The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by baskorosukristiawan20, 2023-05-29 23:14:06

01_LKS JAWA 9 genap 2023

01_LKS JAWA 9 genap 2023

9 Surasane Buku WULANGAN 5 GEGURITAN 2 Uji KOMPETENSI I 11 WULANGAN 6 TEMBANG MACAPAT DURMA 15 Uji KOMPETENSI II 18 WULANGAN 7 PIDATO BASA JAWA 32 Uji KOMPETENSI III 39 WULANGAN 8 SANDIWARA 43 Uji KOMPETENSI IV 54 Uji KOMPETENSI PENILAIAN AKHIR TAUN 56


2 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP WULANGAN 5 GEGURITAN I. Geguritan A. Tegese Geguritan Tembung geguritan saka kamus Baoesastra asale saka tembung gurit tegese tulisan utawa kidung. Geguritan iku tegese tembang ( uran – uran) mung awujud purwakanthi.( Baosastra Jawa, 1939:157). Geguritan iku kalebu asil karya sastra jawa kang awujud tulisan kang ngemu surasane ati pangripta utawa panulise. Wondene aturane panulise ora prelu nggunakake paugeran baku kaya ta ora kaiket pupuh lan purwakanthi, guru gatra, guru lagu lan guru wilangan kaya ing aturan tembang macapat. Dadi sapa wae sejatine bisa nulis lan ngripta geguritan iku. Becik utawa ala asile nulis geguritan, gumantung tetembungan, isi lan pesen ing geguritan kasebut. Kajaba iku, carane macakake geguritan bisa ndadekake prabawane geguritan iku becik utawa ala. Geguritan iku duwèni nilai- nilai utawa amanat kang bisa kapethik kanthi diparafrasakake dhisik. marafrasakake geguritan iku ateges nganalisis utawa ngudari ukaraukara geguritan iku supaya maksudé bisa kecekel. Geguritan iku kawujud saka téma, pamilihane tembung uga nganggo sarana rétorika lan majas. Sarana rétorika lan majas paédahé kanggo gawé geguritan iku éndah lan enak kawaca. Sipatipun geguritan : 1. Cekak yaiku ora migunakaken struktur ukara kang jangkep 2. Menthes yaiku tembungé duwé makna kang jero. 3. Éndah ngemu purwakanthi swara, sastra utawa basa. 4. Tembungane pinilih Karya satra geguritan ing jaman saiki suwening suwe saya ditinggalake dening para generasi mudha. Para mudha nganggep menawa geguritan iki wis ketinggalan jaman. Menawa ana sing seneng, akeh akehe para mudha luwih seneng nggawe puisi sing nggunakake Basa Indonesia tinimbang geguritan kang migunakake Basa Jawa. bab iki ndadekake motivasi kanggo para siswa supaya luwih mempeng anggone nggladhi lan ngripta geguritan. Jalaran yen ora siswa sing arep ngembangake lan nglestarekake geguritan iki sapa maneh. Mula saka iku sinau bab geguritan iki bisa nggawa mumpangat kang akeh banget. Siswa bakal nduweni seserepan lan bisa wasis lan trampil anggone gladhen geguritan. B. Tuladha Geguritan Coba geguritan ing ngisor iki diwaca kanthi lelagon kang becik ! Kompetensi Inti 3. Memahami pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya terkait dengan fenomena dan kejadian tampak mata. Kompetensi Dasar 3.1 Memahami isi teks geguritan.. Indikator Pengetahuan 1.Siswa mampu memahami arti geguritan 2.Siswa mampu membacakan teks geguritan dengan baik 3.Siswa mamapu menemukan hikmah atau pesan amanat yang ada dalam teks geguritan Indikator ketrampilan 1. Siswa mampu menuliskan teks geguritan dan memperagakan di depan kelas 2. Siswa mampu menjelaskan maksud dan amanat geguritan yang ditulisnya. WULANGAN 5 GEGURITAN


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 3 I. Geguritan A. Tegese Geguritan Tembung geguritan saka kamus Baoesastra asale saka tembung gurit tegese tulisan utawa kidung. Geguritan iku tegese tembang ( uran – uran) mung awujud purwakanthi.( Baosastra Jawa, 1939:157). Geguritan iku kalebu asil karya sastra jawa kang awujud tulisan kang ngemu surasane ati pangripta utawa panulise. Wondene aturane panulise ora prelu nggunakake paugeran baku kaya ta ora kaiket pupuh lan purwakanthi, guru gatra, guru lagu lan guru wilangan kaya ing aturan tembang macapat. Dadi sapa wae sejatine bisa nulis lan ngripta geguritan iku. Becik utawa ala asile nulis geguritan, gumantung tetembungan, isi lan pesen ing geguritan kasebut. Kajaba iku, carane macakake geguritan bisa ndadekake prabawane geguritan iku becik utawa ala. Geguritan iku duwèni nilai- nilai utawa amanat kang bisa kapethik kanthi diparafrasakake dhisik. marafrasakake geguritan iku ateges nganalisis utawa ngudari ukaraukara geguritan iku supaya maksudé bisa kecekel. Geguritan iku kawujud saka téma, pamilihane tembung uga nganggo sarana rétorika lan majas. Sarana rétorika lan majas paédahé kanggo gawé geguritan iku éndah lan enak kawaca. Sipatipun geguritan : 1. Cekak yaiku ora migunakaken struktur ukara kang jangkep 2. Menthes yaiku tembungé duwé makna kang jero. 3. Éndah ngemu purwakanthi swara, sastra utawa basa. 4. Tembungane pinilih Karya satra geguritan ing jaman saiki suwening suwe saya ditinggalake dening para generasi mudha. Para mudha nganggep menawa geguritan iki wis ketinggalan jaman. Menawa ana sing seneng, akeh akehe para mudha luwih seneng nggawe puisi sing nggunakake Basa Indonesia tinimbang geguritan kang migunakake Basa Jawa. bab iki ndadekake motivasi kanggo para siswa supaya luwih mempeng anggone nggladhi lan ngripta geguritan. Jalaran yen ora siswa sing arep ngembangake lan nglestarekake geguritan iki sapa maneh. Mula saka iku sinau bab geguritan iki bisa nggawa mumpangat kang akeh banget. Siswa bakal nduweni seserepan lan bisa wasis lan trampil anggone gladhen geguritan. B. Tuladha Geguritan Coba geguritan ing ngisor iki diwaca kanthi lelagon kang becik ! Kompetensi Inti 3. Memahami pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya terkait dengan fenomena dan kejadian tampak mata. Kompetensi Dasar 3.1 Memahami isi teks geguritan.. Indikator Pengetahuan 1.Siswa mampu memahami arti geguritan 2.Siswa mampu membacakan teks geguritan dengan baik 3.Siswa mamapu menemukan hikmah atau pesan amanat yang ada dalam teks geguritan Indikator ketrampilan 1. Siswa mampu menuliskan teks geguritan dan memperagakan di depan kelas 2. Siswa mampu menjelaskan maksud dan amanat geguritan yang ditulisnya. WULANGAN 5 GEGURITAN Taman Sekolahku Anggitane Baskoro SA Saben dina taman sekolahku daksirami saben wektu taman sekolahku daksawangi taman sekolahku katon asri gawe panglipur lan tentreming ati amarga taman sekolahku aku betah betah sinau ing sekolah siswa seneng digulawenthah diwulang wuruk dening dwijasasrta awak sayah ora dirasa muga sekolahku tansah maju lan kasembadan gegayuhanku Saka tembang ing dhuwur wangsulana pitakon ing ngisor iki ! 1. Golekana tegese tembung tembung ing ngisor iki : a. Panglipur : .............................................. b. Digulawenthah : .............................................. c. Dwijasastra : .............................................. d. Kasembadan : .............................................. e. Gegayuhanku : .............................................. 2. Golekana piweliang utawa amanat geguritan ing dhuwur ! ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ........ 3. Gawea salah satunggaling geguritan kanthi tema milih ing ngisor iki ! a. Budaya karesikan bisa ngawekani saka lelara b. Mempeng sinau kanggo nggayuh gegayuhan bisa kasembadan Wangsulan : ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. Gladhen


4 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP II. Nindakake Pacelathon A. Micara Marang Wong Kang Luwih Tuwa Manungsa ora bisa urip dhewe, mula sedina-dina manungsa mesthi mbutuhake sesambungan karo liyan. Sarana sesambungan kuwi yaiku geguneman. Ing masarakat Jawa guneman nganggo paugeran unggah ungguh kang bener dadi ora bisa sakarepe dhewe. Supaya bisa trampil, mula perlune nggadhi micara basa Jawa sakawit cilik. Supaya bisa wasis lan trampil micara migunakake unggah – unggah kang becik mangga ing ngisor iki siswa gladhi dhisik supaya seserepane. Tuladha Garapen kaya tuladha ing dhuwur ! 1. X : Menapa bapak sampun tuku ageman bathik ? Y : Pak, menawi kula sampun tuku rasukan bathik wingi siyang ! 2. X : Tiyang ingkang ageman werni biru menika menapa adhik panjenengan? Y : Nggih leres, menika adhik kula Pak ! 3. X : Mripat panjenengan kok ketingal abrit mbah? Y : Inggih, mripat kula taksih sakit dados taksih abrit. 4. X : Pak Guru wau enjing nggawa sepedha montor enggal! Y : Menawi kula nggawa sepedha montor kina saget. 5. X : Anake Pak Joko ingkang mbajeng lanang , ingkang alit putri. Y : Anake kula ingkang mbarep lanang ingkang alit setri. 6. X : Bapak takon kaliyan kula, ibu menapa sampun sare. Y : Adhik samenika badhe takon kaliyan pakdhe W : lare lare nalika sinau sami takon kaliyan kula. 7. X : Wau dalu Pak Lurah kaliyan bojone tindak numpak kret Y : Enjing wau kanca kula kaliyan bojone kesah dhateng Solo numpak becak 8. X : “Bu, menapa pakdhe siyos nginep ing omahe Pak Joni?” Y : Kula mangertos menawi Iwan badhe nginep ing omahe kancanipun. 9. X : Minggu kepengker Bu Dani badhe nonton ringgit purwa. Y : Adhik kula dereng nate nonton seni reog saking tlatah Ponorogo. 10. X : Sinareng sampun sepuh simbah kula boten krungu? Y : Kula sampun krungu, menawi para siswa nindakaken karya wisata. 11. X : Sampun dangu teka panjenengan? Gladhen X : Panjenengan taksih nonton menapa Pak?” mirsani ( krama alus) Y : Kula taksih nonton bal-balan ing lapangan ningali (krama lugu/madya


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 5 II. Nindakake Pacelathon A. Micara Marang Wong Kang Luwih Tuwa Manungsa ora bisa urip dhewe, mula sedina-dina manungsa mesthi mbutuhake sesambungan karo liyan. Sarana sesambungan kuwi yaiku geguneman. Ing masarakat Jawa guneman nganggo paugeran unggah ungguh kang bener dadi ora bisa sakarepe dhewe. Supaya bisa trampil, mula perlune nggadhi micara basa Jawa sakawit cilik. Supaya bisa wasis lan trampil micara migunakake unggah – unggah kang becik mangga ing ngisor iki siswa gladhi dhisik supaya seserepane. Tuladha Garapen kaya tuladha ing dhuwur ! 1. X : Menapa bapak sampun tuku ageman bathik ? Y : Pak, menawi kula sampun tuku rasukan bathik wingi siyang ! 2. X : Tiyang ingkang ageman werni biru menika menapa adhik panjenengan? Y : Nggih leres, menika adhik kula Pak ! 3. X : Mripat panjenengan kok ketingal abrit mbah? Y : Inggih, mripat kula taksih sakit dados taksih abrit. 4. X : Pak Guru wau enjing nggawa sepedha montor enggal! Y : Menawi kula nggawa sepedha montor kina saget. 5. X : Anake Pak Joko ingkang mbajeng lanang , ingkang alit putri. Y : Anake kula ingkang mbarep lanang ingkang alit setri. 6. X : Bapak takon kaliyan kula, ibu menapa sampun sare. Y : Adhik samenika badhe takon kaliyan pakdhe W : lare lare nalika sinau sami takon kaliyan kula. 7. X : Wau dalu Pak Lurah kaliyan bojone tindak numpak kret Y : Enjing wau kanca kula kaliyan bojone kesah dhateng Solo numpak becak 8. X : “Bu, menapa pakdhe siyos nginep ing omahe Pak Joni?” Y : Kula mangertos menawi Iwan badhe nginep ing omahe kancanipun. 9. X : Minggu kepengker Bu Dani badhe nonton ringgit purwa. Y : Adhik kula dereng nate nonton seni reog saking tlatah Ponorogo. 10. X : Sinareng sampun sepuh simbah kula boten krungu? Y : Kula sampun krungu, menawi para siswa nindakaken karya wisata. 11. X : Sampun dangu teka panjenengan? Gladhen X : Panjenengan taksih nonton menapa Pak?” mirsani ( krama alus) Y : Kula taksih nonton bal-balan ing lapangan ningali (krama lugu/madya Y : Kula krungu saweg kemawon. 12. X : Panjenengan ketingal taksih enom, umure pinten? Y : Tiyang menika taksih enom , amargi umure taksih tiga likur. 13. X : Panjenengan lair kala taun pinten Pak? Y : Menawi kula lair kala taun 1983. 14. X : Punapa rikma panjenengan sampun wonten ingkang pethak? Y : Leres, rambut kula samenika sampun wonten pethak. 15. X : Mangga kula aturi njupuk unjukan menika. Y : Inggih pak matur nuwun mangke kula badhe njupuk dhewe. B. Pacelathon ing ngisor iki wacanen, banjur tindakna ing ngarep kelas ! GOLEK NGELMU Bu Ita : Sugeng sonten Bu Lurah? Bu Lurah : Sugeng sonten Bu Ita, taksih menapa panjenengan?” Bu Ita : Saking dugekaken lare nembe les matematika, Bu” Bu Lurah :”O, makaten ta”. “Samenika putranipun panjenengan kelas pinten? Bu Ita : Doni, ingkang alit taksih kelas gangsal (5) SD Bu, dene ingkang mbarep, Rahma samenika semester sekawan (4). “Menawi putra panjenengan samenika nglajengaken wonten pundi? Bu Lurah : Anak kula Denok, pados ngelmu wonten Pondok Bu“ Lha Mbak Rahma kuliah wonten pundi lan mendhet jurusan menapa bu, samenika ? Bu Ita : Kuliah wonten Stikes ing Yogyakarta Bu, mendhet jurusan keperawatan”. Bu Lurah : ” Wah sae sanget jurusanipun mbak Ratna. Miturut pawartos ingkang kula tampi, benjing pamerintah badhe ngangkat kathah tenaga kesehatan”. Bu Ita : “Nggih menapa Bu?” Bu Lurah : Inggih Bu, babagan kesehatan menika minangka program pamerintah ingkang sanget dipungatosaken. Malah anggaran bidhang kesehatan taun menika mindhak tinimbang taun kepengker. Bu Ita : Lajeng, menapa wonten sesambetanipun anggaran kesehatan mindhak kaliyan kabetahan tenaga kesehatan Bu?” Bu Lurah : Nggih wonten kemawon ta Bu, kanthi anggaran ingkang ageng pamerintah saged mbayar para pegawenipun kanthi lancar. Awit saking menika pamerintah badhe ngangkat tenaga kesehatan sakathah kathahipun taun mbaka taun. Bu Ita : “Wah marem kula mirengaken pawartos saking panjenengan Bu, raosipun bingah lan ageng ing pangajeng – ajeng kula mugi sasampunipun purna anggenipun sinau ing pawiyatan inggil samangke anak kula saged daftar lan ketampi dados pegawe kesehatan”. Bu Lurah : Amin, menawi ketampi nggih kula ugi ndherek bingah Bu” Bu Ita : Inggih Bu, matur nuwun pawartos lan kawigatosan panjenengan”. Bu Lurah : “Inggih Bu sami-sami”


6 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP Wangsulana pitakon ing ngsior iki miturut teks pacelathon ing dhuwur ! 1. Sapa kang nindakake pacelathon ing dhuwur? Wangsulan : ……………………………………………………………………………….….. 2. Pacelathon ing dhuwur ngandharake bab apa? Wangsulan : ………………………………………………………….……………………….. 3. Sinten kemawon putranipun Bu Ita !, Wangsulan : ………………………………………………….……………………………….. 4. Bu Lurah nyukani pawartos menapa kaliyan ibu Ita? Wangsulan : ……………………………………………..……………………………………. 5. Putranipun bu lurah pados ngelmu wonten pundi? Wangsulan : ………………………………………….……………………………………….. 6. Putranipun ibu Ita ingkang mbajeng sinau ing? Wangsulan : ……………………………………….………………………………………….. 7. Menapa sesambetanipun anggaran kesehatan ingkang mindhak kaliyan kabetahan tenaga kesehatan? Wangsulan : ………………………………………………………………………………….. 8. Menapa ingkang dipunraosaken ibu Ita mireng ngendikanipun Bu Lurah? Wangsulan : ………………………………………………………………………………….. 9. Menapa pangajapipun Ibu Ita? Wangsulan : ………………………………………………………………………………….. 10. Kaseratna watak watak Bu Lurah 2 kemawon ! Wangsulan : ……………………………………………….…………………………………..


