MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 1
2 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 1 PENGETAHUAN KOMPETENSI DASAR 3.1 Memahami wayang Ramayana INDIKATOR 3.1.1 Mengartikan kata-kata yang sulit dalam bacaan cerita wayang Ramayana. 3.1.2 Menjawab pertanyaan bacaan cerita wayang Ramayana dalam ragam krama. 3.1.3 M enulis isi cerita wayang Ramayana lakon Anoman Duta. 3.1.4 Siswa dapat mengidentifi-kasi nilai-nilai budi pekerti dalam bacaan.. 3.1.5 Siswa dapat menceritakan kembali isi maupun kesimpulan teks bacaan. A. Mangerteni Carita Wayang Ramayana Anoman Duta Cerita wayang kang bakal dicaritake iki kajupuk saka saka kitab Ramayana anggitane Resi Walmiki. Sapa paraga iki ?”. Dheweke salah sawijining anak dewa, Hanoman jenenge. Wujude kethek putih kang dadi panglima saka raja Ayodya kang asma Rama Wijaya. Kekuatan lan ulah kanuragane wis kodhang kaloka, saben negara wis padha mangerteni kadidayane. Lakon carita iki yaiku Anoman Duta. Anoman kang kadhawuhan amanat saka raja Rama Wijaya supaya methuk Dewi Sinta ing negara Alengka saka rekadayane Prabu Rahwana. Ing ngisor iki bakal dicawicake teks wacana Anoman Duta, siswa bisa maca lan kaajab bisa ngerti karepe lan bisa mangsuli pitakon-pitakonane. ANOMAN DHUTA Prabu Rama lagi duka amarga Dewi Shinta, garwane, didustha dening Rahwana. Anoman banjur diutus budhal menyang Ngalengka kanggo mapag lan nggawa bali Dewi Shinta nanging katekan wanara liya kang jenenge Anggada. Anggada kepengin dadi utusane WULANGAN 1 ANOMAN DUTA TUJUAN PEMBELAJARAN Diharapkan siswa dapat : 1. Menjelaskan cerita Anoman Duta 2. Mengartikan kata-kata sukar dalam bacaan 3. Menjawab pertanyaan yang berkaitan dengan isi bacaan 4. Mengidentifikasi bahasa yang digunakan 5. Menuliskan contoh legenda dengan ragam bahasa ngoko alus yang benar. 6. Memahami penerepan basa ngoko lugu dan ngoko alus dalam pergaulan sehari hari. 7. Memahami rurabasa dan mampu memberikan contoh dalam kalimat 8. Menulis kalimat menggunakan angka jawa. 9. Menulis ejaan baku sesuai kaidah penulisan. 10. 1 PENGETAHUAN KOMPETENSI DASAR 3.1 Memahami wayang Ramayana INDIKATOR 3.1.1 Mengartikan kata-kata yang sulit dalam bacaan cerita wayang Ramayana. 3.1.2 Menjawab pertanyaan bacaan cerita wayang Ramayana dalam ragam krama. 3.1.3 M enulis isi cerita wayang Ramayana lakon Anoman Duta. 3.1.4 Siswa dapat mengidentifi-kasi nilai-nilai budi pekerti dalam bacaan.. 3.1.5 Siswa dapat menceritakan kembali isi maupun kesimpulan teks bacaan. A. Mangerteni Carita Wayang Ramayana Anoman Duta Cerita wayang kang bakal dicaritake iki kajupuk saka saka kitab Ramayana anggitane Resi Walmiki. Sapa paraga iki ?”. Dheweke salah sawijining anak dewa, Hanoman jenenge. Wujude kethek putih kang dadi panglima saka raja Ayodya kang asma Rama Wijaya. Kekuatan lan ulah kanuragane wis kodhang kaloka, saben negara wis padha mangerteni kadidayane. Lakon carita iki yaiku Anoman Duta. Anoman kang kadhawuhan amanat saka raja Rama Wijaya supaya methuk Dewi Sinta ing negara Alengka saka rekadayane Prabu Rahwana. Ing ngisor iki bakal dicawicake teks wacana Anoman Duta, siswa bisa maca lan kaajab bisa ngerti karepe lan bisa mangsuli pitakon-pitakonane. ANOMAN DHUTA Prabu Rama lagi duka amarga Dewi Shinta, garwane, didustha dening Rahwana. Anoman banjur diutus budhal menyang Ngalengka kanggo mapag lan nggawa bali Dewi Shinta nanging katekan wanara liya kang jenenge Anggada. Anggada kepengin dadi utusane WULANGAN 1 ANOMAN DUTA TUJUAN PEMBELAJARAN Diharapkan siswa dapat : 1. Menjelaskan cerita Anoman Duta 2. Mengartikan kata-kata sukar dalam bacaan 3. Menjawab pertanyaan yang berkaitan dengan isi bacaan 4. Mengidentifikasi bahasa yang digunakan 5. Menuliskan contoh legenda dengan ragam bahasa ngoko alus yang benar. 6. Memahami penerepan basa ngoko lugu dan ngoko alus dalam pergaulan sehari hari. 7. Memahami rurabasa dan mampu memberikan contoh dalam kalimat 8. Menulis kalimat menggunakan angka jawa. 9. Menulis ejaan baku sesuai kaidah penulisan. 10. 2 Rama kanggo mapag Dewi Shinta, sakloron padu padha pamer kakuwatan. Minangka solusine, Prabu Rama banjur menehi sayembara kanggo Anoman lan Anggada. Nalika ditakoni sapira suwine wektu kang ditempuh kanggo menyang Ngalengka Anoman mangsuli butuh wektu sepuluh dina, nanging Anggada bisa nempuh mung pitung dina bae. Anoman ngudhunake dadi limang dina lan Anggada mangsuli telung dina. Pungkasane Anoman menang sayembara amarga dheweke saguh teka ing Ngalengka kanthi wektu sedina. Anoman banjur budhal dikancani dening Semar, Petruk, lan Bagong. Anoman kepengin cepet-cepet banjur punakawan dilebokake neng kancing gelung Anoman. Wiwitane Anoman budhal menyang kahyangan kanggo nemoni Bathara Surya lan matur supaya srengengene diendheg. Kanthi cara mangkono dinane bakal awan terus lan Anoman bisa teka ing Ngalengka sedina bae kaya janjine. Sawetara suwi mikir, Bathara Surya pungkasane gelem ngendheg lakune srengenge, iku bae amarga Semar kang nyuwun marang Bathara Surya. Sawise iku Anoman mudhun maneh nanging lagi bae midak lemah, dheweke kesedhot segara. Jebule kang nyedhot Anoman iku Ditya Wil Kataksini kang njaga segara Ngalengka banjur diuntal menyang jero wetenge. Anoman ngupaya metu saka jero wetenge Wil Kataksini kanthi mbedhah wetenge nganggo kuku Wajane. Wil Kataksini mati lan Anoman nerusake lakune. Anoman kang diuntahake Wil Kataksani tiba ing gunung lan semaput. Punakawan banjur nggawa Anoman menyang gowa Windu kang ing kono ana wong wadon tapa jenenge Dewi Sayempraba. Dewi Sayempraba banjur nulungi si Anoman lan punakawan, diwenehi panganan lan ngombe. Anoman ora bae waras saka larane nanging uga kepranan marang dewi kasebut. Sawise krasa cukup suka pari suka karo Dewi Sayempraba, Anoman pamit budhal nerusake laku menyang Ngalengka. Metu saka gowa Anoman dadak ora bisa ndeleng, dheweke dadi wuta. Anoman lan punakawan sedhih karo kahanan kaya mangkono amarga dianggep Anoman bakal gagal menyang Ngalengka kanggo nggawa bali Dewi Shinta kaya kang wis diutus Rama. Anoman dikancani punakawan mbacutake lakune kanthi grayahgrayah nganti pungkasane Anoman ketemu karo Garuda Sempati. Garuda Sempati iku kadange Garuda Jatayu kang dipateni Prabu Dasamuka kanthi pedhang Menthawane nalika 1 CERITA RAKYAT WULANGAN
1 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 3 PENGETAHUAN KOMPETENSI DASAR 3.1 Memahami wayang Ramayana INDIKATOR 3.1.1 Mengartikan kata-kata yang sulit dalam bacaan cerita wayang Ramayana. 3.1.2 Menjawab pertanyaan bacaan cerita wayang Ramayana dalam ragam krama. 3.1.3 M enulis isi cerita wayang Ramayana lakon Anoman Duta. 3.1.4 Siswa dapat mengidentifi-kasi nilai-nilai budi pekerti dalam bacaan.. 3.1.5 Siswa dapat menceritakan kembali isi maupun kesimpulan teks bacaan. A. Mangerteni Carita Wayang Ramayana Anoman Duta Cerita wayang kang bakal dicaritake iki kajupuk saka saka kitab Ramayana anggitane Resi Walmiki. Sapa paraga iki ?”. Dheweke salah sawijining anak dewa, Hanoman jenenge. Wujude kethek putih kang dadi panglima saka raja Ayodya kang asma Rama Wijaya. Kekuatan lan ulah kanuragane wis kodhang kaloka, saben negara wis padha mangerteni kadidayane. Lakon carita iki yaiku Anoman Duta. Anoman kang kadhawuhan amanat saka raja Rama Wijaya supaya methuk Dewi Sinta ing negara Alengka saka rekadayane Prabu Rahwana. Ing ngisor iki bakal dicawicake teks wacana Anoman Duta, siswa bisa maca lan kaajab bisa ngerti karepe lan bisa mangsuli pitakon-pitakonane. ANOMAN DHUTA Prabu Rama lagi duka amarga Dewi Shinta, garwane, didustha dening Rahwana. Anoman banjur diutus budhal menyang Ngalengka kanggo mapag lan nggawa bali Dewi Shinta nanging katekan wanara liya kang jenenge Anggada. Anggada kepengin dadi utusane WULANGAN 1 ANOMAN DUTA TUJUAN PEMBELAJARAN Diharapkan siswa dapat : 1. Menjelaskan cerita Anoman Duta 2. Mengartikan kata-kata sukar dalam bacaan 3. Menjawab pertanyaan yang berkaitan dengan isi bacaan 4. Mengidentifikasi bahasa yang digunakan 5. Menuliskan contoh legenda dengan ragam bahasa ngoko alus yang benar. 6. Memahami penerepan basa ngoko lugu dan ngoko alus dalam pergaulan sehari hari. 7. Memahami rurabasa dan mampu memberikan contoh dalam kalimat 8. Menulis kalimat menggunakan angka jawa. 9. Menulis ejaan baku sesuai kaidah penulisan. 10. 1 PENGETAHUAN KOMPETENSI DASAR 3.1 Memahami wayang Ramayana INDIKATOR 3.1.1 Mengartikan kata-kata yang sulit dalam bacaan cerita wayang Ramayana. 3.1.2 Menjawab pertanyaan bacaan cerita wayang Ramayana dalam ragam krama. 3.1.3 M enulis isi cerita wayang Ramayana lakon Anoman Duta. 3.1.4 Siswa dapat mengidentifi-kasi nilai-nilai budi pekerti dalam bacaan.. 3.1.5 Siswa dapat menceritakan kembali isi maupun kesimpulan teks bacaan. A. Mangerteni Carita Wayang Ramayana Anoman Duta Cerita wayang kang bakal dicaritake iki kajupuk saka saka kitab Ramayana anggitane Resi Walmiki. Sapa paraga iki ?”. Dheweke salah sawijining anak dewa, Hanoman jenenge. Wujude kethek putih kang dadi panglima saka raja Ayodya kang asma Rama Wijaya. Kekuatan lan ulah kanuragane wis kodhang kaloka, saben negara wis padha mangerteni kadidayane. Lakon carita iki yaiku Anoman Duta. Anoman kang kadhawuhan amanat saka raja Rama Wijaya supaya methuk Dewi Sinta ing negara Alengka saka rekadayane Prabu Rahwana. Ing ngisor iki bakal dicawicake teks wacana Anoman Duta, siswa bisa maca lan kaajab bisa ngerti karepe lan bisa mangsuli pitakon-pitakonane. ANOMAN DHUTA Prabu Rama lagi duka amarga Dewi Shinta, garwane, didustha dening Rahwana. Anoman banjur diutus budhal menyang Ngalengka kanggo mapag lan nggawa bali Dewi Shinta nanging katekan wanara liya kang jenenge Anggada. Anggada kepengin dadi utusane WULANGAN 1 ANOMAN DUTA TUJUAN PEMBELAJARAN Diharapkan siswa dapat : 1. Menjelaskan cerita Anoman Duta 2. Mengartikan kata-kata sukar dalam bacaan 3. Menjawab pertanyaan yang berkaitan dengan isi bacaan 4. Mengidentifikasi bahasa yang digunakan 5. Menuliskan contoh legenda dengan ragam bahasa ngoko alus yang benar. 6. Memahami penerepan basa ngoko lugu dan ngoko alus dalam pergaulan sehari hari. 7. Memahami rurabasa dan mampu memberikan contoh dalam kalimat 8. Menulis kalimat menggunakan angka jawa. 9. Menulis ejaan baku sesuai kaidah penulisan. 10. 2 Rama kanggo mapag Dewi Shinta, sakloron padu padha pamer kakuwatan. Minangka solusine, Prabu Rama banjur menehi sayembara kanggo Anoman lan Anggada. Nalika ditakoni sapira suwine wektu kang ditempuh kanggo menyang Ngalengka Anoman mangsuli butuh wektu sepuluh dina, nanging Anggada bisa nempuh mung pitung dina bae. Anoman ngudhunake dadi limang dina lan Anggada mangsuli telung dina. Pungkasane Anoman menang sayembara amarga dheweke saguh teka ing Ngalengka kanthi wektu sedina. Anoman banjur budhal dikancani dening Semar, Petruk, lan Bagong. Anoman kepengin cepet-cepet banjur punakawan dilebokake neng kancing gelung Anoman. Wiwitane Anoman budhal menyang kahyangan kanggo nemoni Bathara Surya lan matur supaya srengengene diendheg. Kanthi cara mangkono dinane bakal awan terus lan Anoman bisa teka ing Ngalengka sedina bae kaya janjine. Sawetara suwi mikir, Bathara Surya pungkasane gelem ngendheg lakune srengenge, iku bae amarga Semar kang nyuwun marang Bathara Surya. Sawise iku Anoman mudhun maneh nanging lagi bae midak lemah, dheweke kesedhot segara. Jebule kang nyedhot Anoman iku Ditya Wil Kataksini kang njaga segara Ngalengka banjur diuntal menyang jero wetenge. Anoman ngupaya metu saka jero wetenge Wil Kataksini kanthi mbedhah wetenge nganggo kuku Wajane. Wil Kataksini mati lan Anoman nerusake lakune. Anoman kang diuntahake Wil Kataksani tiba ing gunung lan semaput. Punakawan banjur nggawa Anoman menyang gowa Windu kang ing kono ana wong wadon tapa jenenge Dewi Sayempraba. Dewi Sayempraba banjur nulungi si Anoman lan punakawan, diwenehi panganan lan ngombe. Anoman ora bae waras saka larane nanging uga kepranan marang dewi kasebut. Sawise krasa cukup suka pari suka karo Dewi Sayempraba, Anoman pamit budhal nerusake laku menyang Ngalengka. Metu saka gowa Anoman dadak ora bisa ndeleng, dheweke dadi wuta. Anoman lan punakawan sedhih karo kahanan kaya mangkono amarga dianggep Anoman bakal gagal menyang Ngalengka kanggo nggawa bali Dewi Shinta kaya kang wis diutus Rama. Anoman dikancani punakawan mbacutake lakune kanthi grayahgrayah nganti pungkasane Anoman ketemu karo Garuda Sempati. Garuda Sempati iku kadange Garuda Jatayu kang dipateni Prabu Dasamuka kanthi pedhang Menthawane nalika
4 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 3 nulungi Dewi Shinta. Garuda Sempati banjur nolungi Anoman lan punakawan nggunakake idune lan ndedonga marang Dewa. Anoman lan punakawan kasil ndeleng maneh sawise ditambani Garuda Sempati. Sawise leren sawetara, Anoman atur panuwun marang Garuda Sempati lan pamit nerusake laku. Ing tengahing laku Anoman nglewati dalan kang alus banget kaya babut utawa karpet nanging jebule iku ilate Ditya Ilatmeja utawa Wil Kataksa. Anoman diuntal maneh neng jero weteng nanging saiki karo Wil Kataksa. Kaya kang wis tau kedaden, Anoman mbedhah wetenge Wil Kataksa nganggo kuku Wajane. Sawise kasil metu saka jero wetenge Wil Kataksa, Anoman miber menyeng Ngalengka. Indrajid, putane Prabu Dasamuka kang mangerteni tekane Anoman nggoleki dheweke neng sakupenge praja. Anoman ora kasil ditemokake dening Indrajid amarga sesidheman ing wit nagasari kang ana sajrone Taman Asoka. Banjur Anoman nembang nganti keprungu swarane Dewi Trijatha (adhine Prabu Dasamuka). Dewi Trijatha kang mangerteni bab kasebut kaget ana kethek putih banjur kesengsem. Anoman dielus-elus lan dipangku nganti Anoman mijil kamane lan ceblok ing pangkone Dewi Trijatha. Kama banjur diusapi dening Dewi Trijatha kanthi ron kamal lan dibuwang ing bengawan. Kama Anoman kang korut ing bengawan banjur diopeni Dewi Pratalawati (selir Prabu Dasamuka) ing Negara Guwa Pratala lan ing tembe dadi jabang bayi wujud wanara seta kang dijenengi Raden Triyangga. Kanthi pitulungan saka Dewi Trijatha, Anoman kasil sowan marang Dewi Shinta banjur menehake ali-ali saka Prabu Ramawijaya. Yen ali-ali kasebut ora sesek lan bisa diagem dening Dewi Shinta kanthi longgar mratandhakake yen Dewi Shinta isih suci. Kabukten yen Dewi Shinta isih suci banjur menehake uga marang Anoman kanggo diaturake Prabu Rama susuk kondhe minangka pralambang yen Dewi Shinta ngenteni banget tekane Ramawijaya. Nalika Anoman cecaturan kalawan Dewi Shinta dumadakan kapriksan para prajurit Ngalengka banjur dikepung Indrajid lan prajurite. Anoman digujer tanpa bisa nglawan. Dheweke digawa menyang pasewakan. Printahe Dasamuka kang mangreteni bab kasebut, Anoman dicencang tangan lan sikile kanggo diobong. Tanpa diweruhi liyane, Togog, jelmaan Sang Hyang Antaga menehi Anoman banyu sacegukan kanthi pirembugan yen omahe Togog dijaga saka anane bebaya. Prabu Dasamuka kang mimpin pembakarane Anoman nyumet geni ngobong kayu. Ora disangka-sangka dhuwure geni kasebut ora kasil mateni Anoman. Malah Anoman mabur kanthi nggawa geni neng awake. Geni kang digawa banjur diawut-awut neng pojok-pojoke praja nganti sanagara kobong kabeh. Akeh prajurit mati saka pangamuke Anoman. Sawise Ngalengka kobong Anoman banjur mulih saprelu sowan marang Prabu Ramawijaya ing Pancawati. Ing pinggirane segara kang misahake Ngalengka lan Pancawati, Anoman nemokake Raden Wibisana (adhine Prabu Dasamuka) kang semaput amarga dikepruk kangmase dhewe banjur diusadhani dening Anoman. Minangka rasa panuwune, Anoman diterake bali menyang Pancawati dening Raden Wibisana. Sabanjure teka ing Pancawati Raden Wibisana diangkat dulur enom dening Ramawijaya lan didadekake penasihat raja. Mengkone saka Raden Wibisana kasebut Prabu Ramawijaya bisa mangreteni pengapesane para senopati Ngalengka. Anoman kang slamet bali maneh menyang Pancawati banjur crita ngenani lakune menyang Ngalengka lan nuduhake susuk kondhene Dewi Shinta kang mratandhakake gelem baline Dewi Shinta yen dipapag Prabu Ramawijaya. 4 Gladhen a. Golekana tegese tembung- tembung ing ngisor iki ! - Grayah-grayah : ........................................ - Didustha : ........................................ - Diusadani : ........................................ - Dumadakan : ........................................ - Kapriksan : ........................................ - Mapag : ........................................ - Mijil kamane : ........................................ - Mratandhakake : ........................................ - Pasewakan : ........................................ - Pengapesane : ........................................ - Pungkasane : ........................................ - Sesidheman : ........................................ - Wanara : ........................................ b. Coba pratelan ing ngisor iki wenehana pilihane bener ( B) apa salah ( S) ! 1. Anoman Duta kadhawuhan Prabu Rahwana nggoleki Dewi Shinta B S 2. Anoman mijil kamane ing pangkonane Dewi Shinta B S 3. Anoman ora saguh teka ing Ngalengka kanthi wektu sedina B S 4. Anoman budhal menyang kahyangan kanggo nemoni Bathara Surya B S 5. Raden Rama duka jalaran Dewi Shinta kadhusta dening Anoman B S 6. Anoman kang diuntahake Wil Kataksani tiba ing gunung lan semaput B S 7. Kanthi pitulungane Dewi Trijatha, Anoman kasil sowan Dewi Shinta B S 8. Ing pinggirane segara kang misahake Ngalengka lan Pancawati, Anoman B S nemokake Raden Wibisana. 9. Prabu Dasamuka kang mimpin pembakarane Anoman nyumet geni B S 10. Anoman nemokake Raden Wibisana (adhine Prabu Dasamuka) kang B S sema put amarga dikepruk kangmase dhewe. c. Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Ancase Rama Wijaya ngutus marang Anoman yaiku... . 2. Anoman budhal menyang kahyangan kanggo nemoni Bathara Surya, karepe supaya... . 3. Ana ing ngendi Anoman nemokake Raden Wibisono... . 4. Sawise Ngalengka kobong Anoman banjur mulih saprelu sowan marang... . 5. Kanthi pitulungan saka Dewi Trijatha, Anoman kasil sowan marang Dewi Shinta banjur menehake... . 6. Sapa kang menehi Anoman banyu sacegukan kanthi kesepakatan yen omahe bakal dijaga saka anane bahaya... . 7. Anggone nggoleki Dewi Shinta, Anoman dikancani dening para... . 8. Apa kang nyebabake para kethek padha adu kekuatan... . 9. Kama Anoman kang korut ing bengawan banjur diopeni dening... . 10. Anoman digujer tanpa bisa nglawan prajurite Rahwana. Dheweke digawa menyang.... Trampil Basa Krama Tuladha : Cepet-cepet : enggal-enggal Sawetara suwi mikir : sawetawis dangu mikir
