แกะรอยอาคารในย่านเก่า ตลาดใต้ พิษณุโลก

โครงการวจิ ยั ประวตั ศิ าสตรส์ รา้ งยา่ นเพื่อการเรยี นรู้
สําหรบั เทศบาลนครพิษณโุ ลก จงั หวดั พิษณโุ ลก

แกะรอยอาคารในยา นเกา ตลาดใต พษิ ณุโลก

ผเู ขียน ศุภกิจ ยม้ิ สรวล และ อดุ มพร ธรี ะวริ ยิ ะกุล

ปที่พิมพ พ.ศ. 2565

พิมพครง้ั ท่ี 1

จัดพิมพโดย โครงการวิจัยประวตั ิศาสตรส รา งยา นเพือ่ การเรยี นรสู ำหรับเทศบาล

นครพษิ ณโุ ลก จังหวัดพษิ ณุโลก

คณะสถาปตยกรรมศาสตร ศิลปะและการออกแบบ และ คณะสงั คมศาสตร

มหาวิทยาลัยนเรศวร เลขท่ี 99 หมูท ่ี 9 ต. ทา โพธิ์

อ. เมือง จ. พิษณโุ ลก 65000

พิมพท ่ี คณะสถาปต ยกรรมศาสตร ศิลปะและการออกแบบ

มหาวิทยาลยั นเรศวร เลขท่ี 99 หมูท ่ี 9 ต. ทา โพธ์ิ

อ. เมอื ง จ. พษิ ณุโลก 65000

ISBN 978-616-8219-42-3

ขอ มลู ทางบรรณานกุ รมของหอสมดุ แหง ชาติ

National Library of Thailand Cataloging in Publication Data

ศภุ กจิ ยิ้มสรวล.

แกะรอยอาคารในยานเกา ตลาดใตพิษณุโลก.-- พิษณุโลก : โครงการวิจัยประวัติศาสตรสรางยานเพื่อการเรียนรู

สำหรับเทศบาลนครพษิ ณุโลก จงั หวัดพิษณโุ ลก คณะสถาปตยกรรมศาสตร ศิลปะและการออกแบบ มหาวิทยาลัย

นเรศวร, 2565.

84 หนา.

1. สถาปตยกรรม -- ไทย. I. อุดมพร ธรี ะวริ ยิ ะกุล, ผูแตงรวม.

III. เสาวภา ออ นตา, ผูวาดภาพประกอบ. IV. ชือ่ เร่ือง.

720.9593

ISBN 978-616-8219-42-3

กราฟฟกและภาพประกอบ เสาวภา ออ นตา
พิสจู นอ กั ษร ธนาภรณ วปิ ส สะ
ออกแบบปก ชาลนิ ี สวุ รรณวัฒน
รูปเลม ณัฐนรี สขุ เกษม
สงวนลิขสทิ ธ์ิ ตาม พ.ร.บ ลิขสิทธิ์ (ฉบบั เพ่ิมเติม) พ.ศ. 2558
ไมอนุญาตคัดลอก ทำซ้ำ และดดั แปลง สวนใดสวนหน่ึงของ
หนังสือเลมน้ี นอกจากไดรับอนุญาตเปนลายลักษณอักษร
จากเจา ของลิขสิทธ์เิ ทาน้ัน





คำนำ

ตลาดใต เปน ตลาดรมิ แมน้ำนานเกาแกคเู มืองพิษณโุ ลกมาอยา งยาวนาน
มีหลกั ฐานปรากฏเปน ลายลกั ษณอ กั ษรในพระราชหตั ถเลขาคราวเสด็จมณฑลฝา ย
เหนือในรัชกาลที่ 5 ป พ.ศ. 2444 และจดหมายระยะทางไปพิษณุโลก พระนิพนธ
ในสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานริศรานุวัตติวงศ ป พ.ศ. 2444
หรือเมื่อ 121 ปที่ผานมากลาวถึง ตลาดนอกประตูทวายเมืองพิษณุโลกท่ีมี
ลักษณะคลายตลาดเมืองพิจิตร แตหากอางถึงเอกสารเรื่องการแตงตั้งนายอากร
ตลาดในเขตหัวเมืองฝายเหนือ ในป พ.ศ. 2385 ที่กลาวถึงกลุมเรือนรานคาใน
แมน้ำนา น อาจกลาวไดวาแหลงการคาของเมืองพิษณุโลกนา มีมาแลวไมนอยกวา
180 ป ตลาดใตสำหรับชาวพิษณุโลกน้ัน เปรียบเสมือนศูนยกลางของเมือง เปน
ยานการคาที่เกาแกและใหญที่สุดของเมืองคับค่ังไปดวยสินคารานคาและบริการ
นานาชนิดรวมท้ังเปนแหลงเชื่อมตอทางคมนาคมสำคัญของเมืองพิษณุโลก ในป
พ.ศ. 2500 ตลาดใตเกิดการเปล่ียนแปลงครั้งสำคัญอันเปนผลมาจากเหตุการณ
ไฟไหมเ มืองพิษณุโลก รานคา ด้ังเดิมเสียหายเกือบท้งั หมดและถูกสรา งขนึ้ ทดแทน
ดว ยอาคารตอนกรีตเสริมเหล็กท่ีไดรับอิทธิพลของสถาปตยกรรมสมัยใหมที่ไดรับ
ความนยิ มเปนอยา งมากในชวงทศวรรษ 2500 ตึกแถวในตลาดใตจึงเปนหลักฐาน
สำคัญในการอธิบายถึงพัฒนาการของสถาปตยกรรมสมัยใหมของเมืองพิษณุโลก
ทีม่ ีคุณคาตอการศกึ ษาและขยายผลใหเ กดิ การอนุรักษและพัฒนายา นตลาดใตให
อยูคูเมืองพิษณุโลกตอไป หนังสือ “แกะรอยอาคารในยานเกา: ตลาดใต
พิษณุโลก” เปนผลผลิตสวนหน่ึงของงานวิจัยเรอ่ื ง “ประวัติศาสตรสรางยานเพื่อ
การเรียนรู สำหรับเทศบาลนครพิษณุโลก จังหวัดพิษณุโลก” แผนงาน “ยานเกา
เลา เร่ือง เมอื งเรยี นรูต ลอดชวี ติ เทศบาลนครพิษณุโลก จังหวดั พิษณุโลก” ทไี่ ดร ับ

1

การสนับสนุนจากสำนักงานสภาการอุดมศึกษา วิทยาศาสตร วิจัยและนวัตกรรม
แหงชาติ โดยหนวยบริหารและจัดการทุนดานการพัฒนาระดับพื้นที่ (บพท.) จึง
เชิญชวนทุกทานมาแกะรอยอาคารเกาในยานตลาดใต เพื่อเรียนรูประวัติศาสตร
ความเปนมาของยาน สถาปตยกรรมภายในยานและวิถีชีวิตของชาวตลาดใต
พิษณุโลก รวมกัน

โครงการวจิ ัย
ประวัตศิ าสตรส รา งยานเพื่อการเรยี นรู
สำหรับเทศบาลนครพษิ ณโุ ลก จงั หวัดพษิ ณโุ ลก

มิถนุ ายน พ.ศ. 2565

2

สารบญั 1
3
คำนำ 6
สารบญั 6
ยานเกา เลา อดีต: ตลาดใต พษิ ณโุ ลก 8
แมน้ำนาน ลุม น้ำสำคญั แหง เมืองพิษณุโลก 9
ภูมทิ ัศนว ัฒนธรรมริมฝง แมนำ้ นา นในอดีต 14
ยา นการคา รมิ นาน กอนป พ.ศ. 2500 20
ยา นการคารมิ นา น หลังป พ.ศ. 2500 25
ตลาดใต: China Town แหง เมอื งพิษณุโลก 26
ตลาดใต พื้นที่วฒั นธรรมและวิถศี รัทธา: ศาลเจา – ขนมมงคล 29
ศาลเจา ปุนเถากง-มา 31
ศาลเจาพอ เสือ 34
เจา แมท บั ทมิ หรือแมยานาง 35
ประเพณคี วามเช่อื – การแสดงงวิ้ และโรงงว้ิ 38
ขนมมงคลของชาวจนี ตลาดใต 39
วัฒนธรรมเจยี ะมวย 41
แผนท่ีทอ งเท่ียวยา นตลาดใต 46
ตึกแถวยานตลาดใต 47
รานเสบยี งบุญ 48
รานโควเจริญพานิช
รา น อ. โลหะภณั ฑ

3

สารบญั 49
50
รานพิษณุโลกศึกษาภณั ฑ 51
โรงแรมสขุ กิจ 52
รานเจรญิ ผลกอ สราง 53
ตึกมมุ 2500 54
ตึกคุณยายล้ี 55
รานงี่หลี 56
รานสากลพาณชิ ย 57
รานเอย่ี วเฮง 58
โกดังโรงสไี ฟสงิ หวฒั น 59
หางเพชรทองโกชนุ 60
รา นเมา เจรญิ 61
อาคารเทพรักษา (ตึกนิ่มนวลเกา ) 62
รานคา เฮียงซือ้ (ตั้งเปงเชยี ง) 63
โรงสไี ฟสิงหวัฒน 64
ราน Street Corner 65
รา นเนยี้ วโอชา 66
คลนิ กิ แล็บ 67
ตึกอปุ ถมั ภ 68
ตกึ เขยี ว
ตกึ ระเบยี งเหลือง

4

สารบญั 69
70
รา นชมบุญการคา และ รานโชคอำนวย
ตามรอยหา ตราปูนปน 71
72
เหมยฮวา (梅花) 73
ประจำยาม 74
ดอกบัว (บวั หงาย) 75
ดอกลอย 76
ภาคผนวก 77
ประวัติศาสตรบอกเลา เรอื่ งราวของชุมชน 78
เครอื่ งมือการศกึ ษาชมุ ชน 80
หลักการสำคญั ในการทำแผนทเ่ี ดนิ ดิน 81
แนวทางการสบื หาขอมลู ประวตั ชิ มุ ชน
รายการอางองิ

5

ยา นเกา เลาอดีต: ตลาดใต พิษณุโลก

“แมนำ้ นาน ลุมน้ำสำคญั แหงเมอื งพษิ ณุโลก”

กอนทีเ่ ราจะมาทำความรูจกั “ยานตลาดใต” นาจะตอ งมาทำความรจู ัก

กับลักษณะทางกายภาพของชุมชนเสียกอน ตลาดใตมีลักษณะทางกายภาพเปน

“ตลาดริมน้ำ” มาตั้งแตอดีต เน่ืองจากพิษณุโลกเปนเมืองริมน้ำต้ังอยูในชัยภูมิที่

สำคัญตอยทุ ธศาสตรการทหารมีฐานะเปนเมืองลูกหลวงและเมืองหนาดา นในการ

ตานทัพจากทางเหนือมาต้ังแตสมัยสุโขทัยตอเนื่องมาจนถึงสมัยรัตนโกสิน โดยมี

“แมนำ้ นาน” เปนแมน ้ำสายหลกั ไหลผา นเมือง เชอ่ื มลมุ นำ้ สำคัญในทรี่ าบลุมภาค

กลางและเขตเทือกเขาในภาคเหนือ

ในสมัยกอน “แมน้ำนาน” จะมี

ความสำคัญในการเดินทัพ ปองกัน

ขาศึกและเปนเมืองหนาดานสำคัญ

ของหัวเมืองฝายเหนือ ในขณะท่ี

ปลอดศึกสงคราม เมืองพิษณุโลกก็

มีความสำคัญในฐานะเปน ศูนยก ลาง

การคาที่เชื่อมโยงเสนทางการคา

ระหวางภูมิภาคโดยมีหลักฐาน อนุเคราะหภ าพโดย รา นถา ยรูปมติ รภาพ
อางอิงจากเอกสารประวัติศาสตร
หองฟล ม เมไลและรา นหวา ฟอ ง

