FEDERALISME DI SABAH 1963-1967

1





FEDERALISME DI SABAH, 1963 - 1967

©Saimin Ginsari, 2021

Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada
terbitan ini boleh diterbitkan semula, disimpan untuk
pengeluaran atau ditukarkan ke dalam bentuk atau sebarang
alat juga pun, sama ada dengan cara elektronik, gambar serta
rakaman dan sebagainya tanpa kebenaran bertulis dari
penerbit.

ISBN: 978-967-0981-54-3

Penerbit:
Unit Sejarah, Jabatan Pengajian Sains Sosial

Institut Pendidikan Guru Kampus Kent
Peti Surat 2

89207 Tuaran Sabah

Dicetak oleh:

CP FORMS SDN BHD
Lot 5A, Lorong 2B, Jln 7, Fasa 1, KKIP Timur

Jalan Norowot 88450 Kota Kinabalu, Sabah
Tel: 088-498830/498831/498832
Fax: 088-498931

Prakata Muka surat

BAB SATU 1-6
Masa Depan Borneo Utara Selepas Resolusi 7-8
1514 8-10
10-16
Cadangan Penyatuan Borneo 16-22
Reaksi Awal Rancangan Malaysia
Meninjau Pandangan Rakyat Borneo 28 - 37
Gerakan Anti-Malaysia 38 - 42
Dapatan Inter- Governmental Committee 42 - 60
BAB DUA
Federalisme Era Donald Stephens, Ketua 59-66
Menteri Pertama 66-79
80-82
Federalisme dan Pentadbiran 83-93

Federalisme dan Pembangunan Ekonomi 94

Federalisme dan Politik

BAB TIGA
Federalisme Era Peter Lo, Ketua Menteri
Kedua

Pemulihan Hubungan Sabah - Kuala Lumpur

Politik Selepas Pemisahan Singapura

Ekonomi Selepas Pemisahan Singapura
Pilihanraya DUN, 1967
BIBLIOGRAFI

“Wonder is the beginning of wisdom.”
Socrates

Bismillahirahmanirrahim,
Assalamualaikum Warahmatullahi Wabarakatuh,
Salam sejahtera

Pada masa kini penulisan buku berkaitan dengan
sejarah Sabah amat terhad dan ini menjadi kesukaran pelajar
sekolah, mahasiswa universiti dan masyarakat umum
membuat rujukan untuk memahami lebih mendalam tentang
sesuatu isu berkaitan dengan negeri Sabah sendiri. Penerbitan
buku “Federalisme Di Sabah, 1963 – 1967” tulisan Dr
Saimin Ginsari ini merupakan satu yang dinanti-nantikan
bagi menampung kekurangan buku sejarah berkaitan negeri
Sabah. Dr Saimin Ginsari merupakan pemegang PhD dalam
bidang sejarah dan graduan dari Universiti Malaya yang juga
merupakan universiti terulung di Malaysia.

Kepakaran Dr Saimin Ginsari dalam bidang sejarah
Sabah, memang tidak dapat dipertikai kerana beliau sendiri
telah menghasilkan tesis PhD beliau dengan mengkaji sejarah
berkaitan negeri Sabah. Bagi menyiapkan tesis PhD, beliau
telah pergi ke The National Archives, Kew London untuk
mencari bahan bukti yang masih tersimpan di sana. Atas
kesungguhan beliau itu, beliau berjaya mendapatkan sumber
yang tulin dan sahih. Berdasarkan pengalaman Dr Saimin
Ginsari membuat penyelidikan untuk menyiapkan tesis beliau
dan sumber-sumber yang sangat meyakinkan, beliau telah
menulis buku ini yang juga merupakan salah salah bab dalam
penyelidikan beliau sendiri. Buku ini telah berjaya
membongkar pelbagai isu berkaitan hubungan kerajaan

persekutuan dan kerajaan negeri, selain beberapa krisis
dalaman yang akhirnya membabitkan campur tangan
kerajaan persekutuan.

Dengan membaca buku ini, pembaca akan lebih
memahami isu-isu pembentukan Malaysia, isu kuasa negeri
dan persekutuan, krisis pemimpin negeri dan persekutuan,
krisis dalam parti perikatan Sabah dan isu-isu lain yang
berkaitan. Tahniah kepada Dr Saimin Ginsari yang telah
membuka lembaran baharu dalam memperbanyakkan koleksi
buku sejarah berkaitan Sabah. Saya berharap usaha ini akan
berterusan pada masa-masa akan datang dengan
menampilkan isu-isu lain berkaitan sejarah negeri ini.
Semoga usaha Dr Saimin Ginsari menulis buku ini akan
dapat membuka minda pembaca dan dapat memahami
beberapa isu penting berkaitan hubungan persekutuan dan
negeri.

‘Sabah Maju Jaya’

Sekian terima kasih

DR JAIS BIN ABDUL HAMID

Ketua Jabatan
Jabatan Pengajian Sains Sosial
Institut Pendidikan Guru Malaysia
Kampus Kent

BAB SATU

MASA DEPAN BORNEO UTARA
SELEPAS RESOLUSI 1514

Resolusi 1514 Pertubuhan Bangsa-bangsa
Bersatu (PBB) pada 14 Disember 1960 mengisytiharkan
semua bentuk penjajahan di mana-mana tempat di dunia
berakhir. Borneo Utara, sebuah wilayah yang dahulunya
diduduki oleh Syarikat Berpiagam Borneo Utara dan
kemudiannya diserahkan kepada pentadbiran kerajaan
British selepas pendudukan tentera Jepun tidak
terkecuali daripada wilayah yang bakal memperolehi
kemerdekaan. Ini berdasarkan resolusi Pertubuhan
Bangsa-bangsa Bersatu (PBB) dalam United Nations
Resolution 1514 (XV) Declaration on the granting of
independence to Colonial Countries and Peoples.

Sebelum resolusi ini dikeluarkan, pegawai-
pegawai British di Asia Tenggara termasuk pegawai
British di Borneo sebenarnya telah membuat beberapa
siri mesyuarat bagi membincangkan masa depan
wilayah jajahan British di Borneo. Salah satu isu utama
yang dibincang adalah cadangan penyatuan wilayah dan
bekas jajahan British iaitu wilayah Borneo, Singapura
dan Persekutuan Tanah Melayu.

Cadangan Penyatuan Borneo

Walau bagaimanapun, konsep penyatuan
wilayah-wilayah jajahan British telahpun dicadangkan
lebih awal oleh Lord Brassey, Pengarah Syarikat

1

Borneo Utara British pada tahun 1887.1 Enam puluh
tahun kemudian, iaitu pada tahun 1948, Thio Chan Bee,
(ahli Majlis Perundangan Singapura) telah
mencadangkan penggabungan wilayah jajahan British di
Asia Tenggara tetapi tidak diterima oleh kabinet
kerajaan British.2 Pada tahun 1953 Sir Malcom
MacDonald, Pesuruhjaya Tinggi British di Asia
Tenggara pula mencadangkan konsep yang hampir sama,
dikenali sebagai ‘Grand Design’.3 Bagaimanapun,
ideanya tidak diambil serius oleh kerajaan British.

Semasa Perhimpunan Agung UMNO pada bulan
september 1955, United Malay National Organisation
(UMNO), telah mempelawa Singapura dan wilayah
Borneo membentuk sebuah persekutuan yang lebih
besar.4 Bagaimanapun, pelawaan ini tidak mendapat
sambutan daripada wilayah Borneo kerana pada ketika
itu pegawai-pegawai British dan gabenor wilayah-
wilayah di Borneo sedang membincangkan cadangan
penyatuan Brunei, Borneo Utara dan Sarawak dalam
Persekutuan Borneo.5

Bagaimanapun, sultan Brunei, Sultan Omar Ali
Saifuddin kurang berminat6 menyebabkan rancangan ini
tidak diteruskan sehinggalah satu cadangan yang sama
dicadangkan oleh Sir Anthony Abel, Pesuruhjaya
Tinggi British di Brunei (juga sebagai Gabenor Sarawak)

1 Mohamed Noordin Sopiee, From Malayan Union to Singapore Separation.
Political in Malaysia Region 1945-65, Kuala Lumpur, Penerbit Universiti Malaya,
1974, p. 127.
2 Arkib Negara Malaysia, Gagasan Persekutuan Malaysia. Hari ini Dalam Sejarah,
Jilid II, Kuala Lumpur, Percetakan Negara, 1981.
3 DO 169/24 Memorandum ‘The Possibility of A Federation of the Borneo
Territories, Singapore and the Federation of Malaya.’ January 1961.
4 Strait Times, 27 December 1955.
5 CO 1030/1078 (10) Note of a Meeting held in Sir John Martin’s Room at 3 p.m on
Tuesday, 29th March 1960 to discuss the Subject of Closer Association of the
Borneo Territories, p. 52.
6 CO 1030/1078 (28) A.H. Poynton to Sir Norman Brook. 30 June 1960.