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 7 Wangsulana pitakon ing ngsior iki miturut teks pacelathon ing dhuwur ! 1. Sapa kang nindakake pacelathon ing dhuwur? Wangsulan : ……………………………………………………………………………….….. 2. Pacelathon ing dhuwur ngandharake bab apa? Wangsulan : ………………………………………………………….……………………….. 3. Sinten kemawon putranipun Bu Ita !, Wangsulan : ………………………………………………….……………………………….. 4. Bu Lurah nyukani pawartos menapa kaliyan ibu Ita? Wangsulan : ……………………………………………..……………………………………. 5. Putranipun bu lurah pados ngelmu wonten pundi? Wangsulan : ………………………………………….……………………………………….. 6. Putranipun ibu Ita ingkang mbajeng sinau ing? Wangsulan : ……………………………………….………………………………………….. 7. Menapa sesambetanipun anggaran kesehatan ingkang mindhak kaliyan kabetahan tenaga kesehatan? Wangsulan : ………………………………………………………………………………….. 8. Menapa ingkang dipunraosaken ibu Ita mireng ngendikanipun Bu Lurah? Wangsulan : ………………………………………………………………………………….. 9. Menapa pangajapipun Ibu Ita? Wangsulan : ………………………………………………………………………………….. 10. Kaseratna watak watak Bu Lurah 2 kemawon ! Wangsulan : ……………………………………………….………………………………….. I. Praktik Nulis Geguritan Sadurunge praktik nulis geguritan prayogane siswa kudu mangerteni dhisik kepriye carane nulis geguritan iku. Nulis geguritan iku karepe ngaturake pesen utawa amanat kang kang bisa katujokake marang pamaca utawa pamaos geguritan. Ing ngisor iki bakal diterangake apa wae tata carane nulis geguritan : 1. Nemtokake tema Bab tema iki dadi pokoke geguritan, tegese bisa kanggo wates( batas )supaya anggone nulis ora nggladrah tekan ngendi endi. Mumpangate nemtokake tema iki dadekake geguritan bisa katulis kanthi runtut lan lan cetha. Tuladhane tema pendidikan, tema kabudayan jawa, tema pahlawan lsp. Sing baku, tema sing dianggo ora perlu singdhuwur dhuwur, umpamane tema bisa kajupuk kedadean ana ing sekolah, masarakat utawa kahanane kanca lan kulawarga. 2. Milih irah-irahan kang narik kawigaten. Nemtokake irah-irahan geguritan iku ora bisa awu-awuran, nanging kudu bisa jumbuh karo temane. Gawe irah irahan kang bisa ndadekake pamaca kepincut saengga bisa menehi kawigaten tumrap geguritan kang katulis. 3. Nyusun Reng-rengan utawa cengkorongan ( kerangka ) geguritan Reng-rengan geguritan iku ide kang muncul nanging isih mentah. Dadi kang kudu kok lakoni yaiku nulis apa wae kang muncul ing pamikiranmu kang mengko bakal kok olah dadi geguritan kang endah. 4. Nentokake lelawa basa utawa gaya bahasa (majas). Geguritan iku lumrahe isine endah lan narik. Supaya bisa kawujud mula perlu anggone ngrantam / nyusun ukarane lelawa basa utawa gaya bahasa kang endah lan pantes. Saperangan tuladha lelawa basa kang umume digunakake ing geguritan yaiku hiperbola lan personifikasi. Personifikasi isine mbandingke barang utawa alam saisine dipadhakake kaya polae manungsa Tuladha : - Bagaskara wis ngancik ing gegana - Wit witan alam padesan tansah ngawe awe Kompetensi Inti 4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dalam sudut pandang/teoriKompetensi Dasar 4.1 Menulis dan memahami geguritan Indikator Pengetahuan 4.Siswa mampu memahami arti geguritan 5.Siswa mampu membacakan teks geguritan dengan baik 6.Siswa mamapu menemukan hikmah atau pesan amanat yang ada dalam teks geguritan Indikator ketrampilan 3. Siswa mampu menuliskan teks geguritan dan memperagakan di depan kelas 4. Siswa mampu menjelaskan maksud dan amanat geguritan yang ditulisnya.


8 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP Menawa hiperbola isine ngedhe-gedhekake utawa ngluwih-ngluwihke, tuladha : - Genine nglalap wewangunan rata dadi lemah 5. Nentokake purwakanthi utawa rima lan irama. Anane purwakanthi iki ndadekake geguritan tambah endah amarga, wanda ( suku kata ) pungkasing ukara saben larike padha unine. Tuladha : Wayah esuk wis tumeka Wancine para mudhapadha makarya 6. Nulis geguritan sing jumbuh karo tema, lelawa basa / majas lan nganggo purwakanthi. Anggone nulis geguritan iki yaiku nggabungake antarane purwakanthi lan lelawa basa supaya katon endah. A. Tuladha Geguritan Minangka kanggo gadhi caranane nulis geguritan, ing ngisor iki kacawisake saperagan geguritan anggitane Dra Ida Wuryanti, S.S sumangga enggal kawaca kanhi lagu lan intonasi kang mathuk ! Nawala Katur Dwija Dening Dra Ida Wuryanti, S.S Sunaring bagaskara tumiba ing pasuryan Sliramu wiwit nandang pakaryan Ngayahi luhuring jejibahan Jumangkah tumuju pawiyatan Para siswa wus padha nunggu Lelabuhan agung tumrap bangsamu, Bebarengan mangun budi rahayu Mituhu sesanti ning para guru Ing ngisor iki tuladha geguritan kang kabesut saka Untaian Kidung Sukma Kumpulan Puisi Bahasa Jawa dening Dewi Nurhidayanti (2019). Kanthi Tema Pendidikan Ngudi Ngelmu Ngger para siswa den taberi Luruh ngelmu kanthi renaning penggalih Ikhlas ing manah tanpa reribet Olah pikir ingkang prigel Cukat rikat saha rancag Semangat makobar-kibar Ngrunjang satuhu palangan Sajrone pawiyatan Kanggo ngudi geguyuban Tema Katresnan Perjuangan Katresnan Perjuangan tresna tanpa wates Nemokake jati dhiri Ngibas pepalang Menawa hiperbola isine ngedhe-gedhekake utawa ngluwih-ngluwihke, tuladha : - Genine nglalap wewangunan rata dadi lemah 5. Nentokake purwakanthi utawa rima lan irama. Anane purwakanthi iki ndadekake geguritan tambah endah amarga, wanda ( suku kata ) pungkasing ukara saben larike padha unine. Tuladha : Wayah esuk wis tumeka Wancine para mudhapadha makarya 6. Nulis geguritan sing jumbuh karo tema, lelawa basa / majas lan nganggo purwakanthi. Anggone nulis geguritan iki yaiku nggabungake antarane purwakanthi lan lelawa basa supaya katon endah. A. Tuladha Geguritan Minangka kanggo gadhi caranane nulis geguritan, ing ngisor iki kacawisake saperagan geguritan anggitane Dra Ida Wuryanti, S.S sumangga enggal kawaca kanhi lagu lan intonasi kang mathuk ! Nawala Katur Dwija Dening Dra Ida Wuryanti, S.S Sunaring bagaskara tumiba ing pasuryan Sliramu wiwit nandang pakaryan Ngayahi luhuring jejibahan Jumangkah tumuju pawiyatan Para siswa wus padha nunggu Lelabuhan agung tumrap bangsamu, Bebarengan mangun budi rahayu Mituhu sesanti ning para guru Ing ngisor iki tuladha geguritan kang kabesut saka Untaian Kidung Sukma Kumpulan Puisi Bahasa Jawa dening Dewi Nurhidayanti (2019). Kanthi Tema Pendidikan Ngudi Ngelmu Ngger para siswa den taberi Luruh ngelmu kanthi renaning penggalih Ikhlas ing manah tanpa reribet Olah pikir ingkang prigel Cukat rikat saha rancag Semangat makobar-kibar Ngrunjang satuhu palangan Sajrone pawiyatan Kanggo ngudi geguyuban Tema Katresnan Perjuangan Katresnan Perjuangan tresna tanpa wates Nemokake jati dhiri Ngibas pepalang


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 9 Menawa hiperbola isine ngedhe-gedhekake utawa ngluwih-ngluwihke, tuladha : - Genine nglalap wewangunan rata dadi lemah 5. Nentokake purwakanthi utawa rima lan irama. Anane purwakanthi iki ndadekake geguritan tambah endah amarga, wanda ( suku kata ) pungkasing ukara saben larike padha unine. Tuladha : Wayah esuk wis tumeka Wancine para mudhapadha makarya 6. Nulis geguritan sing jumbuh karo tema, lelawa basa / majas lan nganggo purwakanthi. Anggone nulis geguritan iki yaiku nggabungake antarane purwakanthi lan lelawa basa supaya katon endah. A. Tuladha Geguritan Minangka kanggo gadhi caranane nulis geguritan, ing ngisor iki kacawisake saperagan geguritan anggitane Dra Ida Wuryanti, S.S sumangga enggal kawaca kanhi lagu lan intonasi kang mathuk ! Nawala Katur Dwija Dening Dra Ida Wuryanti, S.S Sunaring bagaskara tumiba ing pasuryan Sliramu wiwit nandang pakaryan Ngayahi luhuring jejibahan Jumangkah tumuju pawiyatan Para siswa wus padha nunggu Lelabuhan agung tumrap bangsamu, Bebarengan mangun budi rahayu Mituhu sesanti ning para guru Ing ngisor iki tuladha geguritan kang kabesut saka Untaian Kidung Sukma Kumpulan Puisi Bahasa Jawa dening Dewi Nurhidayanti (2019). Kanthi Tema Pendidikan Ngudi Ngelmu Ngger para siswa den taberi Luruh ngelmu kanthi renaning penggalih Ikhlas ing manah tanpa reribet Olah pikir ingkang prigel Cukat rikat saha rancag Semangat makobar-kibar Ngrunjang satuhu palangan Sajrone pawiyatan Kanggo ngudi geguyuban Tema Katresnan Perjuangan Katresnan Perjuangan tresna tanpa wates Nemokake jati dhiri Ngibas pepalang Perjuangan kanti tinebus Waspa tuwin riwe Nganti wutahing ludira pungkasan Gladhen Tegesana tembung-tembung ing ngisor iki kanthi milih pilihan ang wis cumawis sisih ngisor ! 1. bagaskara 11. den taberi 2. pasuryan 12. luruh 3. pakaryan 13. reribet 4. ngayahi 14. manah 5. jejibahan 15. geguyuban 6. lelabuhan 16. prigel 7. pawiyatan 17. wates 8. anggitane 18. pepalang 9. penggalih 19. ludira 10. renaning 20. pungkasan B. Nulis geguritan Saiki siswa bisa gladhi nulis geguritan ,mangga bisa nulis salah sawijiing tema ngisor iki : 1. Kaedahan alam 2. Kabudayan jawa 3. Nggayuh gegayuhan 4. Pendhidhikan 5. Perjuangan Papan kanggo nggarap : ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... a. srengenge f. nandangi o. hambatan b. gedhe g. getih p. nggolek c. sekolahan h. batas q. sregep d. tugas i.langit r.rai e. gawean j. pengabdiane s. seneng f. karangane l. ati t. Akrab,rumaket g. apik, becik m. trampil Menawa hiperbola isine ngedhe-gedhekake utawa ngluwih-ngluwihke, tuladha : - Genine nglalap wewangunan rata dadi lemah 5. Nentokake purwakanthi utawa rima lan irama. Anane purwakanthi iki ndadekake geguritan tambah endah amarga, wanda ( suku kata ) pungkasing ukara saben larike padha unine. Tuladha : Wayah esuk wis tumeka Wancine para mudhapadha makarya 6. Nulis geguritan sing jumbuh karo tema, lelawa basa / majas lan nganggo purwakanthi. Anggone nulis geguritan iki yaiku nggabungake antarane purwakanthi lan lelawa basa supaya katon endah. A. Tuladha Geguritan Minangka kanggo gadhi caranane nulis geguritan, ing ngisor iki kacawisake saperagan geguritan anggitane Dra Ida Wuryanti, S.S sumangga enggal kawaca kanhi lagu lan intonasi kang mathuk ! Nawala Katur Dwija Dening Dra Ida Wuryanti, S.S Sunaring bagaskara tumiba ing pasuryan Sliramu wiwit nandang pakaryan Ngayahi luhuring jejibahan Jumangkah tumuju pawiyatan Para siswa wus padha nunggu Lelabuhan agung tumrap bangsamu, Bebarengan mangun budi rahayu Mituhu sesanti ning para guru Ing ngisor iki tuladha geguritan kang kabesut saka Untaian Kidung Sukma Kumpulan Puisi Bahasa Jawa dening Dewi Nurhidayanti (2019). Kanthi Tema Pendidikan Ngudi Ngelmu Ngger para siswa den taberi Luruh ngelmu kanthi renaning penggalih Ikhlas ing manah tanpa reribet Olah pikir ingkang prigel Cukat rikat saha rancag Semangat makobar-kibar Ngrunjang satuhu palangan Sajrone pawiyatan Kanggo ngudi geguyuban Tema Katresnan Perjuangan Katresnan Perjuangan tresna tanpa wates Nemokake jati dhiri Ngibas pepalang


10 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP II. Aksara Murda A. Maca Aksara Murda Aksara Murda gunane kanggo nulis jeneng wong kang diurmati, lembaga utawa instansi, nama kutha, kerajaan utawa negara, utawa nama serapan saka bangsa manca. Dene wujude ana 8 : No Aksara Aksara Murda Pasangan Tuladha Latine 1. Ka ___ Ing Kaligesing Kecamatan Kalibawang 2. Ta ___ Kutha Tawangmangu Kerajaan Tarumanegara 3 Pa ___ Prabu Prabangkara Pangeran Puger 4 Ba ___ Bupati Wonogiri Bagus Burhan 5. Ga ___ Gusti Putri Mas Gandakusuma 6. Sa ___ Surakarta Bengawan Solo 7. Nya ___ Nyai Ageng Serang Nyi Roro Kidul 8. Na ___ Ki Narta Sabda Jaman Natanegara Tulisna mawa aksara Jawa ! 1. Sri Sultan Hamengku Buwana X : 2. Prabu Puntadewa : 3. Ing Tangkuban Prahu : 4. Kabupaten Tulungagung : 5. Candhi Borobudhur :