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 5 3 nulungi Dewi Shinta. Garuda Sempati banjur nolungi Anoman lan punakawan nggunakake idune lan ndedonga marang Dewa. Anoman lan punakawan kasil ndeleng maneh sawise ditambani Garuda Sempati. Sawise leren sawetara, Anoman atur panuwun marang Garuda Sempati lan pamit nerusake laku. Ing tengahing laku Anoman nglewati dalan kang alus banget kaya babut utawa karpet nanging jebule iku ilate Ditya Ilatmeja utawa Wil Kataksa. Anoman diuntal maneh neng jero weteng nanging saiki karo Wil Kataksa. Kaya kang wis tau kedaden, Anoman mbedhah wetenge Wil Kataksa nganggo kuku Wajane. Sawise kasil metu saka jero wetenge Wil Kataksa, Anoman miber menyeng Ngalengka. Indrajid, putane Prabu Dasamuka kang mangerteni tekane Anoman nggoleki dheweke neng sakupenge praja. Anoman ora kasil ditemokake dening Indrajid amarga sesidheman ing wit nagasari kang ana sajrone Taman Asoka. Banjur Anoman nembang nganti keprungu swarane Dewi Trijatha (adhine Prabu Dasamuka). Dewi Trijatha kang mangerteni bab kasebut kaget ana kethek putih banjur kesengsem. Anoman dielus-elus lan dipangku nganti Anoman mijil kamane lan ceblok ing pangkone Dewi Trijatha. Kama banjur diusapi dening Dewi Trijatha kanthi ron kamal lan dibuwang ing bengawan. Kama Anoman kang korut ing bengawan banjur diopeni Dewi Pratalawati (selir Prabu Dasamuka) ing Negara Guwa Pratala lan ing tembe dadi jabang bayi wujud wanara seta kang dijenengi Raden Triyangga. Kanthi pitulungan saka Dewi Trijatha, Anoman kasil sowan marang Dewi Shinta banjur menehake ali-ali saka Prabu Ramawijaya. Yen ali-ali kasebut ora sesek lan bisa diagem dening Dewi Shinta kanthi longgar mratandhakake yen Dewi Shinta isih suci. Kabukten yen Dewi Shinta isih suci banjur menehake uga marang Anoman kanggo diaturake Prabu Rama susuk kondhe minangka pralambang yen Dewi Shinta ngenteni banget tekane Ramawijaya. Nalika Anoman cecaturan kalawan Dewi Shinta dumadakan kapriksan para prajurit Ngalengka banjur dikepung Indrajid lan prajurite. Anoman digujer tanpa bisa nglawan. Dheweke digawa menyang pasewakan. Printahe Dasamuka kang mangreteni bab kasebut, Anoman dicencang tangan lan sikile kanggo diobong. Tanpa diweruhi liyane, Togog, jelmaan Sang Hyang Antaga menehi Anoman banyu sacegukan kanthi pirembugan yen omahe Togog dijaga saka anane bebaya. Prabu Dasamuka kang mimpin pembakarane Anoman nyumet geni ngobong kayu. Ora disangka-sangka dhuwure geni kasebut ora kasil mateni Anoman. Malah Anoman mabur kanthi nggawa geni neng awake. Geni kang digawa banjur diawut-awut neng pojok-pojoke praja nganti sanagara kobong kabeh. Akeh prajurit mati saka pangamuke Anoman. Sawise Ngalengka kobong Anoman banjur mulih saprelu sowan marang Prabu Ramawijaya ing Pancawati. Ing pinggirane segara kang misahake Ngalengka lan Pancawati, Anoman nemokake Raden Wibisana (adhine Prabu Dasamuka) kang semaput amarga dikepruk kangmase dhewe banjur diusadhani dening Anoman. Minangka rasa panuwune, Anoman diterake bali menyang Pancawati dening Raden Wibisana. Sabanjure teka ing Pancawati Raden Wibisana diangkat dulur enom dening Ramawijaya lan didadekake penasihat raja. Mengkone saka Raden Wibisana kasebut Prabu Ramawijaya bisa mangreteni pengapesane para senopati Ngalengka. Anoman kang slamet bali maneh menyang Pancawati banjur crita ngenani lakune menyang Ngalengka lan nuduhake susuk kondhene Dewi Shinta kang mratandhakake gelem baline Dewi Shinta yen dipapag Prabu Ramawijaya. 4 Gladhen a. Golekana tegese tembung- tembung ing ngisor iki ! - Grayah-grayah : ........................................ - Didustha : ........................................ - Diusadani : ........................................ - Dumadakan : ........................................ - Kapriksan : ........................................ - Mapag : ........................................ - Mijil kamane : ........................................ - Mratandhakake : ........................................ - Pasewakan : ........................................ - Pengapesane : ........................................ - Pungkasane : ........................................ - Sesidheman : ........................................ - Wanara : ........................................ b. Coba pratelan ing ngisor iki wenehana pilihane bener ( B) apa salah ( S) ! 1. Anoman Duta kadhawuhan Prabu Rahwana nggoleki Dewi Shinta B S 2. Anoman mijil kamane ing pangkonane Dewi Shinta B S 3. Anoman ora saguh teka ing Ngalengka kanthi wektu sedina B S 4. Anoman budhal menyang kahyangan kanggo nemoni Bathara Surya B S 5. Raden Rama duka jalaran Dewi Shinta kadhusta dening Anoman B S 6. Anoman kang diuntahake Wil Kataksani tiba ing gunung lan semaput B S 7. Kanthi pitulungane Dewi Trijatha, Anoman kasil sowan Dewi Shinta B S 8. Ing pinggirane segara kang misahake Ngalengka lan Pancawati, Anoman B S nemokake Raden Wibisana. 9. Prabu Dasamuka kang mimpin pembakarane Anoman nyumet geni B S 10. Anoman nemokake Raden Wibisana (adhine Prabu Dasamuka) kang B S sema put amarga dikepruk kangmase dhewe. c. Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Ancase Rama Wijaya ngutus marang Anoman yaiku... . 2. Anoman budhal menyang kahyangan kanggo nemoni Bathara Surya, karepe supaya... . 3. Ana ing ngendi Anoman nemokake Raden Wibisono... . 4. Sawise Ngalengka kobong Anoman banjur mulih saprelu sowan marang... . 5. Kanthi pitulungan saka Dewi Trijatha, Anoman kasil sowan marang Dewi Shinta banjur menehake... . 6. Sapa kang menehi Anoman banyu sacegukan kanthi kesepakatan yen omahe bakal dijaga saka anane bahaya... . 7. Anggone nggoleki Dewi Shinta, Anoman dikancani dening para... . 8. Apa kang nyebabake para kethek padha adu kekuatan... . 9. Kama Anoman kang korut ing bengawan banjur diopeni dening... . 10. Anoman digujer tanpa bisa nglawan prajurite Rahwana. Dheweke digawa menyang.... Trampil Basa Krama Tuladha : Cepet-cepet : enggal-enggal Sawetara suwi mikir : sawetawis dangu mikir
6 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 5 Tembung-tembung ing ngisor iki garapen kaya tuladha ! 1. Nggawa geni : ....................................... 2. Ing pinggirane segara : ....................................... 3. Kang slamet : ....................................... 4. Sakloron padu padha pamer : ....................................... 5. Banjur dilebokake : ....................................... 6. Ngupaya metu saka jero : ....................................... 7. Sawise krasa cukup : ....................................... 8. Nglewati dalan kang alus : ....................................... 9. Ora bisa nemokake : ....................................... 10. Diterake bali menyang : ....................................... I. Kerata Basa Kerata basa uga diarani jarwa dhosok yaiku negesi tembung kapirid saka wancahan wandane ( suku kata), utawa nguthak-athik tembunge supaya mathuk. Tuladha : garwa : sigaraning nyawa cengkir : kencenging pikir tebu : antebing kalbu Gladhen ! Kerata basane ing ngisor iki golekana pilihane supaya gathuk karepe ! 1. Karep apa-apa kudu ana lan enak. 2. Dianggo gawe kadang 3. Mangan kaya kebo, gaweyane ora kecacah. 4. Dideleh mak breg terus diangkat 5. Yen ora dicancang ora mingkem. 6. Gedhe-gedhene sumber 7. Teka-teka dhodhok 8. Ngudhal piwulang 9. Sambi sedheku mlayu banter 10. Mara-mara ketemu tuwa 11. Njipuk amale wong sing ora eling 12. Ngaku lepat 13. Diangkat sitok-sitok 14. Ditata supaya katon murub 15. Ruwet tur peteng II. Gladhen Micara a. Pacelathon ing ngisor iki genepana nggunakake unggah-ungguh kang trep ! Bapak : Siti, bapak arep….( lunga) menyang pasar. O,ya apa simbah (lara)…padharane? Siti : Bapak mangke (mulih)……jam pinten?.”Nggih pak leres. Bapak : Jam 3, Oya kowe weruh Ibu ora? Siti : Boten Pak, kula boten (weruh)….. Ibu Bapak : O, yowis. Kowe menyang omah wae ya, ora usah lunga lunga. a. Maling i. Kathok b. Desember j. Wedang c. Anak k. Tarub d. Kodhok l. Maratuwa e. Weteng m. Dhalang f. Sekuter n. Kupat g. Brekat o. Bocah h. Cangkem 6 Siti : Wah Pak, ngapunten kula badhe (lunga)…. , boten saged wonten (omah) …. Bapak : Kowe arep lunga menyang ngendi, numpak apa? Siti : Dhateng (omahe)….. kanca kula Pak, badhe (numpak)…. sepedha kemawon. Bapak : Yowis kana ati ati. Sit bapak Siti : Nggih Pak matur nuwun b. Gawea pacelathon nggunakake basa krama dene temane manasuka , sawise iku banjur peragakna ana ing ngarep kelas karo kancamu ! .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... c. Salinana ukara ngisor iki nganggo basa krama lugu! 1. Aku tuku dhawet ireng legi banget. : …………………………………. 2. Adhik ora sida mulih amarga isih udan : …………………………………. 3. Kancaku isih lunga durung bali. : …………………………………. 4. Aku ora sida turu amarga panas banget. : …………………………………. 5. Adhik ora gelem mangan amarga isih lara. : …………………………………. 6. Kancaku ndeleng bal-balan ana ing alun-alun : …………………………………. 7. Aku nggawa kayu karo godhong akeh banget. : …………………………………. 8. Adhik turune kepenak banget. : …………………………………. 9. Kancaku ora nduwe pit kanggo mangkat sekolah. : …………………………………. 10.Aku nyekel sega sing rada panas. : …………………………………..... d. Nyusun Ukara Tuladha : Bapak samenika taksih dhahar siyang kaliyan pecel lele raosipun ketingal eca sanget. raosipun -taksih -bapak-dhahar- kaliyan-siyang-ketingal-sanget-samenika-eca- pecel
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 7 5 Tembung-tembung ing ngisor iki garapen kaya tuladha ! 1. Nggawa geni : ....................................... 2. Ing pinggirane segara : ....................................... 3. Kang slamet : ....................................... 4. Sakloron padu padha pamer : ....................................... 5. Banjur dilebokake : ....................................... 6. Ngupaya metu saka jero : ....................................... 7. Sawise krasa cukup : ....................................... 8. Nglewati dalan kang alus : ....................................... 9. Ora bisa nemokake : ....................................... 10. Diterake bali menyang : ....................................... I. Kerata Basa Kerata basa uga diarani jarwa dhosok yaiku negesi tembung kapirid saka wancahan wandane ( suku kata), utawa nguthak-athik tembunge supaya mathuk. Tuladha : garwa : sigaraning nyawa cengkir : kencenging pikir tebu : antebing kalbu Gladhen ! Kerata basane ing ngisor iki golekana pilihane supaya gathuk karepe ! 1. Karep apa-apa kudu ana lan enak. 2. Dianggo gawe kadang 3. Mangan kaya kebo, gaweyane ora kecacah. 4. Dideleh mak breg terus diangkat 5. Yen ora dicancang ora mingkem. 6. Gedhe-gedhene sumber 7. Teka-teka dhodhok 8. Ngudhal piwulang 9. Sambi sedheku mlayu banter 10. Mara-mara ketemu tuwa 11. Njipuk amale wong sing ora eling 12. Ngaku lepat 13. Diangkat sitok-sitok 14. Ditata supaya katon murub 15. Ruwet tur peteng II. Gladhen Micara a. Pacelathon ing ngisor iki genepana nggunakake unggah-ungguh kang trep ! Bapak : Siti, bapak arep….( lunga) menyang pasar. O,ya apa simbah (lara)…padharane? Siti : Bapak mangke (mulih)……jam pinten?.”Nggih pak leres. Bapak : Jam 3, Oya kowe weruh Ibu ora? Siti : Boten Pak, kula boten (weruh)….. Ibu Bapak : O, yowis. Kowe menyang omah wae ya, ora usah lunga lunga. a. Maling i. Kathok b. Desember j. Wedang c. Anak k. Tarub d. Kodhok l. Maratuwa e. Weteng m. Dhalang f. Sekuter n. Kupat g. Brekat o. Bocah h. Cangkem 6 Siti : Wah Pak, ngapunten kula badhe (lunga)…. , boten saged wonten (omah) …. Bapak : Kowe arep lunga menyang ngendi, numpak apa? Siti : Dhateng (omahe)….. kanca kula Pak, badhe (numpak)…. sepedha kemawon. Bapak : Yowis kana ati ati. Sit bapak Siti : Nggih Pak matur nuwun b. Gawea pacelathon nggunakake basa krama dene temane manasuka , sawise iku banjur peragakna ana ing ngarep kelas karo kancamu ! .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... c. Salinana ukara ngisor iki nganggo basa krama lugu! 1. Aku tuku dhawet ireng legi banget. : …………………………………. 2. Adhik ora sida mulih amarga isih udan : …………………………………. 3. Kancaku isih lunga durung bali. : …………………………………. 4. Aku ora sida turu amarga panas banget. : …………………………………. 5. Adhik ora gelem mangan amarga isih lara. : …………………………………. 6. Kancaku ndeleng bal-balan ana ing alun-alun : …………………………………. 7. Aku nggawa kayu karo godhong akeh banget. : …………………………………. 8. Adhik turune kepenak banget. : …………………………………. 9. Kancaku ora nduwe pit kanggo mangkat sekolah. : …………………………………. 10.Aku nyekel sega sing rada panas. : …………………………………..... d. Nyusun Ukara Tuladha : Bapak samenika taksih dhahar siyang kaliyan pecel lele raosipun ketingal eca sanget. raosipun -taksih -bapak-dhahar- kaliyan-siyang-ketingal-sanget-samenika-eca- pecel
8 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 7 Coba tembung-tembung ing ngisor iki , rantama supaya dadi ukara kang becik kaya tuladha ing dhuwur ! 1. Kondur - saking – kantor - taksih - bapak – adhik – sinau- wonten ing- nalika- kamar2. Budhe - simbah - gerahipun menawi- sampun - dere- ng - dhangan- pirsa3. Jatimalang - wisata - kondhang -ing -tlatah -Purworejo - Pantai - papan- ingkang – dados- menika. 4. Adhik - menawi - benjing - pengin - –guru- mulang- para - gadhah -siswa - gegayuhan - ageng - dados 5. Menika - salah - ingkang - ngrasuk - ingkang - ageng - sadonya – Indonesiamasarakatipun - satunggaling- agami Islam- negari 6. Anoman - Rama Wijaya –methuk - ing -negara Alengka - Dewi Sinta - kadhawuhan - supaya 7. Raja Alengka - Raden Rama - jalaran - kadhusta – dening- - asmane - Prabu Rahwanaduka- Dewi Shinta. 8. Manungsa - Covid 19- menika –virus – ingkang - –tumrap - kesehatan - salah - satunggaling- mbebayani – sanget. 9. Pasrawungan - tatakrama - lan - unggah-ungguh - dipuntrapaken - ing - madyaning - kedah- menika 10. Pumpung -taksih -enem -mangga –sami- mempeng –anggenipun- sinau –supadosnggadahi kawruh- lan - seserepan. 8 KETRAMPILAN Kompetensi Dasar : 4.1. Menanggapi isi teks cerita Ramayana (Anoman Duta ) Indikator : 4.1.1 Menulis pokok-pokok isi cerita wayang Ramayana lakon Anoman Duta 4.1.2 Menyampaikan secara lisan pokok-pokok isi cerita wayang Ramayana lakon Anoman Duta. 4.1.3 Mampu menjawab pertanyaan teks wacana 4.1.4 Mampu menyebutkan persamaan kata 4.1.5 Mampu menceritakan ringkasan cerita Anoman Duta. B. Nanggapi carita Anoman Duta I. Teks wacana ing ngisor iki wacanen kanthi premati ! ANOMAN DUTA Anoman Kacariyos nalika Dewi Shinta kacidra dening Raja Alengka inggih menika Prabu Rahwana, Rama Wijaya lan rayinipun ingkang asma Raden Laksmana tansah mbudidaya ngupadi dunungipun Dewi Shinta. Rama lajeng dhawuh dhumateng Anoman supados purun dados dutanipun madosi garwanipun kasebat. Anoman purun boten betahaken wekdal dangu piyambakipun age-age tandang gawe Anoman lajeng nglajengaken lampah. Sareng dumugi baluwerti Ngalengkadiraja, Anoman lajeng mlebet wonten ing Taman Asokka kanthi mlumpati baluwerti saperlu manggihi Dewi Sinta. Anoman lajeng sesingidan wonten ing wit Nagasari saperlu ngulati kawontenan murih sampun ngantos kesumerepan dhumateng para yaksa prajineman ingkang jagi taman. Sareng kawontenan sampun sepen, Anoman lajeng tetembangan lan kapireng dening Dewi Trijatha, putrinipun Raden Gunawan Wibisana minangka rayinipun Prabu Dasamuka. Dewi Trijatha ugi lajeng nyaketi suwanten punika kang boten sanès suwantenipun Anoman. Anoman sumerep Dewi Tijatha sanalika nandhang asmara/gerah wuyung.
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 9 7 Coba tembung-tembung ing ngisor iki , rantama supaya dadi ukara kang becik kaya tuladha ing dhuwur ! 1. Kondur - saking – kantor - taksih - bapak – adhik – sinau- wonten ing- nalika- kamar2. Budhe - simbah - gerahipun menawi- sampun - dere- ng - dhangan- pirsa3. Jatimalang - wisata - kondhang -ing -tlatah -Purworejo - Pantai - papan- ingkang – dados- menika. 4. Adhik - menawi - benjing - pengin - –guru- mulang- para - gadhah -siswa - gegayuhan - ageng - dados 5. Menika - salah - ingkang - ngrasuk - ingkang - ageng - sadonya – Indonesiamasarakatipun - satunggaling- agami Islam- negari 6. Anoman - Rama Wijaya –methuk - ing -negara Alengka - Dewi Sinta - kadhawuhan - supaya 7. Raja Alengka - Raden Rama - jalaran - kadhusta – dening- - asmane - Prabu Rahwanaduka- Dewi Shinta. 8. Manungsa - Covid 19- menika –virus – ingkang - –tumrap - kesehatan - salah - satunggaling- mbebayani – sanget. 9. Pasrawungan - tatakrama - lan - unggah-ungguh - dipuntrapaken - ing - madyaning - kedah- menika 10. Pumpung -taksih -enem -mangga –sami- mempeng –anggenipun- sinau –supadosnggadahi kawruh- lan - seserepan. 8 KETRAMPILAN Kompetensi Dasar : 4.1. Menanggapi isi teks cerita Ramayana (Anoman Duta ) Indikator : 4.1.1 Menulis pokok-pokok isi cerita wayang Ramayana lakon Anoman Duta 4.1.2 Menyampaikan secara lisan pokok-pokok isi cerita wayang Ramayana lakon Anoman Duta. 4.1.3 Mampu menjawab pertanyaan teks wacana 4.1.4 Mampu menyebutkan persamaan kata 4.1.5 Mampu menceritakan ringkasan cerita Anoman Duta. B. Nanggapi carita Anoman Duta I. Teks wacana ing ngisor iki wacanen kanthi premati ! ANOMAN DUTA Anoman Kacariyos nalika Dewi Shinta kacidra dening Raja Alengka inggih menika Prabu Rahwana, Rama Wijaya lan rayinipun ingkang asma Raden Laksmana tansah mbudidaya ngupadi dunungipun Dewi Shinta. Rama lajeng dhawuh dhumateng Anoman supados purun dados dutanipun madosi garwanipun kasebat. Anoman purun boten betahaken wekdal dangu piyambakipun age-age tandang gawe Anoman lajeng nglajengaken lampah. Sareng dumugi baluwerti Ngalengkadiraja, Anoman lajeng mlebet wonten ing Taman Asokka kanthi mlumpati baluwerti saperlu manggihi Dewi Sinta. Anoman lajeng sesingidan wonten ing wit Nagasari saperlu ngulati kawontenan murih sampun ngantos kesumerepan dhumateng para yaksa prajineman ingkang jagi taman. Sareng kawontenan sampun sepen, Anoman lajeng tetembangan lan kapireng dening Dewi Trijatha, putrinipun Raden Gunawan Wibisana minangka rayinipun Prabu Dasamuka. Dewi Trijatha ugi lajeng nyaketi suwanten punika kang boten sanès suwantenipun Anoman. Anoman sumerep Dewi Tijatha sanalika nandhang asmara/gerah wuyung.