2

pada 23 Julai 1957. Bagaimanapun, sultan Brunei kekal
untuk tidak ikut serta dalam rancangan penubuhan
persekutuan Borneo.

Persekutuan Malaya di bawah pimpinan Tunku
Abdul Rahman melihat keengganan Brunei untuk turut
serta dalam pembentukan Persekutuan Borneo telah
membentuk satu akta dalam perlembagaan Malaya yang
memperuntukkan bahawa wilayah-wilayah dari luar
Malaya boleh diterima oleh kerajaan Malaya sebagai
sebuah negeri baru dalam persekutuan Malaya. Tunku
mendakwa bahawa beberapa pemimpin dari Borneo
Utara seperti Datu Mustapha Datu Harun berminat
untuk menyertai Persekutuan Malaya ketika mereka
bertemu di Kuala Lumpur untuk menghadiri Conference
of Economic Commission for Asia and Far East
(ECAFE) pada tahun 1958.7

Oleh kerana tempoh masa untuk British
merancang masa depan wilayah Borneo semakin suntuk,
kerajaan British terpaksa mengadakan mesyuarat yang
lebih kerap untuk membincangkan masa depan wilayah-
wilayah jajahannya. Susulan daripada itu, beberapa siri
mesyuarat untuk membincangkan masa depan wilayah
Borneo telah dibuat.

Mesyuarat pertama dibuat di Pejabat Koloni
British, Phoenix Park Singapura pada 23 Januari 1960
yang dipengerusikan oleh Sir Dennis Allen, Timbalan
Pesuruhjaya British di Asia Tenggara.8 Mesyuarat
bersetuju penggabungan lima wilayah British, iaitu
Malaya, Singapura, Sarawak, Borneo Utara dan Brunei
sebagai penyelesaian terbaik kepada masa depan

7 Tunku Abdul Rahman Putra Al-Haj, Looking Back: Monday Musings and
Memories, Selangor: MPH Group Publication Sdn Bhd, 2011, p. 93.
8 CO 1030/1078 (E4) Record of meeting on Borneo Territories, Held at Phoenix
Park, Singapore, 23 January 1960, p. 93

3

wilayah jajahan British. Masalah yang mungkin
merisaukan British adalah perbezaan pembangunan
politik dan ekonomi di kelima-lima wilayah.

Pada 29 Mac 1960, isu ini dibincangkan semula
di Singapura dan dipengerusikan oleh John Martin dari
Pejabat Koloni British.9 Mesyuarat fokus kepada
merancang strategi untuk menggabungkan tiga wilayah
Borneo walaupun sultan Brunei, Sultan Omar Saifuddin
masih tidak menerima idea tersebut.10

Pada masa yang sama, iaitu pada 3 Jun 1960,
Tunku telah bertemu dengan Setiausaha Tanah Jajahan
British, Lord Home dan Menteri Tanah Jajahan, Lord
Perth.11 Tunku memberitahu Lord Home bahawa
Indonesia berkemungkinan ada rancangan untuk
mengambil wilayah British dan situasi ini hanya boleh
dihalang jika wilayah Borneo menyertai Persekutuan
Malaya dalam satu perikatan yang besar.12 Tunku juga
memberitahu Lord Perth bahawa minatnya hanya
dengan Brunei, atau Brunei dengan Sarawak sahaja.
Tunku tidak berminat dengan Borneo Utara dan
Singapura.13

Pada 27 Julai 1960, Perdana Menteri Britain,
Harold Macmillan mengarahkan Pejabat Koloni British
untuk membincang idea Tunku semasa Borneo Inter-
Territorial Conference dan Joint Defence Advisory
Conference yang akan bermesyuarat di Kuching pada

9 CO 1030/1078 (10) Note of a meeting held in Sir John Martin’s room at 3 p.m on
Tuesday, 29 March 1960 to discuss the subject of closer association of the Borneo
Territories.
10 Ibid.
11 CO 1030/1078 (9) Memorandum ‘The future of the Borneo Territories’ March
1960, p. 61.
12 Ibid.
13 CO 168/24 (26) Brief for the secretary of the state for the Commonwealth relation
for the visit of Tunku Abdul Rahman, Prime Minister of Federation of Malaya, 14
October 1960, p. 225.

4

25 Oktober 1961.14 Mesyuarat bersetuju penggabungan
adalah salah satu daripada penyelesaian jangka panjang
untuk wilayah Borneo.

Kemudiannya, pada bulan Januari 1961, Duncan
Sandy (Setiausaha Kolonial British) telah
mencadangkan kepada Tunku supaya bergabung dengan
Singapura dahulu dan tidak tergesa-gesa membawa
wilayah Borneo dalam rancangannya.15 Tunku tidak
menerima nasihat Duncan Sandy dan bersetuju dengan
pandangan Lee Kuan Yew bahawa, penggabungan
Malaya dan Singapura sahaja akan mewujudkan
ketegangan.

Tetapi, pada 23 April 1961, Tunku yang
sebelumnya tidak berminat membuat penggabungan
dengan Singapura, akhirnya mempelawa Lee Kuan Yew
ke Kuala Lumpur untuk membincangkan cadangan
Malaysia.16 Hasilnya, Lee Kuan Yew mengemukakan
kertas cadangan Malaysia bertajuk ‘Paper on the Future
of the Federation of Malaysia, Singapore and Borneo
Territories.’17 Rentetan daripada itulah, Tunku
mengumumkan idea penubuhan Malaysia di Hotel
Delphi, Singapura pada 27 Mei 1961.18

Tunku memberitahu bahawa salah satu sebab
kenapa Malaysia perlu dibentuk adalah kerana Malaya
sebagai kawasan kecil sukar untuk berdiri sendiri.
Penggabungan juga memberi manfaat kepada semua
wilayah, termasuk pembentukan unit ekonomi dalam
skala yang besar. Dennis White, Pesuruhjaya Tinggi

14 DO 169/24(13) Note by Colonial Relation Office, 5 August 1960, p. 255.
15 Ghazali Shafie, Ghazali Shafie’s memoir on the Formation of Malaysia, Bangi;
Universiti Kebangsaan Malaysia, 1998, p. 24.
16 CO 1030/979 Paper on the Future of the Federation of Malaya, Singapore and the
Borneo Territories, April 1961.
17 Tan Tai Yong, Creating ‘Greater Malaysia’ Decolonization and the Politics of
Merger, Singapore: Institute of Southeast Asian Studies, 2008, p. 45.
18 PREM 11/3418 Kuala Lumpur to Colonial Relation Office, 31 May 1961.