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 11 II. Aksara Murda A. Maca Aksara Murda Aksara Murda gunane kanggo nulis jeneng wong kang diurmati, lembaga utawa instansi, nama kutha, kerajaan utawa negara, utawa nama serapan saka bangsa manca. Dene wujude ana 8 : No Aksara Aksara Murda Pasangan Tuladha Latine 1. Ka ___ Ing Kaligesing Kecamatan Kalibawang 2. Ta ___ Kutha Tawangmangu Kerajaan Tarumanegara 3 Pa ___ Prabu Prabangkara Pangeran Puger 4 Ba ___ Bupati Wonogiri Bagus Burhan 5. Ga ___ Gusti Putri Mas Gandakusuma 6. Sa ___ Surakarta Bengawan Solo 7. Nya ___ Nyai Ageng Serang Nyi Roro Kidul 8. Na ___ Ki Narta Sabda Jaman Natanegara Tulisna mawa aksara Jawa ! 1. Sri Sultan Hamengku Buwana X : 2. Prabu Puntadewa : 3. Ing Tangkuban Prahu : 4. Kabupaten Tulungagung : 5. Candhi Borobudhur : I. Pitakon pitakon ing ngisor iki wangsulana kanthi milih pilihan a, b, c utawad sing ko anggep bener ! 1. Tembung ( uran – uran) mung awujud purwakanthi. Diarani... . a. tembang macapat c. geguritan b. cerita rakyat d. gancara 2. Kahanan saya tintrim Sawise tekane covid 19 Akeh wong dadi kurban Enom tuwa padha mlayang Pratelan ing dhuwur kalebu tuladha... parikan c. sanepo geguritan d. kerata basa 3. Ing ngsior iki ora kalebu sipate geguritan... . tembunge pilihan c. dawa ukarane mentes d. nganggo guru lagu 4. Kula badhe matur ngengingi wigatosipun nggladhi saha mulang wuruk para mudha. Tembung kang kacetak kandel tegesipun… a. penting c. nglatih b. rembug d. prelune 5. Tiyang sepuh gadhah pangajab dhateng putra putrinipun dados tiyang ingkang mulya. Pangajab tegesesipun…. a. bandha c. warisan b. pawitan d. pengarep-arep 6. Ing ngisor iki ora kalebu carane nulis geguritan… a. Nemtokake tema c. Nemtokake irah-irahan b. Nemtokake lelawa basa lan purwakanthi d. Nemtokake guru gatrane 7. Geguritan bisa tambah endah amarga, wanda ( suku kata ) pungkasing ukara saben larike padha unine. Bab iku diarani... . lelawa basa c. guru wilangan purwakanthi d. guru lagu Gatekake geguritan ngisor iki ! diwulang wuruk dening dwijasasrta awak sayah ora dirasa muga sekolahku tansah maju lan kasembadan gegayuhanku 8. Tembung kagaris ngisor tegese... a. klakon c. duwe b. seneng d. Kepengin UJI KOMPETENSI I


12 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 9. Tembung kagaris kandel nunggal teges karo... . Pulisi c. dokter Guru d. Dosen 10. Manungsa kedah paham utawi mudheng carane mlebu suwarga, mliginipun mudheng ing babagan ngelmu… . donya c. ceramah warisan d. agama 11. Kancaku sekolah kae wasis anggone maca Al Quran. Wasis tegese… cepet c. seneng pinter d. kulina 12. Ing masarakat Jawa menawa guneman prayogane ngetrapake… unggah ungguh c. ngadisarira paramasastra d. ngadibusana 13. Ing ngandhap menika tata cara gineman ingkang sae inggih menika… swara seru supaya padha krungu seneng ngandhakake alaning liyan diakehi gunemane supaya katon pinter guneman apa perlune nganggo basa kang alus 14. Micara marang wong tuwa nanging nggunemake awake dhewe prayogane nganggo basa… krama alus c. ngoko lugu krama lugu d. ngoko alus 15. Bapak, kula badhe…. Panjenengan menapa sampun dhahar. Terusane ukara kang bener yaiku… mundhut pirsa c. taken nyuwun pirsa d. takon 16. Ukara ing ngandhap menika ingkang leres kaliyan unggah ungguh... Samenika bapak badhe matur kaliyan adhik. Menapa ibu sampun turu ? Pak, kula badhe mundhut buku. Bu, Lely sampun nedha wau enjing. 17. Panjangkane pakdhe wis kasembadan, wusanane putrane ketampa dadi ASN. Tembung kagaris ngisor tegese... . gawean c. sida tumindak d. kekarepan 18. Ing ngandhap menika panyeratan ejaan ingkang leres …. mau pitekku ditutuk adhik pakde nguyak manok ing sawah para mudha golek dhuwit sanajan kondang tetep andap asor 19. Wau dalu Sarno kaliyan kanca estrinipun…numpak kreta. Ceceg ceceg ing dhuwur prayogane diisi... . plesir c.tindak kesah d. dolan 20. X : Panjenengan ketingal taksih timur,yuswanipun pinten?


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 13 9. Tembung kagaris kandel nunggal teges karo... . Pulisi c. dokter Guru d. Dosen 10. Manungsa kedah paham utawi mudheng carane mlebu suwarga, mliginipun mudheng ing babagan ngelmu… . donya c. ceramah warisan d. agama 11. Kancaku sekolah kae wasis anggone maca Al Quran. Wasis tegese… cepet c. seneng pinter d. kulina 12. Ing masarakat Jawa menawa guneman prayogane ngetrapake… unggah ungguh c. ngadisarira paramasastra d. ngadibusana 13. Ing ngandhap menika tata cara gineman ingkang sae inggih menika… swara seru supaya padha krungu seneng ngandhakake alaning liyan diakehi gunemane supaya katon pinter guneman apa perlune nganggo basa kang alus 14. Micara marang wong tuwa nanging nggunemake awake dhewe prayogane nganggo basa… krama alus c. ngoko lugu krama lugu d. ngoko alus 15. Bapak, kula badhe…. Panjenengan menapa sampun dhahar. Terusane ukara kang bener yaiku… mundhut pirsa c. taken nyuwun pirsa d. takon 16. Ukara ing ngandhap menika ingkang leres kaliyan unggah ungguh... Samenika bapak badhe matur kaliyan adhik. Menapa ibu sampun turu ? Pak, kula badhe mundhut buku. Bu, Lely sampun nedha wau enjing. 17. Panjangkane pakdhe wis kasembadan, wusanane putrane ketampa dadi ASN. Tembung kagaris ngisor tegese... . gawean c. sida tumindak d. kekarepan 18. Ing ngandhap menika panyeratan ejaan ingkang leres …. mau pitekku ditutuk adhik pakde nguyak manok ing sawah para mudha golek dhuwit sanajan kondang tetep andap asor 19. Wau dalu Sarno kaliyan kanca estrinipun…numpak kreta. Ceceg ceceg ing dhuwur prayogane diisi... . plesir c.tindak kesah d. dolan 20. X : Panjenengan ketingal taksih timur,yuswanipun pinten? Y :…………………………….. Menawi Y menika sampeyan, atur ingkang prayogi… Kula umure pun seket tiga Wah dos pundi ta pak kok takon mawon ! Hehe…. Wah njenengan niku Pak pak aneh-aneh ae. Wah taksih enem napa, umurku samenika taksih seket kalih. 21. Ing ngandhap menika kalebet wujuding aksara murda… a. c. b. d. 22. , waosanipun… Bagus Samudera Bambung Sumantri Bambang Palasara Begawan Abyasa 23. Patih Gajah Mada, menawi kaserat aksara Jawi… c. d. 24. Tumindaka becik marang… a. c. b. d. 25. Pangeran Sambernyawa, kaserat aksara Jawi dados… a. b. c. d. II. Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki nganggo tembung kang mathuk ! 1. Bapak ibu keparenga ing ngriki kula badhe …ngengingi bab menika. Tembung ingkang trep kangge njangkepi ukara ing nginggi inggih menika…


14 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 2. Para lenggah kakung sumawana putri ingkang satuhu kinurmatan. Sumawana tegesipun… 3. Gegayuhane wis kasembadan. Gegayuhane tegese... . 4. Saben micara kaliyan sinten kemawon kedah nggadhahi tata krama lan… 5. Menawi micara kaliyan tiyang sepuh prayoginipun ngangge basa… 6. Karya sastra kang awujud tulisan ora perlu nganggo paugeran kang gumathok diarani... . 7. , unine… 8. Bu Sinta, menawi kaserat aksara Jawi dados… 9. Menawi sampun gesang mulya, kita kedah nggadhahi sipat..., boten prelu umuk lan gumedhe. 10. Mangga sami nggulawenthah para lare kanthi sabar. Nggulawenthah tegese... . III. Wangsulana pitaken-pitaken ing ngandhap menika kanthi patitis ! 1. Menapa tegesipun tembung-tembung ingkang kagaris ngandhap menika : a. Seneng dadi panglipur b. Aku ngangsu kawruh ing MTs c. Sregep sinau supaya wasis Wangsulan: ……………………………………………………………………………………… 2. Seratna geguritan bab” tata krama” Wangsulan: ………………………………………….…………………………………………... 3. Tulisna 2 mumpangate bisa micara nganggo unggah ungguh kang becik ! Wangsulan: ………………………………………….…………………………………………... 4. Bu Guru apa bener yen sesuk awan bapa ibu guru arep lunga menyang kutha Semarang? Ukara pitaken ing nginggil, ewahana ngangge basa ingkang trep ! Wangsulan: ……………………………………………………………...…………….……….... 5. Ukara menika, seratna mawi aksara Jawa : Solo kutha rame Wangsulan: …………………………………………………………………................................


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 15 2. Para lenggah kakung sumawana putri ingkang satuhu kinurmatan. Sumawana tegesipun… 3. Gegayuhane wis kasembadan. Gegayuhane tegese... . 4. Saben micara kaliyan sinten kemawon kedah nggadhahi tata krama lan… 5. Menawi micara kaliyan tiyang sepuh prayoginipun ngangge basa… 6. Karya sastra kang awujud tulisan ora perlu nganggo paugeran kang gumathok diarani... . 7. , unine… 8. Bu Sinta, menawi kaserat aksara Jawi dados… 9. Menawi sampun gesang mulya, kita kedah nggadhahi sipat..., boten prelu umuk lan gumedhe. 10. Mangga sami nggulawenthah para lare kanthi sabar. Nggulawenthah tegese... . III. Wangsulana pitaken-pitaken ing ngandhap menika kanthi patitis ! 1. Menapa tegesipun tembung-tembung ingkang kagaris ngandhap menika : a. Seneng dadi panglipur b. Aku ngangsu kawruh ing MTs c. Sregep sinau supaya wasis Wangsulan: ……………………………………………………………………………………… 2. Seratna geguritan bab” tata krama” Wangsulan: ………………………………………….…………………………………………... 3. Tulisna 2 mumpangate bisa micara nganggo unggah ungguh kang becik ! Wangsulan: ………………………………………….…………………………………………... 4. Bu Guru apa bener yen sesuk awan bapa ibu guru arep lunga menyang kutha Semarang? Ukara pitaken ing nginggil, ewahana ngangge basa ingkang trep ! Wangsulan: ……………………………………………………………...…………….……….... 5. Ukara menika, seratna mawi aksara Jawa : Solo kutha rame Wangsulan: …………………………………………………………………................................ I. Teks Serat Wulangreh Pupuh Durma A. Maca Teks Tembang Macapat Durma Tembang Durma yaiku kalebu jenising tembang macapat kang duweni paugeran pitung larik/gatra saben sapada. Tembang macapat liyane kang duweni gatra 7 larik yaiku Pangkur lan Asmarandana. Tembang iki duweni sipat amarah,duka, lan,kebak hawa nepsu. Umume ana gegayutane karo sipat sipat alaning manungsa lan masarakat. Tembang iki uga jumbuh kanggo nggrengsengake prajurit nalika arep perang. Tembang macapat iku paugerane tembang beda- beda karo tembang jawa liyane. Bedane yaiku ing tembang macapat duweni paugeran yaiku guru gatra, guru lagu lan guru wilangan. Apa siswa wis ngerti apa ta sing diarani paugeran paugeran kasebut. Yen durung ing bab iki bakal diterangake : Guru gatra yaiku cacahing larik utawa gatra saben sapada/sabait. Guru wilangan yaiku cacahing wanda utawa suku kata saben sagatra/salarik. Guru lagu yaiku tibaning swara a,i,e,u,o ing saben pungkasaning gatra. Gatekake tembang Durma ing ngisor iki ! Pada 1 Dipunsami ambanting ing badanira, Nyudha dhahar lan guling, Darapon sudaa, Nepsu kang ngambra-ambra, Rerema ing tyasireki, Dadya sabarang, Karyanira lestari. Gancaran : Kompetensi Inti 3. Memahami pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya terkait dengan fenomena dan kejadian tampak mata. Kompetensi Dasar 3.2 Memahami tembang macapat Durma Indikator Pengetahuan 1. Mampu memahami definisi tembang macapat 2. Mampu mengetahui ciri ciri khusus tembang Durma 1. Mampu menyebutkan kata kata sukar dan amanat tembang Indikator ketrampilan 1. Mampu menulis dan menyanyikan tembang macapat Durma 2. Menceritakan isi teks Piwulang Serat Wulangreh pupuh Durma (pada 1 dan 2)tersebut di depan temannya WULANGAN 6 TEMBANG MACAPAT DURMA WULANGAN 6 TEMBANG MACAPAT DURMA


16 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP Latihen lan biasakna awakmu urip lan laku prihatin kanthi cara ngurangi mangan lan turu. Kabeh iku minangka srana kanggo ngurangi hawa nepsumu, yen prelu karo tafakur lan ngeningke cipta nyedhak marang sing gawe urip. Kabeh iku bisa ndadekake Kabul/kaleksanan panjangkamu/cita-cita. Pada 2 Bener luput ala becik lawan beja, Cilaka mapan saking, Ing badan priyangga, Dudu saking wong liya, Mulane den ngati-ati, Akeh durgama, Singgahana den eling Gancaran pada 2, garapen kaya tuladha ! Pada 3 Apan ana sesiku telung prakara, Nangig gedhe pribadi, Puniki lilira, Yokang telung prakara, Poma ywa nggunggung sireki, Sarta lan aja, Nacad kepati-pati. Gancaran pada 3, garapen kaya tuladha ! ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 17 Latihen lan biasakna awakmu urip lan laku prihatin kanthi cara ngurangi mangan lan turu. Kabeh iku minangka srana kanggo ngurangi hawa nepsumu, yen prelu karo tafakur lan ngeningke cipta nyedhak marang sing gawe urip. Kabeh iku bisa ndadekake Kabul/kaleksanan panjangkamu/cita-cita. Pada 2 Bener luput ala becik lawan beja, Cilaka mapan saking, Ing badan priyangga, Dudu saking wong liya, Mulane den ngati-ati, Akeh durgama, Singgahana den eling Gancaran pada 2, garapen kaya tuladha ! Pada 3 Apan ana sesiku telung prakara, Nangig gedhe pribadi, Puniki lilira, Yokang telung prakara, Poma ywa nggunggung sireki, Sarta lan aja, Nacad kepati-pati. Gancaran pada 3, garapen kaya tuladha ! ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ Pada 4 Gancaran pada 4, garapen kaya tuladha ! A. Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki ! 1. Golekana Guru lagu, guru wilangan lan guru gatrane tembang ing dhuwur ! Wangsulan :........................................................................................................................... 2. Coba tulisna isine teks tembang Durma pada 2 ing dhuwur ! Wangsulan :........................................................................................................................... 3. Tulisn budi pekerti / pesan moral saka tembang ing dhuwur ! Wangsulan :........................................................................................................................... 4. Tembung tembung kagaris ngisor kandel ing teks tembang ing dhuwur ! Wangsulan :........................................................................................................................... 5. Ing pada 3 gatra kaping 4 tulisna guru lagu lan guru wilangane ! Wangsulan :........................................................................................................................... Gladhen ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. .........................................................................................................................................