6

สมยั ตน รตั นโกสนิ ทร กลา วถงึ ความสำคญั ของเมอื งพษิ ณโุ ลกในฐานะของหัวเมือง
ฝ า ย เห นื อ ท่ี มี ค ว า ม ส ำ คั ญ ท า งค ม น า ค ม ข น ส ง แ ล ะ ก า ร ค า ข า ย โ ด ย เฉ พ า ะ
ความสำคญั ของแมน ้ำนา น

“ลุมน้ำนาน” เปนลุมน้ำสายหลักที่ทำใหพิษณุโลกเปนจุดศูนยกลาง
เชื่อมโยงลุมน้ำเจาพระยาและลุมน้ำปง วัง ยม นานและหัวเมืองทางเหนือเขาไว
ดวยกัน โดยมีเสน ทางติดตอหัวเมอื งลานชา ง (เมืองพระบางและเมืองเวียงจันทน)
โดยลำเลียงสินคามาทางบกและมาลงเรอื ท่ีเมอื งพิษณุโลก จากน้ันจงึ ขนสง ทางน้ำ
ไปยังหัวเมืองแถบลุมน้ำเจาพระยาตอนลาง นอกจากน้ีเมืองพิษณุโลกยังเปนจุด
แวะพกั ของขบวนเรอื สนิ คาทีม่ าจากกรงุ เทพฯ เพ่อื ไปตดิ ตอคาขายกบั เมอื งบางโพ
ทาอิฐ แขวงเมืองพิชัย ซึ่งเปนศูนยกลางการคา คมนาคมขนสงติดตอกับหัวเมือง
ลานนาตะวันออก เชน เมอื งแพร เมืองนา น เปนตน

การท่ีแมน้ำนานไหลผานเมืองพิษณุโลก ทำใหเมืองถูกแบงออกเปน 2
ฝงและความเจริญเมืองพิษณุโลกท่ีถือเปนเขตเศรษฐกิจของเมืองอยูบริเวณฝง
ตะวันออก (ดานตลาดใต) สวนฝงตะวันตกจะเปนพ้ืนท่ีของทางราชการ ในอดีต
ชาวเมืองพิษณุโลกตางใชเสนทางสัญจรทางน้ำเปนหลกั จึงปรากฏเรอื นแพ เรือน
บกพวงแพ รานคาและทา เรอื ท้ังสองฝง การสัญจรผานลำน้ำนา นสามารถเดินทาง
ข้ึน-ลองไดทั้งทางเหนือและทางใต โดยทางเหนือเร่ิมตนที่เมืองพิษณุโลกไปทาง
พรหมพิราม-ตรอน-พิชัย-ทาอิฐ-อุตรดิตถ และตอไปยังเขตลานนาได สวนทางใต
เร่ิมตนท่ีเมืองพิษณุโลก-ทาฬอ-พิจิตร-บางมูลนาก-ปากนำ้ โพ นครสวรรค และยัง
สามารถตอไปถงึ กรงุ เทพฯ โดยใชล ุมนำ้ เจา พระยา

7

“ภูมิทศั นวัฒนธรรมรมิ ฝงแมน ้ำนานในอดตี ”

บริเวณริมฝงแมน้ำนานในอดีตนั้นจะเปนพื้นท่ีน้ำทวมถึง ย่ิงฤดูฝน
นำ้ จะทวมมาก บริเวณริมตล่ิงยงั ไมม ีสิ่งกอสรางใดๆ จะเปนลานดินและหาดทราย
มีตนไมข้ึนโดยรอบ เปรียบเสมือนเปนท่ีพักผอนวิ่งเลนและวายน้ำของผูคนทั้ง
ผูใหญและเด็กในเมืองพิษณุโลก ภาพของการวายน้ำขามฝงไปมาของเด็กผูชาย
การเหว่ียงแหจับปลา การวายน้ำจากโปะเรือหน่ึงไปอีกโปะเรือหน่ึง ภาพเรือ
รับจางแจวเรือสงผูคนขามฟากไปมา เหลาผูหญิงมาตักน้ำในแมน้ำนานมาซักผา
อยูริมตล่ิง รวมถึงภาพของเรือนแพท่ีลอยขนานตอเปนแถวยาวไปถึงหนาวดั ใหญ
ผูคนอาศัยบานเรือนแพบริเวณริมน้ำ เรือนบนพวงแพและตลาดมีของวางขาย
เรียงรายมากมาย

อนเุ คราะหภ าพโดย รา นถา ยรูปมติ รภาพ หองฟลม เมไลและรานหวา ฟอ ง

8

“ยานการคาริมนาน: กอนป พ.ศ. 2500”

ริมฝงแมน้ำนานดานทิศตะวันออกเปนยานการคาท่ีมีมาอยางยาวนาน
อยางนอยนับถอยหลังไป ในชวงตนรัตนโกสินทร จากเอกสารประเภทจดหมาย
เหตุในสมยั รัชกาลท่ี 3 เปนสารตราเรอ่ื งการแตงต้ังนายอากรตลาดในเขตหวั เมือง
ฝายเหนือ มีหลักฐานท่ีเก่ียวของกับรานคาลอยน้ำที่เมืองพิษณุโลกชวงป พ.ศ.
2385 – 2389 แสดงใหเ หน็ วา เมืองพษิ ณุโลกมีเรือนแพทป่ี ระกอบกจิ กรรมการคา
ทางน้ำ โดยมีเรือนแพท่ีคาขายสินคาและมีการจัดเก็บอากรตลาดจาก
ผูประกอบการคาชาวเรือนแพ ตอมามีเรือนรานคาสรางอยูริมฝงตลอดแนวของ
แมนำ้ นาน ดังในเอกสารประวตั ิศาสตร พระราชหตั ถเลขา คราวเสด็จมณฑลฝาย
เหนือในรัชกาลท่ี 5 ไดทรงบันทึกไวเม่ือคราวเสด็จเมืองพิษณุโลกใน พ.ศ. 2444
ถึงความคึกคักของตลาดเมืองพิษณุโลก แสดงใหเห็นขอมูล 2 ประการ ประการ
แรก ลักษณะตลาดที่เมอื งพิษณุโลก (นาจะหมายถึง ตลาดใต) มีลักษณะเดียวกัน
กับเมอื งพจิ ิตร ซ่งึ มลี ักษณะเปน รา นชำฝาไม หลังคาสงั กะสี 2 แถว ตลาดแผงลอย
ดานหนาแถวหนึ่งเรียบรอยดีมาก มีบานเรือนติดตอมายืดยาว ประการท่ีสอง
ตลาดมีความคึกคักมาก เห็นไดวาพระองคทรงมีรับสั่งใหตอเติมรานคาออกไป
หลายสิบหอง ทัง้ นี้เพ่ือรองรับการเขา มาคาขายของพอคากลุมตาง ๆ ทีเ่ ดนิ ทางมา
คา ขายยงั เมอื งพษิ ณุโลก อีกทั้งเพอื่ รองรบั การเตบิ โตทางดานการคา ท่ีจะเกิดขึ้นใน
เมอื งพษิ ณุโลก

9

เห็นไดวาความเจริญของเมืองพิษณุโลกในอดีต จะอยูบริเวณริมแมน้ำ
นานฝงตะวันออก (ดานตลาดใต) มากกวาฝงตะวันตก ซึ่งเมืองพิษณุโลกขณะน้ัน
ยังไมมีสะพานขามแมน้ำนานและยังไมมีสถานีรถไฟ การสญั จรทางนำ้ จึงเปนการ
คมนาคมหลักเพียงอยางเดียว ดังน้ันยานการคาจึงกระจุกตัวอยูริมแมน้ำนานฝง
ตะวันออกเปนหลัก จนกระท่ังมีการเปดเดินรถไฟสายเหนือถึงเมืองพิษณุโลกใน
พ.ศ. 2450 ทำใหเมืองพษิ ณุโลกขยายตวั จากลำนำ้ นานเขาสูเสนทางรถไฟ รานคา
ตางๆ ไดยายจากเรือนแพขึ้นมาปลูกเรือนรานคาบนบกมากข้ึน ประกอบกับมี
การขยายตัวของยานการคาเมืองพิษณุโลก (เกิดการขยายตัวของยานการคารอบ
สถานีรถไฟและยานตลาดใตท่ีริมแมน้ำนาน ชวง พ.ศ. 2450 - 2496) ทำให
ชาวเรือและเรือนแพนำสินคาขึ้นมาวางขายในตลาดและเรียงตามถนนมากขึ้น
เร่ือย ๆ ยานการคาของเมืองจึงขยายตัวตอเน่ืองกัน ยานการคาริมน้ำหนา
วัดทามะปรางกับยานการคาตอนใตของถนนพญาลิไทเช่ือมเปนยานการคา
เดียวกัน ในขณะเดียวกันก็ขยายขึ้นไปทางเหนือครอบคลุมถนนไสไทและถนน
นเรศวร สวนชมุ ชนเรอื นแพขยายตัวเพิ่มขึ้นอยา งตอเนอ่ื ง

อนุเคราะหภ าพโดย รานถายรูปมติ รภาพ หอ งฟล มเมไลและรา นหวา ฟอ ง
10

ในสมัยน้ัน เรือนแพบริเวณฝงตะวันออกของแมน้ำนานจะผูกแพตั้งแต

หนาที่ทำการไปรษณีย (บริเวณโรงเรียนเฉลิมขวัญสตรี) จนถึงสะพานใหมหรือ

สะพานเอกาทศรถและตอเนื่องไปจนถึงสำนักงานการไฟฟาสวนภูมิภาค (บรเิ วณ

หนาวัดทามะปราง) สวนใหญผูอาศัยในเรือนแพจะมีต้ังแตอาชีพคาขายและ

รับราชการ รวมท้งั หลากหลาย ทั้งแขกมสุ ลมิ ชาวมอญ ชาวจนี และคนไทย

ในชวงทศวรรษ 2490 จนถึงป พ.ศ. 2500 ยานตลาดใตถือไดวาเปน

ยานการคาที่คับคั่งไปดวยสินคานานาชนิดทั้งจากภายในจังหวัดพิษณุโลกและ

ใกลเคียงรวมทง้ั สินคามาจากกรุงเทพฯ ท่ีมาพรอมกบั เรือเอี๊ยมจุน ทีบ่ รรทุกสนิ คา

อุปโภคบรโิ ภค สินคา จีน

จากเยาวราช เสื้อผา

หมอนมุง ผูคนมากมาย

เขามาจับจายสินคาท่ีนี่

โดยใชทางน้ำและรถไฟ

เปนสำคัญ และเร่ิมมีรถ

อนเุ คราะหภาพโดย รา นถา ยรูปมติ รภาพ หอ งฟลม เมไล ลาก (รถเจก ) ท่ใี ชสัญจร
และรา นหวาฟอง กันในตวั เมอื ง

11

จากเอกสารบันทึกของมิชชันนารีคนไทยท่ีเดินทางมาเผยแพรศาสนา
ครสิ ตในชวงทศวรรษ 2470 ไดกลาวถงึ ความคบั คัง่ ของตลาดใตแหง นี้