10 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 9 Déning Dewi Trijatha, Anoman lajeng dipunsowanaken dhumateng Dewi Sinta. Ing mriku, Anoman lajeng maringaken kalpikanipun Rama. Dewi Sinta ugi lajeng maringi ageman susuk kondhe pinangka pralambang bilih Dewi Sinta sanget ngajeng-ngajeng rawuhipun Prabu Ramawijaya. Nalika Anoman nembé wawan pangandhikan bab kasugenganipun Prabu Ramawijaya dumadakan kapriksan para prajurit Ngalengka. Anoman lajeng saged kapikut déning Raden Indrajid putranipun Prabu Dasamuka, lajeng dipunsowanaken wonten ngarsanipun Prabu Dasamuka. Anoman lajeng kapidhana pejah kanthi dipunobong wonten ing alun-alun Ngalengka. Nalika dipunbesem, eloking kawontenan, Anoman boten saged tumama (kobong), malah grama ingkang kinarya mbesem Anoman punika dipunawut-awut saéngga Kraton Ngalengka kobong. Kathah prajurit ingkang sami tiwas saking pangamukipun Anoman. Sareng nagari Ngalengka sampun kobong, Anoman tumuli nglajengaken lampah saperlu wangsul sowan wonten ngarsanipun Prabu Ramawijaya ing Pancawati. Gladhen ! a. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi premati ! 1. Rama Wijaya lan rayinipun ingkang asma Raden Laksmana tansah mbudidaya ngupadi dunungipun... . 2. Anoman lajeng nglajengaken lampah.Sareng dumugi baluwerti Ngalengkadiraja, Anoman lajeng mlebet wonten ing... . 3. Sinten ingkang mbiyantu Anoman sowan kaliyan Dewi Sinta... . 4. Anoman sumerep Dewi Tijatha sanalika langsung nandhang ... . 5. Ingkang saged nyepeng Anoman ing negara Alengka inggih menika... . 6. Anoman lajeng kapidhana pejah kanthi dipunobong wonten ing... . 7. Dewi Shinta kacidra dening Raja Alengka inggih menika... . 8. Dewi Sinta ugi lajeng maringi ageman susuk kondhe dhateng Anoman pinangka pralambang bilih Dewi Sinta taksih... . 9. Sareng nagari Ngalengka sampun kobong, Anoman tumuli nglajengaken lampah saperlu wangsul sowan wonten ngarsanipun Prabu Ramawijaya ing... . 10. Menapa ingkang dipunlampahi Anoman nalika kahanan Taman Asoka sepen... . b. Ngowahi dadi basa ngoko No Basa krama Basa ngoko 1 Dutanipun Utusane 2 Piyambakipun ................................... 3 Betahaken ................................... 4 Manggihi ................................... 10 5 Kawontenan ................................... 6 Rayinipun ................................... 7 Nglajengaken ................................... 8 Dipunbesem ................................... 9 Ngarsanipun ................................... 10 Suwantenipun ................................... 11 Dipunsowanaken ................................... 12 Tumuli ................................... 13 Ngupadi ................................... 14 Madosi ................................... 15 Kacidra ................................... c. Negesi Tembung Tegesana tembung-tembung ing ngisor iki kanthi milih pilihan kang wis kacawisake ing sisih tengen ! age-age dipunawut-awut kacidra kapidhana kalpikanipun kapikut kasugenganipun budidaya wuyung wawan pangandhikan d. Rembugan karo kancamu pitutur apa wae sing bisa kajupuk saka carita ing dhuwur ! Papan kanggo nggarap ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... a. cepet-cepet f. diubal-ubal b. gandrung,kasmaran g. ali-ali c. keslametane h. diukum d. kanca guneman i. diculik e. usaha j. kecekel
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 11 9 Déning Dewi Trijatha, Anoman lajeng dipunsowanaken dhumateng Dewi Sinta. Ing mriku, Anoman lajeng maringaken kalpikanipun Rama. Dewi Sinta ugi lajeng maringi ageman susuk kondhe pinangka pralambang bilih Dewi Sinta sanget ngajeng-ngajeng rawuhipun Prabu Ramawijaya. Nalika Anoman nembé wawan pangandhikan bab kasugenganipun Prabu Ramawijaya dumadakan kapriksan para prajurit Ngalengka. Anoman lajeng saged kapikut déning Raden Indrajid putranipun Prabu Dasamuka, lajeng dipunsowanaken wonten ngarsanipun Prabu Dasamuka. Anoman lajeng kapidhana pejah kanthi dipunobong wonten ing alun-alun Ngalengka. Nalika dipunbesem, eloking kawontenan, Anoman boten saged tumama (kobong), malah grama ingkang kinarya mbesem Anoman punika dipunawut-awut saéngga Kraton Ngalengka kobong. Kathah prajurit ingkang sami tiwas saking pangamukipun Anoman. Sareng nagari Ngalengka sampun kobong, Anoman tumuli nglajengaken lampah saperlu wangsul sowan wonten ngarsanipun Prabu Ramawijaya ing Pancawati. Gladhen ! a. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi premati ! 1. Rama Wijaya lan rayinipun ingkang asma Raden Laksmana tansah mbudidaya ngupadi dunungipun... . 2. Anoman lajeng nglajengaken lampah.Sareng dumugi baluwerti Ngalengkadiraja, Anoman lajeng mlebet wonten ing... . 3. Sinten ingkang mbiyantu Anoman sowan kaliyan Dewi Sinta... . 4. Anoman sumerep Dewi Tijatha sanalika langsung nandhang ... . 5. Ingkang saged nyepeng Anoman ing negara Alengka inggih menika... . 6. Anoman lajeng kapidhana pejah kanthi dipunobong wonten ing... . 7. Dewi Shinta kacidra dening Raja Alengka inggih menika... . 8. Dewi Sinta ugi lajeng maringi ageman susuk kondhe dhateng Anoman pinangka pralambang bilih Dewi Sinta taksih... . 9. Sareng nagari Ngalengka sampun kobong, Anoman tumuli nglajengaken lampah saperlu wangsul sowan wonten ngarsanipun Prabu Ramawijaya ing... . 10. Menapa ingkang dipunlampahi Anoman nalika kahanan Taman Asoka sepen... . b. Ngowahi dadi basa ngoko No Basa krama Basa ngoko 1 Dutanipun Utusane 2 Piyambakipun ................................... 3 Betahaken ................................... 4 Manggihi ................................... 10 5 Kawontenan ................................... 6 Rayinipun ................................... 7 Nglajengaken ................................... 8 Dipunbesem ................................... 9 Ngarsanipun ................................... 10 Suwantenipun ................................... 11 Dipunsowanaken ................................... 12 Tumuli ................................... 13 Ngupadi ................................... 14 Madosi ................................... 15 Kacidra ................................... c. Negesi Tembung Tegesana tembung-tembung ing ngisor iki kanthi milih pilihan kang wis kacawisake ing sisih tengen ! age-age dipunawut-awut kacidra kapidhana kalpikanipun kapikut kasugenganipun budidaya wuyung wawan pangandhikan d. Rembugan karo kancamu pitutur apa wae sing bisa kajupuk saka carita ing dhuwur ! Papan kanggo nggarap ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... a. cepet-cepet f. diubal-ubal b. gandrung,kasmaran g. ali-ali c. keslametane h. diukum d. kanca guneman i. diculik e. usaha j. kecekel
12 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 11 e. Gladhen nulis pokok-pokok isine teks wacana Tulisen pokok-pokok isine teks wacana Anoman Duta ing dhuwur nganggo basa krama ! No Pokok pokoke isi teks wacana 1. Rama Wijaya lan rayinipun ingkang asma Raden Laksmana tansah mbudidaya ngupadi dunungipun Dewi Shinta 2. .......................................................................................................................... 3 ......................................................................................................................... 4 ......................................................................................................................... 5 ......................................................................................................................... 6 ......................................................................................................................... 7 ......................................................................................................................... 8 ......................................................................................................................... 9 ......................................................................................................................... 10 ......................................................................................................................... II. Kawruh Basa a. Dasanama Dasanama yaiku : tembung sing duweni teges luwih saka siji. Tuladha : omah dasanamane : griya, dalem, wisma, bale, gubug lsp. lara dasanamane : gering, mriyang, mrumap, sakit, gerah lsp Ukara : Amarga anggone mangan kurang ati-ati, tanggaku saiki ngrasakake lara weteng wis ana telung dina durung mari. Tembung tembung ing ngisor iki golekana dasanamane kaya tuladha ing dhuwur,banjur gawea ukara kang becik ! 1. Sedhih : ……………………........................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... 2. Kartika : ……………………......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... 3. Kusuma : ……………………......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... 4. Srengenge :…………………….......................................................................... ..... Ukara : ……………………......................................................................... 12 5. Geni :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... .... 6. Kondhang :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... ..... 7. Banyu :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... ..... 8. Gunung :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... ...... 9. Bumi :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... ...... 10. Slamet :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... b. Tembung Entar Tembung entar, yaiku tembung silihan, tembung kang ora kena ditegesi mung sawantahe bae. Dadi tegese ora salugune. Diarani uga arti kiasan. Tembung entar tegese tembung-tembung sing duwe teges ora sabenere. Ing Basa Indonesia diarani kiasan utawa ungkapan. Tuladha a. Cilik atine tegese : gampang nesu b. Dawa tangane tegese : seneng njupuk barange liyan Tembung tembung ing ngisor iki golekana tembunge entare kanthi milih pilihan kang wis sumadya ! 1. Mung lelamisan, ethok-ethok ora tenanan. 2. Kewirangan, kisinan 3. Mamerakake baguse 4. Ora bisa mikir 5. Nyambut gawe abot 6. Ala bebudene 7. Seneng nyambut gawe,/seneng nulung wong liya. 8. Kuwatir banget, keweden banget 9. Ora gampang sumelang, ora wedian 10. Ngandhakake wewadining liyan 11. Tansah ngrepotake wong liya. 12. Tumindak becik marang wong liya. a. Abang-abang lambe b. Adus kringet c. Abang raine d. Mbukak wadi e. Atine ana wulune f. Entheng tangane g. Entek atine h. Ndhedher kabecikan i. Dadi gawe j. Gedhe atine k. Adol bagus l. Cupet nalare
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 13 11 e. Gladhen nulis pokok-pokok isine teks wacana Tulisen pokok-pokok isine teks wacana Anoman Duta ing dhuwur nganggo basa krama ! No Pokok pokoke isi teks wacana 1. Rama Wijaya lan rayinipun ingkang asma Raden Laksmana tansah mbudidaya ngupadi dunungipun Dewi Shinta 2. .......................................................................................................................... 3 ......................................................................................................................... 4 ......................................................................................................................... 5 ......................................................................................................................... 6 ......................................................................................................................... 7 ......................................................................................................................... 8 ......................................................................................................................... 9 ......................................................................................................................... 10 ......................................................................................................................... II. Kawruh Basa a. Dasanama Dasanama yaiku : tembung sing duweni teges luwih saka siji. Tuladha : omah dasanamane : griya, dalem, wisma, bale, gubug lsp. lara dasanamane : gering, mriyang, mrumap, sakit, gerah lsp Ukara : Amarga anggone mangan kurang ati-ati, tanggaku saiki ngrasakake lara weteng wis ana telung dina durung mari. Tembung tembung ing ngisor iki golekana dasanamane kaya tuladha ing dhuwur,banjur gawea ukara kang becik ! 1. Sedhih : ……………………........................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... 2. Kartika : ……………………......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... 3. Kusuma : ……………………......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... 4. Srengenge :…………………….......................................................................... ..... Ukara : ……………………......................................................................... 12 5. Geni :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... .... 6. Kondhang :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... ..... 7. Banyu :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... ..... 8. Gunung :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... ...... 9. Bumi :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... ...... 10. Slamet :…………………….......................................................................... Ukara : ……………………......................................................................... b. Tembung Entar Tembung entar, yaiku tembung silihan, tembung kang ora kena ditegesi mung sawantahe bae. Dadi tegese ora salugune. Diarani uga arti kiasan. Tembung entar tegese tembung-tembung sing duwe teges ora sabenere. Ing Basa Indonesia diarani kiasan utawa ungkapan. Tuladha a. Cilik atine tegese : gampang nesu b. Dawa tangane tegese : seneng njupuk barange liyan Tembung tembung ing ngisor iki golekana tembunge entare kanthi milih pilihan kang wis sumadya ! 1. Mung lelamisan, ethok-ethok ora tenanan. 2. Kewirangan, kisinan 3. Mamerakake baguse 4. Ora bisa mikir 5. Nyambut gawe abot 6. Ala bebudene 7. Seneng nyambut gawe,/seneng nulung wong liya. 8. Kuwatir banget, keweden banget 9. Ora gampang sumelang, ora wedian 10. Ngandhakake wewadining liyan 11. Tansah ngrepotake wong liya. 12. Tumindak becik marang wong liya. a. Abang-abang lambe b. Adus kringet c. Abang raine d. Mbukak wadi e. Atine ana wulune f. Entheng tangane g. Entek atine h. Ndhedher kabecikan i. Dadi gawe j. Gedhe atine k. Adol bagus l. Cupet nalare
14 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 13 A. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi milih pilihan ab,c utawa d sing koanggep bener ! 1. Kadange Garuda Jatayu kang dipateni Prabu Dasamuka kanthi pedhang Menthawane aran... . b. Garuda simpati c. Dewi Trijatha c. Wil Kataksa d. Dewi Shinta 2. Wujude kethek putih duwei kekuatan lan ulah kanuragane wis kodhang kaloka, saben negara wis padha mangerteni kadidayane. Paraga kasebut asmane... . a. Anoman b. Sugriwa 3. Anoman menang sayembara amarga dheweke saguh teka ing Ngalengka kanthi wektu sedina. Anoman banjur budhal dikancani dening a. Semar, Petruk, lan Bagong c. Semar, Jatayu,Dewi Trijatha b. Semar, Gareng, Bagong d. Dewi Trijatha, Jatayu, Bagong 4. Ingkang ngutus Anoman supados madosi dunungipun Dewi Shinta asmanamipun... . a. Raden Lasmana c. Prabu Dasarata b. Raden Rama Wjaya d. Prabu Rahwana 5. Kanthi pitulungan saka Dewi Trijatha, Anoman kasil sowan marang Dewi Shinta banjur menehake... . a. Busana c. Layang tresna b. Kalpika d. Kabar 6. Sasampunipun angsal dhawuh, Anoman boten betahaken wekdal dangu piyambakipun age-age... . a. Tandang gawe c. Malih rupa b. Golek bala d. Ngabari kanca 7. Sasampunipun sumerep Dewi Trijatha, Anoman sanalika rumaos... . a. Lara atine c. Angel panjaluke b. Rekasa uripe d. Bungah atine 8. Dewi Sinta ugi lajeng maringi ageman susuk kondhe pinangka pralambang piyambakipun taksih... . a. Ngarep arep tekane Anoman c. Kepengin dikancani Dewi Trijatha UJI KOMPETENSI 1 14 b. Ngarep arep tekane Rama Wjaya d. Kepengin manggen ing taman 9. Sabanjure teka ing Pancawati Raden Wibisana diangkat dulur enom dening Ramawijaya lan didadekake... a. Pekathik jaran c. Penjaga kraton b. Prajurit pilihan d. Penasihat raja 10. Anoman iku awujud wanara seta ang dadine Rama. Tembung kagaris ngisor kasebut tegese... . a. Kethek sekti c. Kethek putih b. Kethek trengginas d. Kethek cilik 11. Negesi tembung kapirid saka wancahan wandane, utawa nguthak-athik tembunge supaya mathuk. Uga diarani jarwa dhosok. Bab kasebut diarani... . a. Kerata basa c. Saloka b. Dasanama d. Tembung entar 12.Ing ngisor iki kalebu tuladha kerata basa ana ing... . a. Eseme mbakyuku pait madu c. Kathok tegese diangkat sitok-sitok b. Bocah kuwi sregep banget d. Duwe kalungguhan aja gedhe sirahe 13. Ing ngisor iki kalebu dasaname surya... . a. Srengenge, toya, bagaspati c. Bagaspati, raditya, srengenge b. Redi, raditya, srengenge d. Wukir, seganten, srengenge 14. Bocah kuwi kudu kendel, aja gampang wedi lan sumelang ngrapungake samubarang. Pratelan ing dhuwur tembung entare... . a. Entek atine c. Gedhe atine b. Atine ana wulune d. Gedhe sirahe 15. Sanajan abot rasane nanging awake dhewe kudu ngulinakake jembar segarane ngadhepi samubarang prekara. Tembung kagaris miring ing dhuwur tegese... . a. Sabar c. Alon-alon b. Tliti d. Ati-ati 16. Ukara ing ngisor iki kang migunakake basa krama lugu.... a. “Mas, panjenengan dalemipun pundi?” c. “ Pak, kula badhe wangsul nggih ?” b. „Kula sampun kagungan dalem Bu”. d. “ Mangga sami di dhahar rumiyin”. 17. Ukara ing ngisor iki bener miturut unggah-ungguh basa... . a. “ Pak, njenengan griyane pundi?” c. “Bu, mangga kula dherekaken tindak?” b. “ Bu, Sampeyan wau nyaosi menapa?” d. “ Pak, sida boten mangke acarane?”
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 15 13 A. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi milih pilihan ab,c utawa d sing koanggep bener ! 1. Kadange Garuda Jatayu kang dipateni Prabu Dasamuka kanthi pedhang Menthawane aran... . b. Garuda simpati c. Dewi Trijatha c. Wil Kataksa d. Dewi Shinta 2. Wujude kethek putih duwei kekuatan lan ulah kanuragane wis kodhang kaloka, saben negara wis padha mangerteni kadidayane. Paraga kasebut asmane... . a. Anoman b. Sugriwa 3. Anoman menang sayembara amarga dheweke saguh teka ing Ngalengka kanthi wektu sedina. Anoman banjur budhal dikancani dening a. Semar, Petruk, lan Bagong c. Semar, Jatayu,Dewi Trijatha b. Semar, Gareng, Bagong d. Dewi Trijatha, Jatayu, Bagong 4. Ingkang ngutus Anoman supados madosi dunungipun Dewi Shinta asmanamipun... . a. Raden Lasmana c. Prabu Dasarata b. Raden Rama Wjaya d. Prabu Rahwana 5. Kanthi pitulungan saka Dewi Trijatha, Anoman kasil sowan marang Dewi Shinta banjur menehake... . a. Busana c. Layang tresna b. Kalpika d. Kabar 6. Sasampunipun angsal dhawuh, Anoman boten betahaken wekdal dangu piyambakipun age-age... . a. Tandang gawe c. Malih rupa b. Golek bala d. Ngabari kanca 7. Sasampunipun sumerep Dewi Trijatha, Anoman sanalika rumaos... . a. Lara atine c. Angel panjaluke b. Rekasa uripe d. Bungah atine 8. Dewi Sinta ugi lajeng maringi ageman susuk kondhe pinangka pralambang piyambakipun taksih... . a. Ngarep arep tekane Anoman c. Kepengin dikancani Dewi Trijatha UJI KOMPETENSI 1 14 b. Ngarep arep tekane Rama Wjaya d. Kepengin manggen ing taman 9. Sabanjure teka ing Pancawati Raden Wibisana diangkat dulur enom dening Ramawijaya lan didadekake... a. Pekathik jaran c. Penjaga kraton b. Prajurit pilihan d. Penasihat raja 10. Anoman iku awujud wanara seta ang dadine Rama. Tembung kagaris ngisor kasebut tegese... . a. Kethek sekti c. Kethek putih b. Kethek trengginas d. Kethek cilik 11. Negesi tembung kapirid saka wancahan wandane, utawa nguthak-athik tembunge supaya mathuk. Uga diarani jarwa dhosok. Bab kasebut diarani... . a. Kerata basa c. Saloka b. Dasanama d. Tembung entar 12.Ing ngisor iki kalebu tuladha kerata basa ana ing... . a. Eseme mbakyuku pait madu c. Kathok tegese diangkat sitok-sitok b. Bocah kuwi sregep banget d. Duwe kalungguhan aja gedhe sirahe 13. Ing ngisor iki kalebu dasaname surya... . a. Srengenge, toya, bagaspati c. Bagaspati, raditya, srengenge b. Redi, raditya, srengenge d. Wukir, seganten, srengenge 14. Bocah kuwi kudu kendel, aja gampang wedi lan sumelang ngrapungake samubarang. Pratelan ing dhuwur tembung entare... . a. Entek atine c. Gedhe atine b. Atine ana wulune d. Gedhe sirahe 15. Sanajan abot rasane nanging awake dhewe kudu ngulinakake jembar segarane ngadhepi samubarang prekara. Tembung kagaris miring ing dhuwur tegese... . a. Sabar c. Alon-alon b. Tliti d. Ati-ati 16. Ukara ing ngisor iki kang migunakake basa krama lugu.... a. “Mas, panjenengan dalemipun pundi?” c. “ Pak, kula badhe wangsul nggih ?” b. „Kula sampun kagungan dalem Bu”. d. “ Mangga sami di dhahar rumiyin”. 17. Ukara ing ngisor iki bener miturut unggah-ungguh basa... . a. “ Pak, njenengan griyane pundi?” c. “Bu, mangga kula dherekaken tindak?” b. “ Bu, Sampeyan wau nyaosi menapa?” d. “ Pak, sida boten mangke acarane?”
16 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 15 18. Amargi simbah... kathah sanget, kula lajeng... pelem tiga cacahipun. a. Ngasta, dipunparingi c. Mbekta, disukani b. Ngasta , maringi d. Mbekta,dipuncaosi 19. Bapak wau... kaliyan adhik menawi pakdhe mangke sonten siyos ... mriki. a. Ngendika, sowan c. Sanjang, dugi b. Matur , dhateng d. Ngendika, rawuh 20. Pak guru : Enjing menika para siswa sami gladhen nulis aksara Jawa Siswa : ............................................................................................? Aturipun siswa ingkang leres inggih menika... . a. Nggih pak, aja suwi suwi pak !” c. “Oalah ko materi menika terus Pak !” b. “Radi angel menika pak, sanese mawon” d.“Siyap,dipunwurugi rumiyin nggih ?” B. Wangsulana pitakon –pitakon ing ngisor iki kanthi cekak aos ! 1. Carita wayang Ramayane anggitane... . 2. Lakon carita wayang kang wose Rama utusana marang duta supaya ngupadi Dewi Shinta yaiku... . 3. Anoman ketemu garwanipun Rama ana ing taman... . 4. Ing ing negara Alengka Anoman gandrung utawa nandhag tresna marang... . 5. Yen srawung ing madyaning pasrawungan kudu ngetrapake... lan... . 6. Srawung kudu duweni watakbecik aja nganti ati ana wulune. Tembung kagaris miring tegese... . 7. Bapak iku isih nandang sungkawa jalaran ditinggal lunga putra kinasihe. Sungkawa tegese... . 8. Kerata basane cengkir yaiku... . 9. Dasanamane gunung yaiku redi, wukir lan... . 10. Wau kula sampun menehi simbah dhaharan. Tembung menehi prayogane... . C. Pitakon –pitakon ing ngisor iki wangsulana kanthi patitis ! 1. Tulisna carita ringkes lakon Anoman Duta ! Wangsulan: ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... .................................................................................................................................... 16 2. Tembung tembung ing ngisor iki golekana kerata basane , banjur gawea ukara kang becik a. Garwa b. Tebu Wangsulan : ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 3. Apa tegese tembung tembung ing ngisor iki ! a. Mbudidaya b. Sesidheman Wangsulan: ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 4. Tulisna 3 ( telu ) amanat carita Anoman Duta ! Wangsulan : ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... 5. Ukara –ukara ing ngisor iki owahana dadi basa krama ! a. “Bu, mengko sore aku arep lunga menyang omahe Rudi njupuk buku “ b. “Pak guru , esuk iki aku njaluk idin ya arep ngomong karo pak guru menawa wetengku krasa lara banget “ Wangsulan : ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 17 15 18. Amargi simbah... kathah sanget, kula lajeng... pelem tiga cacahipun. a. Ngasta, dipunparingi c. Mbekta, disukani b. Ngasta , maringi d. Mbekta,dipuncaosi 19. Bapak wau... kaliyan adhik menawi pakdhe mangke sonten siyos ... mriki. a. Ngendika, sowan c. Sanjang, dugi b. Matur , dhateng d. Ngendika, rawuh 20. Pak guru : Enjing menika para siswa sami gladhen nulis aksara Jawa Siswa : ............................................................................................? Aturipun siswa ingkang leres inggih menika... . a. Nggih pak, aja suwi suwi pak !” c. “Oalah ko materi menika terus Pak !” b. “Radi angel menika pak, sanese mawon” d.“Siyap,dipunwurugi rumiyin nggih ?” B. Wangsulana pitakon –pitakon ing ngisor iki kanthi cekak aos ! 1. Carita wayang Ramayane anggitane... . 2. Lakon carita wayang kang wose Rama utusana marang duta supaya ngupadi Dewi Shinta yaiku... . 3. Anoman ketemu garwanipun Rama ana ing taman... . 4. Ing ing negara Alengka Anoman gandrung utawa nandhag tresna marang... . 5. Yen srawung ing madyaning pasrawungan kudu ngetrapake... lan... . 6. Srawung kudu duweni watakbecik aja nganti ati ana wulune. Tembung kagaris miring tegese... . 7. Bapak iku isih nandang sungkawa jalaran ditinggal lunga putra kinasihe. Sungkawa tegese... . 8. Kerata basane cengkir yaiku... . 9. Dasanamane gunung yaiku redi, wukir lan... . 10. Wau kula sampun menehi simbah dhaharan. Tembung menehi prayogane... . C. Pitakon –pitakon ing ngisor iki wangsulana kanthi patitis ! 1. Tulisna carita ringkes lakon Anoman Duta ! Wangsulan: ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... .................................................................................................................................... 16 2. Tembung tembung ing ngisor iki golekana kerata basane , banjur gawea ukara kang becik a. Garwa b. Tebu Wangsulan : ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 3. Apa tegese tembung tembung ing ngisor iki ! a. Mbudidaya b. Sesidheman Wangsulan: ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 4. Tulisna 3 ( telu ) amanat carita Anoman Duta ! Wangsulan : ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... 5. Ukara –ukara ing ngisor iki owahana dadi basa krama ! a. “Bu, mengko sore aku arep lunga menyang omahe Rudi njupuk buku “ b. “Pak guru , esuk iki aku njaluk idin ya arep ngomong karo pak guru menawa wetengku krasa lara banget “ Wangsulan : ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................