18 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP B. Tulisna salah sawijining teks tembang macapat Durma , banjur 1. Peragakna/tembangna ana ing ngarep kelas ! ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... .................... 2. Critakna isi teks tembang macapat Durma karyamu ing ngarep kelas ! ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ................ II. KAWRUH BASA A. Purwakanthi Purwakanthi yaiku ambaling swara utawa swara sing dibaleni. Wujude Purwakanthi ana 3 : 2. Purwakanthi guru swara Yaiku ukara kang ing peranganing tembunge ana sing dibolan baleni, dene sing dibolan baleni yaiku swarane (vokale). Tuladha : a. Becik ketitik ala ketara b. Gemi nastiti, ngati-ati 3. Purwakanthi guru sastra Yaiku purwakanthi kang dibolan baleni sastrane (konsonane) Tuladha : a. Bibit bebet bobot b. Kala kula kelas kalih, kula kilak kolang kalih kilo, keli kali kilen kula,kolang kaling kelip-kelip, kula kelop-kelop. 4. Purwakanthi basa /lumaksita Yaiku purwakanthi kang dibaleni tetembungane. Tuladha : a. Lamun dadi siswa, dadi siswa kang sregep maca b. Supaya pinter, pinter ing saben samubarang


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 19 B. Tulisna salah sawijining teks tembang macapat Durma , banjur 1. Peragakna/tembangna ana ing ngarep kelas ! ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... .................... 2. Critakna isi teks tembang macapat Durma karyamu ing ngarep kelas ! ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ................ II. KAWRUH BASA A. Purwakanthi Purwakanthi yaiku ambaling swara utawa swara sing dibaleni. Wujude Purwakanthi ana 3 : 2. Purwakanthi guru swara Yaiku ukara kang ing peranganing tembunge ana sing dibolan baleni, dene sing dibolan baleni yaiku swarane (vokale). Tuladha : a. Becik ketitik ala ketara b. Gemi nastiti, ngati-ati 3. Purwakanthi guru sastra Yaiku purwakanthi kang dibolan baleni sastrane (konsonane) Tuladha : a. Bibit bebet bobot b. Kala kula kelas kalih, kula kilak kolang kalih kilo, keli kali kilen kula,kolang kaling kelip-kelip, kula kelop-kelop. 4. Purwakanthi basa /lumaksita Yaiku purwakanthi kang dibaleni tetembungane. Tuladha : a. Lamun dadi siswa, dadi siswa kang sregep maca b. Supaya pinter, pinter ing saben samubarang Ukara –ukara ing ngisor iki,aranana nggunakake purwakanthi apa ! 1. Raga lara kurang daya 2. Cah wadon mono kudu rigen, tegen lan mugen 3. Prajurite tumpes tapis tanpa tilas 4. Luhuring budi akarya budi rahayu 5. Aja nyingkur budaya Jawa, budaya kang adiluhung 6. Lestari tumeka wuri 7. Setya tuhu lan rahayu 8. Sluman slumun slamet 9. Watak wantune wanitama tata, titi, tlaten tumemen 10. Awakmu lemu kaya tahu B. Dasanama Yaiku tetembungan sing duweni teges luwih saka siji. Tuladha : Slamet : rahayu, widada, basuki, sugeng, wilujeng, swasta lsp gunung : wukir, redi, aldaka lsp Tembung-tembung ing ngisor iki golekana dasanamane ! 1. Seneng : .............................................. 2. Langit : .............................................. 3. Lintang : .............................................. 4. Makmur : .............................................. 5. Anak : .............................................. 6. Endah : .............................................. 7. Kondhang : .............................................. 8. Banyu : .............................................. 9. Lara : .............................................. 10. Pinter : .............................................. III. Aksara Swara Wujude Aksara Swara ana 5, yaiku swara a,i,e,u,o. Gunane kanggo nulis jeneng wong, papan panggonan, tembung manca utawa serapan. Supaya genah kepriye carane nulis coba gatekake tulisen aksawa swara ing ngisor iki ! Gladhen Gladhen


20 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP No Nama Aksara Wujud Aksara Swara Tuladha Panulisan 1 A : Menyang Arab : Pak Agus 2 I : Inggris : Mas Iwan 3 U : Usman : Mas Umarsaid 4 E : Suku Eskimo : Ethiopia 5 O : Organisasi : Oktober Katrangan : Aksara swara ora bisa kanggo pasangan, menawa ana aksara mati ing ngarepe aksawa swara, mula aksara mati mau (konsonan) kudu dipangku , kajaba aksara ha,ra lang ng, Tuladha : Wulan Agustus Pak Iwan menyang Amerika kurang aktif


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 21 No Nama Aksara Wujud Aksara Swara Tuladha Panulisan 1 A : Menyang Arab : Pak Agus 2 I : Inggris : Mas Iwan 3 U : Usman : Mas Umarsaid 4 E : Suku Eskimo : Ethiopia 5 O : Organisasi : Oktober Katrangan : Aksara swara ora bisa kanggo pasangan, menawa ana aksara mati ing ngarepe aksawa swara, mula aksara mati mau (konsonan) kudu dipangku , kajaba aksara ha,ra lang ng, Tuladha : Wulan Agustus Pak Iwan menyang Amerika kurang aktif Ukara ing ngisor iki tulisen mawa aksara Jawa ! 1. Agama Islam : ....................................... 2. Negara Arab : ....................................... 3. Usman maca Koran : ....................................... 4. Ismail isih turu : ....................................... 5. R. A Endah Untari : ....................................... IV. Aksara Rekan Wujude Aksara Rekan ana 5, yaiku fa, za, kha, gha lan dza. Supaya genah kepriye carane nulis coba gatekake tulisen aksawa rekan ing ngisor iki ! No Nama Rekan Wujud Aksara Rekan Tuladha Panulisan 1 Fa : Menyang Arab : Pak Agus 2 Za : Inggris : Mas Iwan 3 Kha : Usman : Mas Umarsaid 4 Gha : Suku Eskimo : Ethiopia 5 Dza : Organisasi : Oktober Gladhen


22 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP A. Gladhen Ketrampilan Wacanen wacan ing ngisor iki banjur, tulisna mawa aksara Jawa ! Faizah Faizah iku putrane Bu Fatimah lan Pak Khusnan. Faizah di dhidhik kawit cilik bab agama dening wong tuwane, Kajaba nampa ngelmu ing bangku sekolah, Faizah uga mondhok ing pesantren. Mula sawise gedhe dheweke dadi wanita kang solekhah. Kanca-kancane antarane yaiku Zaki, Khusnul, lan Karimah. Kabeh padha seneng srawung marang Faizah, sebab kajaba pinter, Faizah iku bebudene luhur kang nyengsemake. Papan kanggo nggarap ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 23 A. Gladhen Ketrampilan Wacanen wacan ing ngisor iki banjur, tulisna mawa aksara Jawa ! Faizah Faizah iku putrane Bu Fatimah lan Pak Khusnan. Faizah di dhidhik kawit cilik bab agama dening wong tuwane, Kajaba nampa ngelmu ing bangku sekolah, Faizah uga mondhok ing pesantren. Mula sawise gedhe dheweke dadi wanita kang solekhah. Kanca-kancane antarane yaiku Zaki, Khusnul, lan Karimah. Kabeh padha seneng srawung marang Faizah, sebab kajaba pinter, Faizah iku bebudene luhur kang nyengsemake. Papan kanggo nggarap ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Tembung tembung ing ngisor iki tulisna mawa aksara Jawa ! 1. Zaenap mumet : …………………………………………………………….. 2. Profesor Mitra Taruna :…………………………………………………………….. 3. Nabi Zakariya : …………………………………………………………….. 4. Sultan Haji Ghofur : …………………………………………………………….. 5. Fitri adus : …………………………………………………………….. 6. Khusnul lagi turu : …………………………………………………………….. 7. Kharimah isih pasar : …………………………………………………………….. 8. Kurang vitamin : …………………………………………………………….. 9. Zuhri tuku hape : …………………………………………………………….. 10. Faza Khoiromah : …………………………………………………………......


24 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP I. Nulis Tembang Macapat Durma Gambar wong nembang Apan ana sesiku telung prakara, Nanging gedhe pribadi, Puniki lilira, Yoking telung prakara, Poma ywa nggunggung sireki, Sarta lan aja, Nacad kepati pati. Saka cakepan tembang Durma ing dhuwur, coba tulisna pesan moral utawa amanat kang bisa kajupuk saka tembang ing dhuwur ! ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. Kompetensi Inti 4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dalam sudut pandang/teori Kompetensi Dasar 4.2 Menulis syair tembang Durma Indikator ketrampilan 1. Mampu menulis dan menyanyikan tembang macapat Durma 2. Mampu mengetahui makna, isi atau pesan moral yang terkandung di dalam tembang Durma


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 25 I. Nulis Tembang Macapat Durma Gambar wong nembang Apan ana sesiku telung prakara, Nanging gedhe pribadi, Puniki lilira, Yoking telung prakara, Poma ywa nggunggung sireki, Sarta lan aja, Nacad kepati pati. Saka cakepan tembang Durma ing dhuwur, coba tulisna pesan moral utawa amanat kang bisa kajupuk saka tembang ing dhuwur ! ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. Kompetensi Inti 4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dalam sudut pandang/teori Kompetensi Dasar 4.2 Menulis syair tembang Durma Indikator ketrampilan 1. Mampu menulis dan menyanyikan tembang macapat Durma 2. Mampu mengetahui makna, isi atau pesan moral yang terkandung di dalam tembang Durma Gladhen Coba siswa bisa nulis cakepan tembang macapat Durma , anggone nggarap bisa rembugan karo kanca kelompokmu ! ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. II. WANGSALAN Wangsalan punika tetembungan utawi ukara saemper cangkriman nanging batanganipun sampun kasebut wonten ing ukara wau sanajan kanthi sinandi ( tersirat ). Tuladha : 1. Ngapunten nggih mbalung jagung menika, taksih ketanggelen. Balung jagung kuwi jenenge janggel dadi tembung tanggel. 2. Sing baku rak pasar cilik, mangsa wurunga karepmu iku. Pasar cilik jenenge warung dadi tembung wurung. 3. E . . . lha mrica kecut cah iki, muna-muni sageleme. Mrica kecut iku jenenge wuni dadi tembung muna – muni Gladhen: Coba golekana batangane wangsalan ngisor iki! 1. Njenang gula, senajan wis lulus sesuk aja lali marang aku ya. ( ………………...) 2. Mbok aja nglemah bengkah, lehmu nyela-nyela iku lho! ( ……………….. ) 3. Macan galak wulu badhak, mangsa borong sampeyan mas. ( ……………….. ) 4. Kancing gelung munggwing dhadha, titenana wae ya. ( ……………….. ) 5. Kowe aja ngrokok cendhak lhe, neges-neges guneme wong tuwa. ( ……………….. ) 6. Sarpa kresna ya Mas, mung aja lali karo aku. ( ……………….. ) 7. Aja mutra kethek ngono toh, gonyak-ganyuk nglelingsemi. ( ……………….. ) 8. Banjur ngembang pohung bareng wus oleh dhuwit, ngingklik mulih. (………………….) 9. Carang wreksa, nora gampang ngarang sastra Jawa. ( ……………….. ) 10. Lha teka nyekar aren ta dhik, sampun dangu sanget. ( ……………….. )


26 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 11. Balung geni ya, bokmanawa aku mengku teka maneh. ( ……………….. ) 12. Aku ora ngapem landa kok,ora ngerti apa karepmu. ( ……………….. ) 13. Kapi jarwa,dakpethek mangsa luputa. ( ……………….. ) 14. Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso. ( ……………….. ) 15. Kowe teka kok mentil kacang, nek mbesengut malah bagus. ( ……………….. ) III. Sengkalan Sengkalan yaiku saka tembung Saka lan Kala. Menggah kang dikarepake yaiku unen-unen kang duweni teges angka taun. Sengkalan uga diarani pengetan wektu kang mawa kedadean utawa lelakon wigati, kang lumrahe anggone mengeti cacahing taun ora katulis angka ananging nganggo tetembungan utawa gambar. Sengkalan wujude ana 2, yaiku : Sengkalan lamba : migunakake →tetembungan. Sengkalan memet : migunakake → gambar Watak 1 : peranganing zat, barang, utawa awak manungsa lan kewan kang cacahe mung siji ; Gusti, nabi, bumi, sirah, ratu, ati, nala, rembukan, srengenge, tunggal, urip, putra, sunu, wudel lan sadasanamane. Watak 2 : samubarang barang kang cacahe loro; mripat, tangan, ndeleng, swiwi, kuping, ngrungu, kanthi lan sadasanamane. Watak 3 : Panas, geni, murup, tri, lintah, welut, pinter, wignya lan sadasanamane. Watak 4 : Banyu, tirta, udan, segara, papat, karta, kardi, catur, sumur Watak 5 : Angin, bayu, galak, landhep, pandhawa, panca, danawa, tombak, keris, panah, panca lan sadasanamane Watak 6 : (araning rasa ;sedhih, seneng, gula, kecut, pedhes, asem, gurih) kang tegese obah, semut, kembang, , tawon lan sadasanamane. Watak 7 : Gunung, redi, pandhita, sabda, wulang, jaran, turangga, angsa lan sadasanamane. Watak 8 : (kewan rumangkang ;baya, bunglon, tekek, ula), dwipangga, gajah, brahmana, manggala, slamet , rahayulan sadasanamane. Watak 9 : Dewa , kang tegese dalan: (Gapura, guwa, leng, babagan, lurung), kang tegese ambu (ganda,arum, wangi lan sadasanamane. Watak 0 : tembung-tembung kang duwe teges dhuwur lan ora ana ;sirna, ilang, muspra, mati, surut, mumbul lan sadasanamane. Tuladha : Ganda wangi aruming bantala Sirna ilang kertaning bumi Ganda (9) wangi (9) aruming (9) bantala (1) : 1999 Sirna ( 0) ilang (0) kertaning (4) bumi (1) : 1400


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 27 11. Balung geni ya, bokmanawa aku mengku teka maneh. ( ……………….. ) 12. Aku ora ngapem landa kok,ora ngerti apa karepmu. ( ……………….. ) 13. Kapi jarwa,dakpethek mangsa luputa. ( ……………….. ) 14. Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso. ( ……………….. ) 15. Kowe teka kok mentil kacang, nek mbesengut malah bagus. ( ……………….. ) III. Sengkalan Sengkalan yaiku saka tembung Saka lan Kala. Menggah kang dikarepake yaiku unen-unen kang duweni teges angka taun. Sengkalan uga diarani pengetan wektu kang mawa kedadean utawa lelakon wigati, kang lumrahe anggone mengeti cacahing taun ora katulis angka ananging nganggo tetembungan utawa gambar. Sengkalan wujude ana 2, yaiku : Sengkalan lamba : migunakake →tetembungan. Sengkalan memet : migunakake → gambar Watak 1 : peranganing zat, barang, utawa awak manungsa lan kewan kang cacahe mung siji ; Gusti, nabi, bumi, sirah, ratu, ati, nala, rembukan, srengenge, tunggal, urip, putra, sunu, wudel lan sadasanamane. Watak 2 : samubarang barang kang cacahe loro; mripat, tangan, ndeleng, swiwi, kuping, ngrungu, kanthi lan sadasanamane. Watak 3 : Panas, geni, murup, tri, lintah, welut, pinter, wignya lan sadasanamane. Watak 4 : Banyu, tirta, udan, segara, papat, karta, kardi, catur, sumur Watak 5 : Angin, bayu, galak, landhep, pandhawa, panca, danawa, tombak, keris, panah, panca lan sadasanamane Watak 6 : (araning rasa ;sedhih, seneng, gula, kecut, pedhes, asem, gurih) kang tegese obah, semut, kembang, , tawon lan sadasanamane. Watak 7 : Gunung, redi, pandhita, sabda, wulang, jaran, turangga, angsa lan sadasanamane. Watak 8 : (kewan rumangkang ;baya, bunglon, tekek, ula), dwipangga, gajah, brahmana, manggala, slamet , rahayulan sadasanamane. Watak 9 : Dewa , kang tegese dalan: (Gapura, guwa, leng, babagan, lurung), kang tegese ambu (ganda,arum, wangi lan sadasanamane. Watak 0 : tembung-tembung kang duwe teges dhuwur lan ora ana ;sirna, ilang, muspra, mati, surut, mumbul lan sadasanamane. Tuladha : Ganda wangi aruming bantala Sirna ilang kertaning bumi Ganda (9) wangi (9) aruming (9) bantala (1) : 1999 Sirna ( 0) ilang (0) kertaning (4) bumi (1) : 1400 Sengkalan ing ngisor iki aranana angka taune ! 1. Pandhawa sirna ratuning bawana : ……………………………… 2. Dwi naga rasa tunggal : ……………………………… 3. Panca catur kertaning tyas : ……………………………… 4. Aruming ati muruping bumi : ……………………………… 5. putra brahmana gandaning surya : ……………………………… 6. Tri rahayuning guwa bagaskara : ……………………………… 7. Tyas sungkawa ilang rembulan : ……………………………… 8. Asta brahmana gapuraning ratu : ……………………………… 9. ilang surya paiting urip : ……………………………… 10. Rasa pedhes muspra bawana : ………………………………


28 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP I. Pitakon pitakon ing ngisor iki wangsulana kanthi milih pilihan a, b, c utawad sing ko anggep bener ! Kanggo nggarap no 1-4 Dipunsami ambanting ing badanira, Nyuda dhahar lan guling, Darapon sudaa, Nepsu kang ngambra-ambra, Rerema ing tyasireki, Dadya sabarang, Karyanira lestari 1. Tembang macapat ing dhuwur kadadean saka … . a. 6 gatra c. 8 gatra b. 7 gatra. d. 9 gatra 2. Gatra kapindha ing dhuwur guru wilangan lan guru lagune … a. 7a c. 8a b. 7i d. 8i 3. Karyanira lestari, karyanira tegese... . a. kesenenganmu c. musuhmu b. karepmu d. gaweanmu 4. Ing ngisor iki kalebu watake tembang Durma … . a. wanuh c. sembada b. tresna asih d. duka 5. Lemah longsor dumadi ing wewengkon Jember. Wewengkon dasanamane… . a. pusat c. tlatah,dhaerah b. sumber d. sakiwa tengen 6. Mangan mangan, wira wiri, kupu-kupu, tembung tembung kasebut tuladha… . a. Purwa madya c. Tembung saroja b. Purwakanthi d. Tembung rangkep 7. Dirajang kaya brambang, dikethok kaya Lombok. Ukara ing dhuwur kalebu tuladha… . a. Purwakanthi basa c. Purwakanthi tembung b. Purwakanthi sastra d. Purwakanthi swara 8. Ing ngisor iki ora kalebu paugeran tembang macapat... a. Guru sastra c. Guru wilangan b. Guru gatra d. Guru lagu UJI KOMPETENSI II