“...มีถนนไปยังตลาดใตสองสายดวยกัน คือ สายริมแมน้ำและ
สายในซึ่งเปน ถนนบรมไตรโลกนาถเด๋ยี วน้ี ถนนสายใน ในคร้งั นั้นยงั คงเปน
ถนนดิน ฝุนหนาหนาแลงและโคลนลึกในหนาฝน ท้ังสองฟากถนนมี
บานเรือนปลูกเรียงรายกันไป...ถนนสายริมแมน้ำเปนสายสำคัญท่ีสุดของ
เมืองพิษณุโลกและดีท่ีสุดในสมัยน้ัน ตอนท่ีตัดตอกับถนนหลังสถานีเปน
สามแยกน้ันอยูจดฝงน้ำนาน จึงกลายเปนทาเรือสำหรับขนสินคาขึ้นลง
จากสามแยกทาเรือนี้ลงไปทางใตจดวัดทามะปราง เปนศูนยการคาสำคัญ
ของเมืองพิษณุโลก ท้ังสองฟากถนนหนาแนนไปดวยรานคานานาชนิด
กลางตอนการคาน้ีเปนตึกแถวพระคลังขางท่ี และหลังตึกแถวนี้ก็เปนตลาด
สดของพระคลังขางที่เชนกัน เวลาเชาถนนในตลาดตอนนี้จะเต็มไปดวย
พอคาแมคาของสดมาวางขาย ทั้งภายในตลาดสดของพระคลังขางที่และ
ตามริมถนนท้ังสองฟากเตม็ ไปหมด จนหลามออกไปยังสามแยกทาเรือ ใน
แมน้ำริมฝงตอนนี้มีแพมาจอดเสริมความคับค่ังของตลาดอีกแถวหน่ึง ยาว
ต้ังแตหนาวัดทามะปรางไปเลยสามแยกทาเรือจนถึงหนาสถานีตำรวจ
พิษณุโลกยังไมมีประปาใช (การประปาของเทศบาลต้ังเมื่อป พ.ศ. 2482
เปนน้ำจากบอบาดาล ตอมาป พ.ศ. 2496 เทศบาลไดตั้งเคร่ืองสูบน้ำ
บริเวณเหนือวัดทามะปราง เพื่อสูบน้ำจากแมน้ำมาทำน้ำประปา) แตมี
ไฟฟาใชต้ังแตป  2476 แลว (การไฟฟาเริม่ มีในพิษณโุ ลกตัง้ แต พ.ศ. 2471)
และโรงไฟฟานีก้ ต็ ัง้ อยปู ลายตลาดสดเหนือวัดทามะปรางเลก็ นอ ย”

(บันทกึ เบนทูล บุญอิต ในป พ.ศ. 2477, หนังสอื คริสตคณุ านุกูล, หนา 19-21.)

12

“ฐานรับสงกำลังทหารสงครามโลกครง้ั ที่ 2
ในตวั เมืองพิษณุโลก”

เหตุการณสำคัญในชวงทศวรรษ 2480 คือ สงครามโลกคร้ังท่ี 2 ญี่ปุน
ไดเขามาตั้งฐานทัพที่เมืองพิษณุโลก เนื่องจากเปนเมืองท่ีมีระบบคมนาคมสำคัญ
(รถไฟและเครื่องบิน) พิษณุโลกจึงถูกใชเปนฐานรับสงกำลังทหาร เสบียงอาหาร
ยุทธปจ จยั ตาง ๆ เพ่ือสงตอไปยงั แนวรบและเปนสถานพักฟนทหารที่บาดเจ็บจาก
การสูร บ ผลจากสงครามทำใหเมอื งไดรับความเสียหายจากการทิ้งระเบิดของฝา ย
สมั พันธมติ ร

ภ า ย ห ลั งส งค ร าม (พ .ศ . 2 4 8 8 ) จ า ก ร าย งาน ใน เอ ก ส า ร
กระทรวงมหาดไทยกลา วถงึ สภาพการณในเมืองพษิ ณโุ ลกขณะนั้นวา มกี ารเติบโต
ทางเศรษฐกิจ การเปลี่ยนแปลงทางกายภาพเมืองและการเพิ่มข้ึนของจำนวน
ประชากร มีการสรางตึกแถวตามแนวรถไฟ (พ.ศ. 2489-2497) ทำใหค วามเจริญ
และเขตเมืองขยายออกไปจากแนวเขตรถไฟ เปล่ียนแปลงผักและไรสวนเปน
อาคารพาณิชย ตลาดและชุมชน สวนในเขตเมือง มีการขยายตัวอยางรวดเร็วไป
ตามเสนทางคมนาคมทางบก มีตึกแถวและรานคาเกิดข้ึนจำนวนมากโดยเฉพาะ
หนาสถานีรถไฟและยานตลาดใต เปลี่ยนสนามบินของกองบิน 46 เปนสนามบิน
เชิงพาณิชย (พ.ศ. 2496) บริษัทเดินอากาศไทย จำกัด นำเคร่ืองบิน DC3 มา
ขนสง ผโู ดยสารและสินคา ระหวางพิษณโุ ลก ดอนเมือง เชียงใหม ลำปาง เชียงราย
และแมสอด (พ.ศ. 2500)

13

ยานการคา ริมนาน: หลังป พ.ศ. 2500

จากเหตุการณไฟไหมเมืองในเดือนมกราคม ป พ.ศ. 2500 สงผลใหมี
การยายถ่ินเขามาในเมืองพิษณุโลกเพิ่มขึ้นอยางตอเน่ือง ทั้งจากคนในพิษณุโลก
เองและผูคนตางถนิ่ สวนใหญเ หน็ โอกาสทางเศรษฐกิจในเขตพัฒนาเมอื งใหมท่ีได
มีการบูรณะจากความเสียหายจากเพลิงไหมครั้งใหญ ทำใหศ ูนยกลางการคา ขยาย
จากรมิ ฝงแมน้ำนานหรือตลาดใตไปยังบริเวณสถานีรถไฟและขยายตัวไปยังถนน
สายตาง ๆ ของเมืองท่ีตัดออกไปยังเขตชานเมือง ทำใหเมืองขยายตัวออกไป
โดยรอบ เนื่องจากท่ีดินชานเมืองยังมีราคาถูกและมีถนนอำนวยความสะดวกใน
สญั จร รวมท้งั มีการยายสถานทร่ี าชการออกไปอยฝู ง ตะวันตกของเมือง โดยเฉพาะ
ในพ้ืนท่ีตลาดใต ไดมีผูคนยายเขามาอาศัยเชาตึกอาคารที่ประชาชนไดใชทุน
ส ว น ตั ว แ ล ะ ร ะ ด ม ทุ น ส ร า ง ข้ึ น ม า ท ด แ ท น
อาคารเรือนไมท่ีเสียหายไป ดังน้ันนับแต
เหตุการณไฟไหมเมือง อาคารเรือนไมท่ีเคยมี
อยูตามถนนรอบตลาดใตและริมแมน้ำกอน
หนานั้นก็ไมหลงเหลือใหเห็นรูปแบบดั้งเดิม
หลังเหตุการณไฟไหม หนวยงานราชการท้ัง
ในระดับจังหวัดและรัฐบาลไดเขามาใหความ
ชวยเหลืออยางเรงดวนเพื่อวางแผนฟนฟู
บูรณะเมอื งพิษณุโลกขน้ึ อีกครงั้

อนเุ คราะหภ าพโดย รา นถา ยรูป
มิตรภาพ หองฟลม เมไลและรา น

หวาฟอ ง

14

“17 มถิ นุ ายน พ.ศ. 2501 เสร็จสิ้นการบูรณะและ
ฟน ฟเู มอื งพิษณุโลกพรอมพิธีเปด งาน”

การบูรณะฟนฟูเมืองใหม ไดมีการวางผังเมือง สรางอาคาร ตัดและ
ขยายถนนใหมเปนถนนคอนกรีตและถนนลาดยางพรอมระบบระบายน้ำ โดย
เชือ่ มโครงขา ยถนนตาง ๆ เพ่ือใหเมืองมคี วามเปนระเบียบเรียบรอย โดยออกแบบ
ใหถนนทุกสายมาบรรจบกันท่วี งเวยี นหอนาิกา สงผลใหมกี ารขยายตวั ของชมุ ชน
และรานคาใหมตามแนวถนนเหลาน้ีดวย การบูรณะฟนฟูเมืองพิษณุโลก
ด ำ เนิ น ก า ร จ น เส ร็ จ สิ้ น ส ม บู ร ณ แ ล ะ มี พิ ธี เป ด อ ย า ง เป น ท า ง ก า ร เม่ื อ วั น ที่
17 มิถนุ ายน พ.ศ. 2501

จากนโยบายของรัฐบาลในการพัฒนาระบบคมนาคมและขนสง (ตาม
แผนการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ ฉบับที่ 1) สงผลใหเมืองพิษณุโลก
ไดรับการพัฒนาเสนทางคมนาคมและขนสงเปนอยางมาก โดยเฉพาะการบูรณะ
ระบบถนนเดิมใหไดมาตรฐานและสามารถใชไดตลอดทุกฤดูกาล เสนทางเหลาน้ี
สงเสริมใหการติดตอระหวางชาวเมืองพิษณุโลกกับคนตางถิ่นสะดวกรวดเร็วมาก
ย่ิงขึ้น เกิดการอพยพยายถิ่นของผูคนจากพ้ืนที่ใกลเคียงเขามาอาศัยในตัวเมือง
พษิ ณุโลก สงผลใหเกิดการขยายตัวของยานการคา อาคารพาณิชยแ ละชุมชนใหม
ๆ ตามแนวถนน และท่ีสำคญั ทำใหมีจำนวนยานพาหนะตา ง ๆ เพิ่มขึน้ โดยเฉพาะ
รถโดยสารประจำทางที่เปดบริการเพื่ออำนวยความสะดวกแกประชาชนในเมือง
พิษณุโลกและทำใหชุมชนบริเวณชานเมืองกลายเปนสวนหน่ึงของเมือง หลังป
พ.ศ. 2500 เกิดทารถโดยสารประจำทางข้ึนบริเวณสวนชมนานเฉลิมพระเกียรติ

15

ในปจ จุบนั มที ารถสโุ ขทยั บานกง บานกรา ง บางระกำและวัดโบสถ มาจอดรอรับ
ผูคนเพื่อสัญจรเดินทาง มีการปลูกสรางรานคาและอาคารพาณิชยในแถวถนน
สรางใหม (จากสะพานเอกาทศรถไปจนถึงสถานีรถไฟ ซึ่งภายหลังจากไฟไหม
การรถไฟไดส รางอาคารพาณชิ ยแ ละเปดใหป ระชาชนมาเชา ขายสินคา )

อนุเคราะหภาพโดย รา นถา ยรูปมติ รภาพ หองฟลม เมไลและรานหวา ฟอ ง
16

จากบันทึกของนายแพทยเบนทูล บุญอิต ไดบันทึกสภาพเมืองใหม
ภายหลังเหตุการณเ พลงิ ไหม ไวด งั นี้

“...ในป พ.ศ. 2503 เมืองใหมของพิษณุโลกจึงไดมีกำเนิดขึ้น
ในปจ จุบัน พิษณุโลกกลายเปนเมืองทัศนาจร มผี ูคนผานไปมาทองเท่ียว
เสมอ ท้ังน้ีก็เพราะไดมีถนนติดตอกับจังหวัดใกลเคียงไปมากันได
โดยสะดวก นอกน้ันความสะดวกสบายในเร่ืองที่พักอาศัยช่ัวคราว
(โรงแรม) และความดึงดูดความเปนระเบียบและความสะอาดของ
บรเิ วณตลาดกม็ ีสว นเรยี กรอ งความสนใจจากนกั ทัศนาจรอกี ดวย ภายใน
บรเิ วณการคาอาคารเปน ตกึ ลว น สองชนั้ ถงึ ส่ชี ้ัน ถนนกวา งมที างเทาสอง
เมตรท้ังสองขางถนน ใตทางเทาเปนทางระบายน้ำเสียปดมิดชิด ปด
กวาดใหดูสะอาดตา ภายในเมืองมีโรงภาพยนตรใหญสองโรง (อาจจะ
หมายถึงโรงหนังเจริญผลและโรงหนังยอดฟา) ไมนับธนาคารออมสิน
นอกบริเวณการคาออกไปท่ีท่ีเคยเปนปาเปนพงรก เด๋ียวนี้กลายเปน
ถนนลาดยาง และสองฟากถนนเต็มไปดว ยอาคารบานเรอื น...”