5

British di Brunei bagaimanapun mengingatkan Tunku
bahawa beliau bakal berhadapan dengan kesukaran
untuk membawa wilayah Borneo dalam rancangannya.19
Geofroy Tory, Pesuruhjaya Tinggi British di Malaya
juga ada mengingatkan Tunku bahawa akan ada
penentangan yang besar daripada rakyat Borneo.20

Pada bulan Jun 1960, pegawai-pegawai British
di Asia Tenggara bertemu sekali lagi untuk
membincangkan rancangan Tunku. Mesyuarat ini
dipengerusikan oleh Lord Selkirk, Pesuruhjaya Tinggi
British di Asia Tenggara. William Goode, Gabenor
Borneo Utara, Alexander Waddel, Gabenor Sarawak
dan D.C. White, Pesuruhjaya Tinggi British di Brunei
turut hadir.21 Ahli mesyuarat menerima secara
prinsipnya idea pembentukan Malaysia, tetapi menolak
cadangan untuk melibatkan wilayah-wilayah Borneo.22
Mereka memikirkan bahawa wilayah-wilayah Borneo
belum sesuai untuk dimasukkan dalam persekutuan
Malaya kerana wilayah-wilayah tersebut masih mundur
dalam aspek ekonomi dan politik. William Goode,
setuju secara prinsipnya dengan idea tersebut tetapi
meminta masa yang panjang untuk membolehkan semua
aspek di wilayah Borneo Utara khususnya dapat
disediakan.23

Reaksi Awal Rancangan Malaysia

Bagi rakyat di wilayah Borneo, rancangan
Malaysia tidak mendapat sambutan. Bukti penentangan
terhadap idea ini adalah pembentukan United Front

19 CO 1030/1447 (54) Sir White to Ian Maclead, 12 July 1961
20 CO 1030/979 Kuala Lumpur to Colonial Relation Office 26 May 1961.
21 C0 1030/98 Meeting of the Grand Design 26 June 1961.
22 Ibid.
23 C0 1030/1022 (4) William Goode to W.I.J. Wallace Papers present to the Cobbold
Commission by North Borneo Officials. Machinery and Rourses for Development
memorandum by the Financial Secretary North Borneo, 17 April 1962, p. 48.

6

yang ditubuhkan pada bulan Julai 1961. United Front
ditubuhkan oleh Ong Kee Hui (Sarawak), A.M. Azahari
(Brunei) dan Donald Stephens (Borneo Utara).
Pendirian United Front adalah memastikan keinginan
dan harapan rakyat Borneo sebelum apa-apa rancangan
untuk masa depan wilayah Borneo dibuat. 24

Donald Stephens menjelaskan bahawa Wilayah
Borneo perlu merdeka terlebih dahulu sebelum
menyertai Malaysia. Bagaimanapun, di pihak Tunku
Abdul Rahman, wilayah Borneo belum bersedia untuk
merdeka. Pada pandangannya, hanya jika tiga wilayah
Borneo ini menyertai Malaya untuk membentuk
Malaysia, barulah tiga wilayah ini akan diberikan
kemerdekaan.25

Donald Stephens bagaimanapun sedikit
mengubah pandangannya terhadap Malaysia selepas
menghadiri mesyuarat Commenwealth Parlimentary
Association di Singapura pada 21 Julai 1961 selepas
menemui Perdana Menteri Singapura, Lee Kuan Yew.26
Lee Kuan Yew telah mempengaruhi perubahan
pandangan Donald Stephens terhadap Malaysia. Bagi
membuka ruang kepada wilayah Borneo mengetahui
rancangan Malaysia tersebut, Donald Stephens telah
mencadangkan penubuhan Malaysia Solidarity
Consultative Committee (MSCC) bersama seorang
pemimpin dari Sarawak, Yeo Cheng Hoe pada 23
Julai1961.27

Pada 1 Ogos 1961, beberapa pemimpin dari
Borneo Utara seperti Donald Stephens, Datu Mustapha
Datu Harun, Pang Tet Shung, G.S. Sundang, Gani

24 Sarawak Tribune, 11 June 1961 and Straits Times, 10 July 1961.
25 North Borneo News, 14 August 1961.
26 The Straits Times, 22 July 1961.
27 CO 1030/1002 (3) Minutes of the Meeting of the Malaysia Solidarity Consultative
Committee held at the Secretariat Conference Room, Jesselton 24 August 1961.

7

Gilong, OKK Zainal Kerahu dan beberapa pemimpin
lain dari Borneo Utara telah dijemput ke Kuala Lumpur
untuk bertemu dengan Tunku Abdul Rahman.28

Pada bulan Oktober 1961, Pesuruhjaya Tinggi
British di Asia Tenggara, Lord Selkirk telah
menghubungi Reginald Maudling, Pegawai British di
Pejabat Tanah Jajahan di London dan memberitahu
bahawa Tunku tidak ada pengetahuan yang cukup
tentang Borneo dan tidak belajar daripada
pengalamannya di Brunei. Bagaimanapun, pandangan
Perdana Menteri Britain agak berbeza sedikit dengan
mengatakan bahawa masa depan terbaik untuk wilayah-
wilayah Borneo adalah bergabung dengan Persekutuan
Malaya dan Singapura.29 Tetapi terdapat beberapa
perkara perlu ditekankan termasuk bentuk penyatuan
dan persoalan tentang masa yang sesuai.

Beberapa hari kemudian, Tunku telah dijemput
oleh Perdana Menteri Britain untuk membincangkan
lebih lanjut rancangan Malaysia Tunku. Akhirnya,
Perdana Menteri Malaya dan Perdana Menteri Britain
telah membuat satu kenyataan bersama pada 23
November 1961 yang menyatakan bahawa satu
jawatankuasa akan dibentuk untuk menyiasat kehendak
rakyat Borneo Utara dan Sarawak terhadap Malaysia.30

Meninjau Pandangan Rakyat Borneo

Sebelum Lord Cobbold dilantik sebagai
pengerusi Jawatankuasa (yang kemudiannya dinamakan
sebagai Suruhanjaya Cobbold) terdapat beberapa nama
yang disebut untuk mengetuai jawatankuasa. Antaranya

28 North Borneo News, 14 Ogos 1961.
29 PREM 11/3422 Harold Macmillan to Tunku Abdul Rahman, 4 October 1961.
30 Tan Tai Yong, Creating ‘Greater Malaysia’ Decolonialization and the Politics of
Merger, Singapore: Institute of Southeast Asian Studies, 2008, p.85.

8

David Watherson, Lord Ogmore, Lord Alan Boyd,
James Robertson, Lord Corquodale dan Lord Twinning.
Perlantikan Lord Cameron Cobbold, bekas gabenor
Bank England hanya dibuat pada 16 Januari 1962. Ahli
lain Suruhanjaya Cobbold adalah Anthony Abel (bekas
Gabenor Sarawak) and David Watherson (bekas
Setiausaha Agung Persekutuan Malaya).31 Bagi kerajaan
Malaya, ahli jawatankuasa terdiri daripada Ghazalie
Shafie (Setiausaha Tetap Kementerian Luar Malaya)
and Wong Paw Nee (Ketua Menteri Pulau Pinang).32

Suruhanjaya ini diarahkan untuk meninjau
kehendak rakyat Borneo Utara dan Sarawak terhadap
Malaysia. Suruhanjaya memulakan tugasan pada 18
Februari 1962 dan berakhir pada April 1962.33 Terdapat
beberapa pertentangan pendapat antara ahli suruhanjaya
Malaya dan British dalam beberapa aspek daripada
dapatan tinjauan.34 Bagaimanapun, draf Laporan
Cobbold akhirnya diserahkan kepada Perdana Menteri
Britain dan Malaya pada 21 Jun 196235 walaupun masih
terdapat beberapa pertentangan pendapat antara ahli
suruhanjaya Malaya dan British. Dapatan suruhanjaya
telah dibincangkan dalam satu jangkamasa yang agak
panjang (London Talks) bermula 17 Julai 1962 dan
berakhir pada 31 Julai 1962.

Selepas perbincangan tersebut, kedua-dua buah
kerajaan telah membuat satu kenyataan bersama pada 1
Ogos 1962 yang menyatakan bahawa Malaysia akan
dibentuk pada 31 Ogos 1963 dan satu perjanjian akan

31 Report of Commission Enquiry North Borneo and Sarawak, 1962. p.16
32 CO 1030/1009 (95) Tunku Abdul Rahman to Harold Macmillan, 2 January 1962.
33 North Borneo News, 23 Februari 1962
34 Tan Tai Yong, Creating ‘Greater Malaysia’ Decolonization and the Politics of
Merger, p. 163.
35 CO 1030/1124 (43) Kuala Lumpur to Commonwealth Relation Office, 4 July
1962, p. 202.