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 29 I. Pitakon pitakon ing ngisor iki wangsulana kanthi milih pilihan a, b, c utawad sing ko anggep bener ! Kanggo nggarap no 1-4 Dipunsami ambanting ing badanira, Nyuda dhahar lan guling, Darapon sudaa, Nepsu kang ngambra-ambra, Rerema ing tyasireki, Dadya sabarang, Karyanira lestari 1. Tembang macapat ing dhuwur kadadean saka … . a. 6 gatra c. 8 gatra b. 7 gatra. d. 9 gatra 2. Gatra kapindha ing dhuwur guru wilangan lan guru lagune … a. 7a c. 8a b. 7i d. 8i 3. Karyanira lestari, karyanira tegese... . a. kesenenganmu c. musuhmu b. karepmu d. gaweanmu 4. Ing ngisor iki kalebu watake tembang Durma … . a. wanuh c. sembada b. tresna asih d. duka 5. Lemah longsor dumadi ing wewengkon Jember. Wewengkon dasanamane… . a. pusat c. tlatah,dhaerah b. sumber d. sakiwa tengen 6. Mangan mangan, wira wiri, kupu-kupu, tembung tembung kasebut tuladha… . a. Purwa madya c. Tembung saroja b. Purwakanthi d. Tembung rangkep 7. Dirajang kaya brambang, dikethok kaya Lombok. Ukara ing dhuwur kalebu tuladha… . a. Purwakanthi basa c. Purwakanthi tembung b. Purwakanthi sastra d. Purwakanthi swara 8. Ing ngisor iki ora kalebu paugeran tembang macapat... a. Guru sastra c. Guru wilangan b. Guru gatra d. Guru lagu UJI KOMPETENSI II 9. Mas Bayu samenika ngangsu kawruh wonten ing manca negari. Ngangsu kawruh tegese… . a. Golek sangu c. Golek rejeki b. nyambud gawe d. Golek ngelmu 10. Mugi-mugi kula sakanca saged nglajengaken ing pawiyatan luhur kanthi gangsar. Tembung kang kagaris miring tegese… . a. mulya c. rejeki b. murah d. lancar 11. Dhumateng sedaya Bapak Ibu guru tuwin sedaya kemawon, kula ngaturaken agunging panuwun. Tembung kang kagaris kadel dasanamane kajaba ing ngisor iki … a. lan c. saha b. utawi d. dalah Kanggo nggarap no 12-13 Minangka purwakaning atur langkung rumiyin sumangga kula dherekaken ngaturaken puja pudyastuti wonten ngarsanipun Allah SWT. 12. Tembung atur, dasanamane yaiku… . a. Atur kang paling becik c. Atur kang keri dhewe b. Atur paling ngarep d. Atur panutup 13. Tembung purwakaning tegese... . a. pambuka c. panutup b. panengah d. keri 14. Sluman slumun slamet. Tembung ing dhuwur kalebu tuladha.... a. Purwakanthi basa c. Purwakanthi guru swara b. Purwakanthi guru sastra d. Dasanama 15. Ing ngisor iki kalebu tuladha purwakanthi basa... . a. Bolak balik kandhang c. Becik ketitik ala ketara b. Adigang adigung adiguna d. Sregepa sinau, sinau supaya pinter 16. Ing ngandhap menika ukara kang migunakake basa krama alus… . a. Budhe, samenika aku badhe adus. b. Pakdhe menapa leres adhikku ingkang mendhet tasipun,?” c. Wah jan ampun kados niku ta Pakdhe, kuwi luput. d. “Pak, bapak diaturi dhahar samenika”. 17. Njangan gori pa budhe, adhiku nek dijak ngomong senengane mbudheg. Wangsalan ing dhuwur batangane yaiku... a. gori c. njangan b. gudheg d. dijak 18. Kosok balene alam donya yaiku…


30 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP a. c. b. d. 19. latine… . a. plesir karo Karismah c. Plesiran menyang Zarimah b. plesir karo Fatimah d. Plesir bareng Satimah 20. Dokter Ghozali, katulis aksara Jawa dadi… . a. c. b. d. 21. . wacane… a. Agus isih sinau amarga arep ana ulangan Jawa. b Agus lagi sinau maca buku basa Jawa. c. Agus isih sinau maca buku pepak basa d. Agus isih nyinaoni pepak basa. 22. Abdul Ghofur, menawi kaserat Aksara jawi dados… . a. c. b. d . / 23. Unen-unen kang duweni teges angka taun diarani... . a. Sesanti c. Wangsalan b. Sengkalan d. Paribasa 24. Dwi asta sirnaning talingan, Sengkalan ing dhuwur nuduhake angka taun.... . a. 2022 c. 1982 b. 1992 d. 2002 25. Angin, bayu, galak, landhep, pandhawa, panca, danawa, tombak, keris, panah, panca lan sadasanamane duweni watak angka... . a. 3 c. 5 b. 4 d . 6


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 31 a. c. b. d. 19. latine… . a. plesir karo Karismah c. Plesiran menyang Zarimah b. plesir karo Fatimah d. Plesir bareng Satimah 20. Dokter Ghozali, katulis aksara Jawa dadi… . a. c. b. d. 21. . wacane… a. Agus isih sinau amarga arep ana ulangan Jawa. b Agus lagi sinau maca buku basa Jawa. c. Agus isih sinau maca buku pepak basa d. Agus isih nyinaoni pepak basa. 22. Abdul Ghofur, menawi kaserat Aksara jawi dados… . a. c. b. d . / 23. Unen-unen kang duweni teges angka taun diarani... . a. Sesanti c. Wangsalan b. Sengkalan d. Paribasa 24. Dwi asta sirnaning talingan, Sengkalan ing dhuwur nuduhake angka taun.... . a. 2022 c. 1982 b. 1992 d. 2002 25. Angin, bayu, galak, landhep, pandhawa, panca, danawa, tombak, keris, panah, panca lan sadasanamane duweni watak angka... . a. 3 c. 5 b. 4 d . 6 II. Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki nganggo tembung kang mathuk ! 1. Tembung sing duweni teges punjul saka siji diarani... . 2. Tulisna guru wilangan lan guru lagu gatra kaping 5 tembang macapat Durma… 3. Tembang macapat Durma duweni watak ... . 4. Tembung “Valentino Rossi “ yen katulis aksara Jawa dadi……………………….. 5. Sregepa sinau supaya pinter. Dasanamane pinter yaiku… 6. Aja kakehan panjangka, menawa ora gelem mbudidaya ! Panjangka tegese… 7. Aja nyingkur budaya Jawa, budaya kang adiluhung. Ukara kasebut tuladha purwakanthi… …………………………………………………………………….. 8. Aldaka, wukir, redi kalebu dasanama saka tembung… . 9. Adhik badhe tilem, bapak badhe dhahar menawi simbah badhe … ringgit ing TV 10. latine…………………………………………………………... III. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Apa bedane tembang macapat karo tembang dolanan ! Wangsulan : ……………………………………………………………………………… 2. Apa sing diarani Sengkalan iku lan wenehana tuladha 3 ! Wangsulan : ……………………………………………………………………………… 3. Erna Kharisma sinau. Tulisna mawa aksara Jawa ! Wangsulan : ……………………………………………………………………………… 4. Tulisna tata cara nulis tembang macapat ! Wangsulan : ……………………………………………………………………………… 5. Bu, aku arep takon karo kowe. Kapan Ibu duwe wektu longgar, amarga aku arep mara ing omahmu! Ukara ing dhuwur owahana dadi basa sing trep ! Wangsulan : ……………………………………………………………………………… Lahang karoban manis (Ayu/bagus rupane tur luhur bebudene) II. Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki nganggo tembung kang mathuk ! 1. Tembung sing duweni teges punjul saka siji diarani... . 2. Tulisna guru wilangan lan guru lagu gatra kaping 5 tembang macapat Durma… 3. Tembang macapat Durma duweni watak ... . 4. Tembung “Valentino Rossi “ yen katulis aksara Jawa dadi……………………….. 5. Sregepa sinau supaya pinter. Dasanamane pinter yaiku… 6. Aja kakehan panjangka, menawa ora gelem mbudidaya ! Panjangka tegese… 7. Aja nyingkur budaya Jawa, budaya kang adiluhung. Ukara kasebut tuladha purwakanthi… …………………………………………………………………….. 8. Aldaka, wukir, redi kalebu dasanama saka tembung… . 9. Adhik badhe tilem, bapak badhe dhahar menawi simbah badhe … ringgit ing TV 10. latine…………………………………………………………... III. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Apa bedane tembang macapat karo tembang dolanan ! Wangsulan : ……………………………………………………………………………… 2. Apa sing diarani Sengkalan iku lan wenehana tuladha 3 ! Wangsulan : ……………………………………………………………………………… 3. Erna Kharisma sinau. Tulisna mawa aksara Jawa ! Wangsulan : ……………………………………………………………………………… 4. Tulisna tata cara nulis tembang macapat ! Wangsulan : ……………………………………………………………………………… 5. Bu, aku arep takon karo kowe. Kapan Ibu duwe wektu longgar, amarga aku arep mara ing omahmu! Ukara ing dhuwur owahana dadi basa sing trep ! Wangsulan : ……………………………………………………………………………… Lahang karoban manis (Ayu/bagus rupane tur luhur bebudene)


32 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP I. Pidhato Basa Jawa A. Mangerteni Pidato Gambar I : Praktik nindakake pidato 1. Tegese Pidhato Pidhato yaiku medharake gagasan, pamanggih utawa panemu ing sangarepe wong akeh jumbuh karo wigatining sedya. Pidhato uga diarani medhar sabda, tanggap wacana, atur pangandikan utawa sesorah. Dene wong kang jejibahane nindakake pidhato diarani pamedhar sabda. 2. Tujuwane pidhato Ancase pidhato antarane yaiku : a. Caos panglipur utawa hiburan Pidhato iki lumrahe katindakake ing acara pahargyan, tuladhane syukuran, pawiwahan utawa mantenan. Tujuwane supaya acarane bisa regeng lan gayeng (meriah). Kajaba iku, tujuwan pidhato ing acara kasripahan yaiku supaya sing nandhang sungkawa rumangsa kalipur ati saengga bisa teteg lan sabar nampa pacoban. b. Caos kawruh Pidhato iki isine medharake utawa njlentrehake sawijing bab, supaya pamiyarsa mudheng lan ngerti apa sing dikarepake saengga tambah kawruhe/ngelmune. Tuladha pidhato sosisalisasi ngganggo kompor gas, sosialisasi cara ngupakara raja kaya lsp. WULANGAN 7 PIDATO BASA JAWA Kompetensi Inti 3. Memahami pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya terkait dengan fenomena dan kejadian tampak mata. Kompetensi Dasar 3.1 Memahami teks pidato Indikator Pengetahuan 2. Mampu memahami definisi dan nama lain pidato 3. Mampu mengetahui ancas pidato 4. Mampu menyebutkan teks kerangka pidato Indikator ketrampilan 1. Mampu menuliskan teks pidato 2. Mampu menyebutkan tata cara menyampaiakan pidato 3. Mampu memperagakan pidato di depan kelas dengan baik. WULANGAN 7 GEGURITAN


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 33 I. Pidhato Basa Jawa A. Mangerteni Pidato Gambar I : Praktik nindakake pidato 1. Tegese Pidhato Pidhato yaiku medharake gagasan, pamanggih utawa panemu ing sangarepe wong akeh jumbuh karo wigatining sedya. Pidhato uga diarani medhar sabda, tanggap wacana, atur pangandikan utawa sesorah. Dene wong kang jejibahane nindakake pidhato diarani pamedhar sabda. 2. Tujuwane pidhato Ancase pidhato antarane yaiku : a. Caos panglipur utawa hiburan Pidhato iki lumrahe katindakake ing acara pahargyan, tuladhane syukuran, pawiwahan utawa mantenan. Tujuwane supaya acarane bisa regeng lan gayeng (meriah). Kajaba iku, tujuwan pidhato ing acara kasripahan yaiku supaya sing nandhang sungkawa rumangsa kalipur ati saengga bisa teteg lan sabar nampa pacoban. b. Caos kawruh Pidhato iki isine medharake utawa njlentrehake sawijing bab, supaya pamiyarsa mudheng lan ngerti apa sing dikarepake saengga tambah kawruhe/ngelmune. Tuladha pidhato sosisalisasi ngganggo kompor gas, sosialisasi cara ngupakara raja kaya lsp. WULANGAN 7 PIDATO BASA JAWA Kompetensi Inti 3. Memahami pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya terkait dengan fenomena dan kejadian tampak mata. Kompetensi Dasar 3.1 Memahami teks pidato Indikator Pengetahuan 2. Mampu memahami definisi dan nama lain pidato 3. Mampu mengetahui ancas pidato 4. Mampu menyebutkan teks kerangka pidato Indikator ketrampilan 1. Mampu menuliskan teks pidato 2. Mampu menyebutkan tata cara menyampaiakan pidato 3. Mampu memperagakan pidato di depan kelas dengan baik. c. Caos ajak-ajak Isine pidhato yaiku ngajak-ajak marang pamiyarsa. Pamicara/pamedhar sabda medharake sawijing bab kanthi nggunakake pawadan utawa alasan, bukti, lan tuladha tuladha supaya pamiyarsa luwih yakin lan percaya saengga gelem nindakake apa sing dikarepake. Tuladha : ceramah agama, kampaye lsp. 3. Perangan Pidhato a. Salam pambuka Ngaturake salam marang para pamiyarsa, kawiwitan tembung Assalamu’alaikum, nuwun, Sugeng Rahayu, lsp b. Purwaka basa Purwaka basa kaprinci dadi ; 1. Atur Pakurmatan Wose ngaturake pakurmatan marang para pamiyarsa, supaya sing diwenehi pakurmatan rumangsa diajeni lan diurmati. Tuladha : Para sesepuh, saha pinisepuh ingkang dahat kinabekten, para lenggah kakung sumawana putri ingkang dahat kinurmatan. 2. Atur pamuji Wose ngaturake atur pamuji marang Allah SWT. Tuladha : Mangga sareng-sareng kula dherekaken munjukaken raos puja pudyastuti dhumateng Allah SWT ingkang sampun paring brekah, kasarasan saha karahayon dhumateng kula saha panjenengan sedaya. 3. Surasa basa Ngaturake wigatining sedya. 4. Dudutan Wose ngaturake ringkesaning bab kang diwedharake. 5. Pengarep-arep Wose ngaturake pangajap, supaya apa sing dijangka bisa kaleksanan. 6. Wasana basa Wose ngaturake nyuwun pangapura menawa anggone ngaturake pidhato ana kekurangan lan kaluputane. Tuladha : Cekap semanten ingkang saged kula aturaken ,menawi wonten kalepatan awit saking kiranging seserepan, basa saha sastra kula nyuwun lumunturing sih samodra pangaksama, nuwun. 7. Salam Panutup Wose ngaturake salam minangka panutup kanthi ngaturake Wasallamu’alaikum, nuwun, lsp. 4. Bab – bab kang kudu digatekake nalika sesorah a. Basa utawa (Wicara)


