aari sa paroco, karamihan ay lupa, upang
lahat ng kalakal na dating sinarili ng mga pinunong Espanyol. mabuwisan. Sa tinagal ng panahon, nalista nila sa sariling
Lalong dumami ang dumating mula sa China. Pagkaraan lamang pangalan, o sa pangalan ng mga anak nila, ang mga lupaing walang may-ari o nailit
ng 5 taon, umabot 6,000 ang mga Intsik sa paligid ng Manila sa hindi pagbayad ng buwis. Sa maraming baranggay, lubusang ninakaw na lamang
nuong 1849. Buhos na ang pasok ng mga Intsik at nuong 1866, ng mga frayle ang mga taniman, inilagay nila sa sariling pangalan nang walang
mahigit 66,000 ang nabilang at kalahati, mahigit 30,000 ay pasubali, kaya maraming magsasaka ang biglang naging mga kasama o sacada na
naglipana na sa ibat ibang bahagi ng Pilipinas. Nahamig nilang lamang sa mga bukid na minana mula pa sa mga ninuno. Isa ito sa mga
muli, at napalawak pa, ang mga kalakal at pananalaping pinakamalaking dahilan ng Himagsikan nuong 1896.
inangkin ng mga mestizong Intsik nuong napaghigpitan sila.
Nasarili o nasakop nila ang ilang mahahalagang gawain - Nang tumagal na rito ang mga bagong saltang Intsik, sila at ang kanilang mga
pakyawan, pagbodega, pagluwas at pagtitingi ng bigas at mga kakanin. mestizong anak-anakan ay gumaya na rin sa pagpo-professional, pag-ari at pagpa-
upa ng lupa at pagpapautang. Nagsiksikan ang mga mestizong Intsik sa mga paaralan
Ang mga mestizong Intsik, nang maramdaman ang pagdumog ng mga Intsik at mga at kolehiyo, at libu-libo ang naging mga de campanilla, dumami ang mga naging
patapong Espanyol, ay umalis sa pagkalakal at inasikaso na lamang ang pag-ari at professional. Marami ang nagpatuloy ng pag-aral at pagdalubhasa sa Europa, kung
pagpa-upa ng lupa, nagpundar ng pautangan o lumipat sa mga bago at lumalawak na saan nila namasdan na hindi sila kailangang maging utusan ng mga Espanyol, na sila
gawaing dalubhasa [professions] sa medisina, batasan [law], pharmaceutica ay maaaring makapantay ng mga puti. Sa pagbalik ng mga educado, pumasok sa
[chemistry] at pamamahala ng mga pabrika at kalakal [commercial and industrial Pilipinas ang mga narinig at natutunan tungkol sa pantayan ng mga mamamayan, ng
management]. Ang mga kalakal na pinagkuwartahan ng pamahalaan ay mga pakikibahagi ng lahat sa kapangyarihan, ng pagsali sa pamamahala ng bayan. At
pananim [agricultural products] - tabako, abaka, asukal, copra at iba pa - na umiral sa Manila at iba pang lungsod ng kapuluan mula nuong 1860 ang pagnasa,
nagsulsol sa mga frayle na pag-ibayuhin ang pagkalkal ng pag-aari ng lupa sa buong hindi ng kalayaan at democracia - matagal pa bago makusa ang mga iyon - kundi ng
kapuluan. Masigla silang sinalihan nuong bandang 1850 ng mga mestizong Intsik, at pagbuti ng turing ng mga Espanyol sa mga katutubo. Kaya nuong 1860, pagkaraan
ng mga familia ng mga Pilipino na may kapit sa mga frayle at mga mestizong Intsik. ng halos 300 taon, ang pag-ari ng lupa, ang pagiging educado at de campanilla at,
Lumaganap ang walang puknat na nakawan ng lupa [rampant land-grabbing] at higit sa lahat, ang pagkakaroon ng yaman ay nagtutok sa libu-libong mestizong
lalong nawalan ng ari ang mga katutubong magsasaka, libu-libo ang napilitang sangley sa bingit ng politica, ng paghangad na makabahagi sa kapangyarihan ng
umalis sa mga bukirin at naghanap-buhay sa mga kabayanan at mga lungsod. Ang bayan. Kapangyarihang walang balak ang Espanyol na ipamigay.
mga naiwan, ang mga kasama at sacada, ay lalong nabaon sa utang at, pati nang

(Ikapitong Linggo) Dumating ang pagkakataon nila nuong 1750 nang simulang paghigpitan ang mga
Intsik. Ginamit nila ang mga pamanang katungkulan at munting kapangyarihan sa
Ang Maharlika At Ang Ilustrado bara-baranggay upang maka-ugnay at maka-pamilya ang mga masalaping sangley at
mga mestizong Intsik, - sa kasalan at compadrehan sa mga binyag at kumpil, sa
May payneta pa siya, oy! May suklay pa mandin, oy! pagtulong sa pagbili ng lupa at pasimula ng pagkalakal sa nayon. Ang mga
Haharap sa altar at mananalamin principales ay nagsimulang maging masalapi, at handa sila nang maganap ang
sunud-sunod na mga pangyayari sa Pilipinas pagkasimula ng ika-19 sandaang taon
At saka lalakad nang pakendeng-kendeng [19th century].
-- Awit, Paruparong Bukid
• Tumiwalag ang Mexico mula sa pagsakop ng Espanya nuong 1819 at
SI Felipe 2, hari ng Espanya, ang nag-utos nuong Pebrero 8, 1597, na panatiliin sa naghayag sa sumunod na taon ng pagkapag-sasarili [independence].
tungkulin ang mga maharlika kapag nagpabinyag. Namana ng mga anak-anak nila
ang tungkulin ng pagsilbi sa mga frayle at utusan ng mga Espanyol. Sila ang naging • Itinigil ang galleon trade. Ang kahuli-hulihang barko mula Acapulco,
mga utusan, taga-manman, taga-sumbong, tagapamahala at taga-parusa ng mga galit, Mexico, ay dumaong sa Manila nuong 1815. Naglaho na ang taon-taong
ng mga lumalabag sa utos. Bilang mga capitan del barrio, mga cabeza de tustos na pilak sa lipunan at pamahalaan ng Espanyol sa Intramuros.
barangay , at mga governadorcillo, unti-unti silang nakakupit ng kapangyarihan
hanggang nuong bandang 1800, nakaipon sila ng sapat upang matanghal na mga • Masigasig na pinalago ng Espanya ang kalakal panlabas [exports] sa
principales o pangunahing mamamayan sa kabayanan. Sa ganitong katayuan, madali Pilipinas upang maiwasan ang pagkalugi ng pamahalaan sa Manila at
silang nakapagsamantala nang naging magulo at labu-labo ang agawan sa pagtigil ng pagsakop sa Mindanao. Agad lumaganap ang pagtanim at
kapangyarihan at nakagawan ng lupa ng mga frayle at iba pang mga Espanyol. Sila paglako ng mga aning pangkalakal [farm products] gaya ng abaca, tabako,
ay nagpalawak din ng mga lupain. copra at asukal. Mabilis lumawak ang mga bukirin - at ang agawan ng lupa
- sa buong kapuluan.
Matumal nuong simula, nang maging tagapagsilbi lamang sila ng mga frayle,
malaking pagbagsak matapos ng daan-daang taong naghari-harian sila sa mga • Upang maakit ang pasok ng salapi sa Pilipinas, itinigil ang pagpigil sa
mandirigma bilang mga datu at rajah, nilibak pa man sila ng mga pinunong kalakal ng ibang bansa at "binuksan" ang iba't ibang lungsod -
Espanyol sa Manila. Nang unang naupo si Miguel Lopez de Legazpi bilang Zamboanga nuong 1831, Manila nuong 1834, Iloilo nuong 1855 at Cebu
governador nuong 1571, nag-alok si Lakan Dula at iba pang maharlika ng tulong, nuong 1863.
pasusukuin ang mga karatig baranggay, ngunit tinanggihan sila at pinagsabihan pa,
na hindi naman nila magagampanan ang inaalok nila, na hindi naman sila sinusunod • Isinara ng pamahalaan ang 1,000
na ng mga tao. Totoo naman, wala ngang nakinig kina Lakan Dula sapagkat bagong monasteryo at ipinagbili ang kanilang
salta sila sa Manila at sa mata ng marami, mga mananakop na dayuhan din sila tulad mga lupain sa Espanya nuong 1835.
ng mga Espanyol. Pinatay ang mga frayle at mongha na
lumaban. Marami ang napalayas at
Wala rin silang pananggalang sa masugid na pagkamakalahi [racism] ng mga nagpuntahan sa Pilipinas. Ang mga
Espanyol na nagsadlak sa kanila sa pagiging indio, at sa kalupitan ng mga frayle sa Pilipinas ay hindi na
encomiendero na panay ang hamig ng ginto at yaman. Nakatulong ang mga frayle, at pinayagang bumalik sa Espanya.
ang pananatili nila sa katungkulan bilang
pinuno ng baranggay. Bahagya lamang • Itinigil ang pagsara sa gabi ng mga
nagbuti ang kalagayan nila nang maging ka- pintuan ng Intramuros, at hinayaan
pamilya nila ang mga frayle at ang mga nang "bukas" ang Manila araw at
anak-pari dahil karaniwang nag-utos-utos gabi simula nuong 1852.
din ang mga ito sa kanila, at ang pagdamay
at pakikisama ng mga kanayon lamang ang • Nagbalik sa Pilipinas ang mga ipinatapong frayleng Jesuit nuong 1859 at
naging ginhawa nila sa nagdaang 200 taon. itinatag nila ang Ateneo sa Manila, ang unang paaralang tumanggap ng mga
katutubo at mga mestizo. Buhos ang tustos ng mga anak ng mayamang
mestizo at principales kaya gumaya agad ang ibang paaralan at dumami
ang mga katutubo at mga mestizong Intsik na educado.

• Nabuksan ang Suez Canal sa Egypt nuong 1869. Nagsimula rin ang
paggamit ng mga barkong dimakina [steamships]. Napamura, napabilis at
napadali ang lakbayan sa Europa. Nagdatingan ang iba't ibang taga-Europa
upang magkalakal sa Manila, Cebu at iba pang lungsod. Higit katuturan,

nagpuntahan sa Europa ang mga katutubo at mga mestizong Intsik na ang natagpuan kundi ang pantayan ng mga mamamayan sa ilalim ng mapagtangkilik
educado upang ipagpatuloy ang pagdadalubhasa. na pamahalaan, hindi ng hari, hindi ng pari, kundi ng mga karaniwang tao.

Sa pagpasok ng bagong salapi at paglawak ng kalakal sa buong kapuluan, dumami Huli na upang ipinid muli ang mga nabuksan.
ang mga mayamang mestizo at principales at sila ay naging kapansin-pansin at
kinainggitan. Ang mga mapaglibak na Espanyol sa Pilipinas ay nagsimulang maging Nagsimula nilang tawagin ang mga sariling ilustrado [the enlightened], ang mga
malupit at mapagparusa, lalo na't naging siksikan ang agawan ng mga lupain, ng mga nasinagan ng mga bagong kalayaan, isa na ang karapatan
paroco at ng mga katungkulan sa pamahalaan sa Pilipinas sa pagdanak ng mga ng mamamayan na makibahagi sa pamahalaan. Halo sa
patapon mula sa Central at South America. Nakisiksik na rin ang maraming takas pagiging pinakamataas sa lipunan ng mga katutubo, ang
mula sa gulo at paghihirap sa Espanya, pati na ang mga frayle na napalayas nang pag-aari nila ng lupa at pagiging mga mayaman at educado,
sarahan ang mga monasteryo duon. Naghari ang suhol, lagay at kapit sa lumalaking hindi na indio ang tingin sa sarili, mga mamamayan na at
pamahalaan, at simbahan, sa Pilipinas. Abala sa sariling mga suliranin, bahagya hindi mga "nasakop", hindi na nila naatim na hindi
lamang napag-ukulan ng pansin ng Madrid ang Manila, lalo na nang itigil nuong magkamit ng karagdagang kapangyarihan.
1837 ang pagdalo ng mga kinatawan [deputados] mula Pilipinas sa batasan o cortez
ng Espanya. Bahagya ring nakinabang ang Espanya sa paglawak ng kalakal sa Hindi pa nila inisip, nuong bago mag-1880, na pumiglas sa
Pilipinas dahil sinarili ng mga Espanyol duon na inggit din, at balisa, sa unti-unting Espanya. Kabaligtaran, ninasa ng marami na maging higit
pagyaman ng mga principales at mga mestizo. na malapit, maging lubusang bahagi na, hindi lamang
sakop, ng Espanya. Unsiyami sa patuloy na paglibak ng
Hintay muna: Ano ang pinag-abalahang mga suliranin sa Espanya? Bakit hindi mga Espanyol sa Pilipinas, hindi naiwasan ang dapat
napansin ang mga nangyayari sa Pilipinas? asahang pagbaling nila sa politica. Sa pagnasang maging kapantay ng mga Espanyol,
ang ilan, gaya ni Jose Rizal, ay nagsimula nang tumawag sa mga sarili ng Pilipino
Una na, kasangkot ang mga nasa pamahalaan ng Pilipinas at ang mga frayle [pati upang ipahiwatig ang kanilang pagiging kapantay ng mga Espanyol na ipinanganak
ilang obispo] sa dumi [graft and corruption] ng pamamalakad kaya sadyang sa Pilipinas.
inilihim sa Madrid ang mga pangyayari, o ang sanhi ng mga suliranin sa kapuluan.
Ang mga nasa Espanya naman ay gulung-gulo sa himagsikan laban sa France, sa NABAON ang mga timawa.
pagbalik ni Fernando 7 bilang panibagong hari, sa himagsikan at pagtiwalag ng mga
sakop [colonies] sa Central at South America, sa pag-usig ni Fernando 7 ng mga Sa pagsigla sa politica ng mga ilustrado, sa paglaganap ng kalampag na ipagbuti
Espanyol na makabago at ayaw maging matimtiman, sa pagkalugi ng paghanapang- ang turing sa mga katutubo, lalo namang sumidhi ang pagpigil at pagmalupit ng mga
buhay at paghihikahos [economic decline, poverty] sa Espanya, sa digmaang Espanyol sa Pilipinas, lalo na ng mga frayle, upang hindi mabawasan ang kanilang
sumunod sa pagkamatay ni Fernando 7 nuong 1833, sa kudeyta [coup d'etat] ng mga lupain, yaman at kapangyarihan. Sa mga dukha unang nabuhos ang kanilang
mga general ng hukbong Espanyol na sumunod sa digmaan, sa contra kudeyta, lupit. Nang buksan ang mga paaralan sa mga katutubo at mga mestizo, lalong naging
tapos, himagsikan uli...sunud-sunod ang mga suliranin sa Espanya nuon. hamak ang mga hampas-lupa sa pataasan sa lipunan. Walang na ngang pangtustos
makapag-aral, dinagdagan pa ang kanilang mga pasanin nang simulan silang
Sa Pilipinas, ang mga Espanyol lamang ang nagdambulan. pagbayarin taon-taon ng buwis sa cedula nuong 1884. Baon sa utang sa mga cacique
at mga haciendero, lubusang nawalan sila ng pag-asang makaahon sa paghihirap.
Puwera ang mga katutubo at mga mestizong Intsik; ang pag-unlad ng kapangyarihan
ay itinangi ng mga Espanyol sa mga Espanyol lamang. Nang umungol ang angal ng Nawalan pa sila ng kakampi.
mga principales, pinag-ibayo ng mga Espanyol at mga frayle ang paglibak at
pagmalupit sa mga katutubo at mga mestizo upang tumahimik at manatiling aba. Pamana sa mga anak-anakan ng mga at
Nang ayaw tumahan, muhi at parusa ang ginamit, ngunit huli na. Nang buksan ang magiting, kasama ng kanilang pagiging
mga paaralan sa mga katutubo at mga mestizo, nabuklat ang mga aklat ng karanasan pinakamataas sa lipunan, ang pagtangkilik
ng mga tao sa ibang bayan. Nang 'buksan' ang Pilipinas sa kalakal ng ibang bansa, pag-aruga sa mga taga-baranggay. Nang
hindi lamang hasang dunong sa kalakal ang dala ng mga dayuhan na pumasok sa maging maharlika ang mga magiting
kapuluan, pati na mga maunlad na pag-iisip at babasahin mula Europa at America. nuong panahon ng mga mandirigma,
Nang buksan ang Suez Canal at nagtungo ng Europa, hindi lamang pagdalubhasa nabawasan ang pagtangkilik na ito sa

paghangad ng mga datu at rajah na magkaroon ng maraming alipin. Nang dumating • 1768, ipinag-utos ng Espanya ang pagpalayas sa mga frayleng Jesuit.
ang mga Espanyol at gawing mga utusan ang mga maharlika, naging napakababa Ipinag-utos din ng Papa sa Roma sa sumunod na taon.
ang mga taga-baranggay, naging utusan ng mga utusan. Gayunman, mahigit 200 taon
namuhay nang tahimik ang mga timawa dahil kasama-sama nila sa baranggay at • 1770, ipinatapon ang mga frayleng Jesuit. Hinirang ng Madrid na
nayon ang mga principales at natutungo nila tuwing kinakailangan. Naglaho ang governador general ng Pilipinas si Simon de Anda y Salazar.
ugnayang ito nang nauso ang pagkurakot at pagyaman ng mga pinuno sa dambulan
ng lupa at ari-arian nuong pagkaraan ng 1850, at lumuwas na sa Manila at mga • 1774, inutos ng Madrid na ibigay sa mga Pilipino at mestizong pari ang
lungsod ang mga maylupa upang bumahagi sa lumalagong pakikipagkalakal sa mga mga paroco na hawak ng mga frayle, na pulos mga Espanyol.
taga-Europa. Kagaya ng mga Espanyol at mga frayle, naging mababa na rin ang
tingin ng mga principales sa mga magbubukid. • 1775, ibinalik ang mga frayleng Augustinian sa Pampanga matapos sumuko
sa pamamahala ng obispo.
Naging bantog ang mga mapuputi at makikinis ang balat. Naging pintas ang maging
maitim ang balat, ang magpawis sa paghahanap-buhay, ang magka-kalyo sa kamay. • 1776, binawi ng Madrid ang utos na mga Pilipino at mestizong pari lamang
Naging kagalang-galang ang magsapatos, katawa-tawa ang magbakya, kahiya-hiya ang mamuno sa mga paroco. Nagsimula ang himagsikan sa America laban
ang nakayapak. Nauso ang umiwas sa mahirap na laging maraming hiling na sa mga British.
nakakabawas sa salapi, at sa pamumuhay sa lungsod at kabayanan, ng mayaman.
• 1781, sinarili ng pamahalaan sa Manila ang pagtanim at pagkalakal ng
Simula nuong 1860 hanggang 1890, patuloy na naiwang nag-iisa sa pagkaapi ang tabako, pinamunuan ni Jose Basco.
mga dukha sa bukid at nayon, lalo na sa mga dampa sa Gitnaang Luzon, at sa mga
barung-barong ng mga squatters sa Tondo at Caloocan, sa gilid ng Manila. Natuto • 1783, nagwagi ang mga Amerkano sa himagsikan, sumuko at umurong ang
ang mga timawang magtulungan at magdamayan sila-sila, kilalaning magkakahawig British mula America.
ang kanilang kalagayan at kapakanan. Nang lumaganap ang mga adhika ng mga
ilustrado na ipagbuti ang turing sa katutubo, natuto rin ang mga timawa na • 1785 Marso 10, itinatag ni Carlos 3, hari ng Espanya, ang Real Compania
magsama-sama at magka-isa. Ngunit kakaiba sa mga ilustrado, wala silang de Filipinas upang paunlarin ang mga kalakal sa Pilipinas.
pagmamahal sa Espanya at walang nasang manatiling kasa-kasama ng mga
Espanyol. Kaya nuong 1890, handa na ang mga timawa na makibaka nang sabay- • 1788, nag-aklas ang mga Ilocano, pinamunuan ni Ambaristo, laban sa
sabay sa ikabubuti ng mga sarili. pagsarili ng kalakal ng tabako.

Mga Bakas Ng Lumipas (I) • 1803, binili ng America ang malaking lupain ng Louisiana; nagsimula ang
paglawak ng America papuntang Pacific Ocean.
• 1754, sinimulan ni Dagohoy ang paghimagsik sa Bohol, tumagal hanggang
1829. • 1807, sinarili ng pamahalaan sa Manila ang kalakal ng basi. Nag-aklas ang
mga Ilocano, pinamunuan ni Pedro Mateo.
• 1754 Marso 3, nakipagkasunduan si Sultan Muhamad Alimudin sa mga
Espanyol. • 1808, sinakop ang Espanya ng France, pinamunuan ni Napoleon Bonaparte.
Hinirang na hari ang kapatid, si Joseph Bonaparte. Naghimagsik ang mga
• 1755, ipinatapon sa labas ng Pilipinas ang mahigit 2,000 Intsik mula Espanyol at nagtatag ng pamahalaan sa Cadiz. Naghimagsik sa America
Manila. ang mga sakop ng Espanya.