17

ตลอดชวงทศวรรษ 2500 จนถึง 2520 เมืองพิษณุโลกถูกวางใหเปน
เมืองหลักของภาคเหนอื ตอนลา งในทางดา นเศรษฐกจิ และสังคม มกี ารสง เสริมการ
ทอ งเที่ยวภายในจังหวดั พษิ ณโุ ลก การพฒั นาเสนทางคมนาคมทางบกภายในเมือง
และพ้ืนท่ีใกลเคียงใหสามารถสัญจรสะดวกและใชไดทุกฤดูกาล (บริษัทขนสง
จำกัด หรือสถานีขนสง เริ่มดำเนินการใน พ.ศ. 2507) และการพัฒนาการศึกษา
เชน การเกิดวิทยาลัยครู การยกฐานะมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ (มศว.)
วิทยาเขตพิษณุโลก (พ.ศ. 2517) เปน มหาวิทยาลัยนเรศวร มีการขยายตัวของ
ยานการคาข้ึน 4 แหง นอกเหนอื จากยานการคาริมนำ้ และสถานีรถไฟ มีโครงการ
หางสรรพสินคาขนาดใหญ โรงแรม สถานบันเทิง (เชน ท็อปแลนดอาเขต
ศูนยการคาสุรสีห พ.ศ. 2523) ชวงระยะเวลาน้ี กลาวไดวา เปนชวงเฟองฟูของ
ยานตลาดใต จนมาถึงทศวรรษ 2530 ความเปล่ียนแปลงที่เกิดจากความเจริญ
และความทันสมัยตาง ๆ ไดเขามาทดแทน สงผลใหยานตลาดใตเริ่มซบเซาและ
ภาพของยานการคาริมน้ำได
เร่ิมหายไป ไมวาจะเปนการ
สรางหางสรรพสินคาท็อป
แลนดพลาซา (พ.ศ. 2532)
ตามมาดวยห างแม คโค ร
(พ .ศ . 2 5 3 9 ) ที่ ท ำ ให
ชาวเมืองพิษณุ โลกหันไป
จั บ จ า ย ซ้ื อ สิ น ค า จ า ก
หางสรรพสินคา แทน และ
ทำใหหางรานในยา นตลาดใต ภาพสถานีพษิ ณุโลก อนุเคราะหภ าพโดย รา น
ซบเซาและทยอยปดกจิ การลง ถายรปู มิตรภาพ หอ งฟล ม เมไลและรานหวาฟอ ง

18

บางรานปด กจิ การเน่อื งจากไมมลี ูกหลานรบั กจิ การไปดำเนนิ การตอ รา นคา ตา ง ๆ
ท่ีปดตัวลงก็จะมีการเปลี่ยนมือในการประกอบธุรกิจไปยังกลุมคนนอกพ้ืนที่ท่ีเขา
มาดำเนินธุรกิจในรูปแบบใหมท่ีสอดคลองกับรสนิยมในการบริโภคตามยุคสมัย
โรงภาพยนตรและโรงแรมตาง ๆ ในยานน้ีตางทยอยปดกิจการลง เนื่องจากไม
สามารถแขงขันกับธุรกิจการเชาวีดีโอและโรงแรมขนาดใหญท่ีทันสมัยท่ีสราง
ขึ้นมาแทนที่ในยานขางเคียง นอกจากนี้การคมนาคมท่ีระบบถนนเขามาแทนท่ี
การสัญจรทางน้ำ ความนิยมในการใชรถยนตสวนตัวกันมากข้ึนแทนการโดยสาร
รถประจำทาง รวมทั้งโครงการเคลื่อนยายชุมชนชาวแพไปยังยานโคกชางในป
พ.ศ. 2536 ไดทำใหบรรยากาศความเปนยานการคาและเรอื นแพริมน้ำไดหายไป
ทางเทศบาลนครพิษณุโลกไดมีความพยายามในการฟนฟูใหยานการคาแหงน้ี
กลับมาเปนแหลงจับจายซ้ือสินคาท้ังในชวงเชา (ตลาดเชา) และชวงเย็นโดยได
ริเร่ิมสรางตลาดไนทบาซาร (บริเวณตลาดใต) ในป พ.ศ. 2533 และยังคงเปด
ดำเนินการมาจนถึงปจ จุบัน

19

ตลาดใต : China Town แหงเมืองพิษณุโลก

ตลาดใต ยานการคาสำคัญของเมืองพิษณุโลกมาตั้งแตอดีต มีบทบาท
ความสำคญั ในฐานะศนู ยกลางเศรษฐกิจของเมอื งโดยมีกลุม ชาวจีนเปนผมู ีบทบาท
สำคัญการขับเคล่ือนเศรษฐกิจสำคัญของเมือง ยานนี้ไดเติบโตมาพรอมกับ
พัฒนาการและประวัติศาสตรของเมืองพิษณุโลกบริเวณริมฝงแมน้ำนานดาน
ตะวันออก ตลาดใตเปนยานการคาที่ปรากฏในเอกสารประวัติศาสตรมาอยาง
ยาวนาน เติบโตมาพรอมกับบทบาทของชาวจีนในเมอื งพิษณุโลก จึงอาจกลาวได
วา “ยานตลาดใต” เปนยา นการคา “คนจนี ” ถา จะกลาววาเปน “China Town”
ของเมืองพิษณุโลกก็คงไมเกินจริงซักเทาไหรนัก เอกสารประวัติศาสตรช้ินแรกที่
กลา วถึง “คนจนี ” ในเมอื งพิษณุโลก คือ หลักฐานการผูกปของคนจีนในพษิ ณโุ ลก

20

ทีป่ รากฏใน พ.ศ. 2377 เอกสารจดหมายเหตุในรชั กาลท่ี 3 มีคนจนี ผูกปมากเปน
อันดับหน่งึ ในหัวเมืองฝายเหนือ หรืออนั ดับท่ีสี่ในสยาม จากขอ มูลดังกลาวทำให
อาจสันนิษฐานไดวามีชาวจีนอพยพยายถ่ินฐานเขามาตั้งหลักแหลงในเมือง
พิษณโุ ลกมากอนหนา นเ้ี ปนระยะเวลานานแลว

ในตนสมัยรัชกาลที่ 5 มีเอกสารราชการระบุวา “ใหจีนเจาภาษีฝนเปน
พระรัษฎานุกูลภักดีปลัดฝายจีนเมืองพิษณุโลกดูแลปกครองชาวจีนในเมือง
พิษณุโลกใน พ.ศ. 2411” ภายหลังทศวรรษ 2440 เปนตนมาเร่ิมมีหลักฐาน
เก่ียวกับคนจีนมากขึ้นเนื่องจากการเขาเปดเดินรถในเสนทางรถไฟสายเหนือ
กอ ใหเ กิดการพัฒนาทางเศรษฐกิจและการขยายตวั ของเมือง มีชาวจนี จำนวนมาก
ท่เี ปนแรงงานในการสรางเสนทางรถไฟและบุกเบิกเมืองพิษณุโลก เม่ือสรางเสร็จ
หมดสัญญารับเหมากับนายจาง ชาวจีนเหลาน้ีจึงลงหลักปกฐานอยูในเมือง
พิษณุโลก กอปรกับการเปดใหบริการของรถไฟ สงผลใหมีผูอพยพเขามาต้ังถ่ิน
ฐานอยูในพิษณุโลกเปนจำนวนมาก กลุมชาวจีนในชวงแรกเปนจีนฮกเกี้ยน จีน
กวางตุงและจีนไหหลำสวนกลุมจีนแตจิ๋วและจีนฮากกาจะเปนกลุมท่ีเขามาใน
ภายหลัง ตอมากลุมจีนแตจ๋ิว จีนไหหลำและจีนฮากกาไดกลายเปนกลุมคนจีน
สวนใหญในเมืองพิษณุโลกและยานตลาดใต ซึ่งสอดคลองกับขอมูลทองถ่ินของ
พิษณุโลกท่ีระบุวา ชาวจีนท่ีอพยพยายถิ่นฐานเขามาอยูในเมืองพิษณุโลกน้ันเปน
กลุมจีนแตจิ๋ว จีนไหหลำและจีนฮากกา โดยสามารถอางอิงจากศาลเจา เกาแกที่มี
อยูในจังหวัดพิษณุโลก ซ่ึงเปนศาลเจาของจีนแตจ๋ิว (ศาลเจาปุนเถากง-มา) จีน
ไหหลำ (ศาลเจา แมท บั ทมิ ) และจีนฮากกา (สมาคมฮากกาและศาลเทพเจากวนอู)

21

กลุมคนจีนที่หลั่งไหลเขามาตั้งหลักแหลงในเมืองพิษณุโลก มีการต้ังถิ่น
ฐานออกเปน 2 พื้นท่ีหลกั ๆ โดยการใชเสนทางรถไฟเปนแนวแบงพน้ื ที่ ไดแก

1. กลุมคนจีนที่อยูแถวแมน้ำนานมาจนถึงหนาสถานีรถไฟ เรียกวา
“จีนในเมือง” สวนใหญเปนจีนไหหลำ ประกอบอาชีพตอเรอื ตัด
ไม และธุรกิจโรงแรม นอกจากน้ี กลมุ คนจีนแตล ะกลุมจะมีความ
เชี่ยวชาญในการทำธุรกิจไมเหมือนกัน เชน จีนแตจิ๋วท่ีมาคาขาย
สวนใหญเปดรานคา อยาง รานขายยา รานอาหาร เปนตน กลุม
เหลาน้ีเปนกลุมท่ีมีตนทุนท่ีเกิดจากการสะสมทุนมาระยะเวลา
หนึ่ง สะสมเงินทุนจากการรับจางในสวนผัก งานกุลีขนสินคาตาง
ๆ จากน้ันเก็บเงินมาทำการคาจากหาบเร รถเข็น จนเปดเปน
รานคา จากขอ มลู ความทรงจำเกี่ยวกับตลาดใตของคนท่ีเกดิ ในยุค
ทศวรรษ 2490 ไดถา ยทอดไววา “ครอบครัวในรุนพอแมเดินทาง
มาจากเมืองจีน บางก็เดินทางโดยตรงเขามาแสวงหาโอกาสทาง
เศรษฐกิจทเี่ มืองพษิ ณุโลก บางพำนักในกรุงเทพฯ กอนและไดรับ
การชักชวนจากญาติพ่ีนอง จึงข้ึนมาคาขายท่ีพิษณุโลก เร่ิมแรก
อาจจะมาทำไรท ำสวนกนั กอ น จากน้ันเมอ่ื เริม่ มที นุ จึงคา ขาย เชน
คาขายผา เสื้อผา เครอื่ งครัว มีรา นโชวห วย รานขายขาว รา นขาย
ยาจีน เปนตน” กลุมคนจีนแตจิ๋วท่ีเขามาแสวงหาโอกาสทาง
เศรษฐกิจท่ีเมืองพิษณุโลก สวนมากเดินทางมาจากเมืองซัวเถา
(ตำบลโผว เลง) จงึ ทำใหม ีชื่อตรอกวา “โผวเลงห่งั ” มลี กั ษณะเปน
บานไมแถว ช้ันเดียว ชุมชนนี้มีผูอาศัยประมาณรวมรอย
ครอบครัว เปนที่อยูของคนจีนท่ีใชแรงงาน เปนจับกังและ
ลูกจา ง”