9

ditandatangani sebelum 31 Ogos 1963.36 Satu
jawatankuasa akan ditubuhkan untuk mendapatkan
jaminan dan perlindungan kepada wilayah Borneo.37
Inter Governmental Committee (IGC) telah ditubuhkan
pada 14 Ogos 1962 untuk membincangkan aspek-aspek
yang memerlukan jaminan dan perlindungan. IGC
dipengerusikan oleh Lord Landsdowne dan Tun Abdul
Razak, Timbalan Perdana Menteri Malaya sebagai
timbalan Pengerusi Jawatankuasa.38

Gerakan Penentangan Anti-Malaysia

Sungguhpun dapatan tinjauan kehendak rakyat
Borneo Utara terhadap Malaysia dalam Laporan
Cobbold telah merumuskan bahawa dua pertiga telah
menerima Malaysia, tetapi terdapat gerakan
penentangan di pedalaman Borneo Utara. Sedomon
Gunsanad dan adiknya G.S. Sundang berketurunan
Dusun dari Keningau telah membuat gerakan
penentangan melalui parti United National Pasok
Momogun Organisation (UNPMO) sejak konvensyen
parti United National Kadazan Organisation (UNKO)
pada 7 Ogos 1961.39

Tindakan Donald Stephens yang mengubah
pendiriannya untuk menyokong rancangan Malaysia
selepas bertemu Lee Kuan Yew pada 21 Julai 1961
tidak dipersetujui oleh G.S. Sundang, Naib Presiden
parti UNKO. G.S. Sundang dan abangnya, Sedomon

36 DO 169/330 A Short Account of Malaysia. Annex Joint Public Statement, Issued
by the British and Malayan Government on the 1st August 1960.
37 CO 1030/1035 (10) The Federation of Malaysia Agreement on the Setting up of
Federation of Malaysia, 31 July 1962.
38 James Wong Kim Min, Annex B. Joint Public Statement, Issued by the British
and Malaya Government on the 1st August 1962. Report of the Inter-Government
Committee, 1962 in James Wong Kim Min, The Birth of Malaysia, Malaysia: Sweet
and Maxwell Asia, 2008.
39 FCO 141/13005 UNKO, Secretary of Local Government, UNKO in Interior, 29
August 1961.

10

juga tidak setuju dengan keputusan UNKO untuk
menjadikan Dusun dan Murut sebagai ‘Kadazan’.40

G.S. Sundang telah meletakkannya jawatannya
dalam UNKO dan meninggalkan parti. Beberapa
pemimpin dalam UNKO mempersoal tindakan G.S.
Sundang yang keluar parti dan menubuhkan sebuah
parti baru bersama abangnya, Sedomon. Ganie Gilong,
ketua kaum adat dari Ranau mempersoalkan penubuhan
parti United National Pasok Momogun Organisation
(UNPMO) ketika UNKO ditubuhkan untuk
memperjuangkan ‘Kadazan’.41 Beliau juga meminta
Pendaftar Pertubuhan Persatuan di Jesselton
menghalang parti UNPMO didaftarkan.42 G.S. Sundang
bagaimanapun menyatakan bahawa tindakannya adalah
kerana beliau tidak bersetuju dengan dasar UNKO yang
mahu menjadikan Dusun dan Murut sebagai ‘Kadazan’.
Beliau juga mendakwa Donald Stephens telah menjual
masyarakat Dusun dan Murut kepada Malaya.43

Penentangan G.S. Sundang, Sedomon dan
UNPMO lebih jelas selepas parti itu berjaya didaftarkan
pada bulan Januari 1962. Parti menegaskan Borneo
Utara perlu mencapai kemerdekaan, berjuang untuk
hak-hak istimewa orang asal (atau Pasok Momogun)
dan memastikan perpaduan dalam kalangan orang asal
dan kaum-kaum lain terpelihara.

Parti UNPMO bagaimanapun dipercayai
membuat hubungan dengan Democratic Party, sebuah
parti yang didominasi oleh kaum Cina. G.S. Sundang
dan Sedomon pernah dilihat bersama-sama pemimpin
Democratic Party di kampung Kionsom Inanam pada

40 Ibid.
41 FCO141/13005 UNKO, Report by Det/PC Peter Paut S.B. 21.9.61 Ganie Gilong
42 Ibid.
43 Ibid.

11

30 Mac 1962.44 Sedomon telah memberitahu hadirin
bahawa UNPMO sedang berkerjasama dengan kaum
Cina untuk menggagalkan Malaysia.45 UNPMO46 juga
telah membuat hubungan dengan Sarawak United
People’s Party (SUPP) melalui kunjungan mereka ke
Kuching pada bulan Mei 1962.47 Tindakan ini
menyebabkan Sundang dilabel oleh penyokong UNKO
sebagai Komunis.48

UPMP (atau UNPMO) dengan tegas tidak
bersetuju dengan rancangan Malaysia semasa
Suruhanjaya Cobbold menjalankan tinjauan
mendapatkan pandangan rakyat di Borneo. UPMP
berpandangan penduduk Borneo Utara masih kurang
matang untuk berada dalam Malaysia dan masih
memerlukan British kekal untuk membangunkan
pendidikan dan politik di Borneo Utara sebelum
diserahkan kepada rakyat Borneo Utara untuk
berkerajaan sendiri.49

Ketika pemimpin-pemimpin yang bersetuju
menerima Malaysia mengemukakan jaminan dan
perlindungan untuk Borneo Utara (20 Perkara), G.S.
Sundang telah menghantar memorandum parti UPMP
kepada pengerusi Inter-Governmental Committee (IGC),
Lord Landsdowne pada 15 Ogos 1962.50 Sundang
menyifatkan Malaysia adalah pemindahan kedaulatan

44 CO1030/1023 United National Pasok Momogun Organisation, 1960-1962.
45 Ibid.
46 UNPMO kemudiannya dikenali sebagai United Pasok Momogun Party (UPMP)
pada bulan April 1962.
47 CO1030/1023 United National Pasok Momogun Organisation, 1960-1962
48 Ibid.
49 CO1030/1027 Report of the Commission of Enquiry, North Borneo and Sarawak,
1962 hlm. 133
50 FCO141/12804 Memorandum for Submission to The Inter-Governmental
Committee on Malaysia, Jesselton, 29 August 1962.

12

Borneo Utara daripada British kepada Malaya.51
Malaysia yang menyamatarafkan penyertaan Borneo
Utara dengan negeri-negeri Persekutuan Malaya tidak
dapat diterima kerana penubuhan Persekutuan Malaya
adalah hasil penggabungan negeri-negeri yang telahpun
disekutukan semasa pentadbiran British. Oleh yang
demikian, persoalan kemerdekaan negeri-negeri dalam
Persekutuan Malaya tidak timbul. Akan tetapi, Borneo
Utara adalah entiti yang berasingan dengan Sarawak,
Brunei ataupun negeri-negeri di Malaya. Borneo Utara
juga jauh daripada Kuala Lumpur dan mempunyai
keluasan separuh daripada persekutuan Malaya.52 Kedua,
Borneo Utara juga telah diberi jaminan oleh British
untuk diberi taraf berkerajaan sendiri dan akhirnya
memperolehi kemerdekaan. Ketiga, Borneo Utara juga
tidak pernah berniat menjadi sebahagian daripada
negeri-negeri Tanah Melayu yang sangat feudal.53

G.S. Sundang dalam memorandumnya hanya
akan menerima Malaysia jika persekutuan hanya
mempunyai kuasa dalam bidang hal ehwal luar negeri
dan pertahanan. Selain dua bidang kuasa ini, ianyanya
perlulah diletakkan sebagai bidang kuasa Borneo Utara
termasuk kewangan, percukaian, tarif, perdagangan,
pendidikan dan lain-lain.54

Untuk menjamin pandangannya diberi perhatian
serius oleh British, beliau memberitahu Lord
Landsdowne bahawa dia akan membawa isu ini kepada
pengetahuan Pertubuhan Bangsa-bangsa Bersatu (PBB)
kerana menafikan hak-hak rakyat Borneo Utara untuk

51 FCO141/12804 The Marques of Landsdowne Secretary of States for Colonial
Affairs. A Statement of Terms for Malaysia Presented By The United National
Pasok Momogun Party, 15 August 1962.
52 Ibid.
53 Ibid.
54 Ibid.