18 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 17 PENGETAHUAN Kompetensi Dasar: 3.2 Menelaah teks Piwulang Serat Wulangreh pupuh Dhandhanggula Indikator 3.2.1 Mampu menjelaskan teks piwulang serat Wulangreh 3.2.2 Mampu menjelaskan isi teks piwulang Serat Wulangreh pupuh Dandanggula 3.2.3 Mampu mengetahui paugeran tembang macapat Dandanggula 3.2.4 Mampu menjelaskan amanat teks piwulang Serat Wulangreh pupuh Dandanggula A. Mangerteni Teks Piwulang Serat Wulangreh Pupuh Dandanggula Wulangreh asale saka tembung Wulang lan Reh. Wulang tegese wulangan, dene reh tegese solah bawa utawa tumindak. Dadi Wulangreh tegese wulangan kanggo manungsa babagan solah bawa marang sapa bae ana ing alam donya. Wulangreh iku anggitane Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV. Serat Wulangreh satemene minangka pandom kanggo para putrane sunan supaya tansah eling anane tandha-tandha mudhune solah bawa nalika Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV dados ratu. Isi Serat Wulangreh Serat Wulangreh ana 13 pupuh tembang kang isine yaiku tembang Dhandhanggula 8 pada, Kinanthi 16 pada, Gambuh 17 pada, Pangkur 17 pada, Maskumambang 34 pada, Megatruh 17 pada, Durma 12 pada, Wirangrong 21 pada, Pucung 23 pada, Mijil 26 pada, Asmarandana 28 pada, Sinom 33 pada, lan Girisa 25 pada. Dene isine serat Wulangreh pupuh Dhandhanggula iku sejatine ana 8 pada (bait) nanging ing ngisor iki tuladhane Pupuh dhandhanggula dipundhut 3 kaya ing ngisor iki : 01 Pamedhare wasitaning ati, cumanthaka aniru pujangga, WULANGAN II SERAT WULANGREH PUPUH DANDANGGULA TUJUAN PEMBELAJARAN Diharapkan siswa dapat : 1. Menjelaskan tentang tembang macapat Dandanggula 2. Menjelaskana paugeran tembang macapat 3. Menjelaskan kata kata pendek di dalam tembang Dandanggula 4. Melagukan dan memahami isi dan maksud tembang macapat Dandanggula 5. Memahami panyandra dan menyebutkan contohnya 6. Memahami tembung entar dan menyebutkan contohnya 7. Mampu menulis dan membaca aksara jawa ( aksara swara ) 18 dahat muda ing batine. Nanging kedah ginunggung, datan wruh yen akeh ngesemi, ameksa angrumpaka, basa kang kalantur, tutur kang katula-tula, tinalaten rinuruh kalawan ririh, mrih padhanging sasmita. 02 Sasmitaning ngaurip puniki, mapan ewuh yen ora weruha, tan jumeneng ing uripe, akeh kang ngaku-aku, pangrasane sampun udani, tur durung wruh ing rasa, rasa kang satuhu, rasaning rasa punika, upayanen darapon sampurna ugi, ing kauripanira. 03 Jroning Quran nggoning rasa yekti, nanging ta pilih ingkang unginga, kajaba lawan tuduhe, nora kena den awur, ing satemah nora pinanggih, mundak katalanjukan, tedah sasar susur, yen sira ajun waskita, sampurnane ing badanira puniki, sira anggugurua. Negesi tembung : pamedhare : ngandharake wasitaning : wewarah, pitutur cumanthaka : kumendel dhahat : banget ginunggung : dialem angrumpaka : ngentha-entha kalantur : kebacut katula-tula : kalunta-lunta rinuruh : tumungkul ririh : alon sasmitane : wisik, tandha, pituduh ewuh : angel, repot nora : ora jumeneng : ngadeg, teguh udani : ngerti, mudheng satuhu : sabenere darapon : supaya yekti : bener 2 SERAT WULANGREH PUPUH DANDANGGULA WULANGAN
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 19 17 PENGETAHUAN Kompetensi Dasar: 3.2 Menelaah teks Piwulang Serat Wulangreh pupuh Dhandhanggula Indikator 3.2.1 Mampu menjelaskan teks piwulang serat Wulangreh 3.2.2 Mampu menjelaskan isi teks piwulang Serat Wulangreh pupuh Dandanggula 3.2.3 Mampu mengetahui paugeran tembang macapat Dandanggula 3.2.4 Mampu menjelaskan amanat teks piwulang Serat Wulangreh pupuh Dandanggula A. Mangerteni Teks Piwulang Serat Wulangreh Pupuh Dandanggula Wulangreh asale saka tembung Wulang lan Reh. Wulang tegese wulangan , dene reh tegese solah bawa utawa tumindak . Dadi Wulangreh tegese wulangan kanggo manungsa babagan solah bawa marang sapa bae ana ing alam donya. Wulangreh iku anggitane Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV. Serat Wulangreh satemene minangka pandom kanggo para putrane sunan supaya tansah eling anane tandha -tandha mudhune solah bawa nalika Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV dados ratu. Isi Serat Wulangreh Serat Wulangreh ana 13 pupuh tembang kang isine yaiku tembang Dhandhanggula 8 pada, Kinanthi 16 pada, Gambuh 17 pada, Pangkur 17 pada, Maskumambang 34 pada, Megatruh 17 pada, Durma 12 pada, Wirangrong 21 pada, Pucung 23 pada, Mijil 26 pada, Asmarandana 28 pada, Sinom 33 pada, lan Girisa 25 pada. Dene isine serat Wulangreh pupuh Dhandhanggula iku sejatine ana 8 pada (bait) nanging ing ngisor iki tuladhane Pupuh dhandhanggula dipundhut 3 kaya ing ngisor iki : 01 Pamedhare wasitaning ati, cumanthaka aniru pujangga, WULANGAN II SERAT WULANGREH PUPUH DANDANGGULA TUJUAN PEMBELAJARAN Diharapkan siswa dapat : 1. Menjelaskan tentang tembang macapat Dandanggula 2. Menjelaskana paugeran tembang macapat 3. Menjelaskan kata kata pendek di dalam tembang Dandanggula 4. Melagukan dan memahami isi dan maksud tembang macapat Dandanggula 5. Memahami panyandra dan menyebutkan contohnya 6. Memahami tembung entar dan menyebutkan contohnya 7. Mampu menulis dan membaca aksara jawa ( aksara swara ) 18 dahat muda ing batine. Nanging kedah ginunggung, datan wruh yen akeh ngesemi, ameksa angrumpaka, basa kang kalantur, tutur kang katula -tula, tinalaten rinuruh kalawan ririh, mrih padhanging sasmita. 02 Sasmitaning ngaurip puniki, mapan ewuh yen ora weruha, tan jumeneng ing uripe, akeh kang ngaku -aku, pangrasane sampun udani, tur durung wruh ing rasa, rasa kang satuhu, rasaning rasa punika, upayanen darapon sampurna ugi, ing kauripanira. 03 Jroning Quran nggoning rasa yekti, nanging ta pilih ingkang unginga, kajaba lawan tuduhe, nora kena den awur, ing satemah nora pinanggih, mundak katalanjukan, tedah sasar susur, yen sira ajun waskita, sampurnane ing badanira puniki, sira anggugurua. Negesi tembung : pamedhare : ngandharake wasitaning : wewarah, pitutur cumanthaka : kumendel dhahat : banget ginunggung : dialem angrumpaka : ngentha -entha kalantur : kebacut katula -tula : kalunta -lunta rinuruh : tumungkul ririh : alon sasmitane : wisik, tandha, pituduh ewuh : angel, repot nora : ora jumeneng : ngadeg, teguh udani : ngerti, mudheng satuhu : sabenere darapon : supaya yekti : bener
20 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 19 uninga : ngerti pinanggih : ketemu katalunjuk : kadhung ayun : pingin waskita : pinter Isine : Pada 1 Iki minangka isining uneg unege ati, kayadene niru para pujangga, nanging rumangsa kudu dialem, basa sing nglantur lan sakarepe dhewe, sing dijingglengi kanggo padhange isine ati. Pada 2 ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ Pada 3 ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ Tembang macapat iku nduweni paugeran-paugeran sing jenenge guru gatra, guru wilangan lan guru lagu. Katrangan kang ana gegayutane karo tembang macapat antarane : 1. Pupuh : kumpulane pada ( paragraf) 2. Pada : kumpulane gatra kang mangun sawijining tembang macapat 3. Guru gatra : cacahing larik / gatra ing tembang macapat 4. Guru wilangan : cacahing wanda utawa suku kata saben sagatra 5. Guru lagu : Tibaning swara a,i,e,u,o ing pungkasaning gatra. Sas – mi - ta -ning -nga - u- rip -pu- ni- ki, Guru wilangan lan guru lagu gatra 1 :10 i Ma -pan- e -wuh -yen -o- ra -we- ru-ha, Guru wilangan lan guru lagu gatra 2 : 10a tan- ju- me- neng -ing -u -ri -pe, Guru wilangan lan guru lagu gatra 3 : 8e a- keh -kang- nga -ku-a -ku, Guru wilangan lan guru lagu gatra 4 : 7u pang- ra- sa – ne - sam - pun -u- da - ni, Guru wilangan lan guru lagu gatra 5 : 9 i tur -du - rung- wruh -ing - ra -sa, Guru wilangan lan guru lagu gatra 6 : 7a 20 ra- sa -kang- sa - tu -hu, Guru wilangan lan guru lagu gatra 7 : 6u ra- sa - ning- ra - sa - pu - ni - ka, Guru wilangan lan guru lagu gatra 8 : 8a u -pa ya- nen-da –ra- pon- sam –pur-na- ugi, Guru wilangan lan guru lagu gatra 9 :12i ing -ka-u-ri-pa-ni-ra. Guru wilangan lan guru lagu gatra 10 : 7a Wondene paugerane tembang macapat Dandanggula ing dhuwur yaiku cacahe gatra ana 10 gatra I. Nulis Aksara Swara 1. Aksara swara utawa aksara vokal iku ana 5 yaiku (A). ( E), (I), (O), lan (U). 2. Aksara swara gunane kanggo nulis sing dadi wandane (suku kata), umume saka mancanegara. 3. Aksara swara ora bisa didadekake aksara pasangan saengga aksara sigegan( konsonan) sing ana ing ngarepe kudu dipateni gunakake pangkon. 4. Aksara swara bisa diwenehi sandhangan wignyan ( .... ), layar (... ) lan cecak ( .. ). Ing ngisor iki tuladha aksara swara lan tuladha cak-cakane. Aksara Swara Wujude Tuladha panulisane A Kitab Aquran wus akil baleg Ahmad Dahlan E Embrio tindak Eropa I Islam Pak Ismu O Organisasi tim ormas
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 21 19 uninga : ngerti pinanggih : ketemu katalunjuk : kadhung ayun : pingin waskita : pinter Isine : Pada 1 Iki minangka isining uneg unege ati, kayadene niru para pujangga, nanging rumangsa kudu dialem, basa sing nglantur lan sakarepe dhewe, sing dijingglengi kanggo padhange isine ati. Pada 2 ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ Pada 3 ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ Tembang macapat iku nduweni paugeran-paugeran sing jenenge guru gatra, guru wilangan lan guru lagu. Katrangan kang ana gegayutane karo tembang macapat antarane : 1. Pupuh : kumpulane pada ( paragraf) 2. Pada : kumpulane gatra kang mangun sawijining tembang macapat 3. Guru gatra : cacahing larik / gatra ing tembang macapat 4. Guru wilangan : cacahing wanda utawa suku kata saben sagatra 5. Guru lagu : Tibaning swara a,i,e,u,o ing pungkasaning gatra. Sas – mi - ta -ning -nga - u- rip -pu- ni- ki, Guru wilangan lan guru lagu gatra 1 :10 i Ma -pan- e -wuh -yen -o- ra -we- ru-ha, Guru wilangan lan guru lagu gatra 2 : 10a tan- ju- me- neng -ing -u -ri -pe, Guru wilangan lan guru lagu gatra 3 : 8e a- keh -kang- nga -ku-a -ku, Guru wilangan lan guru lagu gatra 4 : 7u pang- ra- sa – ne - sam - pun -u- da - ni, Guru wilangan lan guru lagu gatra 5 : 9 i tur -du - rung- wruh -ing - ra -sa, Guru wilangan lan guru lagu gatra 6 : 7a 20 ra- sa -kang- sa - tu -hu, Guru wilangan lan guru lagu gatra 7 : 6u ra- sa - ning- ra - sa - pu - ni - ka, Guru wilangan lan guru lagu gatra 8 : 8a u -pa ya- nen-da –ra- pon- sam –pur-na- ugi, Guru wilangan lan guru lagu gatra 9 :12i ing -ka-u-ri-pa-ni-ra. Guru wilangan lan guru lagu gatra 10 : 7a Wondene paugerane tembang macapat Dandanggula ing dhuwur yaiku cacahe gatra ana 10 gatra I. Nulis Aksara Swara 1. Aksara swara utawa aksara vokal iku ana 5 yaiku (A). ( E), (I), (O), lan (U). 2. Aksara swara gunane kanggo nulis sing dadi wandane (suku kata), umume saka mancanegara. 3. Aksara swara ora bisa didadekake aksara pasangan saengga aksara sigegan( konsonan) sing ana ing ngarepe kudu dipateni gunakake pangkon. 4. Aksara swara bisa diwenehi sandhangan wignyan ( .... ), layar (... ) lan cecak ( .. ). Ing ngisor iki tuladha aksara swara lan tuladha cak-cakane. Aksara Swara Wujude Tuladha panulisane A Kitab Aquran wus akil baleg Ahmad Dahlan E Embrio tindak Eropa I Islam Pak Ismu O Organisasi tim ormas
22 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 21 U Urbanisasi Mas Usman Coba ukara-ukara ing ngisor iki tulisen nganggo aksara jawa ! 1. Saiki wulan Oktober : ....................................................................... 2. Sinau hadist Ibnu Majah : ....................................................................... 3. Mangga menyang Amerika : ....................................................................... 4. Raden Untung Suropati : ....................................................................... 5. Bu Esti lan bu Indah : ....................................................................... Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi milih pilihane ing sisih tengen ! No Pitakon Pilihan 1 ... a.Indonesia 2 ... b.Insiyur Habibie 3 ... . c.Asia 4 ... . d.Islam 5 ... . e.Urbanisasi 6 ... . f. Organisasi 7 ... . g.Eropa 8 ... . h.Abu Bakar 9 ... i. Umar bin Khatab 10 ... . j. Bhineka Tunggal Ika II. Panyandra Panyandra miturut Drs R.S Subalidinata ing bukune Kawruh Kasustran Jawa yaiku unenunen saemper pepindhan kang surasane mawa tetandhingan sarta duwe teges mirip utawa 22 memper. Sing di candra bab kang becik lan mengku ngalem kaendahan, kayata kaananing manungsa, sato kewan, tetuwuhan, utawa kaanan alam. Candra mengku teges rembulan, sasi, utawa gegambaran ngenani samubarang apa wae kanthi tetembungan kang endah. Umume akeh pamedhar sabda kang nggunakake panyandra ing sesorahe. 1. Dene tuladhane panyandra ing tetembungan RA Kartini punika praupanipun ayu wiwit lair kadya Dewi Ratih , solah bawa alus lumah lameh kadya macan luwe. 2. Candra perangane awak : untune miji timun, drijine mucuk eri, irunge ngudhup mlathi. 3. Candra solah bawa : lakune kaya macan luwe, swarane kaya mbelah-mbelahna bumi, rukune kaya mimi lan mintuna. a. Panyandra Kahanan Awak Panyandra (kahanan awak) yaitu ukara kang nggambarake kahanan awake manungsa kanthi migunakake pepindhan. Kanggo mangerteni cak-cakane panyandra , ing ngisor iki bakal diwenehi tuladhane. Gladhen Ceceg - ceceg ngisor iki isenana kanthi milih pilihan ing sisih tengene supaya dadi panyandra kang trep ! 1. Dedege . . . . a. ngudhup mlathi 2. Kulite kuning . . . . b. ngandhan - ngandhan 3. Rambute . . . . c. nawon kemit 4. Irunge . . . . d. athi - athine 5. . . . nduren sajuring. e. nyela cendhani 6. . . . ndamar kanginan. f. nglaler menclok 7. . . . tumengeng tawang. g. mucuk eri 8. . . . ngudhup turi. h. dhuwur kencur 9. Untune . . . . i. mripate 10. Lambene . . . . j. micis wutah 11. Bangkekane . . . . k. idepe 12. Bathuke . . . . l. kuning emas sinangling 13. Brengose . . . . m. miji timun 14. Sinome . . . . n. njambe siniga 15. Drijine . . . . o. pipine b. Panyandra Solah Bawa Panyandra (solah bawa) yaitu ukara kang nggambarake tindak-tanduke manungsa kanthi migunakake pepindhan. Kanggo mangerteni cak-cakane panyandra solah bawa , ing ngisor iki bakal diwenehi tuladhane. Tuladha : Alise nanggal sepisan. Pundhake nraju mas. Tangane nggendhewa pinenthang.
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 23 21 U Urbanisasi Mas Usman Coba ukara-ukara ing ngisor iki tulisen nganggo aksara jawa ! 1. Saiki wulan Oktober : ....................................................................... 2. Sinau hadist Ibnu Majah : ....................................................................... 3. Mangga menyang Amerika : ....................................................................... 4. Raden Untung Suropati : ....................................................................... 5. Bu Esti lan bu Indah : ....................................................................... Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi milih pilihane ing sisih tengen ! No Pitakon Pilihan 1 ... a.Indonesia 2 ... b.Insiyur Habibie 3 ... . c.Asia 4 ... . d.Islam 5 ... . e.Urbanisasi 6 ... . f. Organisasi 7 ... . g.Eropa 8 ... . h.Abu Bakar 9 ... i. Umar bin Khatab 10 ... . j. Bhineka Tunggal Ika II. Panyandra Panyandra miturut Drs R.S Subalidinata ing bukune Kawruh Kasustran Jawa yaiku unenunen saemper pepindhan kang surasane mawa tetandhingan sarta duwe teges mirip utawa 22 memper. Sing di candra bab kang becik lan mengku ngalem kaendahan, kayata kaananing manungsa, sato kewan, tetuwuhan, utawa kaanan alam. Candra mengku teges rembulan, sasi, utawa gegambaran ngenani samubarang apa wae kanthi tetembungan kang endah. Umume akeh pamedhar sabda kang nggunakake panyandra ing sesorahe. 1. Dene tuladhane panyandra ing tetembungan RA Kartini punika praupanipun ayu wiwit lair kadya Dewi Ratih , solah bawa alus lumah lameh kadya macan luwe. 2. Candra perangane awak : untune miji timun, drijine mucuk eri, irunge ngudhup mlathi. 3. Candra solah bawa : lakune kaya macan luwe, swarane kaya mbelah-mbelahna bumi, rukune kaya mimi lan mintuna. a. Panyandra Kahanan Awak Panyandra (kahanan awak) yaitu ukara kang nggambarake kahanan awake manungsa kanthi migunakake pepindhan. Kanggo mangerteni cak-cakane panyandra , ing ngisor iki bakal diwenehi tuladhane. Gladhen Ceceg - ceceg ngisor iki isenana kanthi milih pilihan ing sisih tengene supaya dadi panyandra kang trep ! 1. Dedege . . . . a. ngudhup mlathi 2. Kulite kuning . . . . b. ngandhan - ngandhan 3. Rambute . . . . c. nawon kemit 4. Irunge . . . . d. athi - athine 5. . . . nduren sajuring. e. nyela cendhani 6. . . . ndamar kanginan. f. nglaler menclok 7. . . . tumengeng tawang. g. mucuk eri 8. . . . ngudhup turi. h. dhuwur kencur 9. Untune . . . . i. mripate 10. Lambene . . . . j. micis wutah 11. Bangkekane . . . . k. idepe 12. Bathuke . . . . l. kuning emas sinangling 13. Brengose . . . . m. miji timun 14. Sinome . . . . n. njambe siniga 15. Drijine . . . . o. pipine b. Panyandra Solah Bawa Panyandra (solah bawa) yaitu ukara kang nggambarake tindak-tanduke manungsa kanthi migunakake pepindhan. Kanggo mangerteni cak-cakane panyandra solah bawa , ing ngisor iki bakal diwenehi tuladhane. Tuladha : Alise nanggal sepisan. Pundhake nraju mas. Tangane nggendhewa pinenthang.