34 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP Basa sing digunakake kudu trep karo unggah-ungguh basa, gumantung sapa sing diadhepi. Anggone micara, ngaturake saben tembunge cetha ora blero, tuladha : kula kinten, ora diaturake kula kinthen, kula badhe nyaosi ora diaturake kula badhe maringi, lsp. Bab basa iki b. Patrap utawa Solah bawa (wiraga ) Patrape kudu sing manteb, ngaded jejeg, tangan ngapurancang, ora kakehan obah, sirah ora ndhingkluk utawa ndhangak. Sing baku kabeh polahe badan mau kudu luwes ngepasake marang kahanan kang diadhepi. c. Swara (wirama) Wiramane prayogane cetha, kepenak dirungokake, ora keseron utawa kelirihen bisa ngepasake marang kahanan. d. Rasa (wirasa) Pamedhar sabda bisa ngolah rasa tegese atine bisa nglebur selaras karo bab kang diwedharake, tuladhane pidhato ing acara sripahan prayogane atine bisa ngrasakake sungkawa, ing acara pawiwahan, atine kudu melu bungah, cahyane sumringah. e. Busana (ngadisarira) Busana sing dianggo kudu resik, sukur sukur bisa narik kawigaten saengga para pamiyarsa bisa jenjem lan betah anggone nyawang. 5. Tuladha sesorah acara sukuran Nuwun, para sesepuh, pinisepuh saha kasepuhan ingkang satuhu pinundhi-pundhi, sagung para lenggah kakung sumawana putri ingkang winantu ing karahayon Saderengipun sumangga kula dherekaken munjukaken puja pudyastuti wonten ngarsanipun Gusti Ingkang Maha Kuwaos ingkang sampun paring mapinten-pinten rohmat, hidayah, kasarasan saha kasugengan dhumateng kula saha panjenengan sadaya satemah ing titiwanci kalodhangan punika saged pinanggih ing papan punika kanthi rancag kalis ing sambikala amin. Sagung para lenggah, kula minangka talanging atur saking Bp. Hadi Sugiyo sakulawarga ngaturaken pambagya sugeng rawuh sarta sugeng rawuh dene panjenengan sadaya sampun kersa nglonggaraken wekdal nglonggaraken salira rawuh ing adicara punika. Bapak saha ibu ingkang minulya, Bp. Hadi Sugiyo sakulawarga pikantuk kanugrahaning Gusti sampun kaparingan putra kakung, mijil rikala tanggal 19 Desember kala wingi tabuh 11.00 dalu kanthi wilujeng. Putra kasebat dipunparingi nama Bagus Barista Surya Abdulah. Bp. Hadi Sugiyo tansah ngajap lan nyuwun donga pangestu bapak ibu sedaya mugi mugi ingkang putra saged dados putra ingkang soleh, bekti, mbarokahi lan murakabi tumrap kulawarga, masarakat, bangsa lan negari amin. Bapak ibu ingkang minulya, Bp Hadi Sugiyo sakulawarga ngaturaken agunging pangapunten ing bok bilih anggenipun nampi panjenengan boten saged caos papan palengahan, pasugatan saha saha sanes-sanesipun ingkang mranani penggalih panjenengan saestu kanthi luhuring budi panjenengan sedaya keperanga paring pangapunten. Salajengipun menawi panjenengan sampun ngersakaken badhe kondur, kula namung saged ngaturaken sugeng kondur, mugi dumugi dalem piyambak-piyambak kanthi wilujeng boten wonten alangan satunggal punapa. Sepisan malih kulawarga bapak Hadi Sugiyo ngaturaken agunging panuwun awit kawigatosan panjenengan sedaya. Ing wasana, kula pungkasi semanten atur kula, bok menawi anggen kula matur kirang mranani penggalih panjenengan kula ngaturaken agunging sih samodra pangaksama. Nuwun. (Kapethik saka kumpulan sesorah Bas.com)


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 35 Basa sing digunakake kudu trep karo unggah-ungguh basa, gumantung sapa sing diadhepi. Anggone micara, ngaturake saben tembunge cetha ora blero, tuladha : kula kinten, ora diaturake kula kinthen, kula badhe nyaosi ora diaturake kula badhe maringi, lsp. Bab basa iki b. Patrap utawa Solah bawa (wiraga ) Patrape kudu sing manteb, ngaded jejeg, tangan ngapurancang, ora kakehan obah, sirah ora ndhingkluk utawa ndhangak. Sing baku kabeh polahe badan mau kudu luwes ngepasake marang kahanan kang diadhepi. c. Swara (wirama) Wiramane prayogane cetha, kepenak dirungokake, ora keseron utawa kelirihen bisa ngepasake marang kahanan. d. Rasa (wirasa) Pamedhar sabda bisa ngolah rasa tegese atine bisa nglebur selaras karo bab kang diwedharake, tuladhane pidhato ing acara sripahan prayogane atine bisa ngrasakake sungkawa, ing acara pawiwahan, atine kudu melu bungah, cahyane sumringah. e. Busana (ngadisarira) Busana sing dianggo kudu resik, sukur sukur bisa narik kawigaten saengga para pamiyarsa bisa jenjem lan betah anggone nyawang. 5. Tuladha sesorah acara sukuran Nuwun, para sesepuh, pinisepuh saha kasepuhan ingkang satuhu pinundhi-pundhi, sagung para lenggah kakung sumawana putri ingkang winantu ing karahayon Saderengipun sumangga kula dherekaken munjukaken puja pudyastuti wonten ngarsanipun Gusti Ingkang Maha Kuwaos ingkang sampun paring mapinten-pinten rohmat, hidayah, kasarasan saha kasugengan dhumateng kula saha panjenengan sadaya satemah ing titiwanci kalodhangan punika saged pinanggih ing papan punika kanthi rancag kalis ing sambikala amin. Sagung para lenggah, kula minangka talanging atur saking Bp. Hadi Sugiyo sakulawarga ngaturaken pambagya sugeng rawuh sarta sugeng rawuh dene panjenengan sadaya sampun kersa nglonggaraken wekdal nglonggaraken salira rawuh ing adicara punika. Bapak saha ibu ingkang minulya, Bp. Hadi Sugiyo sakulawarga pikantuk kanugrahaning Gusti sampun kaparingan putra kakung, mijil rikala tanggal 19 Desember kala wingi tabuh 11.00 dalu kanthi wilujeng. Putra kasebat dipunparingi nama Bagus Barista Surya Abdulah. Bp. Hadi Sugiyo tansah ngajap lan nyuwun donga pangestu bapak ibu sedaya mugi mugi ingkang putra saged dados putra ingkang soleh, bekti, mbarokahi lan murakabi tumrap kulawarga, masarakat, bangsa lan negari amin. Bapak ibu ingkang minulya, Bp Hadi Sugiyo sakulawarga ngaturaken agunging pangapunten ing bok bilih anggenipun nampi panjenengan boten saged caos papan palengahan, pasugatan saha saha sanes-sanesipun ingkang mranani penggalih panjenengan saestu kanthi luhuring budi panjenengan sedaya keperanga paring pangapunten. Salajengipun menawi panjenengan sampun ngersakaken badhe kondur, kula namung saged ngaturaken sugeng kondur, mugi dumugi dalem piyambak-piyambak kanthi wilujeng boten wonten alangan satunggal punapa. Sepisan malih kulawarga bapak Hadi Sugiyo ngaturaken agunging panuwun awit kawigatosan panjenengan sedaya. Ing wasana, kula pungkasi semanten atur kula, bok menawi anggen kula matur kirang mranani penggalih panjenengan kula ngaturaken agunging sih samodra pangaksama. Nuwun. (Kapethik saka kumpulan sesorah Bas.com) A. Golekana tegese tembung-tembung ing ngisor iki ! 1. sesepuh :……………............... 13. minulya :……………............ 2. pinisepuh :……………............... 14. mijil :……………............ 3. sagung :……………............... 15. murakabi :……………............ 4. pinundhi-pundhi :……………............... 16. pasugatan : ……………........... 5. puja pudyastuti :……………............... 17. luhuring budi :……………............ 6. kasarasan :……………............... 18. keparenga :……………............ 7. kasugengan :……………............... 19. wilujeng :……………............ 8. kalodhangan :……………............... 20. kawigatosan :……………............ 9. rancag :……………............... 21. pungkasi :………………….... 10. kalis :……………............... 22. mranani :……………............ 11. sambikala :……………............... 23. agunging :……………............ 12. talanging atur :……………............... 24. pangaksama :……………............ B. Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Ing perangan pambuka, sadurunge ngaturake puji syukur marang Allah swt prayogane ngaturake... . 2. Kula minangka talanging atur Bapak Hadi Sugiyo sakulawarga. Talanging atur tegese... . 3. Ngaturake sugeng rawuh marang para lenggah iku diarani atur... . 4. Miturut teks kasebut Bapak Hadi sugiyo gadhah acara... . 5. Apa pangajap sing disuwun Bp. Hadi Sugiyo... . 6. Ing acara pambagya harja iku kajaba njaluk pangapura bab papan palenggahan, uga bab... . 7. Kula ngaturake lumunturing sih samodra pangaksama. Tetembungan kagaris ngisor kasebut tegese... . 8. Kita sedaya saged... ing papan menika kanthi sugeng boten wonten alangan satunggal menapa. Ceceg ceceg ing ukara kasebut prayogane diisi... . 9. Menawa arep ngrampungake sesorah sadurung salam panutup prayogane ngaturake... 10. Sagung para lengah mangga sami didhahar menika pasugatanipun. Para lenggah tegese... . GLADHEN


36 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP C. Pilihen ukara ukara ing ngisor iki kang bener miturut unggah ungguhing basa! B S 1. Wong sing nindakake pidhato diarani pamedhar sabda ... ... 2. Pidhato uga diarani pranata adicara. ... ... 3. Inti cengkorongan pidhato iku pambuka, surasa, dudutan, panutup ... ... 4. Atur pambagyaharja iku ngaturake sugeng rawuh marang para lenggah... ... 5. Atur pakurmatan iku diaturake sadurunge atur pamuji marang Gusti ... ... 6. Sadurunge mungkasi pidhato prayogane atur pangapura dhisik ... ... 7. Pidhato iku nggatekake wiraga, wirasa, wicara lan wirasa ... ... 8. Ngaturake pidhato ora kudu nganggo unggah ungguh ... ... 9. Migunakake busana kang pantes nalika arep nindakake pidhato ... ... 10. Wicara iku ana gegayutane karo tetembungan lan basa kang diaturake ... ... D. Gawea atur pambagyaharjo acarane mangga manasuka siswa dhewe, katulis nganggo basa lan unggah ungguh lan trep. Teks banjur diperagakake ing ngarep kelas. ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... .... “Golek uceng kelangan deleg” Tegese : mburu barang sepele kelangan sing luwih gedhe ( memburu barang sederhana, kehilanga barang yang lebih besar manfaatnya)


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 37 I. Nulis lan ngaturake pidhato A. Atur Pambagyaharja Menawa duwe gawe utawa acara kang ngaturi rawuhe wong akeh, lumrahe wong sing duwe gawe / acara bakal ngaturake atur pambagyaharja utawa ngaturake sugeng rawuh (selamat datang ) marang para tamu. Atur iki minangka tandha sukur marang tamu amarga wis kersa rawuh netepi undhangan. Atur pambagyaharja digunakake ana ing pasamuan resmi tuladhane yaiku acara sripahan, sukuran, arisan, mantenan lan liya liyane. Anggone matur yaiku kanti lisan ing ngarsane para tamu, lan sing nindakake pidhato atur pambagyaharja iki dening sing kagungan acara ( sing duwe gawe) dipasrahake utawa diwakilake dening wong sing wasis micara. Dene bab-bab kang prelu diaturake ing atur pambagyaharjo antarane yaiku: Ngaturake sugeng rawuh lan atur panuwun Njaluk pangapura anggone nampa, caos papan palenggahan, caos pasugatan Ngaturake panuwun awit pambiyantune para kadang panitya lan liya- liyane. Ngaturake pangajap ( harapan) utawa pengarep arep Supaya luwih cetha lan gamblang kepriye isi pidhato bab atur pambayaharja, ing ngisor iki bakal dicawicake tuladhane. Mangga diwaca lan digatekake kanthi premati ! Sesorah Atur Pambagyaharja ing Lelayu Assalamu’alaikum Wr. Wb Nuwun… Para pinisepuh miwah sesepuh ingkang kinabekten, serta para rawuh ingkang satuhu kinurmatan. Awit saking dhawuhipun kaluarga Bpk. Sholeh, keparenga kula, Khairunnisa, matur ing ngarsa dalemipun panjenengan, minangka wakilipun saking kulawarga. Sumangga kula dherekaken tansah ngaturaken pamuji syukur mring pangeran Gusti Kang Maha Agung ingkang sampun keparing pirang karahmatan saha kawilujengan satemah ing titi wanci punika kanthi kebagaswarasan, kula miwah panjenengan saged makempal manunggal wonten ing papan menika. Kompetensi Inti 4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dalam sudut Kompetensi Dasar 4.3 Membuat dan menyampaikan teks pidato Indikator .


38 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP Salajengipun sampun sawetawis panjenengan lenggah, kula ngaturaken pambagya sugeng rawuh. Panjenengan sampun keparenng rawuh saperlu paring belasungkawa ing adicara lelayu menika. Awit saking menika, kula ngaturaken agunging panuwun Kula minangka wakiling saking kaluarga, nyuwun dedonganipun panjenengan kagem Alm. Mbah Rohim. Supados sedanten amal lan tuminda becike nalika tasih ing donya saged mbiyantu ing akhirat. Lan mugi-mugi, Allah SWT nampi sedanten amal perbuatan punika. Mboten kesupen, mugi-mugi Allah SWT paring panggonan ingkang becik wonten ing akhirat, amin. Kula pribadi, mbok menawi anggen kula ngacarani rawuh panjenengan para tamu wonten kiranging tata karma, kula sakaluarga nyuwun agunging pangaksama. Kalamun para kadang sampun ngaturaken pasugatan unjukan serta dhaharan, kersa para rawuh dhahar kanthi mardikaning panggalih. Panyuwun kula, mugi para tamu sekeca lelenggahan ngantos paripurnaning adicara. Bokmenawi wonten atur miwah solah bawa kula ingkang kirang mranani panggalih, kula naming saged matur kupat bumbune santen, menawi lepat kula nyuwun pangapunten. Nuwun… Wassalamu’alaikum Wr. Wb. Gadhen Tegesana tembung tembung ing ngisor iki kanthi milih pilihan kang wis kacawisake ing sisih tengen ! 1. Pasugatan 11. lelenggahan 2. Paripurna 12. pangaksama 3. Mranani 13. makempal 4. Penggalih 14. manunggal 5. Pasamuan 15. Titi wancine 6. Pangajap 7. Mbiyantu 8. Sekeca 9. Dicawisake 10. mardikaning a. Suguhan h. pangapura b. Nyenengke i. kumpul c. Patemon(pertemuan) j. Wis wektune d. Disiapke k. Nyawiji ( bersatu) e. Manasuka(bebas) l. rampung f. Kepenak m. nulungi g. Jagongan o. Ati p. pengarep-arep


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 39 Salajengipun sampun sawetawis panjenengan lenggah, kula ngaturaken pambagya sugeng rawuh. Panjenengan sampun keparenng rawuh saperlu paring belasungkawa ing adicara lelayu menika. Awit saking menika, kula ngaturaken agunging panuwun Kula minangka wakiling saking kaluarga, nyuwun dedonganipun panjenengan kagem Alm. Mbah Rohim. Supados sedanten amal lan tuminda becike nalika tasih ing donya saged mbiyantu ing akhirat. Lan mugi-mugi, Allah SWT nampi sedanten amal perbuatan punika. Mboten kesupen, mugi-mugi Allah SWT paring panggonan ingkang becik wonten ing akhirat, amin. Kula pribadi, mbok menawi anggen kula ngacarani rawuh panjenengan para tamu wonten kiranging tata karma, kula sakaluarga nyuwun agunging pangaksama. Kalamun para kadang sampun ngaturaken pasugatan unjukan serta dhaharan, kersa para rawuh dhahar kanthi mardikaning panggalih. Panyuwun kula, mugi para tamu sekeca lelenggahan ngantos paripurnaning adicara. Bokmenawi wonten atur miwah solah bawa kula ingkang kirang mranani panggalih, kula naming saged matur kupat bumbune santen, menawi lepat kula nyuwun pangapunten. Nuwun… Wassalamu’alaikum Wr. Wb. Gadhen Tegesana tembung tembung ing ngisor iki kanthi milih pilihan kang wis kacawisake ing sisih tengen ! 1. Pasugatan 11. lelenggahan 2. Paripurna 12. pangaksama 3. Mranani 13. makempal 4. Penggalih 14. manunggal 5. Pasamuan 15. Titi wancine 6. Pangajap 7. Mbiyantu 8. Sekeca 9. Dicawisake 10. mardikaning a. Suguhan h. pangapura b. Nyenengke i. kumpul c. Patemon(pertemuan) j. Wis wektune d. Disiapke k. Nyawiji ( bersatu) e. Manasuka(bebas) l. rampung f. Kepenak m. nulungi g. Jagongan o. Ati p. pengarep-arep I. Pitakon pitakon ing ngisor iki wangsulana kanthi milih pilihan a, b, c utawad sing ko anggep bener ! 1. Sesorah uga diarani… . a. medhar sabda c. atur-atur b. pranatacara d. ceramah agama 2. Sing dudu dasanama sesorah yaiku… a. tanggap wacana c. atur-aturan b. atur pangandikan d. medhar sabda 3. Wong kang jejibahane nindakake sesorah diarani… . a. pambiwara c. pranatacara b. pamedhar sabda d. wong pinter 4. Bab kang ora perlu digatekake ing sesorah … . a. wirama c. wicara b. wirasa 5. wigunaMenawa nindakake sesorah kudu nggatekake swara. Swarane ora keseron utawa kelirihan. Bab iki gegayutan karo… . a. wicara c. wirama b. wiraga d. wirasa 6. Nindakake sesorah kudu manteb, asta ngapurancang, ngadeg jejeg ora miyar-miyur. Bab iki gegayutan karo… . a. wirama c. wirama b. wirasa d. wiraga Teks 1, kanggo nggarap no 7-9 Cekap semanten atur saking kula, menawi boten mranani penggalih panjenengan kula nyuwun pangapunten. 7. Pratelan sesorah ing dhuwur kalebu tuladha… . a. purwaka basa c. dudutan b. wose utawa isi d. wasana basa 8. Mranani, tegese… a. nyusahake c. ngepenakake b. ngrugekake d. nglarani 9. Boten mranani penggalih panjenengan. Penggalih dasanamane… . a. awak c. barang b. ati d. rasa 10. Teks sesorah perangan pangajab utawa pangarep-arep kang trep yaiku… . a. Para rawuh mangga adicara enggal kawiwitan UJI KOMPETENSI III