13

berkerajaan sendiri.55 G.S. Sundang kemudiannya telah
menyertai Ong Kee Hui (Sarawak) dan A.M. Azahari di
Brunei untuk menyerahkan memorandum bantahan
kepada Malaysia ke Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu
(PBB) pada 9 September 1962. Bagaimanapun petisyen
tersebut tidak sempat dibentangkan dan pada masa yang
sama kerajaan British juga bertindak menghalang
petisyen tersebut dibentangkan.56

Selepas kegagalan membentangkan petisyen
tersebut, G.S. Sundang dan Sedomon telah membuat
membuat ‘perjanjian ritual’ dengan persekutuan yang
dibuat dalam batu (batu sumpah) di Keningau. Mereka
berpandangan bahawa walaupun jaminan dan
perlindungan yang dikemukakan dalam 20 perkara serta
dibincangkan dalam mesyuarat Inter-Governmental
Committee, tetapi dokumen perjanjian bertulis itu sukar
untuk ditunaikan. Tetapi melalui perjanjian ritual,
mereka percaya bahawa sesiapa sahaja yang melanggar
perjanjian tersebut akan menanggung musibah dan
bencana.57

Penentangan G.S. Sundang, Sedomon dan
UPMP terhadap Malaysia bagaimanapun semakin
berkurangan selepas usul pembentukan Malaysia telah
diterima oleh rakan-rakannya dalam Majlis
Perundangan Borneo Utara pada 12 September 1962.
Selain itu, kegagalan petisyen bantahan untuk
dibentangkan di PBB serta kurangnya sokongan
daripada pemimpin Borneo Utara yang lain juga
menyebabkan G.S. Sundang bersedia untuk berdiam diri.

55 FCO141/12804 The Marques of Landsdowne Secretary of States for Colonial
Affairs. A Statement of Terms for Malaysia Presented By The United National
Pasok Momogun Party, 15 August 1962.
56 DO 169/331 Discussion on Malaysia at United Nations. Petitions and Counter
Petitions on Malaysia to the United Nations from The Borneo Territories, September
1962.
57 Lind, R.A, Reminiscences of Former State Secretary, Kota Kinabalu, hlm. 66

14

G.S. Sundang juga menarik semula petisyennya di PBB
setelah mendapat tekanan daripada banyak pihak.

Bagaimanapun, G.S. Sundang masih melahirkan
rasa tidak puas hati dan mengeluarkan kenyataan-
kenyataan anti-Malaysia sepertimana ketika berucap
dalam Majlis Perundangan Borneo Utara.58 Gelagat G.S.
Sundang bukan sahaja memberi reaksi tidak senang
dalam kalangan parti UNKO tetapi juga pegawai-
pegawai British di Borneo Utara. Ketua Setiausaha
Borneo Utara, R.N. Turner pernah meminta perjelasan
G.S. Sundang berkenaan kenyataannya terhadap apa
yang sepatutnya dibuat oleh A.M. Azahari dalam kes
pemberontakannya di Brunei. Bagaimanapun, G.S.
Sundang menjelaskan kepada R.N. Turner bahawa
beliau tidak berniat untuk membuat pemberontakan
sepertimana A.M. Azahari, sebaliknya kenyataan itu
hanya luahan kemarahan kepada rakan-rakan politik
yang mengutuk pemberontakan A.M. Azahari di
Brunei.59

Kenyataan anti-Malaysia G.S. Sundang
bagaimanapun tidak terhenti dan masih mempersoal
tindakan pemimpin-pemimpin Borneo Utara yang
dengan begitu mudah menerima Malaysia.60 Melihat
situasi yang ditimbulkan oleh G.S. Sundang tidak
terkawal, gabenor Borneo Utara, Sir William Goode
terpaksa campur tangan. G.S. Sundang akhirnya
bersetuju membawa UPMP dalam Perikatan Borneo
Utara bersama UNKO, USNO dan North Borneo
National Party (BUNAP). G.S. Sundang juga tampil
memberi kenyataan umum untuk memberitahu

58 FCO141/13003 G.S. Sundang, Interview by R.N. Turner (North Borneo’s Chief
Secretary) with Miss Helen Chung at the Secretariat on 14 December 1961.
59 Ibid.
60 CO 1030/1035 (86) The Federation of Malaysia. Telegram daripada Setiausaha
Tanah Jajahan kepada North Borneo, Sarawak dan Singapura, 15 September 1962.

15

implikasi positif penyertaan Borneo Utara dalam
Malaysia. Beliau juga telah disenaraikan untuk
menyertai delegasi Borneo Utara menandatangani
Perjanjian Malaysia di London pada 9 Julai 1963.61

Dapatan Inter-Governmental Committee (IGC)

IGC telah memulakan mesyuarat yang pertama
pada 22 Oktober 1962 di Jesselton, Borneo Utara.62
Lord Landsdowne, pengerusi IGC dalam ucapan
aluannya menyatakan bahawa jika Malaysia ditubuhkan,
ianya mesti dibentuk dengan suasana diterima oleh
semua pihak. Tun Razak pula menjelaskan bahawa jika
Malaysia dibentuk, adalah penting untuk
menyeimbangkan kuasa kerajaan persekutuan dan kuasa
kerajaan negeri.63

Donald Stephens, jurucakap bagi pihak Borneo
Utara membangkitkan dua persoalan dalam mesyuarat
ini. Pertama, perbincangan yang berbeza antara Borneo
Utara, Sarawak, Singapura dan Brunei.64 Beliau agak
kecewa dengan hasil perundingan dan terma
penggabungan antara kerajaan Malaya dan Singapura
tidak diberitahu kepada umum.65 Beliau juga
menjelaskan bahawa adalah menjadi sesuatu yang sukar
bagi parti-parti politik di Borneo Utara untuk membuat
komitmen terhadap apa juga perjanjian sedangkan
mereka sukar untuk mengetahui terma yang telah
dipersetujui dengan Singapura dan Brunei.66

61 G.S. Sundang bagaimanapun masih tidak gembira dengan cara Malaysia dibentuk .
(dalam Herman Luping, 1985. The Kadazans and Sabah Politics, Tesis Phd. New
Zealand: Victoria University of Wellington.
63 Herman Luping, The Formation of Malaysia Revisited, Sabah 25 Years Later,
1963 - 1988, Institute for Development Studies (Sabah), hlm. 9.
64 CO 1030/1031 (93) William Goode to the Secretary of State for the Colonies, 21
June 1962
65 CO 1030/1031 (69) John Martin to W.I.J. Wallace, 26 October 1962.
66 Ibid.

16

Beliau juga membangkitkan soal bahasa dan
menjelaskan bahawa Borneo Utara setuju bahasa
kebangsaan adalah bahasa Melayu. Bagaimanapun
beliau menjelaskan bahawa penerimaan ini bergantung
kepada permintaan Borneo Utara untuk meneruskan
penggunaan bahasa Inggeris.

Berdasarkan kenyataan Ghazali Shafie, Donald
Stephens bersetuju bahasa Melayu adalah bahasa
kebangsaan tetapi bergantung kepada apa yang
dipersetujui berkenaan masa depan bahasa Inggeris.67
Akhirnya, dipersetujui bahawa penggunaan bahasa
Inggeris hanya akan digunakan oleh ahli Dewan
Perundangan Borneo Utara semasa bersidang, atau
ketika ahli parlimen Borneo Utara berada di Dewan
Rakyat serta beberapa tujuan rasmi lain seperti
prosiding di makhamah Tinggi Borneo.68
Bagaimanapun, kelonggaran ini hanya dalam tempoh 10
tahun selepas penubuhan Malaysia. Selepas tempoh
tersebut, ianya boleh disemak semula dengan
persetujuan kerajaan Borneo Utara.69 Ini bermaksud,
walaupun bahasa Melayu menjadi bahasa kebangsaan
untuk persekutuan Malaysia tetapi bahasa Inggeris akan
menjadi bahasa rasmi di Borneo Utara sekurang-
kurangnya 10 tahun selepas penubuhan Malaysia.70

Dalam soal pendidikan, perwakilan Malaya
menekankan bahawa pendidikan akan kekal di bawah
bidang kuasa persekutuan. Bagaimanapun, perwakilan
Borneo Utara memikirkan integrasi penuh dalam

67 Muhammad Ghazali Shafie, Ghazali Shafie’s Memoir on the Formation of
Malaysia, National University of Malaysia, Bangi, 1998, p.306.
68 Chapter III, Proposed Constitutional Arrangements, The IGC Report dalam
James Wong Kim Min, The Birth of Malaysia, Malaysia: Sweet and Maxwell Asia,
2008, hlm. 141
69 Ibid.
70 Inter-Govermental Committee. Penyata Jawatankuasa Antara Kerajaan berkenaan

Malaysia, 1962, Jabatan Chetak Kerajaan, 1963. p.4.