• 1762, sinakop ang Manila ng mga British hanggang Abril 1764. Nag-aklas • 1810, isinali ang mga Pilipino sa pambansang batasan [cortez] ng Espanya.
si Juan de la Cruz Palaris sa Pangasinan laban sa pagbuwis ng mga
Espanyol. Sa 2 taon, lumaganap ang aklasan hanggang Ilocos. • 1811, lumisan ng Cavite ang kahuli-hulihang galleon papuntang Acapulco,
sa Mexico.
• 1763, naghimagsik si Diego Silang sa Ilocos. Ibinalik ng mga British si
Sultan Alimudin sa kanyang kaharian sa Mindanao. • 1812 Enero 6, ipinanganak si ‘Tandang Sora’ Melchora Aquino, ina ng
Katipunan.
• 1767, ipinadakip ni Simon de Anda, pansamantalang governador, ang mga
frayle Augustinian sa Pampanga na ayaw pumailalim sa pamamahala ng • 1814, sa tulong ng Britain, napalayas ang mga Frances sa Espanya.
obispo. Hinirang na hari si Ferdinand 7.

• 1815, lumisan sa Acapulco, Mexico ang kahuli-hulihang galleon papuntang
Manila.

• 1817, nagwagi ang himagsikan sa Argentina at nakalaya mula sa Espanya.

• 1818, hinati ang Ilocos, ginawang Ilocos Norte at Ilocos Sur.

• 1819, tumiwalag ang Mexico mula sa Espanya.

• 1820, naghayag ang Mexico ng pagkapag-sasarili [independence]. Inutos ni
Hari Ferdinand 7 sa pamahalaan sa Cadiz na sakupin uli ang mga bayan sa
America. Tumanggi ang Cadiz at nagsimula ang himagsikan sa Espanya
laban kay Ferdinand. Nalugi at nagsara ang Real Compania de Filipinas.
Napalayas ang libu-libong Espanyol at mestizo mula sa America, puntahan

sa Pilipinas at sinarili ang kalakal at pamahalaan. Lumaganap ang • 1851, sinakop ng mga Espanyol, pinamunuan ni Antonio de Urbiztondo,
pagpababa ng mga katutubong Pilipino. Octobre 9, pinagpapatay ng mga ang Sulu.
Pilipino ang mga dayuhan sa Manila at Cavite nang ipamalita ng mga
Espanyol na ang mga dayuhan ang sanhi ng cholera na pumatay sa libu- • 1852, nagbukas ang Banco Espanol-Filipino. Sinimulang iwanang bukas
libong Pilipino. ang Manila [Intramuros] araw at gabi.

• 1821, inagaw ng America ang Florida mula sa Espanyol. • 1853 Peb 21, ipinanganak si Felix Resurreccion Hidalgo sa Binondo,
Manila.
• 1822, itinatag ang unang pahayagan sa Manila, ang El Filantropo.
• 1854, nag-aklas si Cuesta.
• 1823, sa tulong ng France, ginapi ni Hari Ferdinand 7 ang himagsikan sa
Espanya. Nakalaya na ang lahat ng sakop ng Espanya, maliban sa Cuba, • 1855, binuksan ang Iloilo sa kalakal ng buong mundo.
Puerto Rico, Pilipinas, Guam at ilang lupain sa Africa. Junio, nag-aklas sa
Manila si Andres Novales, mestizong Mexicano sa hukbo ng Espanya, • 1857, itinatag ang pagawaan ng salapi sa Manila.
laban sa paglibak ng mga Espanyol.
• 1859, nagbalikan ang mga frayleng Jesuit sa Pilipinas. Itinatag ang Ateneo
• 1826, ipinag-utos na mga frayle lamang ang mamuno sa mga paroco sa de Manila, ang unang paaralang tumanggap ng mga Pilipino at mga
Pilipinas. Ibinaba ang mga Pilipino at mestizong pari sa pagka-kura [curate] mestizo.
na lamang. Deciembre 17, ipinanganak si Graciano Lopez-Jaena.
• 1860 Mayo 8, ipinanganak si Gregorio Aglipay. Mayo 22, ipinanganak si
• 1829, nasugpo ng mga Espanyol ang himagsikan ni Dagohoy sa Bohol. Julio Nakpil. Nagsimula ang digmaan ng mga kapwa mamamayan [civil
Pinatawad ang libu-libong kasapi na namuhay nang tahimik mula nuon. war] sa America dahil sa pag-alipin sa mga Negro.

• 1830, binuksan ang unang bangko sa Pilipinas. • 1861, ipinag-utos na palitan ng frayle ang lahat nang paroco sa Manila na
hawak ng Pilipino at mestizong pari. Sinakop ng mga Espanyol ang
• 1831, binuksan ang Zamboanga sa kalakal ng buong mundo. Cotabato at iba pang lupain sa Mindanao habang nag-aaway duon ang mga
Maguindanao at mga taga-Buayan. Enero 28, ipinanganak si Julian Felipe.
• 1833, naging reyna ng Espanya si Isabela 2. Junio 19, ipinanganak si Jose Rizal.

• 1834, binuksan ang Manila sa kalakal ng buong daigdig. • 1862 Nob 30, ipinanganak si Andres Bonifacio.

• 1835, nag-aklas sa Cavite si Feliciano Paran. Sa Espanya, ipinag-utos na • 1863, binuksan ang Cebu sa kalakal ng buong mundo. Lumindol sa Manila,
wasakin lahat ng mahigit 1,000 monasteryo at ipinagbili ang mga lupain. nasira ang katedral, maraming nasaktan.
Pinatay ang mga mongha at frayle na lumaban; ang mga pari at mga Jesuits
ay pinaghanap at dinakip. Ang mga frayle sa Pilipinas ay hindi na • 1864, nanawagan si Padre Jose Burgos na gawing kapantay ng mga frayle
pinayagang makabalik pa sa Espanya. ang turing sa mga Pilipino at mestizong pari; kasama ni Burgos na
nanawagan sina Padre Mariano Gomez at Padre Jacinto Zamora. Julio 23,
• 1837, ipinagbawal ang pagdalo ng mga Pilipino sa pambansang batasan ipinanganak si Apolinario Mabini sa Tanauan, Batangas. Nagwagi sa
[cortez] ng Espanya. America ang mga laban sa pag-alipin ng mga Negro.

• 1839, pinayagan ang mga Intsik na manirahan at magkalakal nang husto sa • 1868, nagkudeyta ang hukbong Espanyol at pinalayas si Reyna Isabela 2.
buong Pilipinas. Dumami ang mga Intsik sa kapuluan. Dumating sa Manila ang mga kinatawan ng mga ‘reforma’ ng
“maluwalhating himagsikan” [glorious revolution] sa Espanya. Nagsimula
• 1841, nag-aklas si Apolinario dela Cruz, “hari ng mga Tagalog,” at ang ang himagsikan sa Cuba sa “sigaw sa Yara” [grito de Yara] ni Carlos
Confradia de San Jose. Manuel de Cespedes, nahalal na pangulo ng Republika ng Cuba.
Nagsimula ang himagsikan sa Puerto Rico, sa “sigaw sa Lares” [grito de
• 1843, pinayagan nang magtindahan ang mga Intsik kapantay ng mga Lares], nagtatag ng ‘junta’ ng himagsikan. Okt 13, ipinanganak si ‘Nay Isa’
Espanyol. Teresa Magbanua sa Pototan, Iloilo.

• 1844, ipinagbawal ang pagkalakal ng mga pinuno ng mga lalawigan • 1869, binuksan ang Suez Canal sa kalakal dagat ng buong mundo. Dumami
[alcalde mayor] na sinasarili ang kalakal. Lumawak ang kalakal ng mga ang mga taga-Europa na nagkalakal sa Pilipinas. Tumanggi ang America na
Intsik sa buong kapuluan. Lumusob ang hukbong Espanyol, pinamunuan ni tulungan ang himagsikan sa Cuba.
Claveria, laban sa mga Muslim sa Mindanao. Pinagbawalan ang mga
Intsik na pumasok sa mga lalawigan at looban ng mga pulo. • 1870, nag-aklas sa Cavite si Eduardo Camerino laban sa mga frayle.

• 1847, sinakop ng mga Espanyol ang Davao, sa Mindanao. • 1872, nag-aklas sa Cavite si Sarhento La Madrid at 200 sundalo ng hukbong
Espanyol; ginapi ni Governador Rafael de Izquierdo. Peb 17, binitay ang 3
• 1848, sinakop ng America ang California sa pagkatalo ng Mexico sa Pilipinong pari, Mariano Gomez, Jose Burgos at Jacinto Zamora, sa
digmaan. Nasa kabilang gilid na ng Pacific Ocean ang mga Amerkano. Bagumbayan, Manila.

• 1850 Agosto 30, ipinanganak si Marcelo H del Pilar.

Mga Unang Aklasan Kapampangan ang sarili nilang mga bahay at sumumpang ipaglalaban nila ang
kanilang mga karapatan. Pinuno nila si Francisco Maniago ngunit wala silang
Lintik lamang ang walang ganti nagawa nang tumangging sumapi ang pinuno ng Arayat, si Juan Macapagal, sa
-- Matandang wikain pakana ni governador Manrique de Lara.

PARANG nag-iipong bagyo na ipinahiwatig ng kulog at kidlat, ang papalapit na Nuong 1744 nagsimula ang pinakamahabang aklasan sa
himagsikan ay pinangunahan ng maraming aklasan. Dalawa ang nakapagtayo ng Pilipinas, tumagal ng 85 taon, nang nautusan ang isang pulis,
malayang pamahalaan sa Pilipinas; ang isa ay tumagal nang 85 taon bago nasupil. si Sagarino Sendrijas, na dakpin ang isang taga-Bohol na
umalis sa kanyang pagka-katoliko. Si Sagarino ang napatay sa
Nuong 1585, 11 taon lamang pagkamatay ni Miguel de Legazpi, nagtangka nang pagdakip. Dinala ng kapatid niya, si Francisco 'Dagohoy'
maghimagsik sa Pampanga, ngunit ipinagkanulo ng isang babae. Pagkaraan ng 2 Sendrijas, ang bangkay sa nag-utos na frayle, si Gaspar
taon, nagsapakat sina Felipe Salonga, puno ng Polo, Esteban Tasi, puno ng Morales ng mga Jesuits, ngunit tumanggi itong ilibing ang
kabayanan ng Bulacan, at ang mga pinuno ng Tondo, sina Misilo at Ta-is. Humingi kapatid sa cementerio dahil napatay sa duelo, na labag daw sa
pa ng tulong sa Borneo ngunit napigil ng mga Espanyol. Sa sumunod na taon, nag- utos ng simbahan. Sumumpa si Dagohoy na maghihiganti.
aklas naman ang mga Ilocano sa pamumuno ni Dingras. Sa Cagayan naman Nagtayo siya ng malayang pamahalaan sa bundok-bundok ng
naghimagsikan nuong 1596 ang mga punong baranggay sa pamumuno ni Magalat at Bohol, ang kauna-unahang pamahalaan ng Pilipino mula nang
ng kanyang kapatid. Umarkila ng mga mamamatay-tao si Francisco Tello, dumating ang mga Espanyol nuong 1565. Mahigit 3,000
governador general ng Pilipinas, na pumatay kay Magalat. Sumunod nag-aklas ang Boholano ang namundok at sumapi sa kanya.
mga Igorot nuong 1601; gaya ng mga Muslim sa Sulu, kailan man ay hindi sila
nagawang binyagan ng mga Espanyol. Pinatay ni Dogohoy si Frayle Morales. Napatay din ang isa
pang frayle, si Giuseppe Lamberti, ng mga kakampi ni
Nag-aklas muli sa Ilocos nuong 1616, sa pumumuno ni Pedro Almazan. Ang mga Dagohoy. Umabot sa 20,000 ang mga sumapi sa kanya nang
Gaddang ang sumunod naghimagsik. Isang matandang binyagan, si Bancao ang mabantog na siya ay may "galing" at tinawag siyang
nag-aklas sa Leyte, upang bumalik ang mga Waray-waray sa pagsamba sa mga Dagohoy mula sa wikang "dagon sa hoyohoy" [anting-anting
anyito gaya nang dating gawi; nagapi ang kanyang pangkat nang lusubin ng alkalde sa hangin, nakatatalon sa kabilang bundok]. Ilang ulit niyang
mayor [provincial governor] ng Cebu, kasama ang 40 bangka ng mga mandirigmang tinalo ang mga sandatahang Espanyol; naitaboy niya ang mga
Cebuano. Pati ang mga Intsik sa Parian, sa labas ng Intramuros, ay nag-aklas dahil kampo ng sundalo sa Loboc, Jagna, Talibon at Dauis na
sa lupit ng turing sa kanila. Mahigit 12,000 Intsik nuong 1603 ang sumugod sa itinayo ng mga Espanyol upang lupigin siya. Tuloy pa rin ang
Manila at gumapi sa mga sundalong Espanyol na nanawagan ng tulong mula mga aklasan pagkamatay niya, sa pamumuno ng anak, si Handog,
katutubo. Pinagpapatay ng mga ito ang mga Intsik at napuksa ang aklasan. at ng kapatid, si Iwag. Nuong Mayo 1827, sa utos ni governador Mariano Ricafort,
ang pang-21 governador na lumusob kay Dagohoy, nagpadala ng mahigit 2,000
Nuong 1621, isang babaylan sa pulo ng Bohol ang humikayat sa mahigit 2,000 sundalo at Cebuano si Jose Lazaro Cairo, alkalde-mayor ng Cebu, upang puksain
Boholano na wakasan ang pagka-api sa kamay ng mga Espanyol. Ipinangako ni ang aklasan. Ilang ulit silang nanalo sa sagupaan ngunit patuloy ang aklasan. Nuong
Tamblot, ang babaylan, na tutulungan sila ng mga ninuno at ng mga diwata. Itinaon Abril sa sumunod na taon, nagpadala uli ng kanyon at sundalo sa pamumuno ni
nila ang aklasan sa kapistahan ni San Javier nang lahat ng frayleng Jesuit ay nasa Kapitan Manuel Sanz. Mahigit isang taon naglabanan bago nagapi ang aklasan
Cebu upang magdiwang. Sugod uli ang sanlibong mandirigmang Cebuano at 50 nuong Agosto 31, 1829. Mahigit na 19,000 sa mga naghimagsik ang bumaba sa
sundalong Espanyol sa utos ni Don Juan de Alcarazo at pinuksa si Tamblot nuong bundok at nagbalikan sa mga kabayanan ng Batuanan, Cabulao, Catigbian at
araw ng bagong taon ng 1622. Si Pedro Ladia, isang taga-Borneo, ang nagsabing Vilar.
apo-apo siya ni Lakan Dula, ang nanawagan sa mga taga-Malolos na hirangin
siyang Hari ng mga Tagalog nuong 1643. Ngunit nadakip siya ng mga Espanyol at Si Diego Silang ang naghimagsik sa Ilocos nuong Disyembre 1762. Napalayas niya
pinatay sa Manila. Sumiklab sa Pampanga nuong 1660 nang sunugin ng mga ang mga Espanyol mula Vigan, Ilocos Sur, at tinalo niya ang
mga sandatahang Espanyol na paulit-ulit nagtangkang lupigin
siya. Nagtayo siya ng malayaang pamahalaan, ang pang-2
pamahalaan ng katutubo sa Pilipinas [nakatayo pa nuon ang
malayang pamahalaan ni Dagohoy sa Bohol]. Nakipag-ugnay at
kinilala ang pamahalaan niya ng sandatahang Britain, na nuon

ay sumasakop sa Manila, dahil sa digmaan ng Espanya at Britain sa Europa [seven- pa nila si Ortega. Nagpadala ng higit na maraming Espanyol
year war, 1756-1763]. Napatay siya nuong Mayo 1763 ng isang mamatay-taong si Governador Oraa, kasama ng ilan daang sundalong
inarkila ng mga Espanyol. Ipinagpatuloy ng kanyang viuda, si Maria Josefa Kapampangan. Umurong sina Dela Cruz sa Alitao, sa
Gabriela Silang, at ng tio, si Nicolas Carino, ang paghihimagsik ngunit nagapi sa paanan ng bundok Banahaw. Duon sila nagapi ng mga
sagupaan sa Kabugao. Tumakbo sila sa Abra at nagbuo ng sandatahang lumusob sa Espanyol nuong Nobyembre 1 1841. Mahigit 500 sa samahan
Vigan uli ngunit natalo; binitay si Gabriela nuong Septiyembre 30, 1763. ang pinagpapatay, pati mga babae at mga bata. Nahuli si Dela
Cruz at pinugutan ng ulo sa plaza ng kabayanan ng Tayabas
Sa Ilocos pa rin, nang simulan ng mga Espanyol ang sunud-sunod na sarilinan ng nuong Nobyembre 4, 1841. Ibinitin ang ulo sa harap ng
kalakal [monopolies], sunud-sunod din ang aklasan. Nuong 1788, namuno si bahay niya sa Lukban. Libu-libo sa mga kasapi ng Cofradia ang tumakas sa mga
Ambaristo laban sa sarilinan ng kalakal na tabako na itinayo ni Jose Basco y bundok ng Banahaw at San Cristobal at naging mga taga-bundok o remontado
Vargos nuong 1781. Nuong 1807, si Pedro Mateo ang nag-aklas laban naman sa mula nuon. Dumanak sila at nagbara-baranggay, lalo na ang mga nasa Banahaw, at
sarilinan ng alak na basi. Nuong 1814, nagligalig si Hernando Sarrat upang maging naging bantog bilang mga relihiyoso. Ngayon, dinadayo ng maraming sumasamba, at
kapantay ng mga Pilipino ang mga Espanyol sa Pilipinas. Dahil sa maraming aklasan tinatawag na silang mga colorum.
sa Ilocos, pinaghati ang Ilocos Norte at Ilocos Sur nuong 1818 upang higit na
madaling supilin ang mga maligalig. Sukdulan na ang baba ng tingin ng mga frayle Ngunit nuong panahon ni Dela Cruz, patuloy ang paglibak ng mga frayle sa mga
sa Pilipino nuong ipanganak si Apolinario dela Cruz sa Lukban, Tayabas, nuong Pilipino. Alam nilang nais ng kaharian sa Madrid na kunin ang pinakamalalaking
1815. Espanyol lahat ng frayle, hindi pinayagan simula't simula pa na sumali ang lupain sa Pilipinas, na ari nuon ng mga frayle, upang gamitin sa gastos ng
mga Pilipino o mestizo sa kanilang matimtimang lipunan [religious order]. Matagal pamahalaan sa Manila. Umabot sa paghataw nila ng sinumang katutubo na
nang nais ng kaharian sa Madrid na mga katutubo ang humawak ng mga paroco sa nagsasalita ng Espanyol. Ayon kay Apolinario Mabini, nais ng mga frayle na
Pilipinas, upang mabawasan ang lumalagong kapangyarihan at lupain ng mga frayle. matuto lamang ang mga indio ng dasal at buhay ng mga santo ngunit hindi dapat
Utos ng Hari sa Madrid nuong 1774 na ibigay sa mga katutubong pari ang mga matuto ng Espanyol, at kapag natuto, mauunawaan na nila ang mga utos at batas ng
paroco na hawag ng mga frayle. Naglagay ang pamahalaan ng mga katutubo at pamahalaan, at hindi na nila kailangan pang sumangguni sa mga frayle.
mestizong pari sa ibat ibang paroco ngunit hindi sumuko ang frayle, pagkaraan
lamang ng 2 taon, nuong 1776, napatigil nila ang utos ng hari. Saka, ginawang pari o Ipinaghiganti si Dela Cruz ni Sarhento Samaniego at ng mga taga-Tayabas na
sacerdote lamang ang mga katutubo o mestizong nais sumapi sa simbahan, hindi sundalo ng sandatahang Espanyol, nakadestino malapit sa Manila. Nilusob at
maaaring maging frayle. Hindi lamang ito, nuong kapanahunan ni Dela Cruz, sinakop nila ang Fuerza Santiago nuong Enero 20, 1843, ngunit nagapi ng mga
hinadlangan pa nila ang pagiging pari ng mga katutubo o mestizo, upang mabawasan Espanyol at binitay kinabukasan. Isang tauhan ni Dela Cruz, si Januario Labios, ay
ang karibal nila sa paghawak ng mga paroco. Kaya nang lumaking matimtiman si nag-aklas sa Tayabas sa panig ng mga magsasaka.
Dela Cruz at paulit-ulit nagtangkang mag-pari, lagi siyang nilibak ng mga frayle.
Nagtiyaga na lamang si Dela Cruz na maging tagapaglinis at utusan sa ospital ng Nasugpo sa dahas si Dela Cruz at Samaniego, ngunit hindi nagapi ng pananakot ang
San Juan de Dios sa Manila, ngunit nang sumapi siya sa kapatid-samahan ng mga masidhing pagnanasa ng madlang makaingos sa tuluyan at sumisidhing
mapagdasal [lay brotherhood] ng Cofradia de San Juan de Dios, sinisante siya at pagmamalupit at pang-aapi. Sa panahong maaaring ipiit ang sinumang ayaw
napilitang bumalik sa Lukban. Duon, itinatag niya at 19 kasama nuong 1832 ang lumuhod at humalik sa kamay ng frayle, nang ang sinumang magsalita laban sa
sariling kapatid-samahan, ang Cofradia de San Jose, para sa mga katutubo o Espanyol ay maaaring bitayin sa Bagumbayan, marami at panay ang tumakas sa
mestizo lamang, walang Espanyol. Sa loob ng 8 taon, libu-libo ang naging kasapi pinakaliblib na natagpuan nila, gaya ng mga colorum, o nagtulisan nang tuluyan at
nila sa Tayabas, Batangas, Laguna at Tondo. Sa payo ng mga kasaping abogado, namuhay sa pandarambong. Sa mga lalawigan paligid ng Manila, nagsimulang
hiniling niyang kilalanin ang samahan ng obispo sa Nueva Caceres, Camarines, at naglipana ang mga tulisan, ilang pook sa Laguna ang tinawag na villas delos
pagkatapos sa Audiencia Real sa Manila, ngunit tinanggihan nang kalabanin siya ng ladrones - takot, hawak ang gulok at walang tiwala ang mga tao sa sinumang
mga frayleng Franciscan at ni Manuel Sancho, ang frayle sa Lukban. Inutos ni nakasalubong na hindi kilala.
Marcelino de Oraa, ang governador general, na lansagin ang samahan. Dinakip at
pinahirapan ng mga sundalo ng Espanyol ang mga kasaping taga-Majayjay, sa Itinatag nuong 1868 ang Guardia Civil, mga masunuring Pilipinong ginawang pulis,
Laguna. Napilitang tumakas si Dela Cruz at ang libu-libong kasapi sa Inlaying pinamunuan ng mga Espanyol; hinimpil sa bawat lalawigan at malalaking
Isabang, malapit sa Sariaya, at duon, hinayag niyang ililikas ng Diyos ang mga kabayanan. Kasabay ang pagdami ng mga carcel. Sa Bilibid ipiniit ang mga
katutubo mula sa pang-aapi ng mga Espanyol. Nuong Octobre 23, 1841, nilusob sila nahatulan nang mahaba; ginamit na lagakan ang Fuerza Santiago ng mga bibitayin
ni Joaquin Ortega, governador ng Tayabas, kasama ng mga frayle at mga sundalong sa Bagumbayan. Hindi nakaligtas sa pansin ng mga Espanyol na ang aklasan ni
Espanyol. Lumaban at nagwagi sina Dela Cruz, tinulungan ng mga Negrito, napatay