24 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 23 Gladhen Ceceg – ceceg ngisor iki isenana kanthi milih pilihan ing sisih tengen supaya dadi panyandra kang trep ! 1. Playune kaya . . . . a. mbelahna bumi 2. Antenge kaya . . . . b. bantheng ketaton 3. Rukune kaya . . . . c. lonjong botor 4. Swarane kaya . . . . d. bisa mutung wesi jligen 5. Ngadeg njegegreg kaya . . . . e. gabah diinteri 6. Polahe wadya bala kadya . . . . f. mbata rubuh 7. Tandange kaya . . . . g. tugu sinukarta 8. Jogede kaya . . . . h. temanten ditemokake 9. Sumbare kadya . . . . i. merak kesimpir 10.Surake kaya . . . . j. mimi lan mintuna KETRAMPILAN Kompetensi Dasar : 4.2 Menulis syair serat Wulangreh pupuh Dhandhanggula dengan ragam krama. Indikator : 4.2.1 Mampu melagukan tembang macapat Dhandhanggulan. 4.2.2 Mampu menuliskan aturan membuat tembang Dhandhanggula. 4.2.3 Mampu menulis syair tembang macapat Dhandhanggula 4.2.4 Mampu menulis pokok-pokok / amanat tembang macapat Dandanggula B. Nembangake Tembang Macapat Dandanggula Tembang Macapat Dandanggula iku kalebu salah sijine tembang macapat. Tembang iki duweni watak tembang luwes, ngresepake. Lumrahe ditembangake kanggo pambuka nalika medharake piwulangan lan pitutur, rasa kasmaran / gandrung. Pralambang tumrap para nom-noman nalika nadhang gandrung utawa kasmaran lan ngalami kedadeyan kang endah-endah. Dene sasmitaning tembang Dandanggula yaiku manis, sardula, madu, drawa, gendhis. Siswa bisa gladhen tembang macapat Dandanggula kanthi wewarah bapak utawa ibu guru. Sanajan katon angel, kanthi tekad lan krenteg kang kuat ing tembe buri siswa bakal trampil lan wasis nembang macapat Dandanggula. Ing ngisor iki bakal dicawisake tuladha tembang macapat Dandanggula , mangga siswa bisa gladhen kanthi mempeng lan semangat ! Tuladha Lakune kaya macan luwe. Pasedulurane kaya banyu karo lenga. 24 DHANDHANGGULA Slendro Sanga 2 5 6 6 6 1 2 2 2 2 Yo gya ni ra kang pa ra pra ju rit 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1. 6 La mun bi sa si ra a nu la dha 5 6 6 6 6 6 6. 16. 5 Ka dya ngu ni ca ri ta ne 6 1 2 1 6 1. 65 6 An de li ra Sang Pra bu 6 6 1 6 5 2 2 2 2 232 1. 6 Sa sra ba u ing Ma es pa ti 6 1 1 1 1 1 1 A ran pa tih Su wan da 1 6 1 2 3 1 6 5 Le la bu ha ni pun 2 2 2 2 2 2 2 2 Kang gi ne lung tri pra ka ra 5 3 2 1 6 6 6 6 6 1 2 2 Gu na ka ya pu run ing kang den an te pi 1 1 1 6 2 1. 65 6.1 Nu ho ni trah u ta ma I. Negesi tembung Tegesana tembung ngisor iki banjur gawenen ukara liyane! Yogyanira :……………….. Ukarane :……………………………………………….................................................. Lamun :……………….. Ukarane : ……………………………………………….................................................. Anuladha :……………….. Ukarane : ……………………………………………….................................................. Lelabuhan :……………….. Ukarane :……………………………………………….................................................. Nguni :……………….. Ukarane : ……………………………………………….................................................. Nuhoni :……………….. Ukarane : ……………………………………………….................................................. Kadya :……………….. Ukarane :………………………………………………………… II. Wangsulana pitakonan ngisor iki kanthi cekak aos! 1. Patuladhan becik ana ing tembang Dhandhanggula dhuwur iku kanggo sapa? Wangsulan:……………………………………………………………………………… 2. Tulisna piwulang luhur kang tinemu ing tembang macapat ing dhuwur ! Wangsulan:……………………………………………………………………………... 3. Sebutna telung prakara kang kudu diantepi! Wangsulan:……………………………………………………………………………… 4. Tulisna paugerane tembang macapat ing dhuwur ! Wangsulan;………………………………………………………………………………
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 25 23 Gladhen Ceceg – ceceg ngisor iki isenana kanthi milih pilihan ing sisih tengen supaya dadi panyandra kang trep ! 1. Playune kaya . . . . a. mbelahna bumi 2. Antenge kaya . . . . b. bantheng ketaton 3. Rukune kaya . . . . c. lonjong botor 4. Swarane kaya . . . . d. bisa mutung wesi jligen 5. Ngadeg njegegreg kaya . . . . e. gabah diinteri 6. Polahe wadya bala kadya . . . . f. mbata rubuh 7. Tandange kaya . . . . g. tugu sinukarta 8. Jogede kaya . . . . h. temanten ditemokake 9. Sumbare kadya . . . . i. merak kesimpir 10.Surake kaya . . . . j. mimi lan mintuna KETRAMPILAN Kompetensi Dasar : 4.2 Menulis syair serat Wulangreh pupuh Dhandhanggula dengan ragam krama. Indikator : 4.2.1 Mampu melagukan tembang macapat Dhandhanggulan. 4.2.2 Mampu menuliskan aturan membuat tembang Dhandhanggula. 4.2.3 Mampu menulis syair tembang macapat Dhandhanggula 4.2.4 Mampu menulis pokok-pokok / amanat tembang macapat Dandanggula B. Nembangake Tembang Macapat Dandanggula Tembang Macapat Dandanggula iku kalebu salah sijine tembang macapat. Tembang iki duweni watak tembang luwes, ngresepake. Lumrahe ditembangake kanggo pambuka nalika medharake piwulangan lan pitutur, rasa kasmaran / gandrung. Pralambang tumrap para nom-noman nalika nadhang gandrung utawa kasmaran lan ngalami kedadeyan kang endah-endah. Dene sasmitaning tembang Dandanggula yaiku manis, sardula, madu, drawa, gendhis. Siswa bisa gladhen tembang macapat Dandanggula kanthi wewarah bapak utawa ibu guru. Sanajan katon angel, kanthi tekad lan krenteg kang kuat ing tembe buri siswa bakal trampil lan wasis nembang macapat Dandanggula. Ing ngisor iki bakal dicawisake tuladha tembang macapat Dandanggula , mangga siswa bisa gladhen kanthi mempeng lan semangat ! Tuladha Lakune kaya macan luwe. Pasedulurane kaya banyu karo lenga. 24 DHANDHANGGULA Slendro Sanga 2 5 6 6 6 1 2 2 2 2 Yo gya ni ra kang pa ra pra ju rit 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1. 6 La mun bi sa si ra a nu la dha 5 6 6 6 6 6 6. 16. 5 Ka dya ngu ni ca ri ta ne 6 1 2 1 6 1. 65 6 An de li ra Sang Pra bu 6 6 1 6 5 2 2 2 2 232 1. 6 Sa sra ba u ing Ma es pa ti 6 1 1 1 1 1 1 A ran pa tih Su wan da 1 6 1 2 3 1 6 5 Le la bu ha ni pun 2 2 2 2 2 2 2 2 Kang gi ne lung tri pra ka ra 5 3 2 1 6 6 6 6 6 1 2 2 Gu na ka ya pu run ing kang den an te pi 1 1 1 6 2 1. 65 6.1 Nu ho ni trah u ta ma I. Negesi tembung Tegesana tembung ngisor iki banjur gawenen ukara liyane! Yogyanira :……………….. Ukarane :……………………………………………….................................................. Lamun :……………….. Ukarane : ……………………………………………….................................................. Anuladha :……………….. Ukarane : ……………………………………………….................................................. Lelabuhan :……………….. Ukarane :……………………………………………….................................................. Nguni :……………….. Ukarane : ……………………………………………….................................................. Nuhoni :……………….. Ukarane : ……………………………………………….................................................. Kadya :……………….. Ukarane :………………………………………………………… II. Wangsulana pitakonan ngisor iki kanthi cekak aos! 1. Patuladhan becik ana ing tembang Dhandhanggula dhuwur iku kanggo sapa? Wangsulan:……………………………………………………………………………… 2. Tulisna piwulang luhur kang tinemu ing tembang macapat ing dhuwur ! Wangsulan:……………………………………………………………………………... 3. Sebutna telung prakara kang kudu diantepi! Wangsulan:……………………………………………………………………………… 4. Tulisna paugerane tembang macapat ing dhuwur ! Wangsulan;………………………………………………………………………………
26 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 25 5. Tembang Dhandhanggula ing dhuwur iku kapethik saka ngendi? Wangsulan:……………………………………………………………………………… III. Maca aksara Jawa Wacanen aksara Jawa ngisor iki banjur tulisen latine! 1. Latine: ……………………………………………………………………………….. 2. Latine:………………………………………………………………………………… 3. Latine:………………………………………………………………………………… 4. Latine:………………………………………………………………………………… 5. Latine:………………………………………………………………………………… IV. Maca Teks Wacana Wigatine ngetrapake tata krama lan subasita ing madyaning pasrawungan media sosial Ing era milenial iki, tanpa dinyana wong luwih seneng migunakake internet tinimbang micara langsung. Internet utawa media sosial murakabi banget tumrap manungsa. Saking akeh banget migunanine, internet iki wis dadi sarana pokok tumrap masarakat. Ancase nggunakake internet antarane yaiku kanggo srawung utawa sosialisasi, sarana golek pangupajiwa utawa nyambud gawe silahturohim marang kanca, relasi lan sedulur, malah tekan ngetokake uneg uneg utawa isining ati. Srawung lumantar media sosial tuladhane whatsapp Facebook, Instagram, tekan Youtube, layang elektronik utawa email. Miturut data We Are Social & Hootsuit saka lapuran digital 2022 Global Overview Report medharake saka 7,91 miliar populasi sadonya, akehe 4,95 miliar masarakat utawa 62,5% wis kasil ngakses internet. Rata rata wong ngentekake wektu 6 jam 58 menit sedina. Miturut Direktorat Jenderal Kependudukan lan Pencatatan Sipil (Dukcapil) Kementerian Dalam Negeri, cacahe masarakat Indonesia ngancik 273,87 yuta jiwa data ing 31 Desember 2021 (databoks.katadata.co.id). Wondene masarakat Indonesia sing nggunakake internet cacahe tekan 73,7 % saka jumlah masarakat Indonesia. Nah, amarga saking akehe wong kang migunakake internet ing media sosial, mula perlu dingerteni lan digatekake bab wigatine ngecakake tatakrama lan subasita ing media sosial kasebut. Tumindak becik lan ngetrapake tata krama lan subasita kajaba dicakake ing pasrawungan nyata , uga kudu ditrapake nalika migunakake media sosial. Bab iki wigati banget, jalaran menawa tumindak utawa ngandharake panemu utawa gagasan ing media sosial sakarepe dhewe lan ora ngati ati bakal ndadekakake pasulayan lan cilakane awake dhewe. 26 Kajaba iku wong kasebut bisa kena pasal UU ITE No11 tahun 2008 babagan informasi lan transaksi elektronik kang dadekake kena paukuman. Mula ing ngisor iki minangka tuladha ngecakake tata kramane lan subasita ing media sosial, yaiku : 1. Migunakake basa kang becik kepenak dirungokake / diwaca 2. Ora gampang ngetokake tetembungan kang nglarani ati 3. Ora mbukak wadine wong liya. 4. Nalika menehi pamanggih utawa komentar kang beda karo ngen ngene mula nggunakake tembung nuwun sewu, njaluk ngapura lsp. 5. Ngaturake panuwun menawa diwenehi kabecikan (entuk postingan kang akeh mumpangate) saka wong liya. 6. Anggone menehi pamanggih utawa ngabari marang wong liya kudu ngerti wayah. Bab tata krama ing madyaning pasrawungan iki bisa kanggo patuladhan supaya bisa wicaksana migunakake media sosial ing sadhengan wektu lan papan. Negesi Tembung a. Tembung tembung ing ngisor iki gatukna karo pilihan kang wis cumawis ing sisih tengen! No Tetembungan Pilihan wangsulan 1 Wigatine a. Migunani 2 Madyaning b. Njelasake 3 Pamanggih c. Padudon 4 Murakabi d. Rahasiane 5 Medharake e. Wektu 6 Ngandharake f. Saben 7 Pasulayan g. Nggenahake 8 Wadine h. Tengahing 9 Wayah i. Panemu, pendapat 10 Sadhengah j. Pentinge k. Pasrawungan b. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Apa sebabe internet iki wis dadi sarana pokok tumrap masarakat ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 2. Tulisna ancase migunakake internet ! Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... Gladhen
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 27 25 5. Tembang Dhandhanggula ing dhuwur iku kapethik saka ngendi? Wangsulan:……………………………………………………………………………… III. Maca aksara Jawa Wacanen aksara Jawa ngisor iki banjur tulisen latine! 1. Latine: ……………………………………………………………………………….. 2. Latine:………………………………………………………………………………… 3. Latine:………………………………………………………………………………… 4. Latine:………………………………………………………………………………… 5. Latine:………………………………………………………………………………… IV. Maca Teks Wacana Wigatine ngetrapake tata krama lan subasita ing madyaning pasrawungan media sosial Ing era milenial iki, tanpa dinyana wong luwih seneng migunakake internet tinimbang micara langsung. Internet utawa media sosial murakabi banget tumrap manungsa. Saking akeh banget migunanine, internet iki wis dadi sarana pokok tumrap masarakat. Ancase nggunakake internet antarane yaiku kanggo srawung utawa sosialisasi, sarana golek pangupajiwa utawa nyambud gawe silahturohim marang kanca, relasi lan sedulur, malah tekan ngetokake uneg uneg utawa isining ati. Srawung lumantar media sosial tuladhane whatsapp Facebook, Instagram, tekan Youtube, layang elektronik utawa email. Miturut data We Are Social & Hootsuit saka lapuran digital 2022 Global Overview Report medharake saka 7,91 miliar populasi sadonya, akehe 4,95 miliar masarakat utawa 62,5% wis kasil ngakses internet. Rata rata wong ngentekake wektu 6 jam 58 menit sedina. Miturut Direktorat Jenderal Kependudukan lan Pencatatan Sipil (Dukcapil) Kementerian Dalam Negeri, cacahe masarakat Indonesia ngancik 273,87 yuta jiwa data ing 31 Desember 2021 (databoks.katadata.co.id). Wondene masarakat Indonesia sing nggunakake internet cacahe tekan 73,7 % saka jumlah masarakat Indonesia. Nah, amarga saking akehe wong kang migunakake internet ing media sosial, mula perlu dingerteni lan digatekake bab wigatine ngecakake tatakrama lan subasita ing media sosial kasebut. Tumindak becik lan ngetrapake tata krama lan subasita kajaba dicakake ing pasrawungan nyata , uga kudu ditrapake nalika migunakake media sosial. Bab iki wigati banget, jalaran menawa tumindak utawa ngandharake panemu utawa gagasan ing media sosial sakarepe dhewe lan ora ngati ati bakal ndadekakake pasulayan lan cilakane awake dhewe. 26 Kajaba iku wong kasebut bisa kena pasal UU ITE No11 tahun 2008 babagan informasi lan transaksi elektronik kang dadekake kena paukuman. Mula ing ngisor iki minangka tuladha ngecakake tata kramane lan subasita ing media sosial, yaiku : 1. Migunakake basa kang becik kepenak dirungokake / diwaca 2. Ora gampang ngetokake tetembungan kang nglarani ati 3. Ora mbukak wadine wong liya. 4. Nalika menehi pamanggih utawa komentar kang beda karo ngen ngene mula nggunakake tembung nuwun sewu, njaluk ngapura lsp. 5. Ngaturake panuwun menawa diwenehi kabecikan (entuk postingan kang akeh mumpangate) saka wong liya. 6. Anggone menehi pamanggih utawa ngabari marang wong liya kudu ngerti wayah. Bab tata krama ing madyaning pasrawungan iki bisa kanggo patuladhan supaya bisa wicaksana migunakake media sosial ing sadhengan wektu lan papan. Negesi Tembung a. Tembung tembung ing ngisor iki gatukna karo pilihan kang wis cumawis ing sisih tengen! No Tetembungan Pilihan wangsulan 1 Wigatine a. Migunani 2 Madyaning b. Njelasake 3 Pamanggih c. Padudon 4 Murakabi d. Rahasiane 5 Medharake e. Wektu 6 Ngandharake f. Saben 7 Pasulayan g. Nggenahake 8 Wadine h. Tengahing 9 Wayah i. Panemu, pendapat 10 Sadhengah j. Pentinge k. Pasrawungan b. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Apa sebabe internet iki wis dadi sarana pokok tumrap masarakat ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 2. Tulisna ancase migunakake internet ! Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... Gladhen
28 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 27 3. Tulisna apa wae sing diarani media sosial iku ! Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 4. Sapa kang medharake bilih saka 7,91 miliar populasi sadonya, akehe 4,95 miliar masarakat utawa 62,5% wis kasil ngakses internet ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 5. Tulisna irah-irahan teks wacana ing dhuwur ! Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 6. Apa sing diandharake Direktorat Jenderal Kependudukan lan Pencatatan Sipil (Dukcapil) Kementerian Dalam Negeri ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 7. Tumindak becik lan ngetrapake tata krama lan subasita kajaba dicakake ing pasrawungan nyata , uga kudu ditrapake nalika migunakake media sosial, apa sebabe ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 8. UU ITE No11 tahun 2008 ngandharake bab apa ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 9. Tulisna tuladha ngecakake tata kramane lan subasita ing media sosial ! Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 10.Cacahe wong sing nggunakake internet ing negara Indonesia ana pira ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... c. Gawe Ukara Tembung Tuladha Tata krama Ing sadhengan papan tata krama iku kudu ditrapake nalika nindakake srawung marang sapa wae No Tetembungan Cak-cakane Ukara 1 Wigatine ................................................................................................................ ............................................................................................................ 2 Madyaning ................................................................................................................ ........................................................................................................... 3 Pamanggih ................................................................................................................ ........................................................................................................... 4 Murakabi ................................................................................................................ ............................................................................................................
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 29 27 3. Tulisna apa wae sing diarani media sosial iku ! Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 4. Sapa kang medharake bilih saka 7,91 miliar populasi sadonya, akehe 4,95 miliar masarakat utawa 62,5% wis kasil ngakses internet ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 5. Tulisna irah-irahan teks wacana ing dhuwur ! Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 6. Apa sing diandharake Direktorat Jenderal Kependudukan lan Pencatatan Sipil (Dukcapil) Kementerian Dalam Negeri ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 7. Tumindak becik lan ngetrapake tata krama lan subasita kajaba dicakake ing pasrawungan nyata , uga kudu ditrapake nalika migunakake media sosial, apa sebabe ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 8. UU ITE No11 tahun 2008 ngandharake bab apa ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 9. Tulisna tuladha ngecakake tata kramane lan subasita ing media sosial ! Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... 10.Cacahe wong sing nggunakake internet ing negara Indonesia ana pira ? Wangsulan : ................................................................................................................ ..................................................................................................................................... c. Gawe Ukara Tembung Tuladha Tata krama Ing sadhengan papan tata krama iku kudu ditrapake nalika nindakake srawung marang sapa wae No Tetembungan Cak-cakane Ukara 1 Wigatine ................................................................................................................ ............................................................................................................ 2 Madyaning ................................................................................................................ ........................................................................................................... 3 Pamanggih ................................................................................................................ ........................................................................................................... 4 Murakabi ................................................................................................................ ............................................................................................................ 28 5 Medharake ................................................................................................................ ............................................................................................................ 6 Ngandharake ................................................................................................................ ........................................................................................................... 7 Pasulayan ................................................................................................................ ........................................................................................................... 8 Wadine ................................................................................................................ ........................................................................................................... 9 Wayah ................................................................................................................ ............................................................................................................ 10 Sadhengah ................................................................................................................ ........................................................................................................... A. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi milih pilihan ab,c utawa d sing koanggep bener ! 1. Serat Wulangreh iku anggitane ... . a. Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV d. Hamengku Buwana IV b. Kanjeng Susuhunan Pakubuwana VI c. Hamengku Buwana V 2. Tembang macapat kang duweni guru gatra 10 gatra yaiku... . a. Pangkur c. Maskumambang b. Sinom d. Dandanggula Teks I kanggo mangsuli pitakon no 3-8 ! Pamedhare wasitaning ati, cumanthaka aniru pujangga, dahat muda ing batine. Nanging kedah ginunggung, datan wruh yen akeh ngesemi, ameksa angrumpaka, basa kang kalantur, tutur kang katula-tula, tinalaten rinuruh kalawan ririh, mrih padhanging sasmita. 3. Tembang ing dhuwur kalebu tembang macapat... . a. Pangkur c. Dandanggula b. Gambuh d. Pocung 4. Gatra III tembang ing dhuwur guru wilangan lan guru lagune... . a. 8 e c. 10 a UJI KOMPETENSI II
30 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 29 b. 9 e d. 11 i 5. Tembung sasmita cakepan ing dhuwur tegese... . a. Dalan c. Jagad b. Pratandha d. Seneng 6. Tembang ing dhuwur cacahe pada ana... . a. 1 c. 9 b. 2 d. 10 7. Miturut cakepan ing dhuwur duweni amanat... . a. Micara sakarepe dhewe ndadekake cilaka c. Kudu niru para pujangga b. Amrih padhang kanggo pratandha d. Bocah enom kudu seneng mikir 8. Tembung kacithak kandel ing cakepan ing dhuwur tegese... . a. Ngendikane c. Pengeling-eling b. Cethane d. Lumrahe 9. Ukara kang nggambarake kahanan awake manungsa kanthi migunakake pepindhan... . a. Panyandra c. Sanepo b. Sengkalan d. Saloka 10. Nggendhewa pinenthang iku panyandra saka ... . a. Pundhak c. Driji b. Alis d. Tangan 11. Mbakyuku kae pancen wanita kang endah banget angger wong sing nyawang mesthi bisa kesengsem marang praupane. Untune miji timun, rambute ngandhan-andhan dene bangkekane... . a. Duren sajuring c. Nawon kemit b. Ngudhup turi d. Nanggal sepisan 12. Bocah anyar kang nembe mlebu ana ing sekolahanku kae tandange kaya... . a. Mimi lan mintuna c. Banteng ketaton b. Mbelah-mbelahna bumi d. Macan luwe 13. Salah sawijining benua arane... . a. c. b. d. 14. Ing negara Indonesia wong wong akeh kang ngrasuk agama... . a. c. b. d. 15. ... . a. Dewa c. Allah SWT b. Pemimpin d. Presiden 16. Ing ngisor iki tata kramane nindakake srawung ing media sosial... . a. Seneng mbukak wadi wong liya c. Micara sakarepe dhewe b. Micara kang ndadekake pasulayan d. Micara alus ora nglarani ati 17. Ing ngisor iki kalebu piranti media sosial yaiku... . a. Youtube, facebook, layang c. Ariwarti, layang, youtube 30 b. Instagram, WA, kalawarti d. Twitter, facebook, WA 18. Micara ing media sosial menawa ora ngati ati bakal ndadekakake pasulayan. Pasulayan tegese... . a. Kekancan c. Rumaket b. Paseduluran d. Congkrah 19. Ing ngisor iki ora kalebu gunane internet yaiku... a. Kanggo srawung utawa sosialisasi c. Ngedohake paseduluran b. Ngetokake uneg uneg utawa isining ati d. Silahturohim marang kanca 20. Internet utawa media sosial wis dadi sarana pokok tumrap masarakat, mula teknologi kasebut murakabi banget tumrap manungsa. Murakabi dasanamane... . a. Kemajuan c. Ngepenake b. Sarwa kepenak d. Migunani B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Tembang Dandanggula guru gatra katelu duweni guru wilangan lan guru lagu... . 2. Cacahing gatra saben sapada diarani... . 3. Serat Wulangreh iku anggitane... . 4. Pamedhare wasitaning ati, wasitaning tegese... 5. Sing miji timun iku... . 6. Tandange kancaku kae kaya... . 7. Ancase nggunakake internet antarane yaiku bisa kanggo sarana golek pangupajiwa. Pangupajiwa tegese... . 8. Ing media sosial iku supaya bisa ditampa dening wong akeh mula kudu bisa ngetrapake... 9. sesantine wong... . 10. ... . C. Pitakon-pitakon ing ngisor iki wangsulana kanthi cetha ! 1. Sebutna apa wae tata karamane nindakake srawung ing media sosial ! Wangsulan : .............................................................................................................. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 2. Tulisna paugerane tembang macapat Dandanggula ! Wangsulan : .............................................................................................................. ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 31 29 b. 9 e d. 11 i 5. Tembung sasmita cakepan ing dhuwur tegese... . a. Dalan c. Jagad b. Pratandha d. Seneng 6. Tembang ing dhuwur cacahe pada ana... . a. 1 c. 9 b. 2 d. 10 7. Miturut cakepan ing dhuwur duweni amanat... . a. Micara sakarepe dhewe ndadekake cilaka c. Kudu niru para pujangga b. Amrih padhang kanggo pratandha d. Bocah enom kudu seneng mikir 8. Tembung kacithak kandel ing cakepan ing dhuwur tegese... . a. Ngendikane c. Pengeling-eling b. Cethane d. Lumrahe 9. Ukara kang nggambarake kahanan awake manungsa kanthi migunakake pepindhan... . a. Panyandra c. Sanepo b. Sengkalan d. Saloka 10. Nggendhewa pinenthang iku panyandra saka ... . a. Pundhak c. Driji b. Alis d. Tangan 11. Mbakyuku kae pancen wanita kang endah banget angger wong sing nyawang mesthi bisa kesengsem marang praupane. Untune miji timun, rambute ngandhan-andhan dene bangkekane... . a. Duren sajuring c. Nawon kemit b. Ngudhup turi d. Nanggal sepisan 12. Bocah anyar kang nembe mlebu ana ing sekolahanku kae tandange kaya... . a. Mimi lan mintuna c. Banteng ketaton b. Mbelah-mbelahna bumi d. Macan luwe 13. Salah sawijining benua arane... . a. c. b. d. 14. Ing negara Indonesia wong wong akeh kang ngrasuk agama... . a. c. b. d. 15. ... . a. Dewa c. Allah SWT b. Pemimpin d. Presiden 16. Ing ngisor iki tata kramane nindakake srawung ing media sosial... . a. Seneng mbukak wadi wong liya c. Micara sakarepe dhewe b. Micara kang ndadekake pasulayan d. Micara alus ora nglarani ati 17. Ing ngisor iki kalebu piranti media sosial yaiku... . a. Youtube, facebook, layang c. Ariwarti, layang, youtube 30 b. Instagram, WA, kalawarti d. Twitter, facebook, WA 18. Micara ing media sosial menawa ora ngati ati bakal ndadekakake pasulayan. Pasulayan tegese... . a. Kekancan c. Rumaket b. Paseduluran d. Congkrah 19. Ing ngisor iki ora kalebu gunane internet yaiku... a. Kanggo srawung utawa sosialisasi c. Ngedohake paseduluran b. Ngetokake uneg uneg utawa isining ati d. Silahturohim marang kanca 20. Internet utawa media sosial wis dadi sarana pokok tumrap masarakat, mula teknologi kasebut murakabi banget tumrap manungsa. Murakabi dasanamane... . a. Kemajuan c. Ngepenake b. Sarwa kepenak d. Migunani B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi patitis ! 1. Tembang Dandanggula guru gatra katelu duweni guru wilangan lan guru lagu... . 2. Cacahing gatra saben sapada diarani... . 3. Serat Wulangreh iku anggitane... . 4. Pamedhare wasitaning ati, wasitaning tegese... 5. Sing miji timun iku... . 6. Tandange kancaku kae kaya... . 7. Ancase nggunakake internet antarane yaiku bisa kanggo sarana golek pangupajiwa. Pangupajiwa tegese... . 8. Ing media sosial iku supaya bisa ditampa dening wong akeh mula kudu bisa ngetrapake... 9. sesantine wong... . 10. ... . C. Pitakon-pitakon ing ngisor iki wangsulana kanthi cetha ! 1. Sebutna apa wae tata karamane nindakake srawung ing media sosial ! Wangsulan : .............................................................................................................. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 2. Tulisna paugerane tembang macapat Dandanggula ! Wangsulan : .............................................................................................................. ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................