40 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP b. Para lenggah mangga dhahar sawontenipun. c. Sagung para lenggah mugi-mugi acara menika saged kalampahan kanthi lancar d. Kathah lepat saestu kula nyuwun pangapunten 11. Agus arep takon omahe Pak Lurah marang wong tuwa kang isih lenggahan ana emperan daleme. Ukaranipun Agus ingkang trep prayoginipun… . a. Bapak, ngapurane ya badhe tanglet daleme Pak Lurah ngendi?” b. Pak, kepareng matur griyane Pak Lurah Pundi ko kula boten ngerti. c. Pak, ngapunten badhe mundhut pirsa omahipun pak Lurah pundi nggih?” d. Bapak, ngapunten badhe nyuwun pirsa dalemipun pak Lurah pundi? 12. “Simbah mangga ngombe, dak jupuke ya” Menawi matur kaliyan tiyang sepuh, prayoginipun… . a. “Eyang, mangga diunjuk aku pendhetaken nggih?” b. “Simbah mangga dipununjuk, kula jupukaken nggih?” c. “Eyang mangga dipun unjuk, kula pundhutaken nggih?” d. “Simbah mangga diinum, kula pundhutaken ya?” 13. Samenika ibu Siti taksih …. dhateng peken …. Gendhis kaliyan kabetahan sanesipun. Ceceg-ceceg ingkang trep kangge ngisi ukara ing nginggil, inggih menika… . a. lunga, tumbas c. kesah, madosi b. tindak, tuku d. tindak, mundhut 14. Nadya: “Panjenengan badhe mirsani menapa bapak?” Bapak: “ Bapak arep mirsani wayang”. “Kowe arep nonton ora?” Nadya:………………………? Midherek unggah ungguhing basa, aturipun Nadya ingkang prayogi ingih menika… , a. “Boten Pak, kula boten remen kaliyan wayang badhe mirsani film mawon. b. Ah, males Pak kula badhe tengga dalem kaliyan nonton tv. c. “Boten pak dhalange kanca kula dolan, dados pun kerep pethuk, bosen !“ d. Wah, inggih pak, kula remen sanget badhe ningali wayang “. 15. “Pak Guru, menapa sampeyan sampun mangertos menawi kula gerah? Ukara ing nginggil lepat, ingkang leres inggih menika… a. Pak Guru apa panjenengan wis pirsa yen aku lara? b. Pak guru, menapa panjenengan sampun pirsa menawi kula sakit? c. Pak guru apa sampeyan pun ngertos menawi kula sakit?” d. Pak guru, menapa njenengan wis ngertos menawi aku sakit? Teks II,kanggo nggarap no 16-17 Kabupaten Purworejo ugi gadhah salah saatunggaling kesenian tradhisional ingkang asli saking tlatah Purworejo. Kesenian menika sampun misuwur dumugi manca Kabupaten kepara malah dumugi saindenging nuswantara. Kesenian tradhisional menika namanipun Dolalak. 16. Kang ora kalebu dasanamane dhaerah yaiku… a. tlatah c. sumber b. wewengkon d. wilayah


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 41 b. Para lenggah mangga dhahar sawontenipun. c. Sagung para lenggah mugi-mugi acara menika saged kalampahan kanthi lancar d. Kathah lepat saestu kula nyuwun pangapunten 11. Agus arep takon omahe Pak Lurah marang wong tuwa kang isih lenggahan ana emperan daleme. Ukaranipun Agus ingkang trep prayoginipun… . a. Bapak, ngapurane ya badhe tanglet daleme Pak Lurah ngendi?” b. Pak, kepareng matur griyane Pak Lurah Pundi ko kula boten ngerti. c. Pak, ngapunten badhe mundhut pirsa omahipun pak Lurah pundi nggih?” d. Bapak, ngapunten badhe nyuwun pirsa dalemipun pak Lurah pundi? 12. “Simbah mangga ngombe, dak jupuke ya” Menawi matur kaliyan tiyang sepuh, prayoginipun… . a. “Eyang, mangga diunjuk aku pendhetaken nggih?” b. “Simbah mangga dipununjuk, kula jupukaken nggih?” c. “Eyang mangga dipun unjuk, kula pundhutaken nggih?” d. “Simbah mangga diinum, kula pundhutaken ya?” 13. Samenika ibu Siti taksih …. dhateng peken …. Gendhis kaliyan kabetahan sanesipun. Ceceg-ceceg ingkang trep kangge ngisi ukara ing nginggil, inggih menika… . a. lunga, tumbas c. kesah, madosi b. tindak, tuku d. tindak, mundhut 14. Nadya: “Panjenengan badhe mirsani menapa bapak?” Bapak: “ Bapak arep mirsani wayang”. “Kowe arep nonton ora?” Nadya:………………………? Midherek unggah ungguhing basa, aturipun Nadya ingkang prayogi ingih menika… , a. “Boten Pak, kula boten remen kaliyan wayang badhe mirsani film mawon. b. Ah, males Pak kula badhe tengga dalem kaliyan nonton tv. c. “Boten pak dhalange kanca kula dolan, dados pun kerep pethuk, bosen !“ d. Wah, inggih pak, kula remen sanget badhe ningali wayang “. 15. “Pak Guru, menapa sampeyan sampun mangertos menawi kula gerah? Ukara ing nginggil lepat, ingkang leres inggih menika… a. Pak Guru apa panjenengan wis pirsa yen aku lara? b. Pak guru, menapa panjenengan sampun pirsa menawi kula sakit? c. Pak guru apa sampeyan pun ngertos menawi kula sakit?” d. Pak guru, menapa njenengan wis ngertos menawi aku sakit? Teks II,kanggo nggarap no 16-17 Kabupaten Purworejo ugi gadhah salah saatunggaling kesenian tradhisional ingkang asli saking tlatah Purworejo. Kesenian menika sampun misuwur dumugi manca Kabupaten kepara malah dumugi saindenging nuswantara. Kesenian tradhisional menika namanipun Dolalak. 16. Kang ora kalebu dasanamane dhaerah yaiku… a. tlatah c. sumber b. wewengkon d. wilayah 17. Kesenian menika sampun misuwur dumugi manca kabupaten. Misuwur tegese… . a. payu c. resmi b. kondhang d. maju 18. Ing ngisor tata kramane nindakake srawung, kajaba… . a. seneng nyatur liyan c. alus guneme b. grapyak sumanak karo sapa wae d. sumeh polatane 19. Asiling kesenian jawa iku kudu diuri uri supaya... . a. mingslep c. aman b. mekar d. lestari 20. Apa sing perlu ditindakake para mudha supaya bisa ngembangake kabudayan?... a. nganakake penyuluhan b. duwe rasa seneng lan nyinaoni kabudayan lan seni seni tradhisional c. Nganakake lomba nembang campursari setaun pisan. d. Ethok ethok seneng supaya dialem. 21. Ati ati bakal slamet, sembrono mesthi cilaka, paribasane… . a. endhas pethak dikepeti c. diwenehi ati ngrogoh rempela b. sluman-slumun slamet d. sabar sareh mesthi pikoleh 22. Tumindak samubarang ing ngalam donya kudu dilambari watak suci lan… a. bebuden luhur c. dawa tangane b. gedhe endhase d. entheng tangane 23. latine… a. Khusnulisa c. Khusnul Khanisah b. Khuntiasih d. Khoirotun Nisa 23. Wong Islam kudu ngulinakake… . a. c b d. 25. Tembung kang kagaris ngisor wacane… . a. khatam c. khikmah b. kharomah d. khotib


42 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP II. Wangsulana pitakon-pitaakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Basa kang digunakake ing sesorah prayogane komunikatif, tegese… ……………….. 2. Anggone nindakake sesorah bisa mapagake ati jumbuh karo apa sing wedharake ing sesorah. Ing sesorah bab iki diarani… ……………….. 3. Mugi mugi lumantar acara menika saged dadosaken kemajengan tumrap kabudayan Purworejo. Ing sesorah pratelan ing dhuwur kalebu perangan…………..… 4. Cekap semanten ingkang kula……….… menawi wonten kalepatan, kula nyuwun pangapunten. Tutugna ukara ing dhuwur supaya bisa dadi ukara kang becik ! 5. Sumangga pasugatan menika dipundhahar sawontenipun. Pasugatan tegese... . 6. Ngaturake sugeng rawuh marang para tamu diarani... . 7. Atur pambagyaharja digunakake ana ing pasamuan resmi tuladhane yaiku acara sripahan lan... . 8. Pak Lurah samenika…... ….. (kowe), dipunaturi rawuh ing…………….. (omah) kula. Ukara ing dhuwur benerna unggah-ungguhe ! 9. Wong kang jejibahane nindakake pidhato diarani... . 10. Pinisepuh iku tegese... . III. Wangsulana pitakon - pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Sebataken tata kramane nindakake pidhato, 3 wae ! Wangsulan :……………………………………………………………………… :…………………………………………………………………….. 2. Tulisna bab-bab kang prelu diaaturake ing atur pambagyaharja, 3 wae ! Wangsulan : ……………………………………………………………………… :………………………………………………………………………. :………………………………………………………………………. 3. Tulisna cengkorongane pidhato ! Wangsulan : ……………………………………………………………………… :………………………………………………………………………. 4. Gawea tuladha teks pidhato perangan panutup ! Wangsulan : ……………………………………………………………………… :…………………………………………………………………….. 5. Tetembungan ing ngisor iki golekana tegese : a. Atur pakurmatan b. Atur pambagyaharjo Wangsulan :…………………………………………………………....................... :…………………………………………………………....................... :………………………………………………………….....................


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 43 II. Wangsulana pitakon-pitaakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Basa kang digunakake ing sesorah prayogane komunikatif, tegese… ……………….. 2. Anggone nindakake sesorah bisa mapagake ati jumbuh karo apa sing wedharake ing sesorah. Ing sesorah bab iki diarani… ……………….. 3. Mugi mugi lumantar acara menika saged dadosaken kemajengan tumrap kabudayan Purworejo. Ing sesorah pratelan ing dhuwur kalebu perangan…………..… 4. Cekap semanten ingkang kula……….… menawi wonten kalepatan, kula nyuwun pangapunten. Tutugna ukara ing dhuwur supaya bisa dadi ukara kang becik ! 5. Sumangga pasugatan menika dipundhahar sawontenipun. Pasugatan tegese... . 6. Ngaturake sugeng rawuh marang para tamu diarani... . 7. Atur pambagyaharja digunakake ana ing pasamuan resmi tuladhane yaiku acara sripahan lan... . 8. Pak Lurah samenika…... ….. (kowe), dipunaturi rawuh ing…………….. (omah) kula. Ukara ing dhuwur benerna unggah-ungguhe ! 9. Wong kang jejibahane nindakake pidhato diarani... . 10. Pinisepuh iku tegese... . III. Wangsulana pitakon - pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Sebataken tata kramane nindakake pidhato, 3 wae ! Wangsulan :……………………………………………………………………… :…………………………………………………………………….. 2. Tulisna bab-bab kang prelu diaaturake ing atur pambagyaharja, 3 wae ! Wangsulan : ……………………………………………………………………… :………………………………………………………………………. :………………………………………………………………………. 3. Tulisna cengkorongane pidhato ! Wangsulan : ……………………………………………………………………… :………………………………………………………………………. 4. Gawea tuladha teks pidhato perangan panutup ! Wangsulan : ……………………………………………………………………… :…………………………………………………………………….. 5. Tetembungan ing ngisor iki golekana tegese : a. Atur pakurmatan b. Atur pambagyaharjo Wangsulan :…………………………………………………………....................... :…………………………………………………………....................... :…………………………………………………………..................... I. Nggatekakae Sandiwara Tradhisional A. Tegese Sandiwara Carita bab sandiwara iki dianggit dening Mangkunegara VII. Asale saka tembung sandhi kang tegese wewadi/ rahasia, lan warah tegese piwulangan. Dening Ki Hajar Dewantara sandiwara ditegesi piwulangan kang ditindakake kanthi pralambang (sandi) kanthi cara ora langsung. wiwitane sandiwara iki rikala jamane para penjajah Walanda kang manggon ana ing Indonesia. Sandiwara utawa drama yaiku sawijining carita kang diperagakake utawa dipentasake dening para paraga ana ing panggung utawa lumantar medhia sosial lan medhia elektronik kayata radhio, televisi lsp. Wondene titikane yaiku migunakake pacelathon kang ana ceritane biasane dijupuk saka kegiyatan padinan utawa njupuk saka carita rakyat kayata dongeng, legenda, mite lsp. Miturut piranti kang digunakake,kaperang dadi : 1. Sandiwara panggung Sandiwara panggung yaiku diperagakake ana ing ngarep panggung. Penontone bisa ndelok lan ngrungokake pacelathone kanthi langsung. 2. Sandiwara radio Sandiwara radio iki ora bisa didelok kanthi langsung dening penonton,nanging penonton tetep bisa mangerteni lakuning carita sandiwara kanthi ngrungokake lumantar stasiun siaran radio. 3. Sandiwara TV Sandiwara TV yaiku tontonan kang bisa didelok lan dirungokake dening penonton. Tontonan iki disiarake lumantar media TV kanthi langsung utawa lumantar rekaman. 4. Sandiwara Film WULANGAN 8 SANDIWARA Kompetensi Inti 3. Memahami pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya terkait dengan fenomena dan kejadian tampak mata. Kompetensi Dasar 3.4 Memahami teks sandiwara tradhisional Indikator Pengetahuan 1. Mampu mengetahui definisi sandiwara tradisional 2. Mampu menyebutkan istilah-istilah dalam sandiwara 3. Mampu menyebutkan pokok pokok dalam sandiwara 4. Mampu menjawab pertanyaan seputar teks sandiwara Indikator ketrampilan 1. Mampu menuliskan teks sandiwara tradisional karya siswa sendiri. 2. Mampu menganalisis bahasa yang dipergunakan dalam teks sandiwara WULANGAN 8 SANDIWARA


44 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP Sandiwara flm utawa drama yaiku tontonan sandiwara kang dipragakake lumantar media layar lebar. Nalika jaman biyen diarani”layar tancap”, dene saiki lumrahe bisa didelok ana ing bioskop. 5. Sandiwara wayang Sandiwara wayang yaiku sandiwara kang dilakokake dening dhalang, dene anggone nyaritakake migunakake piranti wayang dibarengi karo iringan lagu gamelan tradhisional.Carita iki umume dijupuk saka abone carita wayang Mahabarata lan Ramayana. 6. Sandiwara boneka Sandiwara boneka yaiku sandiwara kang anggone nyaritakake migunakake piranti boneka. Sandiwara boneka akeh-akehe kanggo ngisi acara bocah-bocah kang duweni ancas ngemot piwulang utawa pitutur becik. Gambar Sandiwara tradisional (https://www.djarumfoundation.org/public/images/aktivitas/20121007121001Para_pendukun g_pertunjukan_Roro_Mendut.JPG) Miturut jenis naskahe, sandiwara kaperang dadi 2 : 1. Sandiwara tradisional Sandiwara tradisional yaiku sandiwara kang anggone nindakake ana ing ngarepe penonton ora nganggo naskah. Watak, paraga, pacelathon lan ekpresine dipasrahake dening paraga sing kedhapuk. Lumrahe lakone carita jupuk saka sujarah jaman biyen utawa babab tanah Jawa kayata: Roro Jonggrang, Andhe-andhe lumut, Jaka Kendil lsp 2. Sandiwara modern Sandiwara modern yaiku sandiwara kang anggone nindakake ana ing ngarepe penonton. Sadurunge pentas aktor utawa paragane kudu ngapalake dhisik skenario utawa naskahe. Isi sandiwara modern yaiku lumrahe jupuk saka lelakon kang dumadi ing madyaning pasrawungan padinan.