17

pendidikan di Borneo Utara akan membawa pelbagai
kesukaran dalam hal dasar bahasa dan sukatan.71 Oleh
itu, Borneo Utara mahu supaya pendidikan kekal di
bawah tanggungjawab kerajaan Borneo Utara. Sistem
pendidikan sedia ada juga perlu dikekalkan.

Mesyuarat akhirnya bersetuju bahawa
pendidikan akan menjadi bidang persekutuan tetapi
beberapa perlindungan dalam soal pendidikan akan
diberi kepada Sarawak dan Borneo Utara. Ini termasuk
dasar pendidikan dan sistem pentadbiran pendidikan di
Borneo tidak boleh diganggu dan kekal dibawah
kawalan Sarawak dan Borneo Utara. Kedua-dua
wilayah Borneo ini juga tidak tertakluk kepada perkara
36 dan 37, Akta Pendidikan Malaya.72

Agama juga menjadi antara perkara penting
yang dibincang dalam mesyuarat IGC. Dalam sesi
mesyuarat pada 26 November 1962, Borneo Utara
membangkitkan kedudukan istimewa orang Melayu
(Artikel 153 perlembagaan Malaya) yang menyatakan
definisi ‘Melayu’ sebagai individu yang beragama Islam.
Pada pandangan Donald Stephens, beliau setuju Islam
sebagai agama rasmi Persekutuan tetapi menyatakan
bahawa Borneo Utara sepatutnya tidak mempunyai
agama rasmi.73 Laporan IGC menyebut persetujuan
cadangan berkenaan agama dalam perlembagaan
dinyatakan;

“No amendment is required to Article 3(1),
which provides ‘Islam is the religion of the
Federation; but other religions may be

71 Ibid.
72 Chapter III, Proposed Constitutional Arrangements, The IGC Report dalam
James Wong Kim Min, The Birth of Malaysia, Malaysia: Sweet and Maxwell Asia,
2008, hlm. 124
73 Herman Luping, The Formation of Malaysia Revisited, Sabah 25 Years Later,
1963 - 1988, Institute for Development Studies (Sabah), hlm. 19.

18

practised in peace and harmony in any part
of the Federation’. As in the case of
Penang and Malacca (Article 3(2) the
Heads of State in the Borneo States should
not be Head of the Muslim religion in the
State; but Article 3(3) should be left
unamended so as not to confer on the Yang
di-Pertuan Agong the position of Head of
the Muslim religion in the Borneo
States.”74

Berkenaan perlembagaan persekutuan, Borneo
Utara bersetuju perlembagaan Malaya sebagai panduan
membentuk perlembagaan Malaysia, tetapi Donald
Stephens mahu supaya ada satu dokumen perlembagaan
baru perlu dibuat dan semua pihak perlu bersetuju
dokumen tersebut sebagai perlembagaan Malaysia.75
Bagaimanapun, permintaan untuk mendapatkan
perlembagaan baru tidak dapat dibuat kerana dua sebab.
Pertama, memerlukan masa yang panjang sedangkan
tarikh pembentukan Malaysia yang dipersetujui adalah
pada 31 Ogos 1963. Kedua, apabila pasukan Borneo
Utara yang terlibat dalam mesyuarat IGC melihat begitu
banyak perkara yang perlu digubal untuk membentuk
perlembagaan baru, mereka menyedari bahawa masa
yang panjang dan tenaga yang banyak diperlukan untuk
membentuk perlembagaan Malaysia yang baru.76

Dalam soal imigresen, kedua-dua wilayah
Borneo juga mahu kawalan imigresen diletakkan di
bawah kawalan Sarawak dan Borneo Utara

74 Chapter III, Proposed Constitutional Arrangements, The IGC Report dalam
James Wong Kim Min, The Birth of Malaysia, Malaysia: Sweet and Maxwell Asia,
2008.
75 Herman Luping, The Formation of Malaysia Revisited, Sabah 25 Years Later,
1963 - 1988, Institute for Development Studies (Sabah), hlm. 23.
76 Ibid, hlm. 24

19

memandangkan kerisauan mereka terhadap penduduk
daripada Malaya dan Singapura, khususnya ahli-ahli
perniagaan yang berkemungkinan menguasai kedua-dua
wilayah tersebut.77 Mereka setuju kawalan imigresen
melibatkan kemasukkan ke Malaysia adalah dibawah
kawalan persekutuan, tetapi kemasukan ke Borneo
Utara perlu mendapat kebenaran daripada kerajaan
Borneo Utara. Laporan IGC antara lain menyebut soal
imigresen yang akan dipanjangkan untuk dimasukkan
dalam perlembagaan Malaya adalah;

…(a) immigration into Malaysia should
remain on the Federal List, but legilation
should be enacted by the Federal
Parliament to ensure that, except as
provided in sub paragraph (f) below, entry
into the Borneo States will require the
approval of the State Concerned;78

Keistimewaan kaum asal di wilayah Borneo juga
adalah merupakan perkara penting yang ditekankan oleh
perwakilan Borneo. Perwakilan meminta supaya kaum
asal daripada wilayah Borneo perlu mempunyai
keistimewaan yang sama sepertimana kaum Melayu di
Malaya. Mereka juga bertanya dan berbincang dengan
terperinci berkenaan pendidikan dalam kalangan kaum
asal, kedudukan mereka dalam perkhidmatan awam,
definisi kaum asal (natives), kedudukan Sino-natives
dan Borneosasi dalam perkhidmatan awam.79

Pemimpin Borneo Utara bersetuju dengan
saranan pemimpin persekutuan Malaya yang

77 Ibid, hlm. 23.
78 Chapter III, Proposed Constitutional Arrangements, The IGC Report dalam
James Wong Kim Min, The Birth of Malaysia, Malaysia: Sweet and Maxwell Asia,
2008, hlm. 122
79 Herman Luping, The Formation of Malaysia Revisited, Sabah 25 Years Later,
1963 - 1988, Institute for Development Studies (Sabah), hlm. 27.

20

menyarankan agar Borneosasi akan dilaksanakan
sehingga penduduk di Borneo Utara dan Sarawak
mampu untuk memegang jawatan-jawatan penting di
Sarawak dan Borneo Utara.80 Dalam tempoh tersebut,
kaum Cina dan pegawai-pegawai British akan kekal
dalam perkhidmatan awam di Borneo.

Soal kewangan adalah perkara serius bagi
Borneo Utara. Dalam mesyuarat sub-komiti kewangan
pada 12 Oktober 1962, perwakilan Malaya menolak
permohonan autonomi kewangan yang diminta oleh
pemimpin Borneo Utara. Ahli Malaya menyatakan
permintaan Borneo Utara tidak sepertimana yang
dipersetujui sebelum ini iaitu, hubungan kewangan
antara Borneo Utara (dan juga Sarawak) dengan
kerajaan persekutuan perlu sama sepertimana negeri-
negeri di Malaya.81

Selepas mesyuarat berakhir pada 7 Disember
1962, syarat jaminan dan perlindungan daripada
perwakilan Borneo Utara (dan Sarawak) ini telah
dimasukkan dalam laporan Inter-Governmental
Committee (IGC) dan dikepilkan bersama-sama
Perjanjian Malaysia yang ditandatangani oleh United
Kingdom dan Ireland Utara, serta Persekutuan Malaya,
Borneo Utara, Sarawak dan Sabah. Draf of a Bill ini
kemudian dimasukkan dalam perlembagaan Malaysia
sebagai Akta Malaysia sebaik sahaja Malaysia dibentuk.