32 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 31 3. Gawea sawijining tuladha tembang macapat Dandanggula ! Wangsulan : .............................................................................................................. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 4. Tulisna latin wacan aksara Jawa ing ngisor iki ! a. b. Wangsulan :.............................................................................................................. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 5. Apa panyandra peranganing awak ing ngisor iki ! a. Brengose b. Bathuke c. Pundhake Wangsulan :.............................................................................................................. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 32 PENGETAHUAN Kompetensi Dasar 4.3 Menelaah teks deskriptif tentang upacara adat Indikator 4.3.1Menjelaskan pengertian upacara adat 4.3.2Menyebutkan contoh upacara adat 4.3.3Mengartikan kata-kata yang dianggap sulit. 4.3.4Menjawab/ mengajukan pertanyaan bacaan 4.3.5Menuliskan isi cerita A. Mangerteni Tegese Lan Tuladha Upacara Adat Perlu dingerteni menawa upacara adat yaiku sawijing upacara adat utawa ritual kang biasa dilakoni dening sawijining kelompok utawa masarakat lan isih duwe gegayutan karo etnis, suku utawa kabudayan. Kanggo masarakat sing ora gelem nindakake upacara adat mula dianggep ora umum lan bakal disisihake dening warga / masarakat ing papan panggonan kasebut. Upacara adat yaiku sawijining upacara utawa kegiatan kang ana gandheng cenenge karo tradisi, adat utawa budaya kang turun tumurun saka para leluhur kang dianakake minangka tandha sukur marang Gusti Kang Murbeng Dumadi. Lumrahe upacara adat iki dianggep duweni nilai kang sakral tumrap sawijining masarakat tertemtu. Upacara adat minangka tradhisi utawa asiling budaya kang diwarisake kanthi turun tumurun, mula upacara adat iki isih lestari tekan jaman saiki jalaran kajaba tandha sukur marang Gusti uga minangka wujud kurmat lan ngajeni marang leluhur sing wis seda. Anggone nindakake kegiyatan upacara adat iki isih gegayutan karo papan panggonan kang digunakake, wektu ngadani upacarane nganti piranti utawa ubarampe upacara kang diperlokake. WULANGAN III UPACARA ADAT TUJUAN PEMBELAJARAN Diharapkan siswa dapat : 1. Menjelasan devinisi upacara adat dan contohnya 2. Menjelaskan nilai nilai luhur pada setiap contoh upacara adat 3. Menuliskan dan menceritakan salah satu contoh upacara adat 4. Menjelaskan kata kata yang sukar atau istilah – istilah dalam teks upacara adat 5. Memahami tembung rangkep, jenis tembung rangkep dan contohnya
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 33 31 3. Gawea sawijining tuladha tembang macapat Dandanggula ! Wangsulan : .............................................................................................................. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 4. Tulisna latin wacan aksara Jawa ing ngisor iki ! a. b. Wangsulan :.............................................................................................................. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 5. Apa panyandra peranganing awak ing ngisor iki ! a. Brengose b. Bathuke c. Pundhake Wangsulan :.............................................................................................................. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 32 PENGETAHUAN Kompetensi Dasar 4.3 Menelaah teks deskriptif tentang upacara adat Indikator 4.3.1Menjelaskan pengertian upacara adat 4.3.2Menyebutkan contoh upacara adat 4.3.3Mengartikan kata-kata yang dianggap sulit. 4.3.4Menjawab/ mengajukan pertanyaan bacaan 4.3.5Menuliskan isi cerita A. Mangerteni Tegese Lan Tuladha Upacara Adat Perlu dingerteni menawa upacara adat yaiku sawijing upacara adat utawa ritual kang biasa dilakoni dening sawijining kelompok utawa masarakat lan isih duwe gegayutan karo etnis, suku utawa kabudayan. Kanggo masarakat sing ora gelem nindakake upacara adat mula dianggep ora umum lan bakal disisihake dening warga / masarakat ing papan panggonan kasebut. Upacara adat yaiku sawijining upacara utawa kegiatan kang ana gandheng cenenge karo tradisi, adat utawa budaya kang turun tumurun saka para leluhur kang dianakake minangka tandha sukur marang Gusti Kang Murbeng Dumadi. Lumrahe upacara adat iki dianggep duweni nilai kang sakral tumrap sawijining masarakat tertemtu. Upacara adat minangka tradhisi utawa asiling budaya kang diwarisake kanthi turun tumurun, mula upacara adat iki isih lestari tekan jaman saiki jalaran kajaba tandha sukur marang Gusti uga minangka wujud kurmat lan ngajeni marang leluhur sing wis seda. Anggone nindakake kegiyatan upacara adat iki isih gegayutan karo papan panggonan kang digunakake, wektu ngadani upacarane nganti piranti utawa ubarampe upacara kang diperlokake. WULANGAN III UPACARA ADAT TUJUAN PEMBELAJARAN Diharapkan siswa dapat : 1. Menjelasan devinisi upacara adat dan contohnya 2. Menjelaskan nilai nilai luhur pada setiap contoh upacara adat 3. Menuliskan dan menceritakan salah satu contoh upacara adat 4. Menjelaskan kata kata yang sukar atau istilah – istilah dalam teks upacara adat 5. Memahami tembung rangkep, jenis tembung rangkep dan contohnya 3 UPACARA ADAT WULANGAN
34 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 33 Nanging ing jaman modern saiki anane upacara adat uga wiwit ditinggalake dening para generasi mudha. Ngapa sebabe ? jalaran saperangan upacara adat iki dianggep ana sing nerak marang aturan agama, mula upacara adat kang wis dadi budaya kasebut sethik mbaka sitihik disingkiri. Kanggo ngleluri lan nglestarekake upacara adat kasebut minangka generasi mudha saora-orane kudu gelem ngerteni lan mudheng marang asiling kabudayan kang ditindakake dening masarakat Jawa. Mula saka iku ing ngisor iki bakal digenahake tuladhane upacara adat. 1. Genduren Upacara iki dipandhegani dening tokoh agama utawa tokoh budaya ing papan kono. Upacara genduri utawa upacara slametan iki dianakake menawa sing kagungan gawe duweni hajad nandhang bungah kayata supitan, pawiwahan, utawa sukuran. Utawa isih nadhang sungkawa kayata sanak sedulure sing nembe kasripahan, umume ditindakake ing dina kaping pitu utawa mitung dina, kaping patang puluh utawa matang puluh, dina kaping satus utawa nyatus, mendak utawa kaping telung taun, lan nyewu utawa dina kaping sewu lan haul utawa yen wis punjul saka telung taun. 2. Nglarung Tradhisi nglarung utawa larungan salah sawijining tuladha upacara tradhisional kang ditindakakake dening masarakat suku Jawa. Nglarung asale saka tembung larung tegese mbuwang samubarang ing kali utawa segara. Umume sing dibuwang awujud sesajenan kang wis didongani ditujokake kanggo para leluhur. Ancase nganakake larungan utawa nglarung iki minangka rasa sukur marang Gusti Allah kang wis paring nikmat marang para nelayan sing padha golek iwak saka asil laut. 3. Ruwatan Ruwatan yaiku sawijing upacara adat kang ditindakake ing sawijing dhaerah kang duweni ancas ngresiki diri utawa badan kang dianggep ala, akeh apese lan gampang kena bebaya. Ruwatan iki nggunakake ubarampe banyu lan kembang kanggo adus marang sing dianggep kena apes utawa bebaya mau. Puncake upacara umume nanggap wayang kanthi lakon murwakala. 3. Nyadran Nyadran yaiku upacara tradisi kang dianakake dening masyarakat Jawa kang ditindakake ing wulan Ruwah mapag wulan pasa. Upacara iki dianakake jalaran Allah SWT wis paring asil tetanen/ asiling bumi kang sarwa pepak lan becik tumrap para masarakat . 4. Mantenan adat Jawa Mantenan ada jawa iki kalebu upacara adat kang sakral banget tumrap masarakat Jawa. Amarga ing upacara iki akeh banget proses utawa tahapane kang kudu dilakoni kayata siraman, midodareni, srah-srahan, mecah tigan, balangan suruh , panggih utawa temu temanten, dulangan, kacar-kucur, sungkeman lan liya-liyane. Kanggo nglancarake lampahing upacara kasebut, lumrahe masarakat Jawa uga mbutuhake ubarampe kang kudu dicawisake sajroning upacara kayata pasang tarub migunakake janur kuning, cengkir yaiku kerata basa saka kencenging pikir tegese 34 temanten sakloron kudu kenceng pikire ora gampang kapengaruh utawa kagodha dening pria utawa wanita liya, tebu yaiku kerata basa saka antebing kalbu tegese temanten kudu manteb anggone nindakake bale wisma, lan gedhang raja yaiku mengku karep temanten sakloron kaya dene raja kang mandhegani lan ngramut bale wisma supaya tetep langgeng didohake saka congkrah lan pasulayan. 5. Tedhak sinten Upacara tedhak sinten kalebu upacara adat jawa kang ubarampene migunakake kurungan pitik. Upacara iki ditujokake kanggo bayi kang umure kira-kira pitu tekan wolung sasi mangsane bayi gladhen mlaku ing lemah. Ancase nindakake tedhak sinten yaiku minangka rasa sukur wong tuwa awit kesehatane putrane sing wis wiwit napaki siti utawa lemah. Kajaba upacara adat kang diterangake ing dhuwur, ing masarakat Jawa isih akeh banget tuladha upacara adat kang tekan saiki diuri uri lan ditindakake kayata acara tingkeban utawa mitoni yaiku upacara kanggo wanita kang isih ngandhut umur pitung sasi. Upacara iki ditindakake kanthi ancas supaya jabang bayi lan biyunge bayi bisa slamet lir ing sambikala, grebeg lan upacara sekaten upacara iki dianakake dening Kraton Yogyakarta lan Kraton Surakarta ing wulang Mulud. Coba pratelan ing ngisor iki wenehana pilihane kalebu pratelan bener (B) apa salah ( S) ! 1. Upacara tingkeban iku kanggo bayi sing umur pitu utawa wolung sasi 2. Upacara mbuwang sesajenan ing tengah segara kang wis didongani ditujokake kanggo para leluhur diarani mitoni. 3. Upacara adat iku dening para generasi mudha kudu tetep dilestarekake. 4. Grebeg sekaten ditindakake ing saben wulan ruwah. 5. Ubarampe kang digunakake ing upacara mantenan yaiku cengkir, tebu lan janur kuning. 6. Kacar kucur lan balangan suruh kalebu ritual ing upacara tingkeban. 7. Upacara kang diadani ing wulan Ruwah mapag pasa yaiku nyadran. 8. Upacara kang ana gandheng cenenge karo tradisi, adat utawa budaya kang turun tumurun diarani upacara adat. 9. Anggone nindakake kegiyatan upacara adat iki isih gegayutan karo papan panggonan,wektu,piranti lan ubarampe upacara kang digunakake. 10. Tebu yaiku kerata basa saka antebing kalbu tegese temanten kudu manteb anggone nglakoni bale wisma. I. aca Teks Upacara Wacanen teks upacara adat ing ngisor iki kanthi premati ! B s B s B s B B B B B B B S s s s s s s
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 35 33 Nanging ing jaman modern saiki anane upacara adat uga wiwit ditinggalake dening para generasi mudha. Ngapa sebabe ? jalaran saperangan upacara adat iki dianggep ana sing nerak marang aturan agama, mula upacara adat kang wis dadi budaya kasebut sethik mbaka sitihik disingkiri. Kanggo ngleluri lan nglestarekake upacara adat kasebut minangka generasi mudha saora-orane kudu gelem ngerteni lan mudheng marang asiling kabudayan kang ditindakake dening masarakat Jawa. Mula saka iku ing ngisor iki bakal digenahake tuladhane upacara adat. 1. Genduren Upacara iki dipandhegani dening tokoh agama utawa tokoh budaya ing papan kono. Upacara genduri utawa upacara slametan iki dianakake menawa sing kagungan gawe duweni hajad nandhang bungah kayata supitan, pawiwahan, utawa sukuran. Utawa isih nadhang sungkawa kayata sanak sedulure sing nembe kasripahan, umume ditindakake ing dina kaping pitu utawa mitung dina, kaping patang puluh utawa matang puluh, dina kaping satus utawa nyatus, mendak utawa kaping telung taun, lan nyewu utawa dina kaping sewu lan haul utawa yen wis punjul saka telung taun. 2. Nglarung Tradhisi nglarung utawa larungan salah sawijining tuladha upacara tradhisional kang ditindakakake dening masarakat suku Jawa. Nglarung asale saka tembung larung tegese mbuwang samubarang ing kali utawa segara. Umume sing dibuwang awujud sesajenan kang wis didongani ditujokake kanggo para leluhur. Ancase nganakake larungan utawa nglarung iki minangka rasa sukur marang Gusti Allah kang wis paring nikmat marang para nelayan sing padha golek iwak saka asil laut. 3. Ruwatan Ruwatan yaiku sawijing upacara adat kang ditindakake ing sawijing dhaerah kang duweni ancas ngresiki diri utawa badan kang dianggep ala, akeh apese lan gampang kena bebaya. Ruwatan iki nggunakake ubarampe banyu lan kembang kanggo adus marang sing dianggep kena apes utawa bebaya mau. Puncake upacara umume nanggap wayang kanthi lakon murwakala. 3. Nyadran Nyadran yaiku upacara tradisi kang dianakake dening masyarakat Jawa kang ditindakake ing wulan Ruwah mapag wulan pasa. Upacara iki dianakake jalaran Allah SWT wis paring asil tetanen/ asiling bumi kang sarwa pepak lan becik tumrap para masarakat . 4. Mantenan adat Jawa Mantenan ada jawa iki kalebu upacara adat kang sakral banget tumrap masarakat Jawa. Amarga ing upacara iki akeh banget proses utawa tahapane kang kudu dilakoni kayata siraman, midodareni, srah-srahan, mecah tigan, balangan suruh , panggih utawa temu temanten, dulangan, kacar-kucur, sungkeman lan liya-liyane. Kanggo nglancarake lampahing upacara kasebut, lumrahe masarakat Jawa uga mbutuhake ubarampe kang kudu dicawisake sajroning upacara kayata pasang tarub migunakake janur kuning, cengkir yaiku kerata basa saka kencenging pikir tegese 34 temanten sakloron kudu kenceng pikire ora gampang kapengaruh utawa kagodha dening pria utawa wanita liya, tebu yaiku kerata basa saka antebing kalbu tegese temanten kudu manteb anggone nindakake bale wisma, lan gedhang raja yaiku mengku karep temanten sakloron kaya dene raja kang mandhegani lan ngramut bale wisma supaya tetep langgeng didohake saka congkrah lan pasulayan. 5. Tedhak sinten Upacara tedhak sinten kalebu upacara adat jawa kang ubarampene migunakake kurungan pitik. Upacara iki ditujokake kanggo bayi kang umure kira-kira pitu tekan wolung sasi mangsane bayi gladhen mlaku ing lemah. Ancase nindakake tedhak sinten yaiku minangka rasa sukur wong tuwa awit kesehatane putrane sing wis wiwit napaki siti utawa lemah. Kajaba upacara adat kang diterangake ing dhuwur, ing masarakat Jawa isih akeh banget tuladha upacara adat kang tekan saiki diuri uri lan ditindakake kayata acara tingkeban utawa mitoni yaiku upacara kanggo wanita kang isih ngandhut umur pitung sasi. Upacara iki ditindakake kanthi ancas supaya jabang bayi lan biyunge bayi bisa slamet lir ing sambikala, grebeg lan upacara sekaten upacara iki dianakake dening Kraton Yogyakarta lan Kraton Surakarta ing wulang Mulud. Coba pratelan ing ngisor iki wenehana pilihane kalebu pratelan bener (B) apa salah ( S) ! 1. Upacara tingkeban iku kanggo bayi sing umur pitu utawa wolung sasi 2. Upacara mbuwang sesajenan ing tengah segara kang wis didongani ditujokake kanggo para leluhur diarani mitoni. 3. Upacara adat iku dening para generasi mudha kudu tetep dilestarekake. 4. Grebeg sekaten ditindakake ing saben wulan ruwah. 5. Ubarampe kang digunakake ing upacara mantenan yaiku cengkir, tebu lan janur kuning. 6. Kacar kucur lan balangan suruh kalebu ritual ing upacara tingkeban. 7. Upacara kang diadani ing wulan Ruwah mapag pasa yaiku nyadran. 8. Upacara kang ana gandheng cenenge karo tradisi, adat utawa budaya kang turun tumurun diarani upacara adat. 9. Anggone nindakake kegiyatan upacara adat iki isih gegayutan karo papan panggonan,wektu,piranti lan ubarampe upacara kang digunakake. 10. Tebu yaiku kerata basa saka antebing kalbu tegese temanten kudu manteb anggone nglakoni bale wisma. I. aca Teks Upacara Wacanen teks upacara adat ing ngisor iki kanthi premati ! B s B s B s B B B B B B B S s s s s s s
36 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 35 Upacara Adat Nyadran Gambar 2: para leladi isih nyawisake dhaharan ing upacara adat Sasi ruwah mujudake wektu kang mirunggan kanggo nyadran kang padatan katindakake kanthi upacara kendhuri ing makaming leluhur saha sanak sedulur kang wus sumare. Tembung nyadran asale saka tembung sraddha (Jawa kuna), tegese mengeti lan ngurmati sedulur kang wis tilar donya. Miturut andharane Rama Sindhunata, S.J., upacara nyadran wis ana wiwit jaman kuna. Kawiwitan katindakake dening para abdi dalem Kraton Majapahit kang mengeti Kanjeng Ratu Tribhuwana kang wus kondur kasedan jati. Wondene rerangkene awujud kolak wilujengan kanthi srana kolak, ketan lan apem. Bisa uga dijangkepi nganggo gedhang sanggan raja setangkep, kinangan lan rokok. Sawise slametan banjur padha nyekar nggawa kembang setaman ing pasarean leluhur. Miturut pranataning upacara adat nyadran iki kawiwitan surya 15 Ruwah bengi ngarepe sasa Pasa. Wong-wong uga padha adus kramas,sesuci lair lan batine miwiti ibadah pasa. Prosesi upacara adat Jawa durung akeh kang dimangerteni dening para mudha. Akehakehe para mudha mau mung melu-melu tumrap adat kang ditindakake dening masarakat. Bab isi lan urutan sing sabenere akeh wong kang babar pisan ora ngerti. Mula yen budaya Jawa arep lestari saha gampang dimangerteni saben ana upacara adat perlu digawe film/rekam. Asile mau bisa disinaoni lan digladhi para mudha mligine para siswa. Ananging anggone nindakake upacara iki aja nganti nerak saka aturan agama. (Kapethik saka Yogya Basa kanthi ewah-ewahan sawetawis) a. Negesi Tembung Tegesana tembung-tembung ing ngisor iki kanthi milih pilihan kang wis cumawis ing sisih tengen ! No Tembung-tembung Pilihan wangsulan 1 Mirunggan a. Khususe 2 Padatan b. Kepaten 3 Mengeti c. Aturan 4 Kasedan d. Dilatih 5 Sumare e. Ngrayakake 6 Andharane f. Umume 7 Abdi Dalem g. Wis padha seda 8 Pranataning h. Penjelasane 9 Digladhi i. Wong kang pakaryane ngurusi kraton 10 Mligine j. Special Gladhen