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 45 Sandiwara flm utawa drama yaiku tontonan sandiwara kang dipragakake lumantar media layar lebar. Nalika jaman biyen diarani”layar tancap”, dene saiki lumrahe bisa didelok ana ing bioskop. 5. Sandiwara wayang Sandiwara wayang yaiku sandiwara kang dilakokake dening dhalang, dene anggone nyaritakake migunakake piranti wayang dibarengi karo iringan lagu gamelan tradhisional.Carita iki umume dijupuk saka abone carita wayang Mahabarata lan Ramayana. 6. Sandiwara boneka Sandiwara boneka yaiku sandiwara kang anggone nyaritakake migunakake piranti boneka. Sandiwara boneka akeh-akehe kanggo ngisi acara bocah-bocah kang duweni ancas ngemot piwulang utawa pitutur becik. Gambar Sandiwara tradisional (https://www.djarumfoundation.org/public/images/aktivitas/20121007121001Para_pendukun g_pertunjukan_Roro_Mendut.JPG) Miturut jenis naskahe, sandiwara kaperang dadi 2 : 1. Sandiwara tradisional Sandiwara tradisional yaiku sandiwara kang anggone nindakake ana ing ngarepe penonton ora nganggo naskah. Watak, paraga, pacelathon lan ekpresine dipasrahake dening paraga sing kedhapuk. Lumrahe lakone carita jupuk saka sujarah jaman biyen utawa babab tanah Jawa kayata: Roro Jonggrang, Andhe-andhe lumut, Jaka Kendil lsp 2. Sandiwara modern Sandiwara modern yaiku sandiwara kang anggone nindakake ana ing ngarepe penonton. Sadurunge pentas aktor utawa paragane kudu ngapalake dhisik skenario utawa naskahe. Isi sandiwara modern yaiku lumrahe jupuk saka lelakon kang dumadi ing madyaning pasrawungan padinan. Wondene perangan perangan utawa unsur-unsur kang kasusun ana ing sajroning sandiwara yaiku: 1. Plot utawa Alur carita yaiku lumakune carita ana ing sajroning carita Wiwit purwa/ ngarep tumekane pungkasan, lan uga gambarane perkara antarane rong paraga kang beda. Ana ing bab iki, lakuning carita kudu runtut wiwit awal 2. Paraga (tokoh) lan Watak Paraga tansah duwe sambung raket karo apa kang diarani watak. Susunan paraga yaiku dhaftar para paraga kang ana ing sajroning carita. Ana ing susunan kuwi kaping pisan kudu dijlentrehake babagan jeneng, umur, lanang utawa wadon, titikane awak, kalungguhan, lan uga kahanan batine. Para paraga ana ing drama bisa kaperang dadi pirang- pirang perangan, kayata : Miturut kiprahe tumrap lumakune carita. a. Paraga protagonis Yaiku paraga kang duweni watak becik. b. Paraga antagonis Yaiku paraga kang duweni watak ala. c. Paraga tritagonis Yaiku paraga kanggo aweh pitulungan marang paraga protagonis utawa antagonis. Uga bisa diaranai paraga panyengkuyung 3. Setting Yaiku papan kedadeane carita, wektu kedadeane lan kahanan utawa swasanane carita. 4. Underaning rembug utawa tema Yaiku mujudake gagasan pokok sing kakandhut sajrone sandiwara. 5. Amanat Yaiku Pesen utawa piweling luhur kang bisa kajupuk saka caritake. Kajaba unsur instrinsik, uga ana tetembungan-tetembungan kang kerep digunakake kang gegayutane karo sandiwara, antarane yaiku : 1. Lakon Tetembungan iki duweni teges irah-irahan ing sajroning sandiwara, wayang, utawa film 2. Tonil Tonil asale saka basa Walanda toneel, kang tegese tontonan ( pertunjukan) 3. Teater Teater asale saka basa Yunani theathron kang tegese nonton, nyawang. Teges liyane yaiku sawijing tontonan seni kang diperagakake ing ngarepe wong akeh. 4. Sendratari Sendratari iki kajupuk saka tembung seni drama lan tari, tegese tontonan kang awujud tarian kang dilakoni dening para penari kang nyaritakake sawijining carita. 5. Adegan Adegan iku kalebu perangan swasana lan kahanan ing sawijing babak. 6. Prolog Prolog yaiku pambukaning ing carita sandiwara. Lumrahe prolog isine pitepungan para paraga utawa nyaritake wiwitane prekara( konflik).


46 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 7. Epilog Epilog yaiku panutuping carita sandiwara. Wose lumrahe wujude dudutan ( kesimpulan) utawa pesen pesen luhur ( amanat ) kang diperagakake dening paraga carita. 8. Dialog Dialog uga wujude pacelathon utawa percakapan antarane paraga siji lan paraga liyane. Anggone micara utawa nindakake pacelathon iki kudu trep lan pantes tumrap swasananing carita. 9. Blocking Blocking yaiku aturane pindahing papan siji menyang papan liyane supaya paraga anggone meragakake ora mboseni. 10. Mimik Mimik yaiku ekspresi obahing awak paraga kang nuduhake teges utawa maksud tertemtu. 24. Tuladha Sandiwara Sawise mangerteni babagan tegese sandiwara lan tetembungan kang gegayutan karo sandiwara,saiki siswa bisa maca saperangan tuladha sandiwara ing ngisor iki. Mangga siswa bisa maca kanthi premati, banjur bisa diperagakake ana ing ngarep kelas ! a. Guru karo Murid Sesuk iku pelajaran bahasa inggris. Putro koyo biasane manggon mburi karo ngemuti pensil. Bu guru nunjuk Putro kon jawab pertanyaane. Bu guru : Putro cobo jawab boso inggrise pintu opo? Putro : Door bu Bu guru : Nek boso inggrise mbuka pintu? Putro : Open the door bu Bu guru : Terakhir boso inggrise pintu ra dibukakke opo put? Putro : Gedoor-gedoor bu Koncone Putro do ngguyu mergo Putro jawab koyo ngono pas ditakoni bu guru. Saka carita sandiwara ing dhuwur , coba tulisna dudutan caritane ! ...................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... .....................................................................................................................................


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 47 7. Epilog Epilog yaiku panutuping carita sandiwara. Wose lumrahe wujude dudutan ( kesimpulan) utawa pesen pesen luhur ( amanat ) kang diperagakake dening paraga carita. 8. Dialog Dialog uga wujude pacelathon utawa percakapan antarane paraga siji lan paraga liyane. Anggone micara utawa nindakake pacelathon iki kudu trep lan pantes tumrap swasananing carita. 9. Blocking Blocking yaiku aturane pindahing papan siji menyang papan liyane supaya paraga anggone meragakake ora mboseni. 10. Mimik Mimik yaiku ekspresi obahing awak paraga kang nuduhake teges utawa maksud tertemtu. 24. Tuladha Sandiwara Sawise mangerteni babagan tegese sandiwara lan tetembungan kang gegayutan karo sandiwara,saiki siswa bisa maca saperangan tuladha sandiwara ing ngisor iki. Mangga siswa bisa maca kanthi premati, banjur bisa diperagakake ana ing ngarep kelas ! a. Guru karo Murid Sesuk iku pelajaran bahasa inggris. Putro koyo biasane manggon mburi karo ngemuti pensil. Bu guru nunjuk Putro kon jawab pertanyaane. Bu guru : Putro cobo jawab boso inggrise pintu opo? Putro : Door bu Bu guru : Nek boso inggrise mbuka pintu? Putro : Open the door bu Bu guru : Terakhir boso inggrise pintu ra dibukakke opo put? Putro : Gedoor-gedoor bu Koncone Putro do ngguyu mergo Putro jawab koyo ngono pas ditakoni bu guru. Saka carita sandiwara ing dhuwur , coba tulisna dudutan caritane ! ...................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... b. Salah Persepsi ( Petruk entuk bonus akeh soko bos e. Duite terus digunakne nggo liburan ning Bandung. Pas transit ning Terminal Sumedang, Petruk ganti bis anyar. Pas wes mlebu bis anyar Petruk langsung lungguh. Terus ana wong lanang mlebu trus bengok-bengok, "Nangkana, nangkana, nangkana". Petruk ngirone wong iki kondektur bus e. Dheweke trus pindah panggonan mergo dikon karo wong lanang mau) "Nangkana, nangkana, nangkana," bengok wong anyar mau. Petruk sing bingung ngirone panggonane wes dipesen uwong. Akhire dheweke pindah panggonan ning mburi dhewe. "Nangkana, nangkana, nangkana," omong e wong lanang iku maneh. Petruk sing mangkel trus takon karo bapake iku. "Pak, aku iki wes pindah-pindah nggon isih mbok kon pindah ae. Jane bis e iki wes kebak opo piye?" takon Petruk. "Lho, Mas. Ngomong apa ya? Mau nangka?" jawabe wong lanang kuwi karo nyodorke bungkusan plastik bening isi buah nangka. "ora , Pak. Matur nuwun. Aku sing luput," wangsulane Petruk karo ngempet isin. Saka carita sandiwara ing dhuwur , coba tulisna dudutan utawa wose caritane ! ...................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... c. Dokter lan Simbah Dokter : Mbah, untune jenengan niku sampun ompong, kulo pasangi untu anyar mawon nggih? Simbah : Ya wis rapapa, lha rega pira? Dokter : Murah mbah naming rong yuta mawon. Simbah : Yo pasangen wae, gek ndang Dokter : (masang untu palsu dinggo simbah) (Dokter wis rampung masang untu palsu dinggo simbah. Simbah ngekeki duit nang doktere). Simbah : Iki dok dhuite, tak bayar pas rong yuta ya. Dokter : Nggih mbah matur suwun nggih. Simbah wis mlaku tekan latar klinik gigi trus diceluk meneh karo doktere Dokter : Mbah niki duite palsu! Jenengan badhe ngapusi ta? Simbah : Lha ngapusi piye?


48 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP Dokter : Lha niki duite jenengan palsu lakyo ngapusi. Simbah : Yo pak dokter kan masang untu palsu nang cangkemku to, yo aku bayare nggo duit palsu. Wong podo-podo palsune. Dokter : ( Dokter kaged krungu wangsulane simbah, sinambi ngantep bathuke dhewe karo ngobahake sirahe pratandha mumet rumangsa dipaeka simbah) Saka carita sandiwara ing dhuwur , coba tulisna dudutan utawa wose caritane ! ...................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... 25. Nulis Sandiwara Gandheng para siswa wis maca lan mangerteni tuladha carita sandiwara ringkes ing dhuwur, saiki coba karo kanca sebangkumu gladhi nulis carita ringkes sabisamu. Yen wis rampung utawa purna banjur bisa diperagakna ing ngarep kelas ! Lembaran kanggo nggarap ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ....................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ .


BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP 49 Dokter : Lha niki duite jenengan palsu lakyo ngapusi. Simbah : Yo pak dokter kan masang untu palsu nang cangkemku to, yo aku bayare nggo duit palsu. Wong podo-podo palsune. Dokter : ( Dokter kaged krungu wangsulane simbah, sinambi ngantep bathuke dhewe karo ngobahake sirahe pratandha mumet rumangsa dipaeka simbah) Saka carita sandiwara ing dhuwur , coba tulisna dudutan utawa wose caritane ! ...................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... 25. Nulis Sandiwara Gandheng para siswa wis maca lan mangerteni tuladha carita sandiwara ringkes ing dhuwur, saiki coba karo kanca sebangkumu gladhi nulis carita ringkes sabisamu. Yen wis rampung utawa purna banjur bisa diperagakna ing ngarep kelas ! Lembaran kanggo nggarap ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ....................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ . I. Tata krama srawung Saben wong kepengin diurmati dening wong liyane. Supaya bab iku bisa kasembadan, mula wong kasebut gelem ora gelem kudu duweni tata krama lan gelem ngajeni marang wong liya. Kajaba iku mumpagate duweni tatakrama kasebut, yaiku bisa nambahi ajining dhiri lan bisa ndadekake urip krasa krasa kepenak lan tentrem. Tatakrama iki gegayutan karo tindak tanduk lan solah bawa utawa tata kramane bab micara marang wong liya . Tuladhane carane nampa dhayoh, carane madhayoh carane micara, carane nganggo busana lan sapuninggalane. Bab kasebut jumbuh karo unen-unen ajining raga saka lathi, ajining raga saka busana kang tegese becik alane liyan iku gumantung apa sing diomongake , lan becik alane awak iku gumatung saka kepriye carane nganggo busananane. Bab iku siswa bisa gladhi saka saiki siswa bakal bisa duweni aji ana ing madyaning masarakat utawa ana ing sadhengah papan.. Kanggo patuladhan bab tata krama ,ing bab iki bakal diandharake yaiku : Tata cara madhayoh lan nampa dhayoh Srawung ana ing masarakat iku, kajaba nggunakake unggah-ungguh kang trep, uga prayogane bisa ngetrapake tatakrama lan subasita. Apa maneh nalika madhayoh utawa nampa dhayoh. Mung gara-gara kurang bisa ngajeni tamu, bisa ndadekake lara ati tamu kang tundhone wong mau bisa ora madhayoh maneh ing wektu candhake. Mula saka iki ing ngisor iki saperangan tuladha tata kramane nalika madhayoh lan nampa dhayoh bisa siswa ditrapake ing saben pasrawungan : 1. Nganggo busana kang pantes lan luwes 2. Micara kanthi alus lan nyengsemake 3. Polatan sumeh ora mbesengut 4. Kanggo sing duwe tamu,prayogane bisa nindakake lungguh, gupuh, suguh, lan rengkuh. 5. Bab pangolahing raga (awak)aja kakehan polah 6. Menawa guneman, guneman kang perlu-perlu wae. Aja nganti nggunemake alaning liyan. 7. Yen madhayoh kudu ngerti wektu, aja nganti kesuwen. Yen nginep aja punjul 3 dina. 8. Ngaturake panuwun lan njaluk ngapura menawa arep pamit. 9. Lsp II. Nulis teks pacelathon ing sekolah Saben siswa ing sekolah duweni kegiyatan dhewe-dhewe lan beda beda. Coba saiki tulisna kegiatan mu ing sekolah kanthi nulis pacelathon migunakake basa sing becik. Sawise nulis pacelathon karo kanca utawa gurumu, siswa bisa meragakake ing ngarep kelas ! Kompetensi Inti 4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret (menggunakan, mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dalam sudut Kompetensi Dasar 4.4 Menulis dan memeragakan dialog di sekolah Indikator Mampu mengetahui tata krama srawung lan micara Mampu memperagakan pacelathon di depan kelas Mampu mengetahui jenis jenis layang dan definisinya Mempu menulis berapa contoh layang


50 BAHAN AJAR BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GENAP Papan kanggo nggarap ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... III. Kawruh Basa A. Tembung Entar Tembung entar yaiku tembung sing mratelakake samubarang kanthi cara pepindhan utawa kiasan. Gladhen ! Tembung entar ing ngisor iki golekana tegese, kanthi milih pilihan kang wis sumadya ing sisih ngisor ! 1. Dadi wong kudu sing becik aja duwe watak atine ana wulune. 2. Sawise dadi pegawe dheweke yen mangan seneng mogel ilate. 3. Jalaran ditinggal bojone, tanggaku kae pingget atine. 4. Wah pancen pait banget lelakone wong kae saben dina entuk pacoban terus. 5. Kancaku kae bareng wis dadi mulya dadi kembang lambe ana ing desaku. 6. Dadi wong aja seneng ngabangake kuping wong liya. 7. Yen dadi wong sugih, aja gegedhen sirah nanging kudu tetep watak andhap asor. 8. Yen guneman iku kira – kira aja nganti lunyu ilate. 9. Wah Barno kae pancen kandel raine wani nembang ing ngendi – endi. 10. Atlet pencak silat saka Indonesia akeh sing dadi juara amarga wis akeh mangan uyah anggone tandhing ing mancanegara. Tuladha : Bocah kuwi entheng tangane tanpa duwe melik apa apa. Tegese : seneng mbiyantu.


Click to View FlipBook Version