22

2. กลมุ คนจนี ที่อยูขา มฟากทางรถไฟไป จากสี่แยกบา นแขกไปจนถึง
โคกมะตูม เรียกวา “จีนในไร” สวนใหญ ประกอบอาชีพ
เกษตรกรรม ท้ังฝงจีนในไรและฝงจีนในเมืองตางก็มียานชุมชน
และยานการคา เปน ของตนเอง จีนในเมืองสวนมากเปนจนี ไหหลำ
และแตจิ๋ว ดังนั้นบริเวณริมแมน้ำนานและตลาดใตจึงเปนยาน
ชมุ ชนของกลุมคนจีนท่ีประกอบดวยหลายกลุม และแตละกลุมมี
บทบาทในการขับเคล่อื นเศรษฐกจิ ตามความเชี่ยวชาญของตน
(1) จนี ฮกเก้ียน: รานเฮยี บฮัว้ และรานงว นฮั่วเส็ง จำหนายสินคา
ท่วั ไป(2) จีนกวางตุง: กิจการโรงเล่ือย รานหวา เฮง จำหนาย
สินคาเบ็ดเตล็ด รานหวาฟอง กิจการรานถายรูป และราน
หลีฟอง จำหนายสินคาเบ็ดเตล็ด (3) จีนไหหลำ: โรง
แรมหน่ำทั้งหลี โรงแรมสมัยนิยม รานขายทองเต็กเซียงเส็ง
รานขายตุนเซงหลี (4) จีนแตจ ิ๋ว-ฮากกา: โรงสีเลงฮะ รา นคา
ทองเตียฮะหลี (เถาแกกิม ตอมาไดรับพระราชทาน
บรรดาศักด์ิเปน “ขนุ กติ ิกรพานิช” ผูรเิ ริม่ ยา นเจรญิ ผล) ราน
อ้ึงฮงเฮงจั่นจำหนายสุรา น้ำมันกาด บุหรี่ น้ำตาล และ
ปูนซีเมนต (เถาแกฮง ตอมาไดรับพระราชทานบรรดาศักด์ิ
เปน “ขนุ ศรพี านชิ ” และยังเปน เจาของกิจการโรงภาพยนตร
พษิ ณุโลกบันเทิง หรอื ที่เรยี กวา ‘วิกใต’) นอกจากน้ี กลมุ จีน
ใหมที่เขามา เมื่อเร่ิมแรกยังไมไดมีทุนในการทำการคา เร่ิม
จากการทำไร ไมก็เปนแรงงานรับจาง หรือมาทำรถลาก (รถ
เจก) คอย ๆ สะสมทนุ จนสามารถทำการคาธุรกิจของตนได

[อางอิงจาก: จิราภรณ สถาปนะวรรธนะ, ประวัติศาสตรสังคมเมือง
พษิ ณุโลก พ.ศ. 2475-2503, น.66-68]

23

ปจจุบัน ยานตลาดใต แหงน้ียังคงกล่ินอายของความเปน “China
Town” ของเมืองพิษณุโลก ส่ิงท่ีสืบทอดวิถีความเปนจนี ที่ปรากฏอยูคือ ศาลเจา
ปุนเถา กง-มา ศาลเจา พอเสอื โรงง้วิ และศาลเจาแมท ับทมิ ทเี่ ปนเสมอื นพน้ื ทแ่ี สดง
ทางวัฒนธรรมสำคัญที่ใชในการประกอบพิธีกรรมในชวงเทศกาลและประเพณีที่
สำคัญของพี่นองชาวไทยเช้ือสายจีน วัฒนธรรมการกินอยูและรานอาหารจีน ที่
ยังคงมีอยูในยานแหงนี้ เชน รานขาวตม (รานปกน้ัง) รานขายเกี๊ยมอ๋ี (รานโชค
อำนวย) รานขายขนมมงคล (รานเฮงบวนเซง) เปนตน รวมทั้งกาลเวลาไดทำให
รา นอาหารจีนในตำนานบางรานสูญหายไป เชน รานขาวตมแปะเตียง ที่ปจจุบัน
ไดปด กิจการลง เปน ตน

24

ตลาดใต พื้นท่ีวัฒนธรรมและวิถีศรัทธา:
ศาลเจา – ขนมมงคล

25

ศาลเจา้ ปุนเถ้ากง-ม่า

ศาลเจา สำคัญของชาวจีนแตจ๋ิวท่ีอพยพมา เทพปุนเถากงเปรียบเสมือน
เทพผูคุมครองบานและชุมชนโพนทะเล ผูคอยดูแลทุกขสุขของราษฎรในพ้ืนท่ีให
อยูอยางรมเย็น ทำมาคาขายรุงเรือง และยังเปนที่นับถือของนักเดินเรือชาวจนี ใน
อดีต สำหรับในเอเชยี อาคเนยคำเรยี กเทพแหง ชมุ ชนจะตา งกนั อยางมาเลเซยี และ
สิงคโปร มักจะเรียกวา ตวั่ แปะกง แตในไทยจะเรยี ก ปุนเถา กง ซ่ึงอาจจะหมายถึง
คนจนี รุนบุกเบิกท่ีมาเสียชวี ิตในเมอื งไทยบางคนทม่ี ีคณุ งามความดีมคี วามรูสูงเม่ือ
ตายแลวคนในทอ งถ่นิ ก็จะยกยองเซน ไหวเ ปน เรียกวา ปนุ เถากง

เอกสารทางประวัติศาสตรไดบันทึกยอนหลังไปถึงสมัยอยุธยาวา “มี
พ้ืนท่ีเปนยานอาศัยของชาวจีน ท่ีกษัตริยอยุธยาโปรดเกลาใหชาวจีนท่ีเขามา
คาขายตั้งชุมชนภายในกำแพงเมือง เปนตลาดคาขายของชาวจีนที่ใหญที่สุด
เรยี กวา ยา นในไก พบหลกั ฐานวา เคยมศี าลเจา ปุนเถากงอยูทายตลาดยานในไก”
หรอื ในเอกสารคำใหการขุนหลวงประดูวัดทรงธรรม (พระเจา อทุ มุ พร) ไดกลา วถึง
“มีตลาดเรือที่แมน้ำรอบกรุงซึ่งเปนตลาดทองน้ำ เปนตลาดใหญมี 4 ตลาด คือ
ตลาดน้ำวนบาง กะจะ หนาวัดเจาพนัญเชิง 1 แหง ตลาดปากคลองคูจามทาย
สุเหราแขก 1 แหง ตลาดปากคลองคูไมรอง 1 แหง ตลาดปากคลองวัดเดิม
วัดอโยธยา ใตศ าลเจาปุนเถา กง ซงึ่ เปน ตลาดเอกในทองน้ำ 4 ตลาด นอกจากน้ยี ัง
มปี ุนเถา กงท่ีศาลเจาปากนำ้ แมเบ้ีย ซึง่ ถือวาเปนปุนเถา กงทเี่ กา อยทู ี่อยุธยา” สวน
ศาลเจาปุนเถากงที่เกาแกท่ีสุดท่ีกรุงเทพฯ อยูท่ีทาน้ำทรงวาด เปนศาลเจา
ศักด์ิสิทธ์ิของชาวจีนแตจ๋ิวท่ีอพยพเขามาและมาข้ึนฝงท่ีทาน้ำแหงนี้ เทพเจา

26

ปุนเถากงคอยปกปกษใหอยูเย็นเปนสุข ทำมาคาขายเจริญรุงเรือง และยังเปนที่
เคารพของนักเดินเรือจีนในอดีตอีกดวย สำหรับเมืองพิษณุโลก เทพเจาปุนเถากง
อยูเ คยี งคูก ับชุมชนจีนทต่ี ลาดใตมานาน สรา งขึ้นริม ถ. สรุ สีห บนที่ทางสามแพรง
หันหนาออกถนนเขาสูตลาดใต ศาลด้ังเดิมตั้งอยูริมน้ำสรางมานานไมนอยกวา
ป พ.ศ. 2450 ตามท่ีไดมีการบันทึกปมิงกกบนปายไมของศาลเจาหรือปของ
ราชวงศชิงท่ียกเลิกการใชไปต้ังแต ค.ศ.1911 สวนศาลปจจุบันสรางประมาณป
พ.ศ. 2470 และยายเทพเจาปุนเถากงมาประดิษฐานท่ีอาคารศาลเจาใหมแหงน้ี
รวมทัง้ มกี ารบูรณะใหมหลงั จากเหตุการณเ พลงิ ไหมป  พ.ศ. 2500

27

“เปนโถวกง” หัวหนาผูอาวโุ สทมี่ ีมาแตเดิม

ปุนเถากง หรือ เปนโถวกง มาจากคำวา “เปน” แปลวา เดิม หรือ
ดั้งเดิม “โถว” มาจาก โถวมู แปลวา หัวหนา หรือผูนำ และ “กง” แปลวา ผู
อาวุโส หรือผูเฒา เม่ือรวมกันแลวจีนมีความหมายวา “หัวหนาผูอาวุโสท่ีมีมาแต
เดมิ ” เรม่ิ แรกศาลเจาตงั้ อยูริมน้ำ สรางข้ึนดวยไมแบบงายและหันหนาออกแมน้ำ
เพื่อเปนท่ีประทับของเทพเจาปุนเถากง จากตำนานท่ีเลาตอกันมา เทพเจา
ปุนเถากงไดล อยตามแมนำ้ นานมา และมลี กั ษณะเปนเทพไมสลกั และมาข้ึนฝง ท่ีนี่
ปุนเถากงมีลักษณะบุคคลในชุดเกราะทหารจีน ซึ่งจากรูปแบบและศิลปกรรมบน
ชุดเกราะ จะพอทำใหทราบวาเปนศิลปะในสมัยราชวงศใดของจีน (โดยสวนใหญ
เทพเจาปุนเถากงท่ีพบในประเทศไทย จะเปนศิลปะที่อยูในสมัยราชวงศซง หมิง
และชิง) ตอมาไดมีการยายมาสรางอาคารศาลในท่ีปจจุบัน ซ่ึงหากศาลเจาสราง
ข้ึนริมถนนมักจะหันหนาออกถนนและนิยมสรางที่ทางสามแพรง เพราะเปน
ฮวงจยุ ทไ่ี มดี เปด รบั พลงั ดีและไมด ีเขา มา จงึ นยิ มสรา งเปน ศาลเจาแทน (อาคารน้ี
นาจะสรางขึ้นประมาณทศวรรษ 2470 สวนตัวศาลด้ังเดิมท่ีอยูริมน้ำ นาจะมีมา
นานประมาณ 2450 ขึ้นไป ตามที่ไดมีการบันทึกปมิงกกบนปายไมของศาลเจา
หรือปของราชวงศชิงที่ยกเลิกการใชไปตั้งแต ค.ศ.1911) และมีการบูรณะใหม
หลังจากเหตกุ ารณเพลงิ ไหมป 2500 (แตศาลเจาไมถกู ไฟไหมทำลาย)