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 37 35 Upacara Adat Nyadran Gambar 2: para leladi isih nyawisake dhaharan ing upacara adat Sasi ruwah mujudake wektu kang mirunggan kanggo nyadran kang padatan katindakake kanthi upacara kendhuri ing makaming leluhur saha sanak sedulur kang wus sumare. Tembung nyadran asale saka tembung sraddha (Jawa kuna), tegese mengeti lan ngurmati sedulur kang wis tilar donya. Miturut andharane Rama Sindhunata, S.J., upacara nyadran wis ana wiwit jaman kuna. Kawiwitan katindakake dening para abdi dalem Kraton Majapahit kang mengeti Kanjeng Ratu Tribhuwana kang wus kondur kasedan jati. Wondene rerangkene awujud kolak wilujengan kanthi srana kolak, ketan lan apem. Bisa uga dijangkepi nganggo gedhang sanggan raja setangkep, kinangan lan rokok. Sawise slametan banjur padha nyekar nggawa kembang setaman ing pasarean leluhur. Miturut pranataning upacara adat nyadran iki kawiwitan surya 15 Ruwah bengi ngarepe sasa Pasa. Wong-wong uga padha adus kramas,sesuci lair lan batine miwiti ibadah pasa. Prosesi upacara adat Jawa durung akeh kang dimangerteni dening para mudha. Akehakehe para mudha mau mung melu-melu tumrap adat kang ditindakake dening masarakat. Bab isi lan urutan sing sabenere akeh wong kang babar pisan ora ngerti. Mula yen budaya Jawa arep lestari saha gampang dimangerteni saben ana upacara adat perlu digawe film/rekam. Asile mau bisa disinaoni lan digladhi para mudha mligine para siswa. Ananging anggone nindakake upacara iki aja nganti nerak saka aturan agama. (Kapethik saka Yogya Basa kanthi ewah-ewahan sawetawis) a. Negesi Tembung Tegesana tembung-tembung ing ngisor iki kanthi milih pilihan kang wis cumawis ing sisih tengen ! No Tembung-tembung Pilihan wangsulan 1 Mirunggan a. Khususe 2 Padatan b. Kepaten 3 Mengeti c. Aturan 4 Kasedan d. Dilatih 5 Sumare e. Ngrayakake 6 Andharane f. Umume 7 Abdi Dalem g. Wis padha seda 8 Pranataning h. Penjelasane 9 Digladhi i. Wong kang pakaryane ngurusi kraton 10 Mligine j. Special Gladhen 36 b. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki nganggo basa krama ! 1. Miturut padatan, nyadran katindakake kanthi cara? Wangsulan : ………………………………………………………………………… 2. Apa sing diwedharake Rama Sindhunata, S.J ? Wangsulan : ………………………………………………………………………… 3. Ing jaman biyen ubarampe apa wae kang digunakake kanggo nyadran ? Wangsulan : ………………………………………………………………………… 4. Miturut aturane kapan umume dianakake nyadran? Wangsulan : ………………………………………………………………………… 5. Nyadran kawiwitan katindakake rikala ? Wangsulan : ………………………………………………………………………… 6. Apa wae kang kudu ditindakake nalika arep nindakake pasa ? Wangsulan : ………………………………………………………………………… 7. Wacan ing dhuwur sumbering saka ngendi? Wangsulan : ………………………………………………………………………… 8. Ngengingi upacara nyadran, kepriye kahanane para mudha jaman saiki? Wangsulan : ………………………………………………………………………… 9. Babagan wacan nyadran ing dhuwur, wedharake pamanggihmu ! Wangsulan : ………………………………………………………………………… 10. Kepriye carane ngembangake budaya – budaya Jawa supaya tetep lestari ? Wedharake pamanggihmu ! Wangsulan : ………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………….... II. Tembung Rangkep Yaiku tembung sing dirangkep dadi siji. Miturut isine Tembung rangkep ana 3 : 1. Tembung rangkep dwilingga Yaiku tembung sing dirangkep yaiku linggane. Tembung rangkep iki kaperang dadi 3 a. Tembung dwilingga salin swara Yaiku tembung rangkep sing swarane molak malih tuladhe : mlebu-metu, bolakbalik, jupak-jupuk, moca-maca lsp. b. Tembung dwilingga padha swara Yaiku tembung rangkep sing padha swarane tuladha : mangan-mangan, mlakumlaku, sinau-sinau lsp. c. Tembung Dwilingga semu : Yaiku tembung rangkep sing kudu dianggo bareng, ora oleh dipisah-pisah. Tuladha : ondhe-ondhe, kupu-kupu, ali-ali, untir-untir lsp. 2. Tembung rangkep dwi Purwa Yaiku tembung sing dirangkep purwane, utawa wanda sing ngarep. Tuladha : Pe + putra = peputra, la + lunga = lelungan, la + luhur = leluhur, lsp. 3. Tembung rangkep dwiwasana Yaiku tembung sing dirangkep wasanane, utawa wanda sing mburi. Tuladha : Cenges+ nges = cengenges, besik + sik =besisik, lsp
38 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 37 Nggawe ukara migunakake tembung rangkep Tuladha Dlongap dlongop Amarga kurang kawruh lan seserepane bocah kuwi bisane mung dlongap dlongop nalika dijak lelungan menyang kutha. Cengengesan Dadi bocah iku aja seneng cengengesan, mundhak bisa mateni ati saengga bisa atos lan angel kandhanane. 1. Golekana tuladha dwilingga padha swara 2 bae, banjur gawea ukara kang becik ! ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. 2. Golekana tuladha dwilingga salin swara 2 bae , banjur gawea ukara kang becik ! ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. 3. Golekana tuladha dwilingga semu 3 bae, banjur gawea ukara kang becik ! ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. 4. Golekana tuladha dwipurwa 2 bae, banjur gawea ukara kang becik ! ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. 5. Golekana tuladha dwiwasana 2 bae, banjur gawea ukara kang becik! ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. Gladhen
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 39 37 Nggawe ukara migunakake tembung rangkep Tuladha Dlongap dlongop Amarga kurang kawruh lan seserepane bocah kuwi bisane mung dlongap dlongop nalika dijak lelungan menyang kutha. Cengengesan Dadi bocah iku aja seneng cengengesan, mundhak bisa mateni ati saengga bisa atos lan angel kandhanane. 1. Golekana tuladha dwilingga padha swara 2 bae, banjur gawea ukara kang becik ! ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. 2. Golekana tuladha dwilingga salin swara 2 bae , banjur gawea ukara kang becik ! ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. 3. Golekana tuladha dwilingga semu 3 bae, banjur gawea ukara kang becik ! ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. 4. Golekana tuladha dwipurwa 2 bae, banjur gawea ukara kang becik ! ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. 5. Golekana tuladha dwiwasana 2 bae, banjur gawea ukara kang becik! ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. ................. ................................................................................................................. ................................................................................................................. Gladhen 38 KETRAMPILAN Kompetensi Dasar 4.3 Menulis teks deskriptif tentang upacara adat Indikator : 4.3.1 Menuliskan kembali salah satu teks wacana upacara adat 4.3.2 Menceritakan kembali bacaan secara lisan di depan kelas dengan bahasa sendiri. 4.3.3 Menyampaiakan amanat atau nilai luhur yang ada pada teks wacana 4.3.4 Menuliskan ringkasan cerita B. Nulis teks wacana upacara adat Sawise mangerteni ngengingi tegese upacara adat lan tuladhane upacara adat kang wis diwedharake ing dhuwur, siswa bisa rembugan karo kanca kelompok kanggo nulis teks wacana upacara adat kang ana ing dhaerahmu. Jalaran saben dhaerah duweni adat lan tradhisi kang akeh lan beda-beda, mula saben kelompok bisa nulis teks upacara kang ora padha. Sawise ngrantam teks upacara lan nulis teks wacana sabanjure siswa bisa nentokake nilai luhur utawa nilai-nilai budaya ing upacara adat. I. Maca Teks Upacara Adat a. Upacara Adat Krobongan Ing ngisor iki dicawisake teks wacana upacara adat bisa kanggo tuladha sadurunge siswa nindakake jejibahan nulis teks upacara adat. Mangga teks kanthi irahirahan Upacara Adat Krobongan ing ngisor iki wacanen kanthi premati ! UPACARA ADAT KROBONGAN Ing wewengkon Surakarta, mliginipun Keraton Surakarta Hadiningrat, lampahipun pahargyan temanten taksih jangkep, arupi panggih penganten lan krobongan. Ingkang dipunwastani upacara adat krobongan tumraping penganten, inggih menika upacara ingkang katindakaken sabibaripun panggih (dhaup). Dene tata caranipun inggih menika kados ing ngandhap punika: 1. Timbangan Ingkang nindakaken timbangan inggih punika ramanipun penganten putri kanthi cara mangku penganten kekalih kiwa tengen. Minangka pasemon bilih rama ibunipun
40 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 39 penganten putri anggenipun ngrengkuh dhumateng penganten kekalih boten emban cindhe emban siladan kados putra piyambak, tegese mboten pilih kasih antawisipun putra setungal lan putra saenesipun. 2. Kacar-kucur Penganten kakung maringi rejeki kanthi wujud arta receh, beras kawak, kacang kawak, dhele kawak linambaran klasa bangka dhumateng penganten putri. Bab kasebut minangka pralambang tanggel jawab dhumateng kulawarga, tansah mempeng pados pagupajiwa utawi sandhang pangan 3. Dulangan Katindakaken kanthi ngepel sekul pethak lajeng kadulangaken cekap kaping sepisan. Piring wadhah sekul lan lawuh lajeng katangkepaken, ingkang dipunwastani gambuhan. Sabibaripun dulangan, dipunlajengaken ngunjuk rujak degan ingkang kapendhet saking klapa ingkang wala (nembe uwoh sepisan). Tegesipun bab menika inggih menika temanten kekalih kedahipun anggenipun nindakaken bale wisma kedah rumaket, guyub rukun tebih saking raos congkrah lan pasulayan saengga tetep sageda tansah manunggal lan jumbuh kang ginayuh. 4. Sungkeman Tradhisi menika ing rantaman upacara adat mantenan kedah dipuntindakaken. Wondene ingkang dipunsungkemi penganten kekalih inggih punika rama ibunipun penganten kekalih. Ancase bab menika inggih menika temanten kekalih kedah ngabekti lan ngurmati dhateng tiyang sepuh kados pundi kawontenanipun, sae kawontenanipun ingkang sekeca menapa taksih nandhang rekaos utawa sungkawa. b. Tradhisi Sedhekah Laut utawa Larungan Wacanen upacara adat larungan ing ngisor iki kanthi intonasi lagu kang becik lan cetha ! Tradhisi Sedhekah laut Gambar :swasana pantai kidul Upacara tradhisi sedhekah laut dianakake minangka salah sijinine pambudi kanggo ngumpulake nilai nilai luhur kabudayan Jawa kang wis kawentar edi peni. Sedhekah laut dianakake dening masarakat ing pesisir, mligine para tani lan nelayan. Sedhekah kang awujud sajen mau minangka wujud rasa sukur marang Gusti Kang Akarya Jagad jalaran para tani lan nelayan wis diparingi rejeki kang wis ditampa saka laut. Tujuane supaya tansah pinaringan keslametan, ayem tentrem lan bisa kasembadan apa sing disedya. Ing sadhengah panggonan, sedhekah ing laut kidul dipunjungake marang Nyi Rara Kidul, wujude kain poleng, kain Teluk Watu, selembar semekan dringi, semekan songer, kain ngisep sari, kain pandhan, kain bangun tolak, utawa kain mori telung 40 lembar. Ing tlatah laut Jawa lor, sedhekah nganggo endhas kebo ditambah ubarampe liyane banjur dilarung ing samodra. Kabeh mau ditindakake kanthi pangajap ditambahi keslametan lan kaberkahane, umpamane gampang oleh iwak menawa golek ing laut, praune ora kena ombak gedhe, nelayan bisa menyang mulih lancar ora entuk godha lan memala. Ing wewengkon Semarang adat iki uga katindakake ing papan wisata laut Tanjung Mas, pantai Marina, Ing wewengkon Demak yaiku ana ing Desa Moro Kecamatan Wedung, ing Yogyakarta sedhekah laut bisa katemokake ing segara kidul yaiku pantai Parangtritis, Parangkusuma dene ing tlatah Purworejo ana ing Pantai Jatimalang lan akeh maneh papan liyane. Sawise kabeh acara ritual katindakake, purnaning acara kanthi nanggap wayang kulit, wayang wong, kethoprak, lsp. Menawa nanggap wayang kulit, para dhalang umume njupuk lakon Semar Mbangun Khayangan, Babab Alas Wanamarta, Rama Tambak, Semar Mbangun Negara lan sapiturute. (Kapethik saka Marsudi Basa lan Sastra Jawa, kaca 108) Negesi Tembung Wewengkon : tlatah, dhaerah Mliginipun : khususe Pahargyan : perayaan Panggih : patemon, ketemune penganten putr karo temanen kakung Dipunwastani : diarani Pralambang : pratandha Congkrah : udur, padu Pasulayan : rame, padudon, kisruh Manunggal : nyawiji ( bersatu) Ginayuh : Kajangka, karanggeh, katekan apa sing dikarepake Rantaman : susunan Ancase : tujuwane Kawontenanipun : kahanan Sungkawa : sedhih, kingkin, dhuhkita Sekeca : kepenak Kawentar : kondhang, kaloka Edi peni : endah, becik, sae Disedya : dikarepake I. Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki patitis ! 1. Ing ngendi wae sedhekah larugan ing tlatah Yogyakarta sakiwa tengene katindakake ! Gladhen
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 41 39 penganten putri anggenipun ngrengkuh dhumateng penganten kekalih boten emban cindhe emban siladan kados putra piyambak, tegese mboten pilih kasih antawisipun putra setungal lan putra saenesipun. 2. Kacar-kucur Penganten kakung maringi rejeki kanthi wujud arta receh, beras kawak, kacang kawak, dhele kawak linambaran klasa bangka dhumateng penganten putri. Bab kasebut minangka pralambang tanggel jawab dhumateng kulawarga, tansah mempeng pados pagupajiwa utawi sandhang pangan 3. Dulangan Katindakaken kanthi ngepel sekul pethak lajeng kadulangaken cekap kaping sepisan. Piring wadhah sekul lan lawuh lajeng katangkepaken, ingkang dipunwastani gambuhan. Sabibaripun dulangan, dipunlajengaken ngunjuk rujak degan ingkang kapendhet saking klapa ingkang wala (nembe uwoh sepisan). Tegesipun bab menika inggih menika temanten kekalih kedahipun anggenipun nindakaken bale wisma kedah rumaket, guyub rukun tebih saking raos congkrah lan pasulayan saengga tetep sageda tansah manunggal lan jumbuh kang ginayuh. 4. Sungkeman Tradhisi menika ing rantaman upacara adat mantenan kedah dipuntindakaken. Wondene ingkang dipunsungkemi penganten kekalih inggih punika rama ibunipun penganten kekalih. Ancase bab menika inggih menika temanten kekalih kedah ngabekti lan ngurmati dhateng tiyang sepuh kados pundi kawontenanipun, sae kawontenanipun ingkang sekeca menapa taksih nandhang rekaos utawa sungkawa. b. Tradhisi Sedhekah Laut utawa Larungan Wacanen upacara adat larungan ing ngisor iki kanthi intonasi lagu kang becik lan cetha ! Tradhisi Sedhekah laut Gambar :swasana pantai kidul Upacara tradhisi sedhekah laut dianakake minangka salah sijinine pambudi kanggo ngumpulake nilai nilai luhur kabudayan Jawa kang wis kawentar edi peni. Sedhekah laut dianakake dening masarakat ing pesisir, mligine para tani lan nelayan. Sedhekah kang awujud sajen mau minangka wujud rasa sukur marang Gusti Kang Akarya Jagad jalaran para tani lan nelayan wis diparingi rejeki kang wis ditampa saka laut. Tujuane supaya tansah pinaringan keslametan, ayem tentrem lan bisa kasembadan apa sing disedya. Ing sadhengah panggonan, sedhekah ing laut kidul dipunjungake marang Nyi Rara Kidul, wujude kain poleng, kain Teluk Watu, selembar semekan dringi, semekan songer, kain ngisep sari, kain pandhan, kain bangun tolak, utawa kain mori telung 40 lembar. Ing tlatah laut Jawa lor, sedhekah nganggo endhas kebo ditambah ubarampe liyane banjur dilarung ing samodra. Kabeh mau ditindakake kanthi pangajap ditambahi keslametan lan kaberkahane, umpamane gampang oleh iwak menawa golek ing laut, praune ora kena ombak gedhe, nelayan bisa menyang mulih lancar ora entuk godha lan memala. Ing wewengkon Semarang adat iki uga katindakake ing papan wisata laut Tanjung Mas, pantai Marina, Ing wewengkon Demak yaiku ana ing Desa Moro Kecamatan Wedung, ing Yogyakarta sedhekah laut bisa katemokake ing segara kidul yaiku pantai Parangtritis, Parangkusuma dene ing tlatah Purworejo ana ing Pantai Jatimalang lan akeh maneh papan liyane. Sawise kabeh acara ritual katindakake, purnaning acara kanthi nanggap wayang kulit, wayang wong, kethoprak, lsp. Menawa nanggap wayang kulit, para dhalang umume njupuk lakon Semar Mbangun Khayangan, Babab Alas Wanamarta, Rama Tambak, Semar Mbangun Negara lan sapiturute. (Kapethik saka Marsudi Basa lan Sastra Jawa, kaca 108) Negesi Tembung Wewengkon : tlatah, dhaerah Mliginipun : khususe Pahargyan : perayaan Panggih : patemon, ketemune penganten putr karo temanen kakung Dipunwastani : diarani Pralambang : pratandha Congkrah : udur, padu Pasulayan : rame, padudon, kisruh Manunggal : nyawiji ( bersatu) Ginayuh : Kajangka, karanggeh, katekan apa sing dikarepake Rantaman : susunan Ancase : tujuwane Kawontenanipun : kahanan Sungkawa : sedhih, kingkin, dhuhkita Sekeca : kepenak Kawentar : kondhang, kaloka Edi peni : endah, becik, sae Disedya : dikarepake I. Wangsulana pitakon pitakon ing ngisor iki patitis ! 1. Ing ngendi wae sedhekah larugan ing tlatah Yogyakarta sakiwa tengene katindakake ! Gladhen
42 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 41 Wangsulan :.................................................................................................... 2. Sawise nindakake acara ritual sedhekah, purnaning acara ditindakake apa wae ! Wangsulan :.................................................................................................... 3. Sedhekah ing segara kidul kapunjungake kanggo sapa? Wangsulan :.................................................................................................... 4. Sapa kang nindakake sedhekah laut ? Wangsulan :.................................................................................................... 5. Apa sing njalari dianakake sedhekah? Wangsulan :.................................................................................................... 6. Pangajap apa wae kang dikarepke dening masarakat cedhak laut ? Wangsulan :.................................................................................................... 7. Sebutna ubarampe-ubarampe kang dibutuhake kanggo munjung Nyi Rara Kidul ! Wangsulan :.................................................................................................... 8. Lakon-lakon apa wae kang dipilih dhalang ing acara ritual sedhekah ! Wangsulan :.................................................................................................... 9. Tulisna nilai-nilai moral utawa piwulang luhur kang bisa kajupun ing teks wacana kasebut ! Wangsulan :.................................................................................................... 10. Saka wacana ing dhuwur golekana tuladha tembung saroja, 2 bae ! Wangsulan :.................................................................................................... II. Wacana ing dhuwur tulisna nganggo basa krama, kagarap karo kanca kelompokmu, banjur wacane ing ngarep kelas ! III. Nulis teks wacana upacara adat Coba saiki karo kanca kelompokmu bisa nulis sawijining teks wacana upacara adat ing dherahmu. Aggone nulis migunakake basa kang becik kang trep karo unggah-ungguh. Sawise nulis, asil garapanmu wedharna ing ngarep kelas ! Papan kanggo nggarap ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 42 ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... Tulisna nilai nilai luhur utawa nilai nilai budaya kang bisa katemokake ing teks wacana upacara adat kang wis diwedharake kasebut ! ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 43 41 Wangsulan :.................................................................................................... 2. Sawise nindakake acara ritual sedhekah, purnaning acara ditindakake apa wae ! Wangsulan :.................................................................................................... 3. Sedhekah ing segara kidul kapunjungake kanggo sapa? Wangsulan :.................................................................................................... 4. Sapa kang nindakake sedhekah laut ? Wangsulan :.................................................................................................... 5. Apa sing njalari dianakake sedhekah? Wangsulan :.................................................................................................... 6. Pangajap apa wae kang dikarepke dening masarakat cedhak laut ? Wangsulan :.................................................................................................... 7. Sebutna ubarampe-ubarampe kang dibutuhake kanggo munjung Nyi Rara Kidul ! Wangsulan :.................................................................................................... 8. Lakon-lakon apa wae kang dipilih dhalang ing acara ritual sedhekah ! Wangsulan :.................................................................................................... 9. Tulisna nilai-nilai moral utawa piwulang luhur kang bisa kajupun ing teks wacana kasebut ! Wangsulan :.................................................................................................... 10. Saka wacana ing dhuwur golekana tuladha tembung saroja, 2 bae ! Wangsulan :.................................................................................................... II. Wacana ing dhuwur tulisna nganggo basa krama, kagarap karo kanca kelompokmu, banjur wacane ing ngarep kelas ! III. Nulis teks wacana upacara adat Coba saiki karo kanca kelompokmu bisa nulis sawijining teks wacana upacara adat ing dherahmu. Aggone nulis migunakake basa kang becik kang trep karo unggah-ungguh. Sawise nulis, asil garapanmu wedharna ing ngarep kelas ! Papan kanggo nggarap ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 42 ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... Tulisna nilai nilai luhur utawa nilai nilai budaya kang bisa katemokake ing teks wacana upacara adat kang wis diwedharake kasebut ! ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................