Dela Cruz ang pinakamalawak, sinapian ng libu-libong tao mula sa iba't ibang purok 5. Ang pag-aalsa ng mga Igorot (1601), Dahilan Cause: Pagtanggi sa
ng Luzon, at nagsimula ito sa mga matimtiman. Kinalimutan muna ng mga Espanyol Relihiyong Kristiano
at ng mga frayle ang kanilang labanan at nagkaisa sa pagsugpo sa nakikitang
paghamon sa kanilang kapangyarihan. Lalong nag-init ang tingin sa mga katutubo o 6. Ang pag-aalsa ng mga Iraya sa Hilagang Isabela sa Cagayan Valley
mestizong pari. Nuong 1861, ipinag-utos ng pamahalaan na ibalik sa mga frayle ang (1621), Dahilan: Pagmamalabis ng mga Kastilang opisyal
lahat ng paroco sa Manila na hawak ng katutubo o mestizong pari. Lagablab ang
labu-labo, agawan sa mga paroco. Nuong 1864, naglabas ang mestizong Padre Jose 7. Ang pag-aalsa ni Tamblot sa Bohol (1621-22), Dahilan: Ang
Burgos ng isang matigas na panawagan [manifesto] na gawing pantay ang pagturing kagustuhang bumalik sa katutubong relihiyon
sa mga pari at frayleng katutubo, mestizo at Espanyol. Sa mga sumanib sa kanyang
kampanya ay 2 pang mestizong pari, sina Padre Mariano Gomez at Padre Jacinto 8. Ang pag-aalsa ni Bankaw sa Leyte (1622), Dahilan: Ang
Zamora. kagustuhang bumalik sa katutubong relihiyon

Nang mag-aklas ang 200 sundalong katutubo sa 9. Ang pag-aalsa ni Ladia (1643), Dahilan: Ang pagmamalabis ng mga
Cavite nuong Enero 20, 1872, sa pamumuno ng isang Espanyol
mestizong Espanyol, si Sarhento La Madrid, at
patayin ang kanilang mga pinunong Espanyol, ginamit 10. Ang pag-aalsa sa Dabao (1650), Dahilan: Ang pagtanggi sa
itong dahilan upang dakpin at bitayin ang 3 mestizong kautusang pagpapadala ng mga karpintero sa pagawaan ng barko
pari. Nuong Pebrero 15, 1872, sa harap ng buong sa Cavite
Manila, ginarote sila sa Bagumbayan, unti-unting
sinakal ng bakal sa leeg hanggang mamatay. 11. Ang pag-aalsa ni Sumoroy sa Samar (1649-50), Dahilan:
Sinadyang malupit ang pagpatay upang matigil ang Pwersahang pagpapatrabaho
kalampag at takutin ang sinumang nais umangal sa
pamamahala ng Espanyol. Ngunit ang kabaligtaran 12. Ang pag-aalsa ni Maniago sa Pampanga (1660), Dahilan: Ang
ang nangyari. Gimbal ang buong Pilipinas sa palagiang pagpapadala ng mga kalalakihan para magputol ng kahoy
pagpaslang hindi lamang sa iisa kundi sa 3 pari, na walang kasalanan at nagnais sa kabundukan
lamang makapantay ng mga Espanyol, gaya ng nais ng nakararaming tao. Kaya sa
halip na masindak, maraming nag-alab loob muli, gaya nang nangyari nuong 13. Ang pag-aalsa ni Andres Malong sa Pangasinan (1660-61), Dahilan:
panahon ni Dela Cruz. Naghintay lamang ng may isa muling magtayo ng watawat at Pagmamalabis ng mga Espanyol at ang kagustuhang mamuno
maghayag ng paglikas ng Pilipino sa kaapihan.
14. Ang pag-aalsa ni Gumapos (1661), Dahilan: para ipagtatuloy ang
At hindi gaya ng panahon ni Dela Cruz, kadamdamin nila ngayon ang mga sinimulan ni Andres Malong
ilustrado. Ngayon, hindi gaya ng nakaraan, hindi na nila tatanggapin ang taguring
indio ng mga Espanyol. Mula ngayon, sa kauna-unahang panahon, sila na ang 15. Ang pag-aalsa ni Almazan (1660), Dahilan: para sa pansariling
tatawaging Pilipino. ambisyon

Mga pag-aalsa ng Mamamayang Pilipino at mga Pinagmulan ng 16. Ang pag-aalsa ni Tapar sa Panay (1663), Dahilan: para magtatag ng
Kamalayang Makabayan bagong relihiyon sa tulong ng mga katutubo

1. Pag-aalsa ni Lakandula at Sulayman (1574), Dahilan: Ang 17. Ang pag-aalsa ni Dagohoy sa Bohol (1744-1829), Dahilan: Ang
pagbabago sa polisiyang ipinatupad ni Legazpi pagtanggi ng simbahan na bigyan ng maayos na liRefusal to Give
His Brother a Christian Burial
2. Ang unang pag-aalsa sa Pampanga (1585), Dahilan: Pangaabuso
ng mga Encomendero 18. Ang pag-aalsa ni Diego Silang (1762-63), Dahilan: His
Imprisonment, Abusive Government Officials, Heavy Taxation
3. Ang sabwatan sa Tondo (1587-88), Dahilan: Para ibalik ang dating
kalayaan 19. Ang pag-aalsa ni Palaris (1762-65), Dahilan: Tribute, Spain’s Loss of
Prestige Due to the British Occupation of Manila
4. Ang pag-aalsa ni Magalat sa Cagayan (1596), Dahilan: Tributo
20. Ang pag-aalsa para sa Alak na Basi (1807), Dahilan: Wine Monopoly
of 1786

21. Ang pag-aalsa par depensahan ang Konstitusyong Espanyol (1815),
Dahilan: Abolition of the Liberal Spanish Constitution

22. Ang pag-aalsa ng magkapatid na Bayot (1822), Dahilan: Feeling of
Distrust between the Peninsulares and the Creoles

23. Ang pag-aalsa pangrelihiyon ni Hermano Pule (1840-41), Dahilan:
Religious Freedom

24. Ang Digmaang Muslim-Kristiano (1578-1898)

Polo – ang pwersahang pagpapatrabaho sa mga indiong kalalakihan na may
edad 16-60 taong gulang. Nagsisilbi sila sa gobyerno o simbahan sa loob ng
40 araw taon-taon. Nuong 1884, ginawa na lamang itong 15 araw.

Ang Tributo - nagkakahalaga ng 8 reales (1 peso) sa pera o ano mang privileges of the arsenal workers and engineer corps regarding exemption
kagamitan, itinaas sa 12 reales (1.50 pesos) nuong 1851. At nuong 1884, from tribute and force labor. About 200 Filipino soldiers and dock workers
pinalitan ang sistemang ito ng tinatawag na cedula. in the province of Cavite mutinied and killed their Spanish officers under
(Ikawalong Linggo) the leadership of Sergeant Lamadrid. The rebellion was quickly suppressed.
Lamadrid was executed at Bagumbayan. Accused of alleged conspiracy in
Kilusang Reporma o Propaganda: the rebellion were Father Mariano Gomez, Jose Burgos, and Jacinto
Zamora. They were sentence to death by garrote on February 17, 1872.
Pinagmulan ng Kamalayang Makabayan The Spaniards succeeded in uniting the Filipinos in a common spirit to
oppose colonial authority. Between 1872 and 1892, national consciousness
1. Paglaganap ng Kaisipang Malaya – when Spain gradually exposed the was growing among Filipinos who had settled in Europe. The execution of
GOM-BUR-ZA eventually hastened the growth of Filipino nationalism.
Philippines to international commerce in the late 18th and early 19th
centuries, liberal ideas from Europe filtered in. The thoughts of Ang Propaganda:
Montesquieu, Rousseau, Voltaire. Locke, Jefferson and other political
philosophers were made known through books and periodical brought into Nuong 1872, matapos ipahuli ng pamahalaan ang daan-daang ilustrado at katutubong
the country by men from foreign ports. pari, lalot higit ang pagpatay sa tatlong pari na sina Gomez, Burgos at Zamora,
pinagigting nitong lalo ang kamalayang makabayan at ang paghingi ng pagbabago sa
2. Pagdaramdam laban sa mga Principales - there was a mounting bansa. Ang mga Pilipinong liberal na ipinatapon sa Uropa at mga ilustrado na
nagaaral sa mga unibersidad sa Uropa ay nagtatag ng kilusang propaganda.
dissatisfaction against the principales (or the political and social aristocracy, Pinangunahan ito ng tatlong matatalinong Pilipino na sina Graciano López Jaena, M.
which includes the prominent landowning and propertied citizens), H. del Pilar, at José Rizal.
accommodated as intermediaries of the Spanish government from the
inception of its colonial rule. Pangalan ng mga Magigiting na Propagandista:

3. Pagbabago sa Kultura – with the implementation of a new educational 1. Graciano Lopez Jaena (1856-1896) – Nuong 1874, sinulat niya ang satirong

system, qualified Filipinos were able to pursue higher education. They Fray Botod na nagbubulgar ng kasakiman, katamaran, at kalaswaan ng mga
were able to see the repressive colonial policies of Spain after being prayle.
enlightened with liberal ideas; thus, giving birth to a new breed of Filipinos 2. Marcelo H. del Pilar (1850-1896) – isang abogado at magaling na
– the ilustrados (enlightened ones). manunulat. Sinulat nya ang mga sumusunod:
a. Dasalan at Tocsohan
4. Hindi pantay na pagtingin sa Lahi – the Spaniards commonly regarded b. Pasyong Dapat Ipag-alab ng Taong Babasa
c. Ang Kadakilaan ng Dyos
the Filipino natives as belonging to the “inferior race” and haughtily called d. Caiingat Cayo
as the indios. The preconceived notion of the Spanish colonizers that the e. Dupluhan
natives could not rise beyond their “limited intelligence” instigated the f. Sagot ng Espana sa Hibik ng Pilipino
enlightened Filipinos to struggle for equality. g. La Soberania Monacal
h. La Frailocracia Filipina
5. Pagtatalo para sa Sekularisasyon ng Simbahan – the return of the Jesuits

in1859 as well as the policy of desecularization directly affected the native
seculars. The secularization controversy transformed into a Filipinization
issue since the secular priests were mostly Filipinos. The effort to
secularize the parishes in a way heightened the nationalist feeling of the
people.
Some of the strong proponents of the secularization movement of parishes
were Archbishop Gregorio Meliton Martinez and Father Jose Burgos.

6. Pagaaklas sa Cavite nuong 1872: Pagpatay sa Gomburza) – when

Rafael de Izquierdo replaced Governor de la Torre in 1871, he abolished the

- Ginamit niya ang mga Pen name o alyas na: Dolores Manapat, Piping 2. La Solidaridad - itinatag nuong Disyembre 31, 1888 sa Barcelona. Naging
pangulo nito si Galicano Apacible at ikalawang pangulo naman si Graciano
Dilat, Siling Labuyo, Kupang, Haitalaga, Patos, Carmelo D.A. Murgas, Lopez Jaena. May pahayagan ito na tinawag ding “La Solidaridad” na
L.O. Crame at Plaridel. sinimulan nuong Pebrero 15 1889 sa Barcelona bilang patnugot nito si
3. Jose Rizal (1861-1896) – isang doctor na nagmula sa bayan ng Calamba Graciano Lopez Jaena.
Laguna. Sinulat niya ang:
3. Asociacion Hispano-Filipina – itinatag nuong 1889 ni Propesor Miguel
a. Noli Me Tangere (1886) Morayta, propesor ni Rizal sa Unibersidad de Madrid.
b. El Felibusterismo (1891)
c. Filipinas Dentro de Cien Anos (Ang Pilipinas sa Loob ng Isang 4. Logia Revolucion – unang samahang masonarya na pawang mga pilipino
ang kasapi na natatag nuong 1889 ni Graciano Lopez Jaena sa Barcelona.
Daang Taon)
d. La Indolencia de los Filipinos (Ang Katamaran ng mga Pilipino) 5. Lodge Solidaridad – itinatag nuong 1890 nina M. H. del Pilar at Julio
e. Sucesos de las Islas Filipinas [Kasaysayan ng Sanpuluang Lorente sa Madrid.

Filipinas], 6. Lodge Nilad – itinatag nuong Enero 6, 1892 ni Pedro Serrano Laktaw sa
- Itinatag niya ang samahang La Liga Filipina noong Hulyo 3, 1892. Manila.

- Ginamit nya ang mga alyas na: Dimas Alang at Laong Laan 7. La Liga Filipina – itinatag nuong Hulyo 3, 1892 ni Jose Rizal sa Manila.
4. Gregorio Sanciangco – nalathala sa Madrid Espana and kanyang aklat na El Naging pangulo nito si Ambrosio Salvador.

Progreso de Filipinas nooong 1881 na tumutukoy sa mga pagkukulang ng Ang mga Propagandista at ang Kilusan sa Europa:
Pamahalaang kolonyal.
Lagablab ang politica ng protesta ng mga ilustrado sa Barcelona, Espanya, at
5. Jose Maria Panganiban (1863-1890)– nagsulat siya ng mga artikulo sa La nahawa si Rizal, bumulwak ang tinitimping pagkasuklam sa pang-aapi sa katutubo,
namasdan niya mula pa nuong pagkabata. Sumapi siya sa mga mason [freemasons]
Solidaridad, sa ilalim ng alyas na Jomapa at J.M.P. at nagsimulang sumulat sa protestang pahayagan, La Solidaridad nina Graciano
Lopez Jaena, taga-Iloilo, at Marcelo H del Pilar, ng Bulacan. Ang mga frayleng
6. Pedro A. Paterno (1858-1911) – isang magaling na abogado. Franciscan, Augustinian, Recollect at Dominican ang sinisi ni Rizal sa pagkasadlak
7. Mariano Ponce (1863-1918) – habang nasa Espanya, sumali sya sa kilusang ng Pilipinas, at nanawagan sa 'Inang Espanya' na:

propaganda at naging isa sa nanguna sa pagtatatag ng La Solidaridad. • Maging lalawigan ng Espanya ang Pilipinas
Ginamit niya sa kanyang mga sinulat ang mga alyas na Naning, Kalipulako, • Isali ang Pilipinas sa Cortez, ang batasan ng Espanya
or Tigbalang. • Palitan ang mga frayle ng mga Pilipinong pari
• Maging malayang magsalita ang mga Pilipino
8. Antonio Luna (1866-1899) – mahusay sumulat ng mga sanaysay, at ginamit • Magpantay ang Pilipino at Espanyol sa harap ng batas

ang alyas na Taga-ilog. Nagpatuloy sa pagdadalubhasa si Rizal sa France, Germany at Austria. Nuong 1886,
timigil sa Belgium at sinulat niya ang Noli Me Tangere, nobelang nagbulgar ng
9. Juan Luna (1857-1899) – isang magaling na pintor, at kilala sa kanyang kalabisan ng mga frayle. Ipinagbawal ng mga Espanyol ang pagbasa ngunit
maraming aklat ang napalusot at nabantog sa Manila. Isa sa mga patagong bumili ng
obra na Spoliarium. Noli si Bonifacio, at isinama niya sa munting aklatang tinipon nilang 3 magkaibigan
sa kanilang hanap-buhayan. Sina Jacinto at Valenzuela ay takaw din sa pagbasa at
10. Isabelo de los Reyes (1864-1938) – katulad ng ibang progagandista, nagalit nagkasundo silang magsusyo ng mga aklat. Dinala ni Valenzuela ang mga aklat ng
medisina niya; mga aklat ng batas at abogasya ang abuloy ni Jacinto, ang pinag-
sa kanya ang mga prayle at mga nanunungkulan sa pamahalaan sa walang aralan niya dati sa San Juan de Letran at sa Santo Tomas. Ang mga dinagdag ni
habas niyang pagbubunyag ng katiwalian sa simbahan at pamahalaan. Bonifacio maliban sa Noli, ay ilang limbag ng La Solidaridad, ang bibliya, isang
11. Pedro Serrano Laktaw – naging guro ni Prinsipe Alfonso de Bourbon na nobelang French, ang Les Miserables, at ilang aklat sa English, Lives of the
naging Haring Alfonso XIII ng Espanya). Presidents of the United States, History of the French Revolution, at Religion
Within the Reach of All. Mahapding panghihinayang ni Bonifacio na hindi siya
12. Felix Resurreccion Hidalgo – kinilala sa kanyang obrang Virgenes

Cristianas Expuestas al Populacho (Christian Virgins Exposed to the
Rabble).
13. Galicano Apacible – naging pangulo ng La Solidaridad nuong araw na
itinatag ito nuong Disyembre 31, 1888.