28

ศาลเจาพอ เสอื

ศาลเจาพอเสือ พิษณุโลก ตง้ั อยูในบรเิ วณเดียวกับศาลเจาปนุ เถากง-มา
เปนศาลเจาแหงใหมท่ีสรางและทำพิธเี ปดในป พ.ศ. 2562 เพ่ือบูชา องคเ ทพ ต่ัว

เหลาเอี้ย (ต่ัวเหลาเอ๊ีย) 大老爷 (จีนกลาง - ตาเหลาต้ี) เทพเจาองคประธาน

ใน ศาลเจาพอเสือ (องคตรงกลาง) บางคนเรียกรวมวา เจาพอเสือ หรือ 玄天
上帝 (สำเนียงแตจ๋ิว “เห่ียงเทียงเส่ียงต่ี” จีนกลาง “เสวียนเทียนซางตี้”) เปน
องคเ ทพศักดส์ิ ทิ ธ์ทิ ่ชี าวจีนเคารพบชู ามานานนับพนั ป

ตำนานเทพเจา ต่ัวเหลา เอี้ย : ชาวจีนนิยมกราบไหวเช่ือวามีพลังในการ
ปกปกอภิบาลและปราบศัตรู ขจัดส่ิงเลวราย ตำนานที่มาของทานมีหลายขอมูล
เชน เดิมมีชื่อวา เสวียนอู เปนเจาชายเมืองจิงหล่ี ทางตอนเหนือของมณฑล
เหอเปย สมัยจักรพรรดิเหลือง เมื่อเตบิ โตข้ึนพบเห็นความทกุ ขยากของราษฎรจึง
คดิ อยากไปบำเพ็ญเพียร ปฏบิ ตั ธิ รรม

บางตำนานก็วาทานเปนนักพรตบำเพ็ญเพียร บนเขาบูตงซาน (บูต้ึง)
จนสำเรจ็ เปนเซียน บางก็วาทานเปนภาคหน่ึงของไทซงเหลากุน เปนตัวแทนดาว
เหนอื เตาและงทู ที่ า นเหยยี บน้นั เดิมเปน ปศาจทำรายมนุษยแ ละทา นไดปราบสตั ว
ทั้งสองจนนำมาเปนบริวาณของทานเอง

อกี ตำนานหนงึ่ เลา วา ชายหนุมจากเมอื งลกฮง มอี าชีพฆา หมูและวัวขาย
วนั หน่ึงกลับใจหนั มาปฏบิ ัตธิ รรมตามลัทธิเตา โดยยนิ ดีสละชวี ติ ตนเอง ควานทอง
เอากระเพาะและลำไสออกมาเพราะตองการเอาชีวิตตนแลกธรรมเพ่ือทดแทน
บาปเคราะหผลบุญน้ันสงให เง็กเซียนฮองเต ประมุขแหงสวรรค ประทานยศให
เปน “ผูตรวจภพทิศเหนือ” บางเขียนฉายาทานวา “เทพแหงนักรบ” หรือ 真

29

武 (เจินอู) หรือชื่อในภาษาแตจ๋ิววา “เหี่ยงเทียงเสี่ยงต่ี” มีธงดำเปนอาญาสิทธ์ิ
ปราบปศาจราย เทาขางหน่ึงเหยียบงู อีกขางเหยียบเตา มีเสือเปนพาหนะ จึง
เรียกทานวา “เจาพอเสือ” ท่ีชาวบานเลื่อมใสศรัทธา จึงสรางศาลเจาและรูปปน
ทานไวเพื่อบูชา โดยใชสัญลักษณเทาเหยียบเตา เหยียบงู และมีธงสีดำ เปน
เทพศักดิ์สิทธิ์ประจำกลุมดาวดานทิศเหนือ หรือผูพิชิตมาร ในรูปลักษณขุนพล
เคราดำยาว เทา เหยียบบนหลังงูและเตา ซ่ึงถือเปนสัตวประจำกาย มอื ขวาถอื ดาบ
ชิดแชเก่ียม มอื ซา ยยกช้ีระดบั หนาอกไปยังทองฟา หมายถงึ การบรรลุธรรมสำเร็จ
เตา นั่นเอง

30

เจาแมท บั ทมิ หรอื แมย านาง

เทพธดิ า เทพเจาท่ไี ดรับความเคารพในหมูช าวฮกเกย้ี น ชาวไหหลำ และ
ชาวจีนโพนทะเลที่ประกอบอาชีพเปนชาวประมงหรือชาวเดินเรือ กำเนิดเจาแม
ทบั ทิม หรือ ตุยบุยเตงเหน่ียง ตามตำนานกลาววา สมัยราชวงศฮ น่ั ในสมยั กษัตรยิ 
ฮ่ันกวงบูตี๋ เจาแมทับทิมไดรับการยกยองและแตงตั้งใหเปนเทพยดาแหงความ
เมตตาการุณย ชว ยคุมครองมวลมนษุ ยใหพน จากสรรพภัยและขจัดความทกุ ขยาก
ตอมาในปลายราชวงศเหม็ง (ประมาณ พ.ศ.2167) ที่เกาะไหหลำ มีหมูบานช่ือ
ตุยบวย ซ่ึงที่น่ีเองมีครอบครัวของชาวประมงท่ียากจนครอบครัวหน่ึงมีหัวหนา
ครอบครัวแซพัว เปนคนท่ีขยันขันแข็ง ซื่อสัตยมัธยัสถ ยึดอาชีพหาปลาเพื่อเล้ียง
ครอบครัว วนั หนึ่งชายแซพัวไดอ อกทะเลเพื่อหาปลาตามปกติ โดยมแี หทำเปน

31

ชอนผูกติดไวกับหัวเรือ ทวาในคืนน้ีไมวาเขาจะพายเรือทวนน้ำหรือพายเขาหาฝง
ก็ไมไดปลาแมสักตัวเดยี ว คงมเี พียงแตทอ นไมทอนหน่ึงท่ีติดมาทุกครงั้ ดวยความ
โมโหเขาจึงเหวี่ยงทอนไมน้ันออกไป แลวจึงชอนปลาเหมือนเดิม แตชอนเทาไหร
ก็ไมไ ดปลา คงมีเพียงไมท อนเดิมท่ีติดข้ึนมาทุกครงั้ ทำใหชายแซพัวหวนคิดขึ้นได
วา ไมวาเขาจะเหว่ียงไมทอนน้ีท้ิงไปแตเหตุไฉนไมทอนน้ีจึงกลับเขามาติดแหของ
เขาไดอีก เขาจึงรีบวายน้ำข้ึนฝงแลวกลับมาพิจารณาไมทอนนั้นดวยความ
มหัศจรรยใจ จากนน้ั เขาจงึ ไดอ ธษิ ฐานบนบานศาลกลาวตอ ไมทอนนัน้ วา

“ ตัวขาฯ ตั้งแตเกิดมาจนปานนี้ยังไมเคยเห็นทอนไมใดท่ีจะมี
อภินิหารจนถึงกับลอยทวนน้ำได ฉะน้ันหากทานศักด์ิสิทธิ์และมีศักดานุ
ภาพจรงิ ก็ควรจะใหความสงสารและชวยใหตัวขาฯ ใหพรุงนี้สามารถหา
ปลาไดเ ต็มชอ นแห ขาฯจะระลึกพระคุณอันยิ่งใหญทที่ รงการณุ ย แกขา ฯ
ดว ยการนำทอ นไมนี้กลับไปแกะสลกั เปน เทวรูปแจา แม พรอ มกบั จะไดท ำ
การกราบไหวบชู าบวงสรวงทุกค่ำเชา ”

จากนนั้ ในวนั รุงขึ้น ชายแซพัวกไ็ ดออกไปหาปลาดวยความม่ันใจ คลาย
กับปาฏิหาริย คร้ังนี้ภายในชอนแหเต็มไปดวยปลานานาชนิดท้ังตัวใหญตัวนอย
เขานำเรือดันชอนแหอีกเพียง 2 – 3 ครั้งทองเรือลำนอยก็เต็มไปดวยปลา เขา
ปลาบปล้ืมปติยิ่งนัก เขารีบนำเรือกลับบานดวยจิตใจแสนสุขและอิ่มเอมใน
อภินิหารของทอนไมนั้น เม่ือเวลา 6 เดือนผานไป การทำมาหาเล้ียงชีพดวยการ
จับปลาไดส รา งความเจรญิ จนทำใหช ายแซพ วั กลายเปน ผูม ฐี านะร่ำรวย แตส ่งิ หน่ึง
ทีเ่ ขาไมไดลืมก็คือการกราบไหวบูชาทอนไมซ่งึ ถือเปน ตัวแทนของเจาแม และเพ่ือ

32

เปนการแสดงถึงเดชบารมีของเจาแมและเปนท่ีพึ่งแกผูตกทุกข ชาวประมงแซพัว
จึงไดน ำทอนไมแ กะสลกั เปน รปู เจา แมแ ละต้งั ศาลของเจาแมตุย บวยข้นึ เมอ่ื วันขึ้น
15 ค่ำเดือน 10 (ตรงกับเดือน 12 ของไทย) และไดเชิญพระวิญญาณของเจาแม
มาประทบั เพ่ือคุม ครองและประสิทธ์ปิ ระสาทแกป วงชนพรอ มสรรพสตั วท ่ีตกทุกข
ไดยาก และอำนวยความสำเร็จใหบังเกิดแกผูท่ีวิงวอนขอรองใหรอดพนจากภัย
พิบัติ และในคืนน้ันเองก็ไดมีการจัดสุราอาหารคาวหวาน เชิญแขกเหรื่อญาติพ่ี
นองมิตรสหายมารวม โดยชาวจีนถือวา สุราคือน้ำอมฤต และอาหารคือเคร่ือง
ทิพย ท่ีจะยังความสุขความเจริญความสำเร็จใหบังเกิดแกผูมารวมงาน และ
กำหนดเอาวนั ทำพิธีน้ีถือเปนวันกำเนิดของเจาแม สืบมาจนถือปจจุบนั ซึ่งตำนาน
กำเนิดเจาแมทับทิมไดถูกเลาขานสงตอมาในรูปแบบเรอื่ งเลามุขปาฐะ และเปนท่ี
รับรอู ยางดีในชุมชนจีนไหหลำทอี่ ยูในประเทศไทยรวมถงึ ศาลเจา แมทบั ทมิ ตลาด
ใต พิษณุโลกดวย ศาลเจาแมทับทิมแหงน้ี สรางขึ้นในพื้นท่ีของสมาคมจีนไหหลำ
สรางขึ้นราวทศวรรษ 2490 (จากตัวอักษรจีนที่จารึกบนโตะบูชาท่ีมาพรอมกับ
ศาลเจา) และมีการบูรณะภายหลังจากเหตุการณเพลิงไหมป พ.ศ. 2500 แตศาล
เจาแหงน้ีกไ็ มถกู เพลิงไหมเชน กัน เทศกาลสำคัญของศาลเจา แหง นี้ คือ การเฉลิม
ฉลองวันเกิดของเจาแม (เดือน 12) มีการจัดแสดงงิ้วเพ่ือเฉลมิ ฉลองเจา แมเชน กัน
โดยใชพื้นท่ีบริเวณศาลเจาเปนท่ีตั้งโรงง้ิว ในยุคแรก ๆ ในการประกอบพิธีสำคัญ
เชน พิธเี บิกเนตรเจาแม พิธีเชิญเจาประทับ (เม่ือมกี ารบูรณะและเชิญเจากลับเขา
มา) มักจะมีคำสวดเปนภาษาจีนไหหลำและคณะกรรมการแตงชุดจีนไหหลำรวม
ประกอบพิธี แตในปจจุบัน ผูท่ีประกอบพิธีใชภาษาไหหลำหาไมไดแลว สว นใหญ
จึงเปล่ียนมาใชภาษาไทยแทน และไมไดใสชุดจีนไหหลำรวมพิธี ยกเวนจะมี
พธิ ีกรรมใหญ ๆ เทาน้ัน