44 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 43 A. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi milih pilihan ab,c utawa d sing koanggep bener ! 1. Sawijing upacara adat utawa ritual kang biasa dilakoni dening sawijining kelompok utawa masarakat lan isih duwe gegayutan karo etnis, suku utawa kabudayan diarani... . a. Upacara sakral c. Upacara b. Upacara adat d. Upacara Merti dhusun 2. Upacara adat iku dening genersi mudha prayogane... a. Diuri uri lan dilestarekake c. Dilirwakake b. Ditinggalake d. Dikabarake 3. Ing ngisor iki ora kalebu tuladha upacara adat yaiku... a. Grebegan c. Nyadran b. Pasa d. Tingkeban 4. Upacara kang migunakake kurungan pitik, ancase ditujokake kanggo bayi kang umure kira-kira pitu tekan wolung sasi mangsane bayi gladhen mlaku ing lemah. Upacara adat kasebut diarani... . a. Mitoni c. Kacar kucur b. Tedhak sinten d. Muludan 5. Ing ngisor iki ubarampe kang digunake ing pahargyan mantenan yaiku... . a. Tebu, cengkir, gedhang raja c. Endhog, uyah, gedhang b. Gedhang ambon, suruh, klasa d. Suruh, klasa, cengkir 6. Tradhisi krobongan ditindakake ing wewenkon... . a. Karanganyar c. Semarang b. Surakarta d. Magelang 7. Ingkang dipunwastani upacara adat krobongan tumraping penganten, inggih menika upacara ingkang katindakaken sabibaripun... . a. Kacar kucur c. Sungkeman b. Dulangan d.Timbagan 8. Penganten kakung maringi rejeki kanthi wujud arta receh, beras kawak, kacang kawak, dhele kawak linambaran klasa bangka dhumateng penganten putri. Menika dipunwastani... . a. Kacar kucur c. Sungkeman b. Dulangan d.Timbangan 9. Upacara adat larungan kang ditindakake ing tengahing segara duweni ancas... . UJI KOMPETENSI III
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 45 43 A. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi milih pilihan ab,c utawa d sing koanggep bener ! 1. Sawijing upacara adat utawa ritual kang biasa dilakoni dening sawijining kelompok utawa masarakat lan isih duwe gegayutan karo etnis, suku utawa kabudayan diarani... . a. Upacara sakral c. Upacara b. Upacara adat d. Upacara Merti dhusun 2. Upacara adat iku dening genersi mudha prayogane... a. Diuri uri lan dilestarekake c. Dilirwakake b. Ditinggalake d. Dikabarake 3. Ing ngisor iki ora kalebu tuladha upacara adat yaiku... a. Grebegan c. Nyadran b. Pasa d. Tingkeban 4. Upacara kang migunakake kurungan pitik, ancase ditujokake kanggo bayi kang umure kira-kira pitu tekan wolung sasi mangsane bayi gladhen mlaku ing lemah. Upacara adat kasebut diarani... . a. Mitoni c. Kacar kucur b. Tedhak sinten d. Muludan 5. Ing ngisor iki ubarampe kang digunake ing pahargyan mantenan yaiku... . a. Tebu, cengkir, gedhang raja c. Endhog, uyah, gedhang b. Gedhang ambon, suruh, klasa d. Suruh, klasa, cengkir 6. Tradhisi krobongan ditindakake ing wewenkon... . a. Karanganyar c. Semarang b. Surakarta d. Magelang 7. Ingkang dipunwastani upacara adat krobongan tumraping penganten, inggih menika upacara ingkang katindakaken sabibaripun... . a. Kacar kucur c. Sungkeman b. Dulangan d.Timbagan 8. Penganten kakung maringi rejeki kanthi wujud arta receh, beras kawak, kacang kawak, dhele kawak linambaran klasa bangka dhumateng penganten putri. Menika dipunwastani... . a. Kacar kucur c. Sungkeman b. Dulangan d.Timbangan 9. Upacara adat larungan kang ditindakake ing tengahing segara duweni ancas... . UJI KOMPETENSI III 44 a. Ditambahi keslametan lan kaberkahane c. Ngisi kegiatan b. Diparingi tambah mulya d. Lancar gaweane 10. Upacara sedhekah laut utawa larungan bisa katemokake ing ngisor iki kajaba... a. Pantai Parangtritis c. Waduk Sempor Banjarnegara b. Pantai Parangkusuma d. Pantai Jatimalang Purworejo 11. Ing jaman modern iki anane upacara adat uga wiwit ditinggalake dening para generasi mudha sebabe... . a. Ana sing nerak marang aturan agama c.Para mudha seneng nguri-uri b. Ora kalah karo anane medhia sosial d. Trep karo kahanan saiki 12. Sasi ruwah mujudake wektu kang mirunggan kanggo nyadran kang padatan katindakake kanthi upacara kendhuri. Padatan tegese... . a. Kudu c. Dilakoni b. Umume, lumrahe d. Rame 13. Ing wewengkon Semarang adat larungan uga katindakake ing papan wisata laut Tanjung Mas, lan pantai Marina. Wewengkon tegese... . a. Kabupaten c. Kabudayan b. Masarakat d. Dhaerah 14. Tradhisi sedhekah laut dianakake minangka salah sijinine pambudi kanggo ngumpulake nilai nilai luhur kabudayan Jawa kang wis kawentar. Kawentar tegese... . a. Suwi c. Kalakon b. Apik d. Kondhang 15. Anggone nindakake kegiyatan upacara adat ing masarakat Jawa ora ana gegayutan karo... a. Papan panggonan kang digunakake c. Paraga / tokoh upacara adat b. Wektu ngadani upacarane d. Ubarampe kang diperlokake. 16. Ruwatan yaiku sawijing upacara adat kang ditindakake ing sawijing dhaerah kang duweni ancas... . a. Ngresiki diri utawa badan kang dianggep ala c. Sukuran asil bumi bisa panen b. Ibu kang ngandhut bisa mbayi lancar d. Supaya jabang bayi slamet 17. Para mudha kudu bisa nglestarekake tradhisi para leluhur. Tembung leluhur kalebu tuldha tembung rangkep ... . a. Dwiingga salin swara c. Dwiwasana b. Dwiligga semu d. Dwipurwa 18. Ing ngisor ukara kang migunakake tembung rangkep dwiwasana yaiku.... a. Dadi bocah aja seneng cengengesan c. Santi wedi karo kupu-kupu b. Adhik numpak pit mbolak mbalik wae d. Kancaku wis peputra jaler
46 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 45 19. Ing ngisor iki tuladha dwilingga salin swara... . a. Undur-undur, ati-ati c. Rena-rene, mlebu-metu b. Pepadhang, reresik d. Besisik, cuwowo 20. Ing ngisor iki tuladha ukara migunakake dwilingga padha swara yaiku... . a. Mangga sami ngurmati para leluhur c. Kolang kalinge dimasak ibu b. Saben dina Ahad ayo padha reresik omah d. Lare-lare sami sinau ing kelas B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi premati ! 1. Sawijing upacara adat utawa ritual kang biasa dilakoni dening sawijining kelompok utawa masarakat lan isih duwe gegayutan karo etnis, suku utawa kabudayan diarani... . 2. Upacara adat prayogane kudu diuri-uri lan... . 3. Tradhisi utawa adat kanggo wanita kang ngandhut pitung sasi diarani upacara... . 4. Ing acara mantenan lumrahe migunakake ubarampe gedhang raja lan... . 5. Upacara nyadran ing sawijing dhaerah uga kerep diarani upacara adat... . 6. Upacara nyadran ditindakake ing wulan... . 7. Upacara adat ing jaman saiki ana sing ora ditinggakake dening para mudha jalaran nerak marang... . 8. Upacara adat kang ditinggakake ing segara diarani... . 9. Umume upacara adat iku katindakake minangka raos sukur marang... . 10. Ari-ari, kura-kura, kalebu tuladha tembung rangkep... . C. Pitakon-pitakon ing ngisor iki wangsulana kanthi cetha ! 1. Sebutna tahapane upacara adat mantenan ing tlatah Jawa Wangsulan:……………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………….................. 2. Apa sing diarani sungkeman, jlentrehna pamedharmu ! Wangsulan:……………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………................. 3. Apa sing kongerteni bab upacara adat, wenehana tuladha 4 wae ! Wangsulan:……………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………….................. 4. Tulisna carane nguri nguri lan nglestarekake upacara adat ! Wangsulan:……………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………….................. 5. Apa diarani midodareni , jlentrehna pamedharmu ! Wangsulan:……………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………..................
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 47 45 19. Ing ngisor iki tuladha dwilingga salin swara... . a. Undur-undur, ati-ati c. Rena-rene, mlebu-metu b. Pepadhang, reresik d. Besisik, cuwowo 20. Ing ngisor iki tuladha ukara migunakake dwilingga padha swara yaiku... . a. Mangga sami ngurmati para leluhur c. Kolang kalinge dimasak ibu b. Saben dina Ahad ayo padha reresik omah d. Lare-lare sami sinau ing kelas B. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi premati ! 1. Sawijing upacara adat utawa ritual kang biasa dilakoni dening sawijining kelompok utawa masarakat lan isih duwe gegayutan karo etnis, suku utawa kabudayan diarani... . 2. Upacara adat prayogane kudu diuri-uri lan... . 3. Tradhisi utawa adat kanggo wanita kang ngandhut pitung sasi diarani upacara... . 4. Ing acara mantenan lumrahe migunakake ubarampe gedhang raja lan... . 5. Upacara nyadran ing sawijing dhaerah uga kerep diarani upacara adat... . 6. Upacara nyadran ditindakake ing wulan... . 7. Upacara adat ing jaman saiki ana sing ora ditinggakake dening para mudha jalaran nerak marang... . 8. Upacara adat kang ditinggakake ing segara diarani... . 9. Umume upacara adat iku katindakake minangka raos sukur marang... . 10. Ari-ari, kura-kura, kalebu tuladha tembung rangkep... . C. Pitakon-pitakon ing ngisor iki wangsulana kanthi cetha ! 1. Sebutna tahapane upacara adat mantenan ing tlatah Jawa Wangsulan:……………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………….................. 2. Apa sing diarani sungkeman, jlentrehna pamedharmu ! Wangsulan:……………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………................. 3. Apa sing kongerteni bab upacara adat, wenehana tuladha 4 wae ! Wangsulan:……………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………….................. 4. Tulisna carane nguri nguri lan nglestarekake upacara adat ! Wangsulan:……………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………….................. 5. Apa diarani midodareni , jlentrehna pamedharmu ! Wangsulan:……………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………….................. 46 PENGETAHUAN Kompetensi Dasar 3.4 Menelaah Sandiwara Indikator 3.4.1 Menjelaskan devinisi sandiwara 3.4.2 Menjelaskan unsur instrinsik sandiwara 3.4.3 Mengetahui istilah-istilah yang digunakan dalam sandiwara. 3.4.4 Menjelaskan isi dan amanat sandiwara 3.4.5 Menjelaskan kata kata yang sukar dalam sandiwara 3.4.6 Mampu menulis contoh sandiwara A. Mangerteni Tegese Sandiwara Umume sing diarani sandiwara yaiku drama. Wondene miturut KBBI ( Kamus Besar Bahasa Indonesia) sandiwara yaiku tontonan kang awujud carita kang ditindakake dening paraga. Sandiwara kalebu sawijing carita awujud carita tinulis utawa ora ditinulis kanthi ancas diperagakake. Miturut sujarah, sandiwara iku karipta dening Mangkunegara VII, kang asale saka tembung sandhi lan warah. Sandhi tegese wadi utawa rahasia dene warah tegese piwulang utawa pitutur. Saengga bisa ditegesi carita kang diperagakake ing ngarepe wong akeh kang ngemu pitutur utawa piwulang kanthi sesidheman utawa rahasia. Sandiwara kaya dene karya sastra liyane duweni perangan-perangan kang mapan ing sajroning karya. Perangan-perangan sandiwara kasebut kabangun seka unsur-unsur intrinsik kayata : tema, watak, setting, plot, lan amanat. 1. Tema : Underaning rembug, utawa dhasaring crita ing sandiwara mula diarani ide sentral. 2. Paraga : Sapa bae sing dicritakake ing sandiwara kasebut 3. Watak : Sipate, karaktere paraga sandiwara. WULANGAN IV SANDIWARA TUJUAN PEMBELAJARAN Diharapkan siswa dapat : 1. Menjelaskan devinisi sandiwara 2. Menjelaskan unsur instrinsik sandiwara 3. Mengetahui istilah-istilah yang digunakan dalam sandiwara. 4. Menjelaskan isi dan amanat sandiwara 5. Menjelaskan kata kata yang sukar dalam sandiwara 6. Mampu menulis contoh sandiwara 7. Mampu menceritakan isi sandiwara hasil karya sendiri/kelompok. 8. Mampu menulis dan membaca menggunakan aksara rekan. 4 SANDIWARA WULANGAN 46 PENGETAHUAN Kompetensi Dasar 3.4 Menelaah Sandiwara Indikator 3.4.1 Menjelaskan devinisi sandiwara 3.4.2 Menjelaskan unsur instrinsik sandiwara 3.4.3 Mengetahui istilah-istilah yang digunakan dalam sandiwara. 3.4.4 Menjelaskan isi dan amanat sandiwara 3.4.5 Menjelaskan kata kata yang sukar dalam sandiwara 3.4.6 Mampu menulis contoh sandiwara A. Mangerteni Tegese Sandiwara Umume sing diarani sandiwara yaiku drama. Wondene miturut KBBI ( Kamus Besar Bahasa Indonesia) sandiwara yaiku tontonan kang awujud carita kang ditindakake dening paraga. Sandiwara kalebu sawijing carita awujud carita tinulis utawa ora ditinulis kanthi ancas diperagakake. Miturut sujarah, sandiwara iku karipta dening Mangkunegara VII, kang asale saka tembung sandhi lan warah. Sandhi tegese wadi utawa rahasia dene warah tegese piwulang utawa pitutur. Saengga bisa ditegesi carita kang diperagakake ing ngarepe wong akeh kang ngemu pitutur utawa piwulang kanthi sesidheman utawa rahasia. Sandiwara kaya dene karya sastra liyane duweni perangan-perangan kang mapan ing sajroning karya. Perangan-perangan sandiwara kasebut kabangun seka unsur-unsur intrinsik kayata : tema, watak, setting, plot, lan amanat. 1. Tema : Underaning rembug, utawa dhasaring crita ing sandiwara mula diarani ide sentral. 2. Paraga : Sapa bae sing dicritakake ing sandiwara kasebut 3. Watak : Sipate, karaktere paraga sandiwara. WULANGAN IV SANDIWARA TUJUAN PEMBELAJARAN Diharapkan siswa dapat : 1. Menjelaskan devinisi sandiwara 2. Menjelaskan unsur instrinsik sandiwara 3. Mengetahui istilah-istilah yang digunakan dalam sandiwara. 4. Menjelaskan isi dan amanat sandiwara 5. Menjelaskan kata kata yang sukar dalam sandiwara 6. Mampu menulis contoh sandiwara 7. Mampu menceritakan isi sandiwara hasil karya sendiri/kelompok. 8. Mampu menulis dan membaca menggunakan aksara rekan.
48 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 47 4. Setting : Latar ana ngendi lan kahanan kepriye crita mau kadadean lan wektu kedadeane. 5. Plot : Uga diarani alur utawa lakuning carita , ana alur maju lan alur mundur. 6. Amanat : Pesen kang ngemot pitutur utawa piwulang ing sajroning crita sandiwara. Kajaba unsur instrinsik uga ana tetembungan utawa istilah kang ana gandheg cenenge karo sandiwara antarane yaiku: a. Babak Yaiku perangan-perangan lakuning carita sandiwara. Ing pementasan sandiwara kadhangkala salakon sandiwara bisa kedadeyan seka sebabak utawa luwih. b. Adegan Yaiku perangan babak sing nggambarake sawijining swasana, kahanan utawa lakuning paraga kang diperagakake. c. Skenario Yaiku naskah sandiwara kang awujud paelathon-pacelahon lakuning carita kang katulis kanthi urut. Skenario iki isine sakabehing prastawa utawa kedadean kang dumadi ing sajroning carita. d. Prolog Yaiku isine adegan kanggo mbukani sawijine carita sandiwara. Prolog kuwe penting banget merga duwe tugas aweh pangerten maring pamirsa bab lakon sandiwara sing arep diperagakake. e. Epilog Epilog iku kosok baline prolog, yaiku isine adegan kanggo mungkasi sawijine carita sandiwara. f. Irama utawa Musik Irama iku wigati banget tumrap lakuning carita sandiwara. Anane irama ndadekake sandiwara tambah apik lan luwes. g. Mimik Yaiku ekspresi utawa obahing rai paraga kanggo nuduhake rasa utawa wataking paraga. h. Gestur Yaiku obahing saperangan awaking paraga, kayata obahing tangan, mripat, rai, lan perangan awak liyane kang duweni teges tertemtu ing carita sandiwara. i. Bloking Yaiku owahe utawa pindhahe swasana papan carita siji menyang swasana papan liyane. j. Akting Yaiku obahing perangan awak lan rai paraga minangka pambudidaya anggone ngresepi ing sajroning lakuning carita sandiwara. k. Panggung Yaiku papan kanggo mentasake sandiwara l. Dialog Yaiku pacelathon kang ditindakake dening para paraga ing sajroning sandiwara Wujude Sandiwara a. Dramatikal
MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 49 48 Yaiku sandiwara kang diparagakake karo saperangan wong utawa paraga kang dibarengi solah bawa. b. Pantomin Yaiku sandiwara kang diperagakake kaliyan gerak-gerik ananging boten wonten dialog namung wonten musik lan ekspresi saking rupane lakon. c. Komedi Yaiku sandiwara kang diperagakake karo geguyonan kang sifate nyindir lan pungkasane seneng-seneng. d. Parodi Yaiku salah satunggaling wujud pacelathon antarane naskah saha oposisi (kontras). Miturut alat utawa piranti kang digunakake, sandiwara kaperang dadi 6! 1. Sandiwara panggung Sandiwara iki diperagakake ing panggung pagelaran lan pamiyarsa ana ing sakiwa tengene panggung saengga pamiyarsa bisa mirsani, mirengake, lan mangerteni para paragane kanthi langsung. 2. Sandiwara radio Pagelaran iki bisa dimirengake lumantar radio nanging ora bisa ditingali kanthi langsung. 3. Sandiwara TV Sandiwara ing TV iki bisa dimirengake lan dipersani. Pagelaran sandiwarane bisa kanthi langsung lan uga bisa kanthi rekaman. 4. Sandiwara Film Sandiwara kang migunakake layar lebar ing jero bioskop. 5. Sandiwara wayang Titikane sandiwara wayang iki ditindake dening dhalang. Piranti kang digunakake yaiku wayang kang duweni jeneng paraga lan watake paraga wayang. 6. Sandiwara boneka Sandiwara iki migunakake piranti boneka. Caritane ditindakake utawa dicaritake awujud pacelathon. Miturut arane naskah, sandiwara kaperang dadi loro yaiku : 1. Sandiwara tradisional Yaiku tontonan sandiwara kang tanpa migunakake naskah. Watak, paraga, pacelathon, lan obahing awak kaserahake kabeh tumrap para paraga.Tuladha kethoprak (Jateng), Ludruk (Jatim), Lenong (Betawi) 2. Sandiwara modern Yaiku sandiwara kang migunakake naskah, naskah kang isine dialog/pacelathon lan obahing awak para paraga. Tegese para paraga ngapalake dialog lan paraga/obahing awak kang ditampilake padha karo naskah kang diapalake. Bab – bab kang dibutuhake ing sandiwara antarane yaiku : a. Naskah / skenario sandiwara f. Tata busana b. Paraga g. Tata panggung c. Sutradara h. Tata lampu d. Tata rias i. Tata swara e. Pamiyarsa / penonton
50 MODUL BAHASA JAWA - KELAS 9 - SMT GASAL 49 I. Tuladha sandiwara Sawise siswa mangerteni babagan sandiwara lan apa wae kang gegandhengan karo sandiwara, ing ngisor iki bakal dicawisake tuladha sandiwara. Siswa maca kanthi premati, banjur mangsuli pitakon-pitakone ! AKHLAKUL KARIMAH Wektu iku bel istirahat nembe wae muni, ateges para siswa padha ngaso. Kelas 9 A nembe diwulang dening Ibu Rochayati. Ing ngarep kelas ana bocah – bocah kang padha omong – omongan. Mangkene gunemane . . . . Sofyan : “Wan, kowe bisa nggarap ora ulangan karo bu Rochayati nembe iki?” Ridwan : “Alhamdulillah aku bisa, mung wae soal angka papat aku rada bingung. Lha kowe kepiye?” Sofyan : “Menawa aku ya bisa nanging yakuwi pancen soal angka papat iku kang rada angel.” Ridwan : “Aku kok wiwit mau durung weruh Rafli ya. “Apa dheweke ora mlebu?” Sofyan : “Lha ning papan absen rak wis ditulis ta, menawa Rafli dina iki ora mlebu jalaran lara, nanging lara apa ya aku dhewe ya durung ngerti.” (Bocah loro kuwi banjur padha mikirke kancane yaiku si Rafli sing dina iku ora mlebu. Dumadakan Badrun teka lan nggembul banjur nyela omongane bocah loro mau) Badrun : “Iki isih padha ngrembug apa ya kok sajak ana sing dipikirke.” Ridwan : “Kuwi Bad, dina Senen iki si Rafli rak ora mlebu ning papan absensi ditulis lara. “Kira – kira kowe ngerti ora dheweke kuwi lara apa?” Badrun : “O . . . kuwi ta. Aku mau nalika mangkat sekolah dititipi layange si Rafli kuwi Kagem bu guru. Ngendikane bapake, Rafli iku lara Demam Berdarah lan kudu opname ing rumah sakit.” Badrun : “Mengko menawa bisa padha nggawa oleh – oleh ya kanggo Rafli supaya atine bungah. Kanthi mengkono muga – muga lelarane enggal saras lan bisa sekolah maneh.” (Bareng bareng : “Amin . . . . “) ( Sawise padha rembugan ning kelas anggone arep niliki Rafli, udakara jam setengah papat sawise sholat Ashar, bocah – bocah padha kumpul ning omahe Badrun kang cedhak karo rumah sakit papane Rafli opname. Ora let suwe bocah – bocah wis padha tekan rumah sakit lan wis bukak banjur kabeh padha njujug ing kamar papane Rafli opname ). Sofyan : “Assalamu‟alaikum.” Pak Hasim : “Waalaikumsalam. O . . . kancane Rafli ta, rene – rene Nak lungguh kene. Gilo Raf, kancane padha teka niliki kowe.” Rafli : “Matur nuwun banget ya kabeh wae wis padha nglodhangake wektu niliki aku.” Badrun : “Ya, padha –padha. Sejatine laramu kuwi apa ta?” Pak Hasim : “Larane Rafli iku demam berdarah Nak, anggone krasa wiwit dina Setu sore kae. Banjur dipriksa dokter jebul ngendikane demam berdarah kuwi lan kudu opname. Ya wis piye maneh banjur aku manut wae. Malah trombosite wingi kuwi diukur sithik banget. Nanging saiki wis normal maneh.”