Mga Organisasyon ng Kilusang Propaganda

1. Circulo Hispano-Filipino – itinatag nuong 1882 ni Juan Atayde, isang
Espanyol na ipinanganak sa Maynila.

nakapagtapos ng pag-aaral; tinuruan ang sarili ng English, German at French, at Si Bonifacio at libu-libo pa, marami ay ilustrado, ang sumapi sa Liga ngunit hindi
nagbasa ng maraming aklat upang palawakin ang kanyang pag-iisip. nagtagal, dinakip si Rizal, dinala sa Malacanang at, upang hindi mabitay, ipinatapon
ni Governador Despujol sa Dapitan [ngayon ay lungsod sa Zamboanga del Norte, sa
Nuong 1887, bumalik sa Pilipinas si Rizal pagkaraan ng 5 taon sa Europa ngunit Mindanao] nuong Julio 17, 1892. Gimbal at sindak ang buong Manila, dahil naging
madaling umalis muli sa payo ni governador general Eulogio Despujol, isang sagisag na si Rizal ng pagtawag ng ikabubuti ng mga Pilipino. Nuong gabi ng Julio
mason din, dahil sa galit ng mga frayle sa mga isinulat niya. Nagdaan ng Japan at 27, 1892, nagpulong nang lihim sa bahay ni Deodato Arellano sa Calle Azcarraga
America, bumalik si Rizal sa Europa at, sa London, England, tinapos ang pagsulat [ngayon, Claro M. Recto Avenue], sa Tondo, sina Bonifacio at ilang kaibigan,
ng kanyang mga kuru-kuro at sapantaha sa Sucesos de las Islas Filipinas Ladislao Diwa, Teodoro Plata at Valentin Diaz. Nagkasundong itatag ang lihim na
[Kasaysayan ng Sanpuluang Filipinas], tungkol sa nakalipas na kaugnayan ng mga Kataastaasan, Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan, upang
tao sa Pilipinas, Malaysia at Indonesia, mula sa mga ulat nuong 1609 ni Antonio de tuparin ang 3 adhikain:
Morga, isang archaelogist o tagapag-aral ng mga unang tao, tungkol sa mga gawi at
pagsamba ng mga Tagapulong Timog nuong bago dumating ang mga Espanyol. • Magkamit ng kalayaan mula Espanya
Sinulat din ni Rizal nuong 1891 ang pang-2 niyang nobela, El Filibusterismo [Ang • Gawing pantay ang mga mayaman at mahirap
Subersibo], karugtong ng Noli, at higit na palaban kung hindi tunay na • Magtulungan sila-sila sa mga panahon ng paghihirap, sakit at kamatayan
mapaghimagsik.
Inilagda ang kanilang mga pangalan sa
Muling ipinagbawal ang pagbasa, muling pinuslit ang mga aklat, muling bumili si sariling dugo, nagbigay ng 25 sentimos
Bonifacio at isinama sa kanyang aklatan, at muling kumalat ang Fili sa kapuluan. At na paunang-bayad at nangakong
muling napuot ang mga frayle. magbubuwis ng 12 sentimos buwan-
buwan. At manghihikayat ng iba pang
Inilit ng mga frayle ang haciendang inuupahan ng pamilya ni Rizal, sinunog ang nais sumapi. Upang hindi mabuska ng
kanilang bahay sa Calamba, at tuluyang pinalayas na. Bulag na ang ina ni Rizal. mga Espanyol, pumili sila ng mga
Tumakas ang mag-anak papuntang Hongkong at duon sumagsag si Rizal nuong palayaw na gagamitin sa halip ng tunay
Noviembre 20, 1891. Sa dunong at galing bilang manggagamot, mabilis siyang na pangalan.
nakapagpatayo ng clinica, naging bantog sa mga taga-Hongkong at natustusan ang
buong pamilya. Isinulat niya kay Ferdinand Blumentritt, kaibigang Aleman na nais Nawasak ang Liga Filipina bago nakapagsimula. Nalugi ang La Solidaridad nuong
pumigil sa pagbalik niya sa Pilipinas, na pati nang ama at mga kapatid niya ay nasa 1895, at sumunod na taon, namatay sa dalita at sakit sina Marcelo del Pilar at
Hongkong na rin at mapayapang namumuhay. Ang mga magulang niya, sabi sa sulat, Graciano Lopez Jaena sa Barcelona. Antal na ang mapayapang pag-adhika ng mga
ay nais nang manatili sa Hongkong habang buhay sapagkat higit pa sa kayang ilustrado. Simula nang gabing iyon, dugo ng mga timawa na ang mananawagan.
pagtiisan ang naging buhay na nila sa Pilipinas. Gayun pa man, alumpihit na
magpasa-Manila si Rizal, nasaring sa isinulat ng isang tagahanga duon tungkol sa
mga nananawagan nang walang panganib sa Europa habang araw-araw nanganganib
ang buhay ng mga nananawagan sa Manila. Pagkaraan ng 6 buwan lamang, sa
hilakbot ng kanyang familia, bumalik sa Pilipinas si Rizal nuong Junio 26, 1892 ,
naniwalang duon at hindi sa Europa higit na mabisa manawagan. Itinatag niya nuong
Julio 6 ang samahang Liga Filipina upang

• Pagkaisahin ang lahat ng tao
• Mapayapang pilitin ang pamahalaang itigil ang pag-api
• Pag-aralan at pairalin ang pagbubuti ng bayan.

At kampanya talaga ang ginawa niya - lakbay sa lalawigan, talumpating Tagalog,
hindi Espanyol, sa lahat ng nais makinig, tagpuan sa mga kilalang taong
makakapaghikayat ng iba pa sa mga adhikain: Magkaisa, Magkasama-sama nang
maayos, at Maging makibayan, Mapayapa sa gabay ng Inang Espanya!

(Ikasiyam na Linggo) Listahan ng mga kilalang Katipunero:

Ang Impluwensya ng Kilusang Propaganda • Emilio Aguinaldo
• Melchora Aquino
Ang Katipunan at ang Cuerpo de Compromisarios ay mga samahang nagmula sa La • Andrés Bonifacio
Liga Filipina. Ang nagtatag ng Katipunan na sina Andres Bonifacio, Ladislao Diwa • Gregoria de Jesús
and Teodoro Plata ay pawang mga kasapi sa La Liga at pawang mga • Gregorio del Pilar
naimpluwensyahan ng Kilusang Propaganda sa Espanya. • Licerio Gerónimo
• Emilio Jacinto
Ang Katipunan • Mariano Llanera
• Vicente Lukban
Ang Katipunan ay isang lihim na samahan na itinatag nina Bonifacio, Diwa, at Plata • Antonio Luna
nuong Hulyo 7, 1892 sa may bahay sa Calle Azcarrage (ngayon ay Claro M. Recto • Miguel Malvar
Avenue) sa Tondo Manila na dinaluhan nina Deodato Arellano, Valentin Diaz at Jose • Macario Sakay
Dizon. Layunin ng samahan na patalsikin ang Kolonyang Espanya sa Pilipinas. Ang • Saturnino Echavez
buong pangalan ng Katipunan ay Kataastaasang, Kagalanggalangang Katipunan
ng mga Anak ng Bayan (sa ingles ay: Supreme and Venerable Society of the Sons of Libu-libo na ang mga naging kasapi sa lihim pa ring Katipunan, tantiyang umabot
the People). na sa 30,000 sa sangpuluan, karamihan ay mga manggagawa sa Manila at mga
magsasaka sa gitnaang Luzon. Ang unang supremo, si Deodato Arellano, ay
Ang pagsali sa Katipunan ay nangangailangan ng pagpirma gamit ang sariling dugo. pinalitan nuong 1893 ni Roman Basa ngunit hindi niya nagampanan, kaya si
Tatlo ang antas ng kasapi sa samahan. Ang una ay tinatawag na katipun, na Bonifacio ang naging punong tagapagpaganap. Katulong niya si Jacinto bilang
nagsosoot ng itim na mascara at gumagamit ng password na Anak ng Bayan. Ang kalihim at fiscal. Silang dalawa rin, katulong si Pio Valenzuela, ang mga patnugot
ikalawang antas ay ang kawal, na nagsosoot ng berde na mascara at gumagamit ng ng una at kaisa-isang lathala ng Kalayaan, ang pahayagan ng Katipunan na
password na Gomburza. Ang ikatlo at pinakamataas na antas ay ang bayani, na nagpalaganap ng mga adhikain ng napipintong himagsikan at naghikayat sa mga
nagsosoot ng pulang mascara na gumagamit ng password na Rizal. taong sumapi.

Ang mga Dokumento at Pahayagan ng Katipunan: Sa Kalayaan unang nabunyag ang pagka-utak ng Katipunan ni Jacinto. Dukha ring
gaya ni Bonifacio ipinanganak si Emilio Jacinto sa Trozo, Tondo, nuong Deciembre
1. Ang Kartilla, isang dokumento na inihanda ni Emilio Jacinto na naglalaman 15, 1875, kina Mariano Jacinto at Josefa Dizon, isang hilot. Nang maulila sa ama,
napilitan siyang makitira sa tio, si Don Jose Dizon upang makapag-aral sa San Juan
ng 13 aral na kinakailangang tangkilikin ng mga miembro ng Katipunan. de Letran. Labag sa kagustuhan ng ina at tio, itinigil niya ang pagkuha ng abogacia
sa Universidad de Santo Tomas upang sumapi sa Katipunan, nang 19 taon gulang pa
2. Katungkulang Gagawin ng mga Anak ng Bayan, sampung utos na sinulat lamang. Ang mga sinulat niya sa Kartila sa palayaw na Pingkian [swordfight] at sa
Kalayaan bilang Dimasilaw, ang humuli ng kalooban ng mga tao:
ni Bonifacio na dapat sundin ng mga katipunero.
Ipagtanggol mo ang inaapi, makibaka sa umaapi.
3. Kalayaan, ang pahayagan ng Katipunan, sa ilalim ng pangangasiwa ni Ang may mataas na kalooban, inuuna ang puri kaysa pagpipita sa sarili; ang
may hamak na kalooban, inuuna ang pagpipita sa sarili sa puri.
Emilio Jacinto, layon ng pahayagang ito na ipakalat ang mga idealismo ng Huwag sayangin ang panahon; ang yamang nawala'y mangyayaring magbalik;
Katipunan. Isang beses lamang nalathala ito nuong Enero ng 1896, subalit ngunit panahong nagdaan nay di na muli pang magdadaan.
nagpukaw ito sa napakaraming mamamayang Pilipino na magkaisa laban sa Ang halaga ng tao'y wala sa pagkahari, wala sa tangos ng ilong at puti ng
pamahalaang Espanya. Isa sa nilalaman ng pahayagan ay ang sanaysay na mukha, wala sa pagka-pare na kahalili ng Diyos, wala sa mataas na kalagayan sa
sinulat ni Bonifacio, ito ay pinamagatang “Ang Dapat Mabatid ng mga balat ng lupa. Wagas at tunay na mahal na tao, kahit laking gubat at walang
Tagalog.” nababatid kundi sariling wika, yaong may magandang asal, may isang

pangungusap, may dangal at puri, yaong di nagpa-aapi't di nakikiapi; yaong at agawin ang mga baril ng mga bantay na sundalong Espanyol sa El Deposito,
marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang tinubuan. imbakan ng tubig para sa Manila sa San Juan del Monte [ngayon ay Pinaglabanan,
San Juan, sa Metro Manila]. Nuong Agosto 30, pinamunuan nilang dalawa ang 800
Nuong 1896, pakiramdam ni Bonifacio na may sapat na lakas na ang Katipunan Katipunerong sumalakay sa bandang 100 lamang na mga Espanyol at mga Pilipinong
upang simulan ang himagsikan, ngunit wala silang mga baril; kailangan din nila ang sundalo duon, kayat masugid na umurong at nagkulong sa El Deposito. Bitbit ang
malaki, lihim at ligtas na himpilan upang imbakan ng mga gamit at pagkain, mga nakurakot na sandata, buong loob na lumusob ang mga Katipunero papuntang
pagkumpulin at turuan ang mga Katipunero sa pakikipaglaban. Minsan nuong 1896, Manila ngunit sa Caloocan pa lamang, nakasalubong na nila ang hukbong Espanyol
nagtungo si Bonifacio at si Guillermo Masangkay sa Montalban upang sipatin ang na humahangos pasaklolo sa El Deposito. Tumalbog hanggang Mandaluyong ang
mga gulod at cueva, pati na ang cueva ni Bernardo Carpio sa bundok Tapusi, sa mga Katipunero sa sagupaan, mahigit 150 ang napatay at bandang 200 ang nahuli,
San Mateo, Morong [lalawigan ng Rizal ngayon], ngunit wala silang nagawa na marami ay binitay sa Bagumbayan.
tungkol duon sapagkat, handa o hindi, nagsimula na ang himagsikan.
Bagama't talo, ang labanan sa San Juan at Caloocan ay nagpasiklab ng himagsikan sa
Sa dami ng mga kasapi, nangyari ang dapat asahang mangyayari - nabulgar ang buong gitnaan at timog Luzon. Sa mga sumunod na araw, nilusob ng mga Katipunero
Katipunan. Patago, inimprenta nila ang Kartilya at Kalayaan sa El Diario de ang mga Espanyol at Guardia Civil sa Marikina, Pasig, San Mateo, Pateros at
Manila, kasabwat ang mga Katipunero duon. Ang isa, si Teodoro Patino ay Taguig. Nuong araw ng Pinaglabanan, hinayag ng governador general, si Ramon
nangumpisal kay Mariano Gil, frayleng Augustinian, tungkol sa mga balak ng Blanco, na panahon ng digmaan [state of war] na sa mga lalawigan ng Manila,
Katipunan, at kung sinu-sino ang kilala niyang Katipunero. Hangos nagsumbong ang Batangas, Bulacan, Laguna, Cavite, Nueva Ecija, Pampanga at Tarlac. Ang mga
frayle at nuong Agosto 19, 1896, sinimulan ng Guardia Civil ang magdamag at Ilocano at mga Bicolano, takot na baka masakop ng mga Tagalog, ay bumitin at
maghapong halughugan at dakipan sa Manila. Umabot nang 4,000 ang pinahirapan at naghintay ng kung anuman ang mangyayari.
binitay sa Bagumbayan, kasama ang karamihan ng mga ilustrado na dating kasapi sa
wasak nang La Liga Filipina. Kinabukasan ng Pinaglabanan, Agosto 31, 1896, inupakan ang mga Espanyol sa
Noveleta at ang munisipyo ng General Trias [dating San Francisco de Malabon],
Kaskas tumakas palabas ng Manila si Bonifacio, Jacinto at mga pinuno ng kapwa sa Cavite, ng mga katipunero ng pangkat ng Magdiwang habang ang pangkat
Katipunan. Ang isang hindi nakatakbo ay si Rizal. Sakay siya sa barko papuntang ng Magdalo ay sumalakay at sumakop sa himpilan ng mga sundalong Espanyol sa
digmaan sa Cuba, nakalayag na mula Manila nang abutin ng balita ng himagsikan sa Kawit [dating Cavite del Viejo, Old Cavite] sa pamumuno ni Candido Tirona.
Manila, at ng utos na dakpin siya. Ibinalik sa Manila, nilitis kunwari ng sandatahang Nuong Septiembre 2, 1892, ang mga Katipunero ni 'Capitan Miyong' Emilio
Espanyol at, sa utos ni Camilo de Polavieja, ang bagong dating na governador Aguinaldo ay nagtangkang tambangan ang mga saklolong sandatahang Espanyol sa
general, hinatulan siyang mabitay sa Bagumbayan pagkaraan ng 3 araw, sa ika-8 ng Bacoor ngunit napa-urong sila. Sa Imus, kinabukasan, muling sumagupa ang mga
umaga ng Deciembre 30, 1896. Katipunero at tinalo nila ang sandatahang Espanyol ni General Ernesto de Aguirre.
Itinanghal na bayani si Aguinaldo nang umuwi sa Kawit, hindi na lamang siya si
Ang Rebolusyon: Capitan Miyong ng Kawit, siya na ay si General Miyong ng Katipunan.

MAY 1,000 katipunero ang nagkita-kita nuong Agosto 23, 1896, sa gubat-gubat ng Maaga napahilig sa politica at kapangyarihan si Aguinaldo, pang-7 anak ng mga
Balintawak, Caloocan. Upang hindi matutop ng mga umaaligid na Guardia Civil at mestizong Intsik na Carlos Aguinaldo at Trinidad Famy nang ipanganak nuong
mga sundalong Espanyol, tumuloy sina Bonifacio sa munting tindahan at tahanan ni Marso 22, 1869. Bantog, capitan municipal sa Kawit ang ama nang mamatay nuong
'Tandang Sora' Melchora Aquino sa kalapit na Pugad Lawin at duon nagpulong 1878. Itinigil ni Aguinaldo ang pag-aral sa San Juan de Letran at ilang ulit naging
kung ano ang gagawin. Nagkaisa na, nabisto na rin lamang ang Katipunan, simulan cabeza de barangay sa Binakayan bago nahalal nuong Enero 1, 1895 na capitan
na nila ang himagsikan at, bibitayin na rin lamang sila, lumaban na sila hanggang sa municipal ng Kawit, tulad ng ama. Naging mason siya nuong araw ding iyon at,
'huling patak ng dugo'. nuong sumunod na Marso, sinamahan siya ng kaibigang Santiago Alvarez sa Tondo
at sa harap ni Bonifacio, sumapi sa Katipunan sa palayaw na Magdalo, ang santo ng
Mabuhay ang Pilipinas! hiyawan ng mga katipunero, sabay sa pagpunit ng kanilang Kawit. Bilang capitan, mabilis niyang napalago ang pangkat at, hiwatig ng kanyang
mga cedula. Mabuhay ang Himagsikan! Mabuhay ang Katipunan!. ambisyon, ihiniwalay nuong simula't simula pa sa ibang pangkat ng mga Katipunero
sa Cavite, at hindi nagtagal, mula na rin sa Katipunan ni Bonifacio. Marami sa
Pagkatapos ng sigaw-sigaw, lumapit si Bonifacio kay Jacinto, Ano na'ng gagawin pangkat niya, ni hindi alam kung ano ang Katipunan at kung sino si Bonifacio dahil
natin ngayon? Iminungkahi ni Jacinto na kailangan nila ng sandata, lusubin agad nila sa malaking paglilihim ng mga katipunero mula pa nuong 1892. Sumama lamang sa
paghihimagsik at Magdalo ang tawag sa mga sarili.

Ginawang General ng Katipunan sa Laguna ni Bonifacio ang mahal at matalik naunsiyaming pulong ng mga Magdiwang at mga Magdalo sa Imus upang tapusin
niyang kaibigan, si Emilio Jacinto. Hindi nila kayang pasukin ang Manila, at may ang pagkakaribal nila. Hiniram ni Bonifacio kay Josephine ang Huling Paalam nang
ilan-ilang himpilan ng mga sandatahan Espanyol ang nanatiling lumalaban, ngunit ilang araw upang isa-Tagalog niya, katulong si Diego Mojica, isang makata ng
madaling nasakop ang mga kabayanan sa Gitnaang Luzon dahil sa kakulangan ng Cavite. Sa hiling ni Josephine, naglingkod sila sa ospital ng mga katipunero sa
mga sandatahang Espanyol. Nuong 1896, higit lamang 5,000 lahat-lahat ang mga hacienda ng Tejeros, sa tabi ng General Trias. Sa Cavite rin ang tungo ng kulang-
Espanyol sa buong Pilipinas, karamihan ay mga frayle, mga opisyal sa Manila, at
mga di-sandatahang nagkakalakal lamang. May 7,000 sundalo sa hukbong Espanyol, kulang 30,000 sundalong Espanyol na
ngunit mahigit lamang 1,000 ang Espanyol, ang iba ay mga katutubo. Karamihan pa naipon ni General Polavieja at sa walang
ng mga sundalo ay nasa Mindanao at nakikipagbaka sa mga Muslim. Nagsimula puknat na labanang tumagal nang halos 2
silang ibarko pabalik sa Manila. buwan, unti-unting naagaw nilang muli ang
baha-bahagi ng lalawigan. Isa sa
Samantala, nagtatag ng kani-kaniyang pamahalaan ang mga naghimagsik sa Luzon. nakapagpahina sa mga katipunero sa Cavite
Sa San Isidro, Nueva Ecija, nagbuo ng sandatahan si Mariano Llanera, 41-anyos ay ang pagkakaribal, at hindi pagtutulungan
na taga-Cabiao, nuong Septiembre 2, 1896, at maagap sinapian ng mga magsasaka ng mga Magdiwang at mga Magdalo.
ng Nueva Ecija, Pampanga at Bulacan. Sa Binakayan, Cavite, naganap ang Dahil sa sunud-sunod na pagkatalo ng mga
pinakamalaking tagumpany ni Aguinaldo nuong Nobyembre 10, 1896, nang talunin manghihimagsik, tumawag uli ng pulong si
niya ang isang pangkat ng sandatahang Espanyol sa kanyang dating baranggay at Bonifacio upang pagniigin ang 2 pangkat; kaya nuong Marso 22, 1897, nagtagpo
lubusang patalsikin mula sa Cavite. Sa Kawit hinayag ni Aguinaldo ang himpilan ng muli ang matataas na pinuno ng Katipunan sa convention ng Tejeros. Maysakit at
himagsikan niya, at dahil mahusay sa politica, nagsimulang nagpadala ng mga utos hindi nakadalo si Emilio Jacinto kaya ang nakasama lamang ni Bonifacio ay ang
sa iba't ibang pangkat ng mga katipunero sa timog Luzon sa ilalim ng kanyang asawa, si Gregoria de Jesus, kamag-anak ng pinuno ng mga Magdiwang, at ang 2
sagisag, hindi ng Katipunan. Si Bonifacio, walang kaalaman sa politica o sa kapatid niyang Procopio at Ciriaco.
digmaan, ay unti-unting natakpan ng matagumpay na Aguinaldo.
Isa sa mga saksi si Josephine Bracken nang imungkahi ng mga Magdalo sa Tejeros
Wala ring kaalaman sa digmaan si Governador Blanco kaya pinalitan ng malupit na convention na magtayo ng pamahalaang himagsikan upang ipalit sa Katipunan. Kahit
General Camilo Polavieja, tanghal na berdugo ng nag-aalab na himagsikan sa Cuba, na nasa Kawit si Aguinaldo dahil sa papalapit na hukbo ni General Polavieja, nahalal
nuong Deciembre 1896 at nag-utos na bitayin lahat ng kasangkot sa himagsikan, pati siyang pangulo. Si Mariano Trias [pangalan niya ang ipinalit sa San Francisco de
na si Jose Rizal at lahat ng kasapi ng Liga Filipina. Nawalan na ng pag-asa si Rizal Malabon] ang naging pang-2 pangulo, at si Bonifacio ang hinirang na pang-3,
sa piitan ng Fuerza Santiago sa Intramuros. Sinulat ang kanyang Huling Paalam at, Kalihim Panglooban [secretary of the interior].
upang mapakasalan sa simbahan ang nagmimighating Josephine Bracken, ang
kanyang Pagbawi [retraction] ng mga sinulat laban sa mga frayle. Nuong madaling- 'Hindi siya abogado!'
araw ng Deciembre 30, 1896, nagkumpisal at nagkomunyon si Rizal at nang isa-5 ng
umaga, ikinasal sila ni Josephine ni Victor Balaguer, frayleng Jesuit at padre ng Sinalungat si Bonifacio ni Daniel Tirona, ang alagad ni Aguinaldo. Nagpanting ang
mga guwardiya sa piitan. Ibinigay ni Rizal kay Josephine ang lamparang hapdi ng kalooban ni Bonifacio sa hindi niya pagtatapos ng pag-aaral, isinigaw na
pinagtaguan niya ng Huling Paalam at dinala na siya ng mga sundalo kahit bandang siya pa rin ang Supremo ng Katipunan, pinawalang-bisa ang buong convention at
alas-6 lamang ng umaga. Maaga nang isang oras, ika-7 lamang ng umaga, nang nagpunta sa Naic upang bumuo ng sariling pamahalaan at sandatahan. Inutos ni
dumating si Rizal sa Bagumbayan, punung-puno ng mga nagpalakpakang mga Aguinaldo kina Pio del Pilar at Mariano Noriel na iwanan si Bonifacio at sagupain
Espanyol at tahimik, nagdurusang mga Pilipino. Binaril siya agad kaysa maghintay, ang papalapit na sandatahang Espanyol upang walang kasamang sandatahan sina
sa takot na lumusob ang mga Katipunero at sagipin si Rizal. Kasama sa nagmasid Bonifacio papuntang Indang, dala ang kasulatang nilagdaan ng 40 pinuno ng
ang 2 kapatid, kapwa katipunero, sina Paciano at Trinidad. Si Paciano ang nagpayo Katipunan na kampi sa kanya. Balak ni Bonifacio na tumuloy sa Batangas, alam
kina Bonifacio na huwag nang magtangkang iligtas si Rizal at masasalanta lamang niyang sasaniban siya ng mga katipunero duon. Ngunit dumating mula Montalban si
sila ng libu-libong sundalong Espanyol na dumating na mula sa Mindanao, sa Cuba Aguinaldo at inutos na dakpin si Bonifacio, wala siyang balak na hayaang makalabas
at sa Espanya. ng Cavite si Bonifacio. Nuong Abril 26, 1897, tinambangan ng mga sandatahan ni
Agapito Bonzon ang pangkat at sa labanan, napatay si Ciriaco Bonifacio. Nabaril sa
Sa isang lihim na libingan sa cementerio ng Paco ibinaon ang bangkay ni Rizal, kaliwang bisig si Bonifacio, at sinaksak sa leeg ni Jose Ignacio Paua, Intsik na
upang hindi hukayin at nakawin. Pagkatapos, nagtungo sina Josephine, Paciano at bayaw ni Aguinaldo. Ang asawa ni Bonifacio, si Gregoria de Jesus, ay iginapos sa
Trinidad sa mga katipunero sa General Trias. Nakatagpo nila si Bonifacio, galing sa isang punong-kahoy at ginahasa ni Bonzon. Kinaladkad sa himpilan ni Aguinaldo sa
Naic ang sugatang Supremo at nuong Mayo 8, 1897, hinatulang bitayin. Sa gulod ng