33

ประเพณีความเชื่อ – การแสดงงว้ิ และโรงง้ิว

ศาลเจา มีประเพณีการคัดเลือกคณะกรรมการศาลเจาที่สืบทอดกันมา
ท้ังที่ศาลเจาปุนเถากง และศาลเจาแมทับทิม ในแตละปแตละศาลเจามีการจัด
แสดงง้วิ (หรอื ทีเ่ รยี กเปนทางการวา อปุ รากรจีน) “เวลาท่ศี าลเจาปุนเถากง มีการ
จัดแสดงงิ้วในชวงเทศกาลตรุษจีนและเทศกาลสารทจีน จะมีการสงเตาปง (ขนม
ถั่วตัด) ไปตามบาน เพ่ือแจงใหรูวาในวันนั้นศาลเจาจะมีการแสดงงิ้ว เด็ก ๆ จะรู
กันและเตรียมตัวมาดูง้ิวและมาเที่ยวเลนซื้อขนมของเลน ซ่ึงในงานแสดงง้ิว สวน
ใหญมาพรอ มคนขายน้ำตาลปน และปองแปงตวั มังกร แตถ า เปนเดือนพฤศจิกายน
หรอื ธันวาคม จะจัดงวิ้ ทศ่ี าลเจาไหหลำ (ศาลาเจาแมท บั ทิม) ซงึ่ ถือเปนวันเกิดของ
เจาแมทับทิม จะมีประเพณีการกินขนมบัวลอยและโบกเกี๋ย” ท่ีศาลเจาแหงนี้มี
การแสดงง้ิวเปน ประจำทกุ มีปหนึ่งทถ่ี ือเปนประวตั ิศาสตรสำคัญของการแสดงงิ้ว
ในความทรงจำของคนในตลาดใต “ประมาณ พ.ศ. 2490 กวา ๆ ตลาดใตเปน
ตลาดท่ีขนสงทางเรือ ไมมีรถยนต ชวงเทศกาลตรุษจีน มีงิ้ว 1 โรงแสดง 6 คืน
สารทจีนมีงิ้ว 5 คนื มีปห นงึ่ ทจ่ี ำไดประมาณป 2498 มีง้ิว 2 โรงประชันกนั หลัง 6
คืนมีคนดูเยอะ จึงมีตอไปอีก 6 คืน ถือไดวาเปนการแสดงงิ้วที่มากท่ีสุดใน
ประวัติศาสตรของการแสดงง้ิวของศาลเจา” โรงง้ิวเปนพื้นท่ีสวนหนึ่งในชุมชน
ตลาดใต เปนท่ีจัดแสดงงิ้วและพ้ืนท่ีการว่ิงเลนของเด็ก ๆ ในยุคทศวรรษ 2510
“เปนพน้ื ทเ่ี ลนไลจบั มีรา นขา วตม แปะเตยี ง รสู ึกตืน่ เตนเวลามงี ิว้ มีโรงหนังมาฉาย
มีรานอาหาร รานขนมไทยขาย ขนมมันออย (มัน 3 เหลี่ยม) ขนมแตกงา ขนม
เหนยี ว ขนมถวั่ แปป ขาวเมา”

34

ขนมมงคลของชาวจนี ตลาดใต

ขนมมงคลเหลานี้สะทอนใหเห็นลักษณะชุมชนชาวจนี และวิถีความเชื่อ
ขนมมงคลเหลาน้ีใชใ นการไหวเ ทพเจา ในเทศกาลและพธิ มี งคลตาง ๆ ขนมมงคล
สวนใหญใชในงานมงคลตาง ๆ เชน ตรุษจีน แตงงาน เปนตน ที่รูจักกัน ขนม
จันอับ หรือเครือ่ งจันอับ (มีประมาณ 58 ชนิด เรียกวา แตเหล้ียว) - พองเสียงมา
จาก “จังอ๊ับ” ในภาษาแตจิ๋วยังเรียกวา แตเหล้ียว จับก้ิม และมึงเตาเข่ีย จันอับ
เหมือนขนมสารพัดนึกของคนจีนที่สามารถใชในงานมงคลตาง ๆ เชน ไหวเจา
แตง งาน ไหวบรรพชนในเทศกาลตา ง ๆ จันอบั มี 58 ชนิด เรียกวา แตเ หลี้ยว เปน
ขนมไหวในเทศกาลตรุษจีนและงานเทศกาลตาง ๆ ในเมืองไทยมีแตเหล้ียวอยู
2 ชนิด คือ แบบฮกเกี้ยน ที่มีเครื่องประกอบ 8 ชนิดพบไดเฉพาะในภูเก็ตเทาน้ัน
และแบบแตจ ๋ิวกวางตงุ ที่มเี คร่อื งประกอบ 5 ชนิด คือ ถ่ัวตัดหรือเตา ยิ้งปง งาตัด
หรอื ม่ัวปง ขาวพองหรือโหงวจง ปง ฟกเช่ือมหรือกวยแฉะ และลูกกวาดหรอื ซกซา

ซ่ึงใชในงานมงคลของคนจีน ซ่ึง
ในพิษณุโลกเปนแบบท่ีสอง นิยม
นำมาไหวเจา มีความหมายส่ือ
มงคลถึงความอุดมสมบูรณของ
พัชพันธุธัญญาหาร วัตถุดิบหลัก
คือ ขาวเจาห รือ ขาวเห นี ย ว
น้ำตาล ถั่วลิสง งา แบะแซ และ
ผลฟก ขนมเปยะ เปนสัญลักษณ
แหงสิริมงคล มอบแทนความ

35

ปรารถนาดีตอกัน และความสมัครสมานสามัคคี เปนขนมที่มักประกอบเทศกาล
ขนมไหวพระจันทรของคนจีน ใชเปนเคร่ืองเซนไหวแหงดวงจันทร ไสดั้งเดิมจะ
เปน ถั่วและฟก ขนมฉือ่ คกั กว ย เปนขนมมงคลโบราณไหวเ ทพเจาของชาวไทยเช้ือ
สายจีนแตจ๋ิว ซึ่งในเมืองพิษณุโลกยังมีการทำขนมประเภทน้ีเปนประจำทุกป ใน
หนงึ่ ปจ ะทำ 2 ครั้ง คือ เทศกาลตรุษจีนและเทศกาลโคมไฟ เปนขนมเซน ไหวเทพ
เจาเพื่อขอพรในเทศกาลสำคัญ สำหรับเมืองพิษณุโลกตระกูลแซต้ัง ไดสืบทอด
วิธีการทำไว ขนมชนิดนี้มคี วามโดดเดน ท่สี ุดในบรรดาขนมแบบฉบับจนี แตจ ว๋ิ ดว ย
ความท่ีมเี อกลักษณไมเหมอื นทอี่ นื่ ทง้ั รปู ทรง รสชาติ ความหมายและวตั ถุดิบ จน
กลาวไดวา เสมือนเปนตวั แทนของความเปนแตจว๋ิ ตามตำรับด้ังเดิม ตัวแปงขนม
ฉ่ือคักกวยผสมหญาชนิดหนึ่งลง คือ หญาฉ่ือคัก พืชชนิดน้ีมีช่ือทางวิทยาศาสตร
วา Gnaphalium affine เปนพืชในวงศเดียวกับทานตะวัน มีสรรพคุณทางยา
มากมาย นำไปใชเปน ยาแกไอ ขับเสมหะ ลดไข ปวดตามขอ แกตกขาว และอ่ืน ๆ
เนื่องจากมีความหอมเฉพาะตวั จึงมีการนำไปผสมในอาหารหลายชนิด อาหารท่ีมี
ฉอ่ื คักเปนสวนประกอบที่โดดเดน คือ ฉื่อคักกว ย ซ่ึงถือเปนขนมเกาแกของแตจิ๋ว
ท่ีปจจุบันยังคงพอหาทานได (นอกเหนือจากท่ีจังหวัดพิษณุโลกแลว) ก็เปนยาน
เยาวราช (รายงานขาว “คนไทยแตจ๋ิวในพิษณุโลกเรงทำขนมฉื่อคักกวย ขนม
มงคลโบราณใชไ หววนั ตรุษจีน” ใน Phitsanulok HotNEWS, วันท่ี 25 มกราคม
2565)

36

ขนมมงคลท่ีรูจักกัน
ดีในกลุมจีนไหหลำ คือ ขนม
เขง ไหหลำสอดไสมะพราวออน
หรือ จินเดและบ๊ัวะ “จินเด”
ในภาษาไหหลำ หรือ “อิ่วตุย”
ในภาษาแตจ๋ิว หมายถึงถุงอัญ
มณี ทำมาจากแปงขาวเหนียว
ทอดยัดไสตาง ๆ คลุกดวยงา รสชาติหวานนุม เดิมนั้นจินเดเปนอาหารชาววัง
ในสมัยราชวงศถัง ตอมามีการอพยพยายถิ่นลงใต อาหารชนิดน้ีก็ไดแพรหลาย
ตามมาดวย ซ่ึงชาวจีนบนเกาะไหหลำใชจินเดสักการะเทพเจาในเทศกาลหยวน
เซียว (เทศกาลโคมไฟ) และเทศกาลกุนพอ คือทุกวันที่ 15 เดือนยี่ ตามปฏิทิน
จันทรคติจีน ตองทำลูกใหญขนาดพอๆ กับลูกบาสเกตบอลเพื่อใหเทพเจาโปรด
“บ๊ัวะ” หรือคนไทยรูจักดีในนาม “ขนมเขงไหหลำ” เพราะจะตางจากขนมเขง
ทัว่ ไปคือมีการยัดไส ซงึ่ มาจากคำวา “อีบ่ ๊ัวะ” หมายถึง ความคะนงึ หา เปน ขนมที่
หาทานยากในปจจบุ ัน