Bagaimanapun, beberapa tahun selepas Malaysia
dibentuk, beberapa pindaan dan pemansuhan telah
dibuat terhadap peruntukan-peruntukan perlembagaan
yang diminta oleh perwakilan Borneo sepertimana
dalam draft of a Bill, Agreement Relating to Malaysia,
United Nations Treaty Collection: United Nations, July

80 Ibid.
81 Ibid.

21

1963.82 Antara cadangan Akta yang telah dipinda adalah
Part II The State of the Federation, (berkenaan nama,
negeri dan wilayah-wilayah persekutuan) Part III
General Constitutional Arrangement (Title 1: General
Provisions as to Federal and State Institutions)
berkenaan istilah ‘Governor’ di Sarawak dan ‘Yang
Dipertua Negara’ di Borneo Utara.83 Begitu juga
perkara 64 (Muslim education in Borneo States) dan
perkara 65: Freedom of Religion.84

Bagaimanapun, banyak pindaan dan
permansuhan peruntukan-peruntukan yang termaktub
dalam senarai yang akan dimasukkan dalam
perlembagaan Malaysia (yang mengambil perlembagaan
Malaya sebagai asas pembentukan perlembagaan) telah
mengambil kira kesesuaian dan atas perbincangan
kerajaan Borneo Utara (Sabah) pada masa itu.

82 draft of a Bill, Agreement Relating to Malaysia, United Nations Treaty Collection:
United Nations, July 1963, hlm. 19.
83 draft of a Bill, Agreement Relating to Malaysia, United Nations Treaty Collection:
United Nations, July 1963, hlm. 20.
84 Ibid, 54-55.

22

BAB DUA

FEDERALISME DI SABAH ERA KETUA
MENTERI PERTAMA, DONALD
STEPHENS

Tempoh awal selepas penubuhan Malaysia
sememangnya tempoh yang agak mencabar untuk
Persekutuan. Selain menghadapi ancaman Indonesia
yang mempertingkatkan dasar konfrantasinya terhadap
Malaysia serta Filipina yang membuat tuntutan rasmi
terhadap Sabah, hubungan dengan Sabah juga tidak
begitu baik.

Sebagai langkah untuk menstabilkan
persekutuan Malaysia, pelbagai cadangan telah dibuat.
Sebagai contoh, dalam mesyuarat konvensyen Parti
Perikatan di Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur
pada 11 Oktober 1963, Tunku telah mencadangkan
wilayah-wilayah dalam Malaysia dinamakan sebagai
Malaysia Utara (merujuk kepada Malaya), Malaysia
Selatan (merujuk kepada Singapura) dan Malaysia
Timur (merujuk kepada Sabah dan Sarawak).85 Walau
bagaimanapun, Singapura tidak bersetuju dengan
cadangan ini kerana pembahagian ini akan memisahkan
Malaysia kepada unit-unit tertentu dan memberi impak
kepada politik Malaysia secara keseluruhannya.86

85 Minit Mesyuarat konvenshen Parti Perikatan, 11 Oktober 1963, hlm. 5.
86 Ibid.

23

Federalisme dalam Pentadbiran

Sabah yang mempunyai penduduk seramai
454,421 orang pada tahun 196087 membentuk sebuah
kerajaan dengan barisan pemimpin-pemimpin yang
mewakili beberapa buah parti.88

Datu Mustapha Bin Datu Harun telah dilantik
sebagai Yang di-Pertua Negara Sabah.89 Barisan kabinet
Sabah pula diketuai oleh Donald Stephens sebagai
Ketua Menteri. Enam lagi menteri kabinetnya terdiri
daripada Khoo Siak Chiew (Menteri Komunikasi), Pang
Tet Tshung (Menteri Kebajikan Sosial), G.S. Sundang
(Menteri Kesihatan), Harris Mohd Salleh (Menteri
Kerajaan Tempatan), Mohammad Said Keruak (Menteri
Pertanian dan Perikanan) dan Richard E. Yap (Menteri
Tanah dan Sumber Asli).

Beberapa pegawai Bristish pula dikekalkan
dalam pentadbiran. R.N. Turner kekal memegang
jawatan Ketua Setiausaha Kerajaan Negeri dan H.W.
Davidson pula sebagai Setiausaha Kewangan.90 Kabinet
ini kekal sehingga bulan Jun 1964 apabila berlaku

87 Komposisi penduduk mengikut etnik Dusun (145,650), Murut (22,243) Bajau
(61,838), Kaum asli lain (80,002), Cina (104, 855), Eropah (1,807) dan Lain-lain
(37,833). North Borneo Annual Report, 1960.
88 United National Kadazan Organisation (UNKO) ditubuhkan pada Ogos 1961
(kemudiannya bergabung dengan United Pasok Momogun Party (UPMP) yang
ditubuhkan pada bulan Januari 1962 menjadi United Pasok Kadazan Organisation
(UPKO) pada tahun 1964, Sabah Times, 14 Jun 1964). United Sabah National
Organisation (USNO) ditubuhkan pada 23 Disember 1961. BUNAP (hasil
penggabungan Democratic Party dan United Party) pula menjaga kepentingan
masyarakat Cina. UNKO, USNO, UPMP, BUNAP dan Sabah Indian Congress
(SIC) kemudiannya membentuk Perikatan Sabah pada bulan Disember 1962.
89 Selepas pembentukan Malaysia, Datu Mustapha Datu Harun menggunakan istilah
Yang di-Pertua Negara. Bagaimanapun bidang kuasa Yang di-Pertua Negara sama
seperti Yang di-Pertua Negeri Melaka dan Pulau Pinang (Seperti mana yang
terkandung dalam Akta Malaysia 1963). Istilah ini digunakan sehingga Yang di-
Pertua Negeri Sabah yang ketiga iaitu Tun Fuad Stephens yang dilantik pada 16
September 1973.
90 Surat Persendirian Frederica Bosworth Dixon, Arkib Negeri Sabah, No. Fail
ANS/KSP/G

24

sedikit rombakan dengan penambahan satu lagi potfolio
iaitu Menteri Kewangan. Pada Januari 1965, kabinet
dirombak semula dengan Peter Lo mengambil alih
jawatan ketua menteri daripada Donald Stephens ekoran
krisis dalaman parti Perikatan Sabah.

Di peringkat parlimen, 16 kuota wakil parlimen
Sabah dipilih pada 16 Mei 1963 berdasarkan parti-parti
yang menang dalam pilihan raya kerajaan tempatan
pada 16 Disember 1962. Antara 16 wakil parlimen
tersebut termasuklah O.K.K Datu Aliuddin Bin Datu
Harun, Jhumah Salim, Stanley Ho Ngu Khiu, Mohd.
Dun Bin Banir, Ganie Gilong, Ganing Bin Jangkat,
Hong Teck Guan, Amadeus Mathew Leong, Peter Lo
Su Yin, Mohd Arif Salleh, Orang Tua (O.T.)
Mohammad Dara Bin Langpad, Peter J. Mojuntin, Ngui
Ah Kui, Donald Aloysius Stephens, Yeh Pao Tze dan
O.K.K. Haji Mahali Bin O.K.K. Matjakir.91

Di Parlimen, perwakilan Sabah sering berdiri
menyokong Malaysia menghadapi konfrantasi Indonesia.
Peter Mojuntin yang menggangotai Parlimen sejak 25
September 1963 smenyifatkan pemimpin-pemimpin
PMIP yang menentang pembentukan Malaysia
mempunyai agenda untuk menggabungkan Malaya dan
wilayah-wilayah Borneo dengan Indonesia.92 Beliau
juga mengkritik kerajaan Indonesia yang menyifatkan
pembentukan Malaysia sebagai neo-kolonialisme dan
menjelaskan bahawa Sabah tidak merasa seperti yang
didakwa oleh Indonesia walaupun dengan kehadiran
tentera-tentera British di Malaysia.