Nagpatong sa bulubundukin ng Maragondon, pinatay ang 34 taong Bonifacio at Espanya hanggang umabot sa 28,000 ang mga sundalo ni General Polavieja.
ang kapatid na Procopio ni Lazaro Makapagal at ng kanyang mga sundalo, sa utos Nagkasagupaan nang 52 araw na walang patid sa Cavite at napatakbo ang mga
ni Mariano Noriel, nuong Mayo 10, 1897. Nuong araw na iyon nagsimulang Pilipino. Sa timog ng Manila nalipat ang bakbakan. Nuong nagbabakbakan pa sa
pumanaw ang Katipunan, ang pagdilim ng Cavite, isang mestizong nagngangalang Llanera ang nakapag-ipon ng ilang libong
katipunero sa mga lalawigan ng Pampanga at Bulacan. Napaglabanan niya ang lahat
maningning na sikat ng araw ng mahal na kalayaan dito sa kaaba-abang na sandatahang Espanyol na sumugod. Duon nagtungo si Aguinaldo, dala-dala ang
Sangkapuluan [ -- Emilio Jacinto, Kartilya ng Katipunan ] nawatak na sandatahang aklasan mula Cavite. Kara-rakang lumaganap ang aklasan
sa mga lalawigan ng Pangasinan, Zambales, Nueva Ecija, Tarlac at Ilocos.
Sa mga sumunod na araw, hinalughog ni Gregoria ang guong Maragondon sa Samantala, nagbitiw ng tungulin si General Polavieja dahil sa nanghihina sa siya.
paghanap sa libingan ng kanyang asawa hanggang sa magdugo ang kanyang mga paa Pinalitan siya ni General Primo de Rivera.
subalit hindi na natagpuan kahit kailan ang itinagong bangkay ni Bonifacio. Nakita
ng mga magsasaka at manggagawa ng Manila at paligid na pataksil na pinatay ang July 1897. Nagpahayag ang Katipunan ng kanilang mga inaasam:
nagmalasakit at katulad nilang timawa ng pangkat ng mga principales na hindi pa
nagtatagal ay katulong ng mga Espanyol na nagbuwis at nagpa-trabaho sa kanila • Ipatapon ang mga frayle [friars] at ibalik sa mga tao ang mga lupang
nang walang bayad. At nawalan sila ng gana. Libu-libo ang umuwi, marami rin ang kinamkam nila. Ibigay ang mga katayuang hinahawakan ng mga frayle sa
hindi na sumapi. Mula nuon, wala nang tagumpay na nakamit ang Himagsikan. mga paring paroco [sacerdote o secular priests]
Tuluyang natalo at napalayas si Aguinaldo nang sakupin ang buong Cavite ng mga
sandatahan ni General Primo de Rivera, pumalit kay General Polavieja, na nagbitiw • Kalayaan mula sa Espanya, gaya nang ibinigay sa Cuba, sa pamamahala,
ng tungkulin. Napilitang tumalilis si Aguinaldo, una sa Talisay upang magtago sa sa pagsamba at sa pagbabalita [political, religious and press freedoms].
tabi ni Miguel Malvar, matapang na general ng Katipunan sa Batangas.
Pagkatapos, tumakbo siya sa bundok ng Puray, malapit sa Montalban, ang himpilan • Pantay na bayad sa Pilipino at Espanyol na namamasukan sa pamahalaan.
ni Bonifacio nuong hindi pa niya pinapatay, upang maipagtanggol naman siya ng • Ibalik sa mga may-ari o sa mga angkop na kabayanan ang mga lupaing
mga sandatahan ni Mariano Llanera. Paulit-ulit silang tinalo ng mga Espanyol
ngunit, dahil sa kakulangan ng sundalo at walang karagdagang tulong mula Espanya, kinakam ng mga frayle; sakaling hindi matagpuan ang mga may-ari, hati-
hindi kaya ni General Rivera na wasakin ang Himagsikan. Nang bigyan niya ng hatiin at ipagbili ng pamahalaan ang mga lupa sa halagang kayang bayaran
400,000 pesos si Aguinaldo, sumuko ito at nagpatapon sa Hongkong kasama ng 34 ng lahat sa 4 na taong pagbabayad. Pati na rin ang mga lupang hawak ng
niyang alalay. pamahalaan.
• Itigil ang pagpapatapon ng mga mamamayan at ano pa mang pagmamalupit
Napilitan ding tumakas mula Cavite sina Josephine Bracken at magkapatid na sa mga Pilipino; pagpantayin ang tayo ng lahat sa batas, Pilipino o hindi.
Trinidad at Paciano Rizal, tumawid ng bunduking Maragondon papuntang Laguna
de Bay gayung duguan na ang mga paa ng nakayapak na Josephine. Tinulungan Patuloy ang bakbakang walang hanggan. Araw-araw, nakikita ng Governador na
silang makapuslit sa Manila ni Venancio Cueto, isang pinuno ng Katipunan, at kahit hindi magwagi ang mga Katipuneros, makakatagal sila nang hindi napupuksa.
naisakay si Josephine sa isang barko papuntang Hongkong. Duon namalagi ang Napilitang makipag-usap si General Rivera. Ginamit niya ang isang Pilipino, si
biyuda ni Rizal hanggang Deciembre 15, 1898, nang napangasawa niya ang isang Pedro Paterno, upang makipagniig kina Aguinaldo.
Pilipinong nagkakalakal, si Vicente Abad. Bumalik ang mag-asawa sa Manila,
kasama ang anak nila, si Dolores. Nagturo ng English si Josephine, at isa sa mga Deciembre 14, 1897. Pinirmahan ang Kasunduan sa Biac-na-bato [Pact of Biac-
naturuan niya ang binatang taga-Cebu, si Sergio Osmena, bayani ng Pilipinas nuong na-bato] matapos ang 4 - 5 buwang tawaran nina Emilio Aguinaldo at iba pang
panahon ng Amerikano. Tahimik na yumao si Josephine, ang dayuhang giliw ni pinuno ng Katipunan, at ni Paterno, bilang abogado ni General Rivera.
Rizal, nuong Marso 15, 1902, ng tuberculosis sa lalamunan. Nalibing siya sa Happy
Valley cemetery sa Hongkong. Lumaki at nakapag-asawa si Dolores at nag-iwan ng Deciembre 27, 1897. Sumuko ang mga katipunero at isinauli ang kanilang mga
mga anak na apelyido ay Mina. Gaya ng ama, si Vicente Abad, ipinilit niya armas. Si Aguinaldo at 34 ng kanyang mga alalay ay nagtungo sa Hongkong, dala
hanggang sa kahuli-hulihan, na anak siya ni Abad, hindi ni Rizal. ang paunang bayad, ika-5 bahagi, sa salaping ipinangako sa kanila ng Espanyol.
Wala na silang tinanggap na salapi pagkatapos. Hindi pa matiyak ngayon kung ano
Deciembre, 1896. Pinalitan si General Blanco ni General Polavieja, na may dalang ang pinagkasunduan sa Biac-na-bato. Umangal ang mga Katipunero na hindi
2,000 sundalo mula sa Espanya. Mabilis dumating ang iba pang karagdagan mula sa tumupad ang mga Espanyol sa mga pangako ng pagpapaigi ng turing sa mga
Pilipino at kapatawaran sa lahat ng katipunerong sumuko. Ngunit hindi nila ipinakita
ang anumang kasulatan ng kasunduan. Ipinipilit ng mga Espanyol na ang bayad na
salapi lamang ang ipinangako nila sa mga pinuno ng Katipunan. Malamang na may

mga ipinangako nga ang mga Espanyol. Malamang din na may mga inayunan sina The flags shown in this article are the official flags recognized during the Philippine
Aguinaldo na ikinahihiya nilang ilahad ngayon. Kaya ang magkabilang panig ay Centennial celebration in 1998. These flags are often erroneously included in the
kapwa ayaw magpakita ng kasulatan o copia ng kasunduan. "evolution of the Philippine Flag"; these flags are properly called "flags of the
Revolution". While many of the depicted symbols and layouts on some of the flags
Samantala, patuloy ang pakyawang pagparusa ng mga Espanyol sa mga katipunero have inspired the national flag, there is no direct relationship.
at mga kakampi.
Katipunan flags
MARAMI ang naghimagsik sa pagsuko nina Aguinaldo matapos tumanggap ng
400,000 pisong bayad sa Biac-na-bato at pagbakasyon sa Hongkong. Ang ibang With the establishment of the Katipunan, Andres
pinuno ng Katipunan ay patuloy nanawagan ng himagsikan, gaya ni Emilio Jacinto Bonifacio requested his wife, Gregoria de Jesus, to
sa Laguna at ni Feliciano Jhocson na tumangging sumama sa Hongkong at, sa halip, create a flag for the society. De Jesus devised a
pumuslit sa Pugad-baboy, sa Caloocan, upang ipagpatuloy ang pakikibaka. Patuloy simple red flag bearing the society's acronym, KKK,
ring nakibaka sina Francisco Makabulos, bayani mula sa La Paz, Tarlac, at si in white and arranged horizontally at the center. This
Luciano San Miguel. Nagtatag ng pangkat ng Katipunan sa Tarlac si Makabulos was the first official flag of the society.
matapos sumabog ang Himagsikan sa Manila. Tumanggi siya sa pagsukong atas ng
kasunduan sa Biac-na-bato, sa halip, nagtatag pa ng sariling pamahalaan sa Some members of the Katipunan used other
Gitnaang Luzon [Central Luzon] at nagpairal ng Kasulatan ng Katauhan ng Bayan, variations. One variaton has the three Ks arranged in
tinawag ngayong Makabulos Constitution, nuong Abril 17, 1898. Isa sa mga the form of a triangle. Some others used a red flag
pinuno ng Magdiwang sa Cavite si Luciano San Miguel, karibal ng mga Magdalo with only one K.
ni Aguinaldo. Hindi niya pinansin ang Biac-na-bato at patuloy na lumaban sa
Espanyol.

Nuon lamang umalis na sina Aguinaldo nagsimulang mag-ipon ng tao at armas ang
mga taga-Ilocos at mga taga-Cebu. Dalawang angkan ng mga Ilocano, ang mga
Abaya at mga Guirnalda, ang nagtatag ng kanilang Katipunan, ang Espiritu de
Candon, at sumakop sa Candon, Ilocos Sur, nuong March 25, 1898, at natatag ng
Republica ng Candon, pinamunuan ni Fernando Guirnalda. Dumating ang mga
sundalong Espanyol pagkaraan ng 3 araw at dinakip ng mga naghimagsik. Binitay
ang mga pinuno, maliban lamang sa magkapatid na Guirnalda at si Federico Isabelo
Abaya, tumakas at namundok.

Sa Cebu, humingi ng tulong mula sa Luzon sina Candido Padilla, Teofisto Cavan
at Alejandro Climaco matapos nilang itatag ang kanilang kilusan. Ang ipinadala ay
si Pantaleon Villegas, matapang at hindi magkasing-laki ang mga mata.

Flags of the Philippine Revolution

During the Philippine Revolution, various flags were used by the Katipunan secret
society and its various factions, and later, after the Katipunan had been dissolved, the
Philippine Army and its Civil Government.

Other flags were the personal battle standards of different military zone commanders
operating around Manila.

When the revolution heated up, the Magdiwang First Official Flag General Pio del Pilar, the hero of Makati, used a red
faction of the Katipunan, which operated in Cavite banner which has a white equilateral triangle on the
under Gen. Santiago Alvarez, adopted a flag mast with a K at each corner. At the center of the
consisting of a red banner with white sun, at the triangle was a mountain with the sun rising behind it.
center of which is a white baybayin (the ancient The flag was called Bandila ng Matagumpay (Flag
Tagalog script) letter ka. The sun initially had an Of Victors) and was first used on July 11, 1895. The
indefinite number of rays and was later standardized flag was also one of the first to depict an eight-rayed
to eight rays, to represent the eight provinces that sun.
Spain first placed under martial law (Manila, Cavite, General Gregorio del Pilar, referred to as ang batang
Laguna, Batangas, Bulacan, Pampanga, Tarlac, and General ("the young General") for his youth, used a
Nueva Ecija). This eight-rayed sun was later used in tricolor banner with a blue triangle at the mast and a
the national flag of the Philippines. The flag is red stripe at the top of the flag and a black stripe at
actually incorrectly placed on this page. It is flipped the bottom. Del Pilar patterned his flag after that of
horizontally. Cuba's, which then was also revolting against Spain.
The Magdalo faction of the Katipunan, which also
operated in Cavite under Gen. Emilio Aguinaldo, At the Naic Assembly of March 17, 1897, the
used a flag similar to the Magdiwang faction's. It Katipunan military leaders decided to adopt a
features a white sun with a red baybayin letter ka. flag with a new design. This new flag was red
and depicted a white sun with eight rays and a
This emblem has recently been revived by a face. This flag became the first official flag of
breakaway faction of army officers calling the Filipinos. The flag was used for less than a
themselves the Magdalo Group. These officers year because the Filipinos signed a truce with
rebelled against the government of Gloria Spanish authorities (see Pact of Biak-na-Bato)
Macapagal-Arroyo at the behest of Senator Gregorio on December 14 to 15, 1897.
Honasan (see Oakwood Mutiny).
Personal flags
Andres Bonifacio, the Supremo of the Katipunan, had
a personal flag which depicts a white sun with an
indefinite number of rays on a field of red. Below the
sun are three white Ks arranged horizontally. This
flag was first unveiled on August 23, 1896 during the
Cry of Pugadlawin where the assembled Katipuneros
tore their cedulas (poll tax certificates) in defiance of
Spanish authority. The flag was used later during the
Battle of San Juan del Monte on August 30, 1896, the
first major battle of the Philippine Revolution.

General Mariano Llanera who fought in the
provinces of Bulacan, Tarlac, Pampanga, and Nueva
Ecija used a black flag with a white K on the left and
a white skull-and-bones on the right. Bonifacio
referred to the flag as Bungo ni Llanera (Llanera's
Skull).

(Ikasampung Linggo) durugin ni Dewey ang 7 luma at karag-karag na barkong pandigma ni Admiral
Patricio Montojo sa harap ng Cavite sa Manila Bay.
Ang Pananakop ng Estados Unidos sa Pilipinas
Nasugatan si Montojo at isa sa 2 anak niyang kasama sa labanan, si Eugenio
Matagal nang ayaw ng America na makialam ang mga taga-Europa sa North o South Montojo. Dahil sa pagkatalo niya sa Manila Bay, sinuspindi si Montojo ng hari ng
America kaya tuwang-tuwa sila nang mag-aklasan ang mga tagaroon at kumalas Espanya nuong Septiembre 1898, at nilitis siya ng hukumang militar [court
mula sa Espanya nuong 1810 - 1820. Ang nalabi lamang na sakop pa ay ang Puerto martial] sa Madrid. Ikinulong siya matapos mahatulan nuong Marso 1899, ngunit
Rico at Cuba. Nang simulan ni Jose Marti ang himagsikan sa Cuba nuong 1895, ipinagtanggol siya ni Dewey, ang tumalo sa kanya sa Manila Bay. Pinawalan din si
nais ng America na tumulong, lalo na nang nakita nila ang lupit ng mga Espanyol sa Montojo, sinisante na lamang mula sa tungkulin. Namatay ang 75-anyos na Montojo
mga taga-Cuba. Gaya sa Pilipinas, maraming tao ang pinahirapan at binitay. Walang sa Madrid, Espanya, nuong Septiembre 30, 1917, salat sa gantimpala para sa
nakitang pasubali ang America, pagtulong niya, bilang pinuno ng sandatahang dagat ng Espanyol sa Pilipinas, sa
ngunit nagpadala pa rin sila ng
ilang barkong pandigma sa Cuba pagpuksa sa mga naghimagsik nuong 1896 - 1898.
upang 'magmasid'.
Sa loob ng 7 oras, tinapos ng mga Amerkano ang 333 taong
Nagkaroon ng dahilan ang pagsakop ng Espanya sa Pilipinas, 1565 - 1898. Nang
America nuong Febrero 15, 1897, tumahimik ang mga kanyon ni George Dewey nuong hapon
nang sumabog at lumubog ang ng Mayo 1, 1898, alam lahat ng mga Espanyol na wala na
kanilang barkong pandigma, ang silang laban - wala nang barkong makakarating mula
USS Maine habang nakadaong sa Espanya o Cuba upang tumulong o magdala ng gamit
Havana, capitollo ng Cuba. Pinaratangan nila ang Espanya at inutusang umalis na sa digmaan, o ng pagkain man lamang. Ni wala silang barkong
Cuba. Tumanggi ang Madrid at hindi nagtagal, naghayag ng digmaan laban sa masasakyan upang tumakas pabalik sa Espanya. Takbuhan at
America. Kinabukasan, Abril 25, 1898, naghayag din ang batasan [Congress] ng nagsiksikan lahat ng 30,000 sundalong Espanyol sa Intramuros at nagmakaawa kay
America ng digmaan laban sa Espanya. Libu-libong sundalong Amerkano ang Dewey na sila, ang mga Amerkano, ang sumakop sa Manila sa halip ng galit na mga
lumusob sa Cuba, sa pangunguna ni Theodore Roosevelt, pinuno ng mga Pilipinong pinahihirapan at pinapatay nila nang dumating si Dewey. Wala akong
Amerkanong nais sumakop ng iba't ibang lupain sa South America at Asia. magagawa hanggang hindi dumarating ang mga sundalo namin, ang sagot ni
Nagkaroon ng suliranin si William McKinley, pangulo ng America nuon. Hati sa 2 Dewey.
ang sandatahang dagat ng Espanya. Ang isa ay nasa Atlantic Ocean, malapit sa Cuba.
Inutusan niya ang sandatahang dagat ng America sa Atlantic Ocean na wasakin ito. Ipinasundo niya si Aguinaldo sa Singapore at dumating ito sakay sa USS
Winasak naman! Ang pang-2 sandatahang dagat ng Espanya ay nasa Pacific Ocean, McCullock, kasama ang 34 alalay, nuong Mayo 19 at, pagkadaong sa Cavite,
malapit sa Manila, at ito naman, 2 araw pagkahayag ng America ng digmaan laban sa mabilis na itinatag muli ang Pamahalaang Himagsikan nuong Mayo 24, 1898, at
Espanya, ang inutos niyang salakayin ng pang-2 sandatahang dagat ng America, hinirang ang sarili niyang dictador na naman. Binigyan ni Dewey si Aguinaldo ng
nakadaong nuon sa Hongkong. isang lantsa, galing sa lumubog na punong barko ni Montojo, ang Cristina, at mga
baril na halungkat mula sa mga pinalubog na barkong Espanyol. Walang hinala si
Kaya nuong Abril 27, 1898, walang sabi-sabi, tahimik na naglayag ang 6 barkong Aguinaldo na kinabukasan lamang ng pagdidictador niyang muli, mahigit 10,000
pandigma ng America, pinangungunahan ni Commodore George Dewey, upang sundalong Amerkano ang nagsimulang bumarko sa San Francisco, California, sa
salakayin ang mga Espanyol sa Manila. pamumuno ni General Thomas Anderson, upang sakupin ang Pilipinas.
Magkakaroon na ng sundalo si Dewey.
SI EMILIO AGUINALDO at si George Dewey ay nagkakilala nang nagbakasyon
sa Hongkong si Aguinaldo nuong Deciembre 27, 1897, pagkatapos siyang bayaran Nabuhayan ng loob muli ang mga naghihimagsik. Marami sa Luzon at Visayas ang
ng mga Espanyol sa Biac-na-bato, ngunit hindi sila naging magkaibigan sapagkat nagsimulang lusubin ang mga Espanyol at mga guardia civil na iniwang bigla ng
bihira nakikipag-kaibigan si Dewey. Matanda na, nag-retiro na dapat at umalis na sa sandatahang Espanyol na nagtatago na sa Intramuros. Ang mga Espanyol na kayang
US Navy kung hindi inabutan ng utos ni William McKinley, president ng America, umalis, ang mayaman at mga mataas na opisyal, ay lumisan na. Ang karamihan ay
na palubugin ang sandatahang dagat ng Espanya sa Manila. Walang pasintabi kay tumuloy sa Zamboanga, madaling nakasakay ng barko pa-Malaysia, nuon ay sakop
Aguinaldo, na nasa Singapore nuong Mayo 1, 1898 - vacacion grande talaga - nang ng English at hindi kalaban.