37

วัฒนธรรมเจียะมวย

“เจียะมวย” คำวา มวย หมายถึง ขาวขาวตมในน้ำ เปนอาหารเชาของ
คนไทยเชื้อสายจีนท่ีเลาเร่ืองตัวตนของคนกลุมคนจีนตลาดใตไดอยางชัดเจน
ตั้งแตยุคกอรางสรางตัวของคนจีน (เสื่อผืนหมอนใบ) กินขาวตมกับกรวดแช
น้ำปลา (ขาวตมโรยเกลือ) และกรวดแชน้ำเกลือ ซึ่งบอกเลาตำนานความ
ยากลำบากของบรรพบุรุษชาวจีนในยุคสรางตัว ที่คนจีนทำงานสรางเนื้อสรางตัว
ไมมีเงินซื้อวัตถุดิบช้ันดีมาประกอบอาหารโดยเฉพาะเนื้อสัตว โดยนำมากินคูกับ
กับขาว “กลุมเก๊ียม” ทีเ่ นนความเค็ม หามาไดงา ย ประกอบอาหารไดร วดเรว็ และ
ราคาไมแ พง จนมีคำตดิ ปากกันวา “กนิ ขาวตม ตอ งกินกบั เกี๊ยม (ของเคม็ )” รวมถงึ
ไขเค็ม ผักกาดดอง ถ่ัวทอด กานาฉาย ไชโปวผัดไข และผัดใบปอ จัดวาเปน
กบั ขา วประจำสำรับ นอกจากน้ียงั พบอาหารกลุม ทไี่ ดร ับอิทธิพลจากอาหารไทยท่ี
มีรสเผ็ด คนจีนจึงเร่ิมมีการทำอาหารพวกกยำ เชน ยำไขเค็ม ยำปลาเค็ม และ
กลุมเนื้อสัตว เม่ือพอมีฐานะข้ึนมา จะมีหมูแผน หมูซีอ๊ิว หมูกุนเชีย งอยูในสำรับ
ขาวตม วฒั นธรรมเจียะมวย เปนส่งิ ที่หลอเลย้ี งวิถีชีวิตและสายใยในครอบครวั มา
ชานานและยังสะทอนถึง ภูมิปญญาดานสุขอนามัยของคนจีนท่ีถายทอดกันมา
การกินขา วรวมกันกบั ลกู หลาน อบรมสงั่ สอนวิถีแบบจีนผานโตะอาหาร

38

1



2



ตึกแถวยา นตลาดใต

ตลาดใตมีหลักฐานกลาวถึงปรากฏเปนลายลักษณอักษรครั้งแรกใน
พระราชหัตถเลขา คราวเสด็จมณฑลฝายเหนือในรัชกาลที่ 5 ป พ.ศ. 2444 และ
จดหมายระยะทางไปพิษณุโลก พระนิพนธในสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟา
กรมพระยานริศรานุวัตติวงศ ป พ.ศ. 2444 เชนกัน กลาวถึง ตลาดบริเวณนอก
ตลาดดา นทิศใตป ระตทู วายทคี่ ลายตลาดเมืองพจิ ติ ร มลี ักษณะเปน เรือนแถวฝาไม
ปลูกเปนแถวยาวตอกันริมฝงแมน้ำนาน ซ่ึงในสมัยนั้นความเจริญของเมืองจะอยู
ฝงตะวันออก ชาวเมอื งตางใชเสนทางสญั จรทางน้ำเปนหลัก สองฝง แมน้ำนา นเต็ม
ไปดวย เรือนแพและทาเรือ ที่เช่ือมเมืองทางเหนือและเมืองทางใต โดยทางเหนือ
ข้ึนไปยังพรหมพิราม-ตรอน-พิชัย-ทาอิฐ-อุตรดิตถ และยังสามารถเดินทางไปยัง
เขตลานนาได สวนทางใตลงไปทาฬอ-พิจิตร-บางมูลนาก-ปากน้ำโพ และตอ ไปถึง
กรุงเทพฯ ตอมาไดมีการสรางเสนทางรถไฟสายเหนือถึงเมืองพิษณุโลกในป พ.ศ.
2450 ทำใหเมืองพิษณุโลกขยายตัวในแนวลึกจากลำน้ำนาน มาเกิดชุมชนใหม
เช่ือมตอตลาดใตกับสถานีรถไฟ จนกระท่ังป พ.ศ. 2474 เมืองพิษณุโลกฝง
ตะวันตกและฝงตะวนั ออกเช่ือมถึงกันดว ย สะพานดำ หรือ สะพานนเรศวร เมือง
จึงขยายตัวมาทางฝง ตะวันตกมากขน้ึ สำหรับตลาดใตน น้ั บุญชต แสงตา ย (2478)
ไดอธิบายไวในหนังสือนำเท่ียวเมืองสองแควหรือพิษณุโลกวา เปนตลาดท่ีใหญ
ที่สุดในเมืองพิษณุโลก เปนตลาดท่ีมีอาณาเขตกวางขวาง ตั้งแตสี่แยกหัวถนน
ตลาดไปจนถึงสุดถนน ท้ังตอนริมลำน้ำนานและลำ้ เขาไปภายในจนเกือบถงึ สถานี
รถไฟ มถี นน

41

“ตลาดแหงนีเ้ ปนศนู ยก ลางการคมนาคม
ของเมืองพิษณุโลกท้ังทางบกและทางน้ำ”

ตรอกเล็กซอกนอยมากแหงคั่นตลาดเปนตอน ๆ ตัวตลาดสรางเปนหองแถวไม
ตดิ กันไปตามริมถนนพุทธบูชาทั้ง 2 ฟาก มตี ง้ั แตช นั้ เดียวจนถงึ สามชน้ั ที่เปน
ตึกรามโอโถงบริเวณหัวตลาด เรือนชั้นเดียวจะเปนหองแถวหลังคามุมสังกะสี มี
เสาค้ำยันยาว ทุกหลังยื่นมาทางแมน ้ำ ใตถนุ บา นเปนตลิ่งและริมแมน้ำ สวนเรือน
2 ชั้นโดยมากต้ังอยูริมถนนพุทธบูชา รานคาในตลาดมีของเบ็ดเตล็ดขาย มีราน
กาแฟ รานขายอาหารท้ังไทย จีน แขกทั่ว ๆ ไป โรงมหรสพก็มีอยูในตลาดน้ี
2 แหง ตามหางรานเหลาน้ีตา งตกแตง หนารานโชวข องไดอยา งงามตาและสะอาด
สะอาน มีไฟฟาจุดสวางไสว รานขายของกวาจะปดก็ราว ๆ 22 นาิกา สำหรับ
ตลาดสดก็มีการยกพื้นซีเมนตสำหรับนั่งและวางของขายท้ังสองฟากมีการทำ
ระบายน้ำอยางดี ทุกวันในเวลาเชาและเย็นจะมีแมคานำของมาขายจนลนตลาด
ตลาดแหงน้ีเปนท้ังศูนยกลางของการคมนาคมของเมืองพิษณุโลกท้ังทางบกและ
ทางน้ำ นับเปนตลาดที่สมบูรณแ หง หนง่ึ ในภาคเหนอื

อนเุ คราะหภ าพโดย รา นถา ยรปู มติ รภาพ หองฟล มเมไลและรา นหวา ฟอ ง

42

“2 มกราคม 2500 เกดิ ไฟไหมเ มอื งพิษณโุ ลกคร้ังใหญ”

ใน ช ว งป พ .ศ .
2484-2488 หรือ ระหวาง
สงครามมหาเอเชียบูรพา
เมืองพิ ษ ณุ โลกบ างสวน

ไดรับความเสียหายจากการ
ถู ก ท้ิ ง ร ะ เบิ ด โด ย ฝ า ย
สัมพั นธมิตร โดยเฉพ าะ
สถานีรถไฟพิษณุโลกเดิมน้ัน
เสียหายทั้งหมด ดังน้ันในป
พ .ศ . 2489-2497 เ มื อ ง
พิษณุโลกจึงไดรับการฟนฟู
ขนานใหญ มีการตัดถนน

เพิ่มเติมเมืองขยายตัวตาม อนเุ คราะหภาพโดย รานถา ยรปู มติ รภาพ หองฟลม
แ น ว รถ ไฟ ม าก ข้ึ น เกิ ด เมไลและรา นหวา ฟอง
ตึกแถวและรานคาเกิดขึ้น

จำนวนมากในท้ังในยานตลาดใตแ ละพื้นทรี่ อบสถานีรถไฟ แตจดุ เปลยี่ นสำคัญคือ

เหตกุ ารณใ นวันท่ี 2 มกราคม พ.ศ. 2500 เกดิ ไฟไหมเ มอื งพิษณุโลกคร้ังใหญสราง
ความเสียหาย และสรางการเปล่ียนแปลงคร้ังสำคัญตอ สถาปต ยกรรมและผังเมือง
พษิ ณุโลก เน่อื งดวยความเสียหายท่ีเกิดขึ้นครอบคลุมพ้ืนท่ีทัง้ ในยา นตลาด ชมุ ชน
และสถานท่ีราชการเปนบริเวณกวางเน่ืองจากอาคารรานคาสวนใหญยังคงสราง

43

ดว ยไมจึงเปนเช้ือเพลิงอยางดี

หลังจากนั้นจึงมีการระดมทุน

สรางอาคารแบบสมัยใหมข้ึน

ทดแทนอาคารเรือนแถวไมที่

เสียหายไป มีการวางผังเมือง

ใหม ยายสถานที่ราชการ อนุเคราะหภาพโดย รา นถายรูปมติ รภาพ หอง
บางสวนไปฝงตะวันตกของ ฟล มเมไล รา นหวา ฟอง
แมน ้ำนาน มกี ารตัดถนนและ

วางทอระบายน้ำในตัวเมืองเพิ่ม สรางหอนาิกาประจำเมือง ซ่ึงผูท่ีมีบทบาท

สำคัญในการออกแบบตึกแถวและวางผังเมือง คอื นายชา งอำนวย ประพฤติธรรม

นายชางเทศบาลในสมัยนั้น โดยถนนทุกสายท่ีเขาเมืองจะมาบรรจบกันท่ีวงเวียน

หอนาิกา โดยตึกแถวท่ีสรางข้ึนใหมในยานตลาดใตและสถานีรถไฟในชวงน้ี

ไดรับอิทธิพลของรูปแบบสถาปตยกรรมประเภทตกึ แถวท่ีสรางกันมากอนหนาใน

กรุงเทพมหานคร ซึ่งถูกกำหนดรูปแบบโดยพระราชบัญญัติควบคุมการกอสราง

อาคาร พ.ศ. 2479 เทศบัญญัติเทศบาลนครกรุงเทพฯ เร่ืองควบคุมการกอสราง

อาคาร พ.ศ. 2483 และกฎกระทรวงมหาดไทย พ.ศ. 2498 ออกตามความใน

พระราชบัญญัติควบคุมการกอสรางอาคาร พ.ศ. 2479 ที่มุงควบคุมอาคาร

สาธารณะ อาคารพาณิชย เนนประโยชนในดานความม่ันคงแข็งแรง ดานอนามัย

และสุขาภิบาล ดานการปองกันอัคคีภัยและกอใหเกิดความเปนระเบียบในดาน

การผังเมือง ตึกแถวจึงถูกควบคุมความสูงของอาคาร ขนาดความกวางของคูหา

ทางเดินดานหลังและสวนย่ืนของกันสาด ชายคา สวนประณีตทางสถาปตยกรรม

ฯลฯ ในเทศบัญญัติเทศบาลนครกรุงเทพมหานคร พ.ศ. 2483 ไดกำหนดให

ตึกแถวมีหลังคาเปนทรงตัด และตองทำผนังบังแนวลาดของหลังคา หรือ

44