Sa loob ng Intramuros, ngatog ang mga Espanyol at ang mga kakamping Pilipino. Si Sumulat ang mga Espanyol mula sa Manila kay Dewey at Merritt, hindi na raw
Pedro Paterno, ang kasapakat sa suhulan sa Biac-na-bato, ay naglabas nuong Mayo kailangang dumanak pa ang dugo. Nagkasundo sila nuong Agosto12, nagbarilan
31, 1898, ng isang manifesto ng pangako na pagbubutihin na ng mga Espanyol ang nang kaunti nuong Agosto 13, upang hindi mapahiya ang mga Espanyol bago
pagturing sa mga Pilipino at hinikayat ang mga Pilipinong tulungan ang Espanya, sumuko, at pumasok sa Manila ang mga sundalo ni Merritt nuong Agosto 14.
'ang ating kakampi' sa digmaan laban sa America. Ang kasabwat niya sa Biac-na- Binantayang walang makapasok na Pilipinong kampi kay Aguinaldo. Kahit na mga
bato, si Governador-General Primo de Rivera, ay nakaalis nuon pang Abril 10, alalay ni Aguinaldo. Kahit na si Aguinaldo.
1898, 3 linggo lamang bago naglabanan sa Manila Bay. Pinalitan siya ng sawing-
palad na General Basilio Agustin na walang nagawa matapos matalo si Montojo Dinaya man o hindi ang mga naghihimagsik ng mga
kung hindi humingi ng tulong mula sa mga Pilipino. Katuwang si Bernardino Amerkano, tunay na pahele-hele ang turing ng
Nozaleda, arsobispo ng Manila, inalok si Aguinaldo ng isang milyon piso at pamahalaan ng America sa Washington DC dahil
pangakong susuwelduhan pa nang palagian kung sasanib sa pamahalaan ng marami man ang nais sumakop sa Pilipinas, marami
Espanyol sa Manila. Payo ng kanyang mga alalay na tanggapin ang malaking salapi, rin ang laban sa pagsakop kahit saan o kahit
ngunit tumanggi si Aguinaldo, abala nuon sa pagtitipon ng mga kabayanan sa Luzon kangino. Karamihan sa mga laban ay ang mga
at Visayas sa ilalim ng kanyang pamahalaan. pinuno at kasapi ng mga simbahan sa America, at
napilitan si President McKinley ipagliwanag sa
Nakapag-ipon ang mga naghihimagsik ng kulang-kulang 30,000 sandatahan sa kanila kung bakit nilusob at sinakop ng mga
paligid ng Manila, bagamang kaunti lamang ang may baril. Karaniwang itak at sibat sundalong America ang Manila.
na kawayan lamang ang sandata kaya hindi nila napasok ang Intramuros nang
walang tulong mula sa mga kanyon ni Dewey. Dinaan na lamang sa pagsigaw-sigaw Hayag ni McKinley sa mga preachers at pinuno ng
na tatagain sa leeg ang lahat ng Espanyol na makita nila pagkapasok sa mga simbahan nuong 1898:
Intramuros, bantang pinaniwalaan ng mga Espanyol. At ng mga Amerkano.
Ang tutuo, hindi ko nais ang Pilipinas, at nang napasa-atin, parang handog ng
Nuong Junio 12, 1898, hinayag ni Aguinaldo ang pagkapag-sasarili [independence] langit, hindi ko malaman ang gagawin ko sa kanila. Nang mag-umpisa ang digmaan
ng Pilipinas sa kanyang bahay sa Kawit, Cavite. Tumangging dumalo si Dewey laban sa Espanya, si Dewey ay nasa Hongkong at inutusan kong pumunta sa Manila
ngunit isang coronel ng US Army, si LM Johnson, ang naparuon at nagmasid. at napilitan siya; sapagkat kung matalo, wala siyang madadaungan sa parte ng
Sinundan ni Aguinaldo ang pahayag sa sumunod na 2 linggo ng balak na pagtatag ng daigdig duon, at kung manalo ang mga Don [mga Espanyol] malamang tumawid
pamahalaan sa mga purok na napalaya na mula sa mga Espanyol, pagpupulong ng sila ng Pacific Ocean at lapastanganin ang Oregon at California . Kaya
kinailangang wasakin niya ang sandatahang dagat ng Espanyol, at nagawa naman
mga kinatawan ng mga lalawigan sa isang Congreso ng niya! Ngunit hanggang duon na lamang ang mga balak ko nuon.
Himagsikan sa Malolos, Bulacan. Nuong Junio 23, 1898, hinayag
ni Aguinaldo na hindi na siya dictador at isang Republica ang Nang matapos at natanto ko na napasakamay natin ang Pilipinas, inaamin kong
gagawing pamahalaan sa Pilipinas. Ngunit naubusan na siya ng hindi ko alam ang gagawin sa kanila. Humingi ako ng payo sa lahat -- Democrats at
panahon. Nuong Junio 30, 1898, dumaong ang libu-libong pati na Republicans -- ngunit walang naitulong. Naisip ko kunin ang Manila
sundalong Amerkano ni General Anderson mula sa San Francisco. lamang; o baka Luzon lamang; pagkatapos, naisip kong maaari ring ilan-ilang pulo
Sumulat si Aguinaldo kay Anderson, umangal sa pagdaong ng mga lamang ang kunin. Hindi ako nahihiyang sabihin sa inyo, mga ginoo, na ilang gabi
Amerkano nang walang pahintulot. Hindi siya pinansin at akong lumuhod at nagdasal sa Maykapal at humingi ng payo at liwanag. At isang
sumunod pa ang kulang-kulang 9,000 sundalong Amerkano, nang gabi, nasaisip ko - hindi ko alam kung paano ngunit nasaisip ko:
dumating si General Wesley Merritt nuong Julio 25, 1898, upang pamunuan ang
pagsakop sa Manila. 1. Hindi natin maaaring ibalik ang Pilipinas sa Espanyol.

May mga sundalo na si Dewey. Panahon na ng Amerkano. Kaduwagan at laban sa karangalan ang gawin ito.

Mabilis na pumaligid sa Manila ang mga Amerkano, naghukay ng kanilang 2. Hindi natin maaaring ibigay ang Pilipinas sa France o sa Germany
paglalabanan, at nagkalat ng kanilang mga kanyon, upang walang Pilipinong
makapasok sa Manila. Nanawagan si Aguinaldo nuong Agosto 6, 1898, sa mga - ang mga karibal natin sa kalakal sa Asia - hindi mahusay na
pinuno ng ibang bansa na kilalanin ang kaniyang pamahalaan. Walang pumansin. kalakal ito at makakasira ng tiwala.

3. Hindi natin maaaring iwanan na lamang ang Pilipinas - hindi sila

handang mamahala sa sarili nila - at madali silang magkakagulo

at magkaka-abusong masahol pa kaysa sa mga ginawa ng ang Pilipinas na binili ng America ng 20 milyong dolyar mula sa Espanya. Ang 3
Espanyol. kapuluan ang sakop ng kasunduang tinawag na Treaty of Paris. Nagtangkang
dumalo si Felipe Agoncillo bilang sugo ng Pilipinas sa lagdaan ng kasunduan nuong
4. Wala tayong ibang magagawa kung hindi kupkupin silang lahat at Deciembre 10, 1898, ngunit hindi siya pinapasok.

turuan; pangalagaan, pangaralan at gawing mga Kristiyano at, sa Ipinag-utos ni McKinley na sakupin agad ang buong Pilipinas.
biyaya ng Diyos, gawin ang lahat nang ating kaya upang
mapagbuti natin sila, silang kapwa natin na pinagpahirapan para Maliban sa Manila, patuloy ang paglusob ng mga Pilipino at pagpalaya sa buong
sagipin ni Jesus Christ. kapuluan. Nuong Noviembre 6, 1898, sumuko sa kanila ang mga Espanyol sa
Negros. Nuong Deciembre 23, 1898, isinuko ni General Diego de los Rios, ang
Matapos nito, nakatulog ako nang mahimbing at kinabukasan, ipinatawag ko ang naiwan at kahuli-hulihang governador ng Pilipinas, ang pulo ng Iloilo. Sa lungsod ng
chief engineer ng War Department at inutos ko na ilagay ang Pilipinas sa mapa ng Iloilo, katatapos pa lamang mag-Pasko at magdiwang sa pagsuko ng mga Espanyol
America; at duon sila lalagi habang ako ang Pangulo! ang mga pinuno ng himagsikan sa Panay, sina General Martin Delgado at Coronel
Quintin Salas nuong Deciembre 28, 1898, nang biglang sumulpot ang mga
Maaaring salitang politica sundalong Amerkano at si General Marcus Miller at nagtangkang dumaong.
lamang ang pagdarasal sa gabi ni
Mckinley, ano ba't mga Hindi! ang sagot ng mga Ilonggo, at mabilis na naghukay ng paglalabanan, may 10
relihiyoso ang kaharap niya kaya kilometro ang haba, sa harap ng Guimaras Strait at sa harap ng mga kanyon ng
dinagdagan pa ng gagawing sandatahang Amerkano. Nagbakbakan sila hanggang Febrero, 1899, nang masupil
Kristiyano ang mga Pilipino ang karamihan ng mga naghihimagsik at sinakop ng mga Amerkano ang kalakihan
nang matuwa naman. Katunayan, ng Panay. Sa mga bahaging malaya pa, patuloy nakibaka si Salas sa kabayanan ng
sinabi niya ang tunay na Cabatuan hanggang Septiembre, 1899, nang dumugin sila ng maraming Amerkano.
harangin ng America: Ayaw Sumuko ang karamihan ng mga Ilonggo, ngunit namundok si Salas at ilang pang
maiwan sa agawan ng mga taga-Europa, lalo na ng Germany, sa kalakal sa Asia, kasama, at nag-guerrilla hanggang naiwan na lang siyang nag-iisa. Sumuko siya sa
ngunit China ang talagang tukoy niya, dahil ito na lamang ang nalalabing lupaing mga Amerkano nuong Octobre, 1901, ang kanyang ika-31 kaarawan, at ipinatapon
maaaring lapain at sakupin [Ganito nga ang ginawa ng mga taga-Europa sa China sa siya. Nagtungo siya sa Manila nuong 1908 at nag-abogado nuong 1912. Nang
sumunod na 30 taon]. Sakop na ng English ang India at Malaysia, sakop ng France payagan, bumalik siya sa Iloilo at duon siya namatay ng tuberculosis nuong Enero
ang Indochina [Cambodia, Laos at Vietnam]; sa Dutch Netherlands naman ang 24, 1917. Ang kaisa-isa niyang anak, si Rosario, ay nag-abogado rin, ang
Indonesia. Aali-aligid ang gutom na Germany; hindi sakuna na dumaong sa Manila pinakaunang babaing abogado sa Iloilo.
Bay ang kanilang mga barkong pandigma, sa pamumuno ni Admiral Otto von
Diederichs, nuong Junio, 1898, ilang linggo lamang matapos ang labanan sa Manila Nagbalik sa Bohol si Bernabe Reyes, isang taga-Dauis, malapit sa Tagbilaran, may
Bay. Isa sila sa mga tinutukoy ni Aguinaldo nang manawagang kilalanin ang kasulatan mula kay Aguinaldo upang magbuo ng pansamantalang pamahalaan sa
kanyang pamahalaan nuong Agosto 6. Ngunit ang balak ng Germany ay sumakop, Bohol, isasapi pagkatapos sa pamahalaan ng Pilipinas. Lumigid siya sa pulo, at sa
hindi magpalaya, ng ibang bayan, kaya hindi pinansin. harap ng mga pinuno ng mga baranggay at purok, nahalal siyang presidente o
governador ng Bohol. Mapayapang namuhay ang buong Bohol hanggang dumating
Anuman ang nais ng karamihan sa mga Amerkano, napilitan silang lusubin ang mga ang sandatahang Amerkano nuong Marso 14, 1899, sa pangunguna ni Major Henry
sakop ng Espanya nang maghayag ang Madrid ng digmaan nuong Abril 24, 1898. Hale. Dahil walang sandata o sundalo, napilitang sumuko nang walang laban si
Nawasak nila ang sandatahang dagat ng Espanya sa Santiago Bay at napasuko ang Reyes. Samantala, sa Malolos, Bulacan, itinatag ang unang Republica ng Pilipinas
mga Espanyol sa Cuba nuong Julio 17, 1898. Sumunod na Octobre, nagsimulang nuong Enero 1899, hinirang na Pangulo si Aguinaldo at pinairal ang Kasulatan ng
magtawaran ang mga Espanyol at mga Amerkano sa Paris, France. Inalok ng Katauhan ng Bayan [constitution]. Inirapang lahat ng mga Amerkano, patuloy na
Espanya ngunit ayaw tanggapin ng America ang Cuba, may utang na 400 milyon nag-ipon ng mga sundalo at sandata sa Manila, at paghanda sa paglusob sa mga
dolyar ito at walang Amerkanong payag na sakupin pagkatapos ng digmaan upang Pilipino.
palayain ito. Kaya napilitang maging malaya [free] ang Cuba, subalit baon sa utang
at watak-watak, hindi naging makapag-sarili [independent], ngunit mahaba at ibang Nuong gabi ng Febrero 4, 1899, binaril at pinatay ni William Grayson, sundalong
salaysay na iyon. Ang tinanggap lamang ay Puerto Rico, nais gawing daungan sa Amerkano, ang 2 o 3 Pilipinong naghihimagsik na nagtangkang tumawid sa tulay ng
Carribean Sea ng sandatahang dagat ng America [United States Navy], ang
Marianas Islands, nais din ng US Navy na daungan sa gitna ng Pacific Ocean, at

Santa Mesa, sa labas ng Manila. Nagalit ang mga kasamahan at bumaril din ang (Ikalabingisang Linggo)
mga Pilipino. Nagsimula na ang digmaan, hayag ng alalay ni General Elwell Otis,
kapalit ni General Merritt bilang pinuno ng mga sundalong Amerkano. Sugurin ang Si Aguinaldo At Si Mabini
mga Pilipino ayon sa ating napagpasyahan, ang sagot ni Otis.
...hinatulan ko siya na di nakiming magpapaslang upang angkinin at
Masiklab ang bakbakan ngunit dehado ang mga Pilipino. May 3,000 patay silang sarilinin
iniwan nang umurong mula sa paligid ng Manila dahil sa dami ng baril at kanyon ng
mga Amerkano. Nagsasayawan nuon sina Aguinaldo at mga alalay, ipinagdiriwang ang Himagsikan... Sukdulan ang mga kasalanan niya, ang Maykapal
ang bagong pamahalaan, nang dumating sa Malolos ang balita ng labanan. Agad man
nagpasugo si Aguinaldo kay Otis na itigil ang barilan at simulan ang usapan. Huli
na, ang sagot ni Otis, Tignan na lamang natin kung saan makakarating 'to. ay nagpasiyang hindi siya karapatdapat... Ang tanging pag-asa ni
Aguinaldo

ay ang mamatay na ipinaglalaban ang kalayaan ng Bayan...
-- Apolinario Mabini, sa Himagsikan Ng Pilipinas

ANG UTAK ng Himagsikan ay isang guro, tahimik at nag-iisa, laging nagmumuni-
muni. Ipinanganak na dukha si Apolinario Mabini nuong Julio 23, 1864 kina
Inocencio Mabini at Dionisia Maranan, sa Talaga, Tanauan, Batangas. Nais ng ina
na mag-pari siya, ngunit abogasya ang tinapos sa San Juan de Letran at sa
Universidad de Santo Tomas nuong 1894 upang ipagtanggol ang mga naaaping
dukha. Nilagnat at nalumpo naman siya nuong 1896; kaya nang dakpin siya ng mga
Espanyol nuong Julio 1897 bilang kasapi sa La Liga Filipina ni Jose Rizal, hindi
siya binitay gaya ng ibang mga kasapi at napilitang pakawalan nang nakita ang
kanyang kapansanan.

Nuong Julio 1898 inilathala niya Ang Tunay na 10 Utos [The True
Decalogue], na sinulat niyang katulad sa 10 utos ng Diyos ng
simbahang katoliko ngunit naglaman ng kanyang adhika, paunlarin
ang pag-iisip at gawi ng mga tao upang magkaroon ng sabay na
himagsikan o pagbabago sa Pilipinas at sa kalooban ng mga
Pilipino. Tigatig sa mga adhika ni Mabini ang mga principales at
ilustrado na kakampi ni Aguinaldo, ngunit naging kilala siya sa
mga pangkaraniwang mamamayan at maghihimagsik. Higit sa
lahat, hayag ni Mabini, magsigasig kayong magpalaya ng bayan
sapagkat kayo lamang ang may tunay na pagtingin sa kanyang pag-
unlad at maging marangal, sapagkat ang kalayaan ng bayan ay
kalayaan para sa inyo, ang kanyang pagbuti ay inyong
kasaganahan.

Mahina ang katawan, nagpapahinga si Mabini sa Los Banyos nang ipatawag ni
Emilio Aguinaldo nuong 1898; mahigit sandaang tao ang nagbuhat sa kanyang
nakaduyan papuntang Kawit, Cavite. Walang paniwala si Aguinaldo nang makita
ang payat at lumpong Mabini, hindi gaya nang inasahan niyang matikas at
matipunong manunulat. Ngunit napahanga siya nang magsalita si Mabini, tahimik at
matatag, lalo na nang sabihin ni Mabini na kinalaban niya ang kasunduan ni
Aguinaldo sa Biac-na-bato sapagkat alam niya nuong pang unang nilagdaan
Deciembre 1897 na hindi matutupad. At ngayon, sinalungat ni Mabini ang balak ni

Aguinaldo na ihayag ang pagkapag-sasarili [independence] ng Pilipinas. Unahin Si Mabini, bilang pangunang ministro [prime minister] at kalihim panlabas
ang pagbuo ng pamahalaan, sabi ni Mabini, at kailangang handa nang magsilbi sa [secretary of foreign affairs] ay nagtungo sa Manila upang makipagtawaran sa mga
bayan bago pa ihayag ang pagkapag-sasarili. Amerkano. Kinausap si Jacob Schurman, puno ng bagong dating na Philippine
Commission, binuo ni McKinley nuong Enero 20, 1899, bago pa nagsimula ang
Kailangan ko ang pananalig ng mga tao, sagot ni Aguinaldo, at sa pahayag ng digmaan, upang pamahalaan ang pagsakop sa Pilipinas. Alok ni
kalayaan lamang sila mapapaniwala sa himagsikan at sa ating pamahalaan. Schurman, ayon sa utos ni McKinley, na papayagang magtatag
Napasang-ayon si Mabini at itinuloy ni Aguinaldo ang balak na ihayag nuong Junio ng pamahalaang pansarili [self government] ang mga Pilipino,
12, 1898, ang pagkapag-sasarili [independence]. Naging malaki ang tiwala niya kay sa ilalim ng America. Ito ang unang nasa ng mga tao bago
Mabini at ginawa niyang punong tagapagpayo. Dito nagsimula ang pagiging Utak naghimagsik laban sa Espanya, ngunit dimdim ni Mabini na huli
ng Himagsikan ni Mabini -- napagtibay niya ang bagong pamahalaan ng Pilipinas sa na--lubusang kalayaan na lamang ang tatanggapin ngayon ng
Malolos at hinirang siyang presidente ng cabinete ni Aguinaldo nuong Enero 2, mga naghihimagsik. Humingi siya ng panahon kay Schurman
1899. Siya ang nagpayo kay Aguinaldo na tapusin ang pagiging dictador at gawing upang kausapin sina Aguinaldo, at hinirang na itigil muna ang
pansuguan [representational] o republica ang pamahalaan. Bilang pangunahing labanan simula Abril 28, 1899, habang pinag-uusapan ang alok
ministro [prime minister] sa pulong ng himagsikan sa simbahang Barasoain sa ni Schurman. Tumanggi ang mga Amerkano, na mabilis at
Malolos, Bulacan, siya ang nag-asikaso ng pag-ayos at pagsasama-sama ng mga patuloy na nagtatagumpay sa mga sagupaan, at walang nagawa
kabayanan sa bawat purok at lalawigan. Pinamunuan niya ang pagsulat ng si Mabini kundi umalis nang walang kasunduan. Naghayag siya nuong Abril 15,
Kasulatan ng Katauhan ng Bayan [Malolos Constitution] na pinairal nuong Enero 1899, ng manifesto na nagtatwa ng karapatan ni McKinley at ni Schurman na
1899. Sa pagsulat nito naganap ang pinakamasidhing pagtatalo nila ni Aguinaldo, sumakop at mamahala sa Pilipinas, at naghikayat sa mga Pilipino na ipagpatuloy ang
hanggang umabot sa pagbitiw ni Mabini at ng buong cabinete nuong Deciembre 26, paglaban sa mga Amerkano.
1898.
Kinalaban ng mga Pilipino ang mga Amerkano kinabukasan sa Majayjay, Laguna,
Ayaw bitawan ni Aguinaldo ang hangaring maging hari, kahit pagkatapos niyang ngunit natalo, at napatay si Emilio Jacinto, ang katuwang ni Bonifacio sa
ihayag ang katapusan ng kanyang pagiging dictador nuong Katipunan. Sa kanyang pagyao, 2 na ang pumanaw na pag-asa ng Pilipinas
Junio 23, 1898. Sabay sa pahayag na 'yon, sinabi niyang makalaya; 2 na lamang ang nalalabi, at isa rito, si Mabini ay unti-unti nang nawalan
tagapagpayo lamang, hindi batasan, ang congreso ng ng tiwala kay Aguinaldo. Si Aguinaldo man ay nawalan na ng tiwala kay Mabini, at
Malolos. Ipinilit ni Mabini na ang congreso ang susulat ng nakinig na sa mga bulong at pintas ng mga naiingit sa dakilang lumpo. Pinasugo
mga batas na magpapairal ng pamahalaan sa buong bayan. niya nuong Abril 28, 1899 si
Nanaig si Mabini at, matapos mahirang na Pangulo si Pedro Paterno, ang
Aguinaldo nuong Enero 1, 1899, binuo ni Aguinaldo kasapakat niya sa suhulan ng
kinabukasan ang kanyang cabinete, at si Mabini uli ang Biac-na-bato, upang
hinirang na presidente nito. At republica ang itinatag sa makipagtawaran tungkol sa
Malolos na unang pamahalaan ng Pilipinas, hindi pamahalaan pagtigil ng labanan, ngunit
ng isang tao lamang, nuong Enero 23, 1899. tumanggi si General Otis.
Pagkaraan ng 3 araw,
Samantala, patuloy ang pagkalupig ng mga Filipino. Nuong nagpasugo uli si Aguinaldo
Febrero 22, 1899, sinakop ng mga Amerkano ang Cebu at nuong Mayo 2, 1899, at
Iloilo; madaling sumuko ang buong pulo ng Panay. Sumunod na buwan, Marso, kinausap nina Major
sinakop naman ang pulo ng Bohol. Katapusan ng buwang iyon, nuong Marso 31, Manuel Arguelles at
1899, nilusob at sinakop ng mga Amerkano ang Malolos mismo. Takbuhan ang mga Tenyente Jose Bernal si General Otis, ngunit tumanggi na naman ito. Pagkaraan ng
pinuno ng bagong pamahalaan matapos sunugin ang simbahan ng Barasoain nang 5 araw, lubusan nang sinisante ni Aguinaldo si Mabini nuong Mayo 7, 1899, at
hindi mabahiran ng mga Amerkano. Sa Tarlac muna inilipat ang capitollo, tapos sa nagbuo ng panibagong cabinete sa ilalim ni Pedro Paterno upang makiusap sa mga
Nueva Ecija; sa sumunod na 2 taon, napilitan si Aguinaldo na paglipat-lipatin ang Amerkano. Ngunit hindi maulit ni Paterno ang tagumpay niya sa Biac-na-bato, pilit
himpilan ng bayan habang patuloy na umuurong palayo sa sumusugod na kasi ng mga Amerkano na isuko muna ng mga Pilipino ang mga sandata bago mag-
sandatahang Amerkano. usapan. Kaya walang nagawa si Paterno kundi maghayag ng manifesto, gaya ni
Mabini, ng hikayat sa mga tao na ipagpatuloy ang paglaban sa mga Amerkano.

Walang pinag-aralan at walang pagkatao, ang sulat ni Mabini tungkol kay Espanyol, sindak na baka matatag ang isang kaharian ng mga Tagalog na pipilit sa
Aguinaldo. Lubusan nang nawalan ng tiwala kay Aguinaldo si Mabini nang dakpin kanilang pumailalim sa Tagalog o maging Tagalog na rin.
siya ng mga Amerkano nuong Septiembre 10, 1899. Sa piitan lagpas nang isang taon,
sinulat niya ang Pagtayog at Katapusan ng Republica ng Pilipinas. Pagkalaya Hintay muna: Hindi ba kasama ang Pampanga at Tarlac sa mga lalawigang
nuong Septiembre 23, 1900, nagsulat siya para sa mga pahayagan sa Nagtahan, unang naghimagsik laban sa Espanyol? Nasa mga silahis ng araw sa watawat
Batangas, patuloy nanawagan para sa ikabubuti ng mga Pilipino at ng digmaan. Kaya ng Pilipinas sila, hindi ba?
ipinatapon siya ng mga Amerkano sa Guam nuong Enero 5, 1901, at nakabalik
lamang nuong Febrero 26, 1903, matapos sumumpang kakampi na sa America. Naging mainit ang agawan ng silahis ng araw sa watawat o bandila ng Pilipinas.
Pinayo niya sa mga Pilipino na magniig at tumulong sa mga Amerkano sa Ang pinakahuli ay ang lalawigan ng
pamamahala, at sa inaasam na pagpalaya, ng bayan. Walang 3 buwan pagkabalik sa Zambales na naghimagsik halos kasabay ng
Pilipinas, namatay si Mabini sa lumaganap na cholera epidemic nuong Mayo 13, ibang lalawigan nuong 1896. Tinanggihan
1903. ng Centennial Commission nuong 1998
dahil ang official daw ay ang lista ng 8
Isa na lamang ang nalalabing pag-asa ng bayang makalaya. lalawigan ni General Ramon Blanco,
governador nuon, sa paghayag ng
Ayaw Na Ng Bayan pamahalaang pandigma [martial law] sa
Pilipinas nuong Agosto 30, 1896: Manila,
Maraming taga-Manila, taga-Laguna at mga taga-Batangas na nakikipagbaka sa Laguna, Cavite, Batangas, Bulacan,
Cavite ang nawalan ng gana sa Himagsikan dahil sa karumaldumal na pagpatay
Pampanga, Nueva Ecija at Tarlac.
kay Bonifacio, nawalan ng pag-asa at nagsi-uwian. Kaya madaling nagapi at
nasakop ang Cavite at napilitan ang tinaguriang 'pamahalaan ng Himagsikan' na Ang ginamit na batayan ng Zambales ay ang 8 lalawigang nilista ni General Camilo

tumakas at magtago sa bundok-bundok ng Biac-na-Bato sa Bulacan... Polavieja, ang pumalit
-- Apolinario Mabini, sa La Revolucion Filipinas
kay Blanco bilang
SIMULA'T SIMULA pa ng pagsiklab ng Himagsikan, milyon-milyong Pilipino
na ang hindi pumansin, sadyang umayaw o governador, sa pahayag
lubusang kumampi sa Espanyol at lumaban
sa Katipunan. Sinadya o hindi, nasarili ng nuong Deciembre 24,
mga Tagalog ang pakikibaka, at lalong
nadiin ang pag-angkin sa mga panulat, gaya 1896. Napalitan ng
ng mga hayag ni Andres Bonifacio sa Ang
Dapat Mabatid ng mga Tagalog, at ni Zambales ang Tarlac:
Emilio Aguinaldo sa Simula ng
Pamahalaang Tagalog at sa Mabuhay ang Manila, Laguna, Cavite,
mga Tagalog! na panting sa tenga ng mga
hindi-Tagalog. Batangas, Bulacan,

Ang iba, gaya ng mga Kapampangan, kahit malapit sa Manila, ay hindi nakatikim ng Pampanga, Nueva Ecija at
pagkaaping dinanas ng mga Tagalog - pagnakaw ng mga lupa at bukid at sapilitang
pagsisilbi sa Espanyol nang walang bayad. Maraming Kapampangan nuon ay kawani Zambales.
sa pamahalaan o sundalo sa sandatahang Espanyol, tumatanggap ng sueldo at
nakakataas kahit papaano sa kalagayan ng pangkaraniwang Tagalog. Ang sakmalan Iba rin ang mga lalawigan
ng lupa sa Pampanga at Tarlac ay nangyari pagkatapos ng Himagsikan, hindi nuong sa pahayag ni Aguinaldo
panahon ng Espanyol. Ang mga Ilocano, mga Bicolano at mga Visaya naman ay may ng Pagkapag-sasarili [independence] nuong Junio 12, 1898. Nawala ang Tarlac at
likas na hinala sa mga Tagalog at, gaya ng mga taga-Albay na kumampi sa mga Zambales, nasali ang Bataan: Manila, Laguna, Cavite, Batangas, Bulacan,
Pampanga, Nueva Ecija at Bataan.

Sa pahayag ni Aguinaldo, ang kulay ng watawat, pula, puti at bughaw [azul o blue]
ay ginaya mula sa watawat ng America, bilang parangal sa 'kakampi at katulong ng
Himagsikan'.

Tungkol sa Pampanga at Tarlac: Ang mga Kapampangan na ang umaamin na
nakahiligan sila ng mga Espanyol at palagiang sinapi sa kanilang sandatahan at
kawanihang pamahalaan. Sabi pa, umunti ang dating nakararaming Kapampangan sa

Luzon dahil sa mahigit 300 taon ng pagsugod, dala ng mga Espanyol, sa iba't ibang ilang buwan sa Manila mismo nuong 1897. Pagkapatay kay Bonifacio, nang malagas
pulo, lalo na sa digmaan laban sa mga Muslim sa Mindanao. Marami raw ang mga ng mga Espanyol ang mga alalay ng mga principales, walang tinanggap na tulong si
nasalanta, higit na marami ang hindi na nagbalik sa Pampanga at Tarlac, at Aguinaldo sa mga tao, kahit na sa Cavite mismo, gayung patuloy na lumaban sa
nanirahan na lamang sa mga pulong pinagdalhan. Karamihan sa mga inarkila ng mga Espanyol sina Emilio Jacinto sa Laguna, at si Luciano San Miguel sa Cavite. Kaya
Espanyol ay sa Manila nadestino, at hindi maipagkakaila na maraming mga napilitan si Aguinaldo na makisukob sa mga sandatahan ni, una, Miguel Malvar ng
Kapampangan ay naging mga taga-Manila na. Batangas at, sunod, kay Mariano Llanera sa Bulacan at Nueva Ecija, bago tuluyang
nagpasuhol at nagpatapon mula sa Biac-na-bato.
Hindi rin maipagkakaila na maraming Kapampangan sa sandatahang Espanyol. Isa
sa mga pinakahuling malaking pakikibaka nila ay ang pagpuksa sa daan-daang Lalong pumanglaw ang tingin ng tao sa Himagsikan nang bumalik mula Hongkong
kasapi ng Cofradia de San Jose sa bundok ng Banahaw nuong 1841. Nuong si Aguinaldo at itinanghal ang sariling dictador ng Pilipinas sa hayag niya ng
sumiklab ang Himagsikan ng Katipunan, Kapampangan ang karamihan sa 6,000 pagkapag-sasarili [independence] nuong Junio 12, 1898. Pulos mga don ang sumaksi
Pilipinong sundalo sa sandatahang Espanyol sa Manila at Mindanao na ayaw nang at lumagda sa pahayag, - ang mga don na kumaladkad sa mga tao na magsilbi para
pagkatiwalaan ni General Ramon Blanco, ang governador nuon. Ang mga sa mga frayle nang walang bayad, ang mga tumulong magnakaw ng mga lupa at pag-
sundalong Espanyol na lamang ang pinanglaban, ang mga Pilipino [Kapampangan] aari ng mga katutubo. Sa pahayag ni Aguinaldo walang pangako gaya ng ginawa ni
ay inalisan ng armas at sinisante. Marami marahil sa mga napilitang bumalik sa Bonifacio ng
Pampanga at Tarlac ay sumapi sa pag-aklas ni General Francisco Makabulos at
naging malaking bahagi ng pagpalaya sa Tarlac, ngunit matanda na ang Himagsikan • Pagbuti ng mga tao
nang mangyari ito, hindi sa simula. • Pagbalik ng lupa ng mga magsasaka
• Pagbawas ng buwis, at
Sa unang 2 taon, 1896 at 1897, halos lahat ng sagupaan ng mga Pilipino at mga • Pagtigil ng pa-trabaho nang walang bayad.
Espanyol ay nangyari sa mga paligid ng Manila at, mayroon mang ilan-ilang Ilocano,
Cebuano o Kapampangan, ang Himagsikan nuon ay likas at lubusang Tagalog. Kaya wala ring sumapi kay Aguinaldo maliban sa mga alalay ng mga don.
Lumawak lamang sa Visaya at ibang lalawigan ang Himagsikan nuong napatay na si
Andres Bonifacio dahil Hindi man alam ng mga Amerkano na mga principales at mga batakan lamang nila
ang 30,000 Pilipinong nakapaligid sa Manila nuong Febrero 4, 1899, madali nilang
• Ang mga kakilala nilang mga principales ang nagdala at namahala na sa natuklasan pagkatapos nilang tastasin ang mga ito sa walang puknat na labanan.
Himagsikan, gaya ni Leandro Fullon ng Antique Walang hukbo sa likuran ng mga sandatahan, walang kakampi ang mga kalaban sa
pali-paligid ng Intramuros na madaling nalinis ng mga Amerkano. Pagkatapos, higit
• Nasuklam ang marami nang tumanggap ng lagay sina Aguinaldo at iniwan pa ang lakad at takbuhan kaysa sa labanan hanggang masakop nila ang Malolos
ang Himagsikan sa Biac-na-bato, gaya ni Arcadio Maxilom ng Cebu nuong Marso 31, 1899. Sumunod na buwan, 4 araw na naglabanan sa Calumpit,
Bulacan, simula nuong Abril 24, 1899. Pagkatalo at pagka-urong ng mga
• Naglayasan ang mga takot na Espanyol at walang naiwang pamahalaan sa sandatahang Pilipino, wala na kundi katahimikan. Natuklasan ng mga Amerkano na,
pulo maliban sa mga binuo ng mga katutubo, gaya nang nangyari kay kahit na sa paligid ng Manila, ang dating pugad ng ngitngit ng Katipunan, walang
Bernabe Reyes ng Bohol. namuhi sa kanila, walang tumaga sa likod, dumura sa nilakaran, umirap man lamang
o kahit nagsalita nang mataras.
Gayun pa man, marami ang mga wala pa ring tiwala sa mga Tagalog, gaya ng mga Nakipagkaibigan sa kanila ang mga
taga-Panay na nagtatag ng Federacion delos Visayas dahil nais sumapi lamang, at pangkaraniwang mamamayan!
hindi pumailalim, sa pamahalaan ng mga taga-Luzon. Napalawak man ang
Himagsikan pagkapatay kay Bonifacio, ito rin naman ang nagpaunti ng mga Walang paki ang mga timawa kung
lumalaban sa Espanyol dahil sa pagka-unsiyami ng mga timawa na nawalan ng gana wakwakin ng mga Amerkano ang
nang sarilinin ng mga principales at ng mga alalay nila ang Himagsikan. Naglaho sandatahan ng mga principales. Ang
ang malasakit ng mga tao-tao sa mga naghihimagsik. Nuong buhay pa si Bonifacio, tanging naka-antal sa pagsakop ng mga
nakakapuslit pa ang mga katipunero labas-pasok sa Manila sa tulong ng mga tao-tao, Amerkano sa Luzon ay ang tag-ulan,
gaya ni Josephine Bracken; pati na ang mag-asawang Bonifacio ay binigyan ng nang nagputik ang mga lansangan at
babala at tinulungang makatakas pa-Balintawak. Ang mga sugatang katipunero ay umapaw ang mga ilog. Nang matapos
ginagamot at itinatago sa mga naghahanap na Espanyol ng mga mamamayang gaya
ni Tandang Sora. Ang asawa ni Bonifacio, si Gregoria de Jesus, ay naitago nang

ang ulan nuong Octobre 1899, sinimulan ng mga Amerkano ang walang patid na (Ikalabingisang Linggo)
pagsakop at hindi mabilang na pagwasak ng takbo nang takbong hukbo ng mga
naghihimagsik, hanggang napilitan si Aguinaldo nuong Noviembre 1899, pagkaraan Koboys En Indios
ng isang buwan lamang, na tuluyang pagpira-pirasuhin ang nalalabi niyang
sandatahan at pagbundoking bilang mga guerrilla na lamang. Nakaabot na sa The only good indian is a dead indian.
Bayambang, Pangasinan, nuon ang pagkaripas niya. Tapos, tumakbo uli si - Gen. Phil Sheridan, US Army
Aguinaldo at nakatakas lamang nang nakipaghamok hanggang napatay si Gregorio
del Pilar at ang kanyang pangkat sa Lagusang Tirad [Tirad Pass] sa timog ng Shit happens.
Candon, Ilocos Sur, nuong Deciembre 2, 1899. - Kasabihan sa California

Sumunod na buwan, nuong Enero 15, 1900, muling nakapuslit si Aguinaldo dahil HINDI lamang sa larangan ng sandata napipilan ang mga Pilipino. Nuong
lamang sa pakipagbaka ni Manuel Tinio at ng kanyang pangkat ng mga taga-Nueva Deciembre 1900, hindi pa nahuhuli si Aguinaldo, nagsama-sama na ang mga
Ecija, sa Monte Bimmuaya, Ilocos Sur. Lumusot sa Abra, tuloy sa Cordillera si mestizong Espanyol, napag-iwanan ng mga lumikas na mga Espanyol, upang
Aguinaldo at mula nuon, wala nang sapat na kakampi upang makipagsagupaan pa sa
humahabol na mga Amerkano, na tinutulungan pa ng ilan daang Pilipino sa puksain ang mga Pilipino sa politica. Nuong Febrero 2,
pamumuno ni Januario Galut. Sa libu-libong tao na nadaanan ni Aguinaldo, walang 1901, itinatag nina Trinidad Pardo de Tavera, Pedro
nagtanggol sa kanya. Nagtago na lamang ang maliit na pangkat niya sa gubat-gubat Paterno, Cayetano Arellano at Benito Legarda ang
ng Isabela. Partido Federal upang maghikayat na isama na sa
America ang Pilipinas, gaya nang ginawa ng America
Ayaw na ng tao kay Aguinaldo. sa Hawaii nuong 1898.

Tuwang-tuwa sa kanila si William Howard Taft, ang

politico na pumalit kay General Arthur MacArthur

bilang governador ng Pilipinas nuong 1901. Matapos

niyang iutos nuong Enero 7, 1901 na itapon sa Guam

sina Apolinario Mabini, Artemio Ricarte at iba pang

ayaw kumampi sa mga Amerkano, magiliw niyang ginamit sina Pardo de Tavera,

Arellano at Legarda, 'my Brown Americans', upang ipakita na makakapagtatag ng

pamahalaan ang mga Pilipino sa ilalim ng America, ayon sa tuntunin [policy] ni

Pangulo McKinley ng America. Bilang paghahanda, ginawa ni Taft na lubusang

civilian na ang mga tagapamahala sa Pilipinas nuong Julio 4, 1901, tinanggal sa

tungkulin ang mga sundalong Amerkano na nanunungkulan sa kapuluan. Pagkaraan

ng 2 linggo, itinatatag naman ni Taft ang

Philippine Constabulary upang ipakitang mga

Pilipino na ang magpupulis sa Pilipino.

Ngunit talbog si Taft dahil, hindi niya napansin,

hindi Pilipino ang turing ng mga tao kina Pardo de

Tavera, Arellano at Legarda. Maging silang 3, ang

turing sa mga sarili ay Espanyol, hindi

Pilipino. Ang hangarin nga nila, sa kanilang

Partido Federal, ay mamuno ang mga

maka-Espanyol at ipagkait sa mga Pilipino ang

kalayaan at pagkakaroon ng sariling pamahalaan.

Isa pang hindi alam o hindi winari ni Taft, ang PC ay panibagong guardia civil

lamang, na gaya nuong panahon ng Espanyol ay walang ginawa kung hindi lumupig

sa mga tao. Kaya hindi agad pinansin ang mga hamuki ni Taft, at nagpatuloy ang hawak ang mga itak na naipuslit sa loob ng mga kabaong. Pinagtataga nila ang 73
tingi-tinging pakikibaka sa iba't ibang panig ng Pilipinas bagamang wala nang pag- sundalong Amerkano na inabutang nag-aalmusal sa kanilang mga tolda [tents]. May
asang manalo, at iilan-ilan na lamang ang nalalabing lumalaban. 48 ang napatay at 22 ang nasugatan bago nakapagtanggol ang mga Amerkano at
pinagbabaril ang mga Pilipino; mahigit 200 ang nabaril nilang Pilipino bago
Madaling ibinalik sa pakikibaka sa iba't ibang lalawigan ang mga Philippine Scouts nakaurong sa himpilan ng mga Amerkano sa katabing nayon ng Basey.
upang makatulong sa PC at sa hukbong Amerkano dahil sila ang pinakamahusay
tumunton at sumupil sa mga nakikibaka, gaya ni Federico Isabelo Abaya, isa sa Ang paglusob sa Balangiga ay pakana ni Pedro Abayan, presidente municipal o
mga nagpatalsik sa mga Espanyol sa Ilocos Sur. Siya ang nagbuo at namuno ng mayor ng Balangiga, sa tulong ng mga tauhan ni Vicente Lukban, pinuno ng mga
sandatahang Igorot na kasama-sama ni Antonio Luna sa paglusob sa Caloocan naghimagsik sa Samar. Inanyayahan ni Abaya ang mga Amerkano, kunyari upang
nuong Febrero 1899. Nag-guerrilla si Abaya at patuloy na nakipagsalpukan sa mga ipagtanggol ang kabayanan sa pandarambong ng mga Muslim at mga tulisan.
Amerkano hanggang sa mapatay siya nuong Mayo 3, 1900.
Bilang ganti, dinurog ang Balangiga ng mga sandatahan ni General Jake Smith, at
Sa Bohol, bagama't isinuko ang buong pulo sa mga Amerkano ni Bernabe Reyes, ipinag-utos niyang patayin ang lahat ng lalaki sa Samar na may edad na 10 taon o
naghimagsik si Pedro Samson dahil hindi maatim na pailalim sa mga Amerkano. higit pa. No prisoners! ang habilin niya kay Major Littleton Waller, sunugin at
Mahigit 2,000 sandatahan ang naipon niya, may kasamang Waray-waray mula sa patayin silang lahat! Sa loob ng 2 linggo, 39 taga-Samar ang pinatay ng pangkat ni
Leyte at Samar, at ilang Ilonggo mula sa Panay. Nuong Marso 10, 1901, isang Waller, at mahigit 250 bahay-bahay ang sinunog. Hindi na nabilang ang pinatay ng
pangkat niyang pinamunuan ni Capitan Gregorio Casenas ang natambangan ng mga iba pang pangkat ng mga Amerkanong pinasugod ni General Smith upang
Amerkano sa Lonoy, Jagna, Bohol. Walang pinayagang sumuko, pinatay ng mga maghiganti sa Samar. Dahil sa kalupitan, nilitis si General Smith sa America at
Amerkano ang lahat ng 406 Pilipinong kasama sa pangkat sa tinawag na Lonoy pinaalis sa hukbo.
massacre.
Ngunit lawak ang pagmamalupit sa buong kapuluan. Ginamit ng mga Amerkano ang
Maraming nagalit sa akin dahil sa Pilipinas,' sabi minsan ni Pangulo McKinley ng mga PC at Philippine Scouts upang pahirapan ang mga tao hanggang ibunyag ang
America, 'ngunit wala akong sala, hindi ko kagagawan 'yon.' Binaril si McKinley ng pinagtataguan ng mga naghimagsik o ng kanilang mga sandata. Marami ring mga
isang sira ang ulo, si Leon Czolgosz, nuong Septiembre 6, 1901, sa Buffalo, New baranggay at kabayanan sa Luzon at Mindanao ang winarak at sinunog, hinakot ang
York, at namatay pagkaraan ng isang linggo. Pinalitan siya ni Theodore Roosevelt, mga naninirahan sa ibang pook, winarak at sinunog ang mga palayan at babuyan. Sa
bayani ng paglusob sa Cuba at naging ika-26th Pangulo ng America. Binitay si ika-3 taon ng digmaan, lumaganap na ang pagkamuhi ng Amerkano sa mga Pilipino.
Czolgolz nuong Octobre 29, 1901. At ng Pilipino sa mga Amerkano. Gimbal sa kalupitan ng mga kapwa, ilang
sundalong Amerkano ang tumakas at nakitago sa mga Pilipino. Sa Ilocos Sur, naitala
Kamamatay pa lamang ni McKinley nang maraming babae ang nagsimba nuong pa ang kanilang mga pangalan, sina William Hyer, John Wagner, Edward
gabi ng Septiembre 27, 1901, sa kabayanan ng Balangiga, Samar. May dalang mga Walpole, Harry Dennis at si John Allance, dahil namarati sila duon kahit na
kabaong ang mga matipunong babae na nagkulong sa simbahan. Nang sitahin ng pagkatapos ng digmaan at nag-alisan na ang mga sundalong Amerkano. Nag-asawa
isang sargento ng 74 sundalong Amerkano ng 9th US Infantry Regiment, na destino at nagpamilya na sila sa Ilocos at Manila.
duon, nakita ang bangkay ng isang bata sa loob ng kabaong. 'El Colera!', ang
pahayag ng isang babae, kaya hinayaan Ngunit hindi lamang mga Amerkano ang nagmalupit sa mga Pilipino. Pati na ang
ng sargento. Madaling-araw mga namundok na
kinabukasan, sinamahan ni Pedro sandatahang Pilipino ay
Sanchez, pulis ng Balangiga, ang 80 nagparusa sa mga
tagapaglinis ng kabayanan. Sa ika-6:30 mamamayang ayaw tumulong
ng umaga, inagaw ni Sanchez ang baril lumaban sa mga Amerikano.
ng bantay na Amerkano at pinukpok sa Binitay ng mga Amerkano sa
ulo. Nagpaputok si Sanchez, at Ilocos Sur si Francisco
tumaginting ang kampana ng simbahan. Celedonio nuong Agosto 30,
Sugod mula sa simbahan ang mga 1901, bilang isang kriminal
sandatahang Pilipino, ang mga dahil sa pagpatay niya kina Basilio Noriega Sison, presidente municipal o mayor ng
nagbalatkayong mga babae, hawak-

Cabugao, at ang kanyang manugang, si Benigno Sison y Suller, dahil sa pagkampi Isang Bayan, Isang Wika: English
ng mga ito sa mga Amerkano.
Sukdulang lupigin natin sila nang agad matapos ang digmaan,
Ipinadukot at pinapatay din ni Miguel Malvar, pinuno ng mga namundok sa at maging kaibigan natin silang muli
Batangas at Tayabas, ang sinumang kumampi sa mga Amerkano, o sinumang ayaw
tumulong sa mga naghihimagsik. Inihayag niya nuong Julio 31, 1901, 4 buwan - General Ulysses S. Grant, nuong US Civil War, 1860 - 1864
matapos kumampi si Aguinaldo sa mga Amerkano, na siya na, si Malvar, ang
panibagong supremo ng Katipunan. Ngunit hapo na ang mga Pilipino sa kalupitan NAGPAPANIBAGONG buhay o lagalag, nagka-catechismo
mula sa magkabilang panig. At unti-unti nang naaakit ang marami sa anyaya ng o naghahanap-buhay, anumang tangka, 540 Amerikanong guro
Amerkano na magtayo ang mga tao ng sarili nilang pamahalaan. Si Malvar man ay at ang kanilang mga pamilya ang naglayag mula San
umamin ng pagkatalo at walang isang taon mula ng pahayag niya nang pagiging Francisco, California, upang magturo sa Pilipinas. Nagkusa
supremo, sumuko siya sa mga Amerkano nuong Abril 16, 1902. Sumuko na rin si sila sa Civil Service Commission [sangunian ng kawanihang
Arcadio Maxilom sa Cebu nuong Octobre 1901. Sa Bohol, sumuko naman si Pedro bayan] at sumakay sa barkong panghakot ng sandatahan
Samson nuong Pasko ng 1901. Nang madakip si Vicente Lukban sa Samar nuong Amerikano [US Army transport], pinangalanang Thomas,
Pebrero 27, 1902, wala nang naiwang namumundok pa maliban sa mga tulisan at dating panglikas ng baka na tinawag na Minnewaska. Sila ang pumalit sa mga
mga mandarambong, na sinarili nang puksain ng PC. sundalong umuwi na sa America.

Kaya naihayag ni President Roosevelt ng America nuong Julio 4, 1902, ang Nauna sa kanila ang 46 Amerikanong sakay sa barkong
katapusan ng digmaan sa Pilipinas. Hinayag din niya ang kapatawaran [amnesty] sa Sheridan ngunit sila ang pinamalaking pangkat nang
lahat ng sumuko at namuhay nang mapayapa. Umabot sa 125,000 sundalong dumaong sila sa Manila nuong Agosto 23, 1901,
Amerkano ang napalaban sa halos 4 taong digmaan, mahigit 4,200 ang napatay, pagkatapos ng isang buwang paglalakbay, at madali
kulang-kulang 3,400 ang sugatan. Mahigit 600 milyong dolyar ang nagastos ng silang binansagang Thomasites, ang mga taga-Thomas.
America sa pagsakop sa kapuluang binili ng 20 milyon dolyar lamang mula sa Pagkaraan ng isang taon, humigit sa 1,000 ang mga
Espanya nuong 1898. Sa mga Pilipino, mahigit 34,000 ang napaslang na sandatahan Amerikanong nagtuturo sa iba't ibang lalawigan ng
at halos 200,000 ang nasalantang mamamayan sa labanan, gutom o sakit na umiral Pilipinas. At nagpapakasakit. Hindi nag-2 taon, 27 Thomasites ang namatay sa sakit
dahil sa digmaan. Marami ang namatay sa cholera na lumaganap nuong 1901 ] o pinaslang ng mga tulisan. Ang bayad pa sa kanila ay pesos ng Mexico, na nuon ay
hanggang 1903; kabilang dito si Apolinario Mabini sa Nagtahan, nuong Mayo 13, laging bumababa ang halaga. Dahil sa layo sa Manila, madalas huli ang kanilang
1903. sahod, wala silang makuhang gamit.

Nuong Mayo 1902, sinimulan ng mga Amerkano ang puspusang paglupig sa mga Naidadaos nila sa tulong ng mga tagaruon. Kapag
Muslim sa Mindanao dahil sa mga galaw ng mga ito ng pagkalas mula sa Pilipinas at walang paaralan, inaanyayahan silang magturo sa
malamang, sa takot ng mga Amerkano, pagsapi sa mga British na sumasakop sa mga munisipyo. Binibigyan at pinauutang sila ng
Malaysia nuon. Libu-libong Pilipino scouts ang kasama ng hukbong Amerkano na pagkain ng mga tindahan at ng mga nagkakalakal.
sumugod sa mga kuta ng mga Muslim sa Binadayan at Pandapatan sa Lanao. Sa Pati ang mga bayad sa multa at iba pang kita ng
mga sumunod na buwan, lumawak ang sagupaan sa Mindanao. nayon o ng kabayanan ay ibinigay sa kanila upang
gamitin sa paaralan. May mga kumalaban din sa
Maligayang bati! sulat ni Andrew Carnegie, makapangyarihang millionario sa kanila: Ang mga pari na naghihinala na nagtuturo
America at isa sa mga tutol sa pagsakop sa Pilipinas, matapos ibalita ni Pangulo sila ng pagsamba ng Protestante. Ang mga dating
Roosevelt ang katapusan ng digmaan sa Pilipinas, sa pagtatapos ng pag-sibilisa sa guro rin ay maktol sa kakaibang gawi ng pagtuturo. Nuong panahon ng Espanyol,
mga Pilipino. Nasabing may 8,000 sa kanila ang ginawang lubusang sibilisado at nagbabasa ng malakas at sabay-sabay ang mga bata, hindi inuunawa ang binabasa,
ipinadala sa kabilang-buhay! sadyang kinakabesa na lamang. Ang mga Thomasites ang nagturo sa mga Pilipino
kung paano mag-aral - magbasa ng tahimik at pagkatapos, isalaysay sa isa't isa ang
nabasa [recitation] at pag-usapan ang paksa [discussion]. Ang pag-unawa ay higit
na mahalaga kaysa pag-memoria. Ito hanggang ngayon ang turo sa mga bata sa
paaralan.

Sila ang nagturo sa mga Pilipino na igalang na muli ang pagbabatak ng buto, 'kalayaan' sa pangalan at adhika, ngunit ang mga Pilipino naman ang tumanggi.
pagkatapos ng mahigit 300 taon paglibak ng mga Espanyol sa pagpapatulo ng pawis, Kaya nasarili ng Partido Federal ang politica sa Manila, at nagsimulang maniwala
nang isama nila sa pag-aaral ang pagtanim sa bakuran [gardening]. Sila ang sina Pardo de Tavera, Arellano at Legarda na sikat sila. Nagkaroon ng pagkakataon
nagsimulang magbuklod sa iba't ibang pangkat nang gawin nilang iisa, English, ang ang mga Pilipino nang nahirang na kalihim ng digmaan ng America [US Secretary of
wika sa paaralan. May isang munting salaysay: Nang ipakita ng gurong Thomasite War] si Taft at lumisan ito nuong Enero 1904. Upang makalusot kay Luke Wright,
ang larawan ng isang kalabaw, magkakaibang pangalan ang isinagot ng mga bata, ang pumalit na governador ng Pilipinas, binago ng mga maka-kalayaan ang pangalan
mga galing sa Pangasinan, sa Ilocos, sa Pampanga at sa Benguet. Kaya ang itinuro
ng guro ay iisa lamang ang pangalan nito - KERebaw [carabao, ang dinig at bigkas ng kanilang sapian, naging Partido Nacionalista
ng Amerikano sa 'kalabaw']. At sa kanilang pagtuturo, sa kanilang pakikitungo sa [Nationalist Party] nang iharap nila sa Philippine
tao, mula sa kanilang kuru-kuro, natutunan ng Pilipino kung ano ang maging malaya, Commission upang makamit ang kinakailangang
kung paano mag-isip, magsalita at maging mamamayan. pagsang-ayon nito. Tinangkilik pa rin nila ang
mga adhikang 'kalayaan sa pinakamadaling
Ang pinamalaking nagawa nila ay simulan ang pagtuturo sa mga Pilipino na maging panahon' at 'pang-sarili at makapag-isang
guro rin. Pagkaraan ng 12 taon, nuong 1913, mahigit 7 libong Pilipino na ang naging pamahalaan ng Pilipinas'. Napayagan silang
guro, kulang pa sa 700 ang mga natitirang Amerikanong guro. Pagkaraan ng 10 taon itatag ang Partido Nacionalista nuong 1906,
pa, mahigit 300 na lamang ang mga Amerikano, at mahigit 24,000 ang gurong tamang-tama at nagkaroon sila ng isang taon
Pilipino. At nuon ding 1923, mahigit 6,000 na ang mga paaralang may hardin ng upang kumampanya para sa halalan nuong 1907
halaman at gulay. Nuong panahon ng Espanyol, wala. ng mga magiging kinatawan sa kauna-unahang Philippine Assembly.

Sila at ang itinayong Normal School, paaralan ng mga magiging guro sa mga Karumal-dumal ang pagkatalo ng Partido Federal nina Pardo de Tavera, Arellano at
mababang paaralan [elementary schools], ang nagbago sa Legarda, tinabunan sila ng mga kandidato ng Partido Nacionalista. Kaya pulos
Pilipinas, mula sa pagiging isa sa pinakabobong bayan. Pilipino ang mga kinatawang nagpulong nuong Octobre 16, 1907, nang buksan ang
Mahigit 300 taon, ayaw turuan ng mga Espanyol maliban Philippine Assembly upang sumulat ng mga batas sa Pilipinas. Isa sa mga saksi sa
sa pagbasa ng dasal at buhay ng mga santo. Ngayon, pagbubukas si William Taft, kalihim ng digmaan ng America, nagbalik upang
pagkaraan ng mahigit 3 anakan-anakan [generations], ang makita ang pagbubuo ng Assembly. Binago ng mga talunang Pardo de Tavera,
Pilipinas ay isa sa mga may pinakamaraming marunong Arellano at Legarda ang kanilang Partido Federal, ginawang Partido Progressivo
bumasa at sumulat, 9 sa bawat 10 tao, sa buong daigdig. Nacional [Progressive National Party]. Ginawa ring kalayaan na at hindi pagsama
sa America ang kanilang kampanya, ngunit tabingi pa rin. Kaya nakipagsanib sila sa
At 3 sa bawat 5 Pilipino ay marunong ng English. Partido Democrata Nacional [National Democratic Party] nuong 1917 upang
maging Democratic Party of the Philippines. Tinalo pa rin ng mga Nacionalista sa
Ngunit sa Manila nuong 1902, mga Amerkano lamang ang marunong mag-English, halalan.
pulos Espanyol pa ang wika ng mga principalia na nagsimulang dumanak sa
lungsod upang mag-politica - wala nang ibang landas na matatahak upang maging Nuong 1916, inilabas ng batasan ng America [US
malaya sapagkat lubusang supil na ang sandatahang Pilipino. Kinalampag nila si Congress] ang batas na tinawag na Jones Law na
governador William Taft na payagan silang magtatag ng Partido Independencia nangakong bibigyan ng kalayaan ang Pilipinas kapag
ngunit panay ang tanggi nito dahil sa salitang 'independencia'. Nuong 1902, ipinasa nakapagtatag ang mga Pilipino ng matibay at
ng batasan ng America [United States Congress] ang Philippine Organic Act na mapayapang pamahalaan. Nagkatotoo rin, sa wakas,
ang mga adhika ni Apolinario Mabini, 13 taon
• Nagbigay sa mga Pilipino ng mga karapatang nakatakda sa Bill of Rights at pagkaraan ng kanyang kamatayan. Ipinayo niya nuong
tinatamasa ng mga Amerkano pang 1902 sa lahat ng nais makinig, at sa mga
Amerkano na pulos ayaw makinig, na lubusang
• Nagtatag ng Philippine Assembly na bubuoin ng mga kinatawang ihahalal kalayaan lamang ang tatanggapin ng mga Pilipino, at
sa Hulyo 1907 lubusang kalayaan lamang ang mapapairal ng mga
Amerkano dahil ito ang tanging karanasan nila. Ipinayo rin ni Mabini sa mga pinuno
• Inalis ang simbahan mula sa pamahalaan ng mga Pilipino na makipagkasundo sa mga Amerkano at tumulong sa pamamahala
ng kapuluan sapagkat sa ganitong paraan lamang makakamit ang kalayaan ng bayan.
Dahil sa napipintong kauna-unahang halalan sa Pilipinas, pumayag na rin si Taft
nuong 1902 na magtatag ng sapian ang mga Pilipinong makabayan, kung aalisin ang