Peter Mojuntin juga menyatakan pendirian
bahawa Sabah sentiasa berdiri teguh dengan Malaysia,

91 Penyata Rasmi Dewan Rakyat, 2 November 1963.
92 Bernard Sta Maria, Peter J. Mojuntin: The Golden Son of The Kadazan, Seremban;
Bernard Sta Maria, 1978, hlm. 39.

25

sepertimana kenyataannya dalam Parlimen pada 3
Januari 1964:

In conclusion, I would like to state we in
Sabah are standing behind the Malaysian
Government… I would now like to
conclude by saying that I am disappointed
to hear that some of our people – in fact
representatives of our people here in
Malaysia and that, in fact, they are actually
not supporting the Malaysian
Government.93

Ringkasnya, tempoh awal hubungan Kerajaan
Persekutuan dengan Kerajaan Sabah yang ditadbir oleh
parti Perikatan94 dilihat harmoni dengan adanya
persefahaman dan toleransi agama yang baik.95

Parti Perikatan Sabah yang memihak kepada
kerajaan Persekutuan bagaimanapun dilihat satu
gabungan parti yang lemah.96 Kerapuhan gabungan
parti-parti politik mengikut kaum dan agama di Sabah
berlaku seawal tahun 1964 apabila krisis membabitkan
Ketua Menteri, Donald Stephens dengan Yang di-Pertua
Negara, Tun Mustapha Datu Harun. Krisis kedua-dua
pemimpin pro Malaysia ini berlarutan sehingga
membabitkan sentimen agama dan kaum kerana kedua-

93 Penyata Dewan Rakyat, 3 Januari 1964 dan dalam buku Bernard Sta Maria, Peter
J. Mojuntin: The Golden Son of The Kadazan, Seremban; Bernard Sta Maria, 1978,
hlm. 81.
94 Kerajaan Perikatan Sabah terdiri daripada UNKO (kemudian bergabung dengan
UPMP menjadi UPKO), USNO, BUNAP (kemudian nama parti ditukar menjadi
SANAP (Sabah National Party) dan kemudiannya SCA (Sabah Chinese Association),
UPMP (kemudiannya bergabung dengan UNKO membentuk UPKO pada tahun
1964) serta SIC.
95 Report. Political Situation in Sabah, N.D., hlm. 1, Arkib Negara Malaysia, No.
SPR 2002/00292.
96 Henry Robert Glick, ‘The Chinese Community in Sabah and the 1963 Election’
Asian Survey, Vol. 5, No.3 (March 1965) pp. 144-151.

26

dua mengasaskan parti yang didominasi oleh kaum dan
agama masing-masing.

Hubungan Donald Stephens dengan kerajaan
persekutuan pula kurang baik ekoran beberapa dasar
persekutuan yang sukar diterima oleh kerajaan Donald
Stephens. Pelaksanaan dasar-dasar kementerian
Persekutuan seperti pelajaran, pembinaan bangsa
Malaysia, program-program pembangunan dan
sebagainya dilihat janggal dan tidak sesuai di Sabah.
Pelaksanaan dasar-dasar persekutuan perlu mengambil
masa yang panjang untuk disesuaikan kerana Sabah
sudah ditadbir oleh British sejak British North Borneo
Company (BNBC) mentadbir Sabah pada tahun 1881.

Kesan awal pembentukan Malaysia 1963 ke atas
hubungan kerajaan persekutuan dan kerajaan negeri
Sabah adalah perubahan tanggungjawab beberapa
jabatan di Sabah, iaitu daripada tanggungjawab kerajaan
koloni British kepada kerajaan persekutuan. Seperti
mana yang dipersetujui dalam Laporan IGC,97
tanggungjawab beberapa jabatan yang sebelumnya di
bawah kerajaan Sabah dipindahkan kepada
tanggungjawab persekutuan secara berperingkat-
peringkat. Terdapat 16 jabatan98 di Sabah diletakkan di
bawah tanggungjawab persekutuan termasuk Jabatan
pendidikan, radio, penerbangan awam, pos dan telegraf,
kaji selidik geologi, polis dan penjara serta Jabatan
koperasi.99 Sebelum tahun 1965, beberapa jabatan
persekutuan di Sabah telah diserahkan di bawah
kementerian persekutuan termasuk Jabatan Penyiaran

97 James Wong Kim Min, The Birth of Malaysia, Malaysia: Sweet and Maxwell Asia,
2008, hlm. 146.
98 Daily Express, 17 Jun 1963.
99 Peter Spence Gudgeon, ‘Economic Development in Sabah 1881-1981’ dalam
Anwar Sullivan dan Cecelia Leong (editor) Commerative History of Sabah, Kota
Kinabalu: Jabatan Ketua Menteri, 1981, hlm. 245.

27

dan Penerangan, Jabatan Penjara, Jabatan Pendidikan,
Jabatan Pos dan Telegraf, Jabatan Penerbangan Awam,
Jabatan Marin dan Perkhidmatan Kajicuaca.100 Selain
akur dengan perkara yang dipersetujui dalam Laporan
IGC dan perlembagaan persekutuan, perubahan
tanggungjawab ini juga disifatkan oleh kerajaan
persekutuan sebagai satu bentuk integrasi nasional bagi
melaksanakan konsep persekutuan yang dipersetujui
dalam pembentukan Malaysia. Bagaimanapun, perkara
ini dilihat oleh Ketua Menteri Sabah, Donald Stephens
sebagai satu bentuk pengurangan kuasa autonomi
kerajaan Sabah dan menyalahi persetujuan yang dicapai
dalam Laporan IGC.101

Perubahan tanggungjawab jabatan-jabatan dari
kerajaan Sabah kepada kerajaan persekutuan sebenarnya
dibuat berdasarkan pembahagian bidang kuasa Kerajaan
Persekutuan dan Kerajaan Negeri dalam perlembagaan
Malaya yang menjadi asas kepada perlembagaan
Malaysia. Perkara yang dipersetujui dalam laporan IGC
adalah perkara-perkara yang dicadangkan untuk
dimasukkan dalam perlembagaan Malaya sedia ada dan
selepas perkara-perkara yang dicadangkan ini
dimasukkan, perlembagaan itu dikenali sebagai
perlembagaan Malaysia.

Ketidakfahaman sepenuhnya maksud konsep
persekutuan dan kedudukan perlembagaan oleh
pemimpin-pemimpin Sabah menjadikan isu pemindahan
bidang kuasa ini menjadi isu pada awal pembentukan
Malaysia.102 Sebenarnya, pemindahan bidang kuasa
beberapa jabatan di Sabah kepada persekutuan memberi
manfaat kepada kerajaan Sabah dari aspek

100 Federally Financed Development Estimates State of Sabah, 1966, hlm.3.
101 Sabah Times, 19 Disember 1963.
102 R.M Jasni, Chacho Haji Bulah dan Jasni Matlani, Sejarah Parti Berjaya, Kota
Kinabalu: Iris Publishing and Distributors, 2014, hlm. 115.

28

tanggungjawab kewangan. Ini termasuklah soal
pembangunan dan pengurusan pekerja termasuk
penggajian pekerja. Bagaimanapun, perubahan ini juga
disusuli dengan tanggungjawab pengambilan tenaga
kerja. Konflik yang timbul antara kerajaan persekutuan
dengan kerajaan negeri berlaku apabila kerajaan
persekutuan mencadangkan pegawai-pegawai dari
Malaya yang berpelajaran mengisi kekosongan yang
ditinggalkan oleh pegawai-pegawai British atas dasar
perpaduan nasional.103

Kesan lain perubahan bidang kuasa dari kerajaan
persekutuan kepada kerajaan negeri adalah isu pegawai-
pegawai dan pekerja-pekerja yang akan menggantikan
pegawai British selepas pembentukan Malaysia.104
Persetujuan Kerajaan Malaya dan Kerajaan British
semasa London Talks pada bulan Julai 1962
menjelaskan pegawai-pegawai British akan kekal di
Sabah dalam tempoh setahun di Sabah dan dalam
tempoh itu juga perlantikan pegawai British untuk
berkhidmat di Sabah diteruskan.105 Bagaimanapun
selepas tempoh ini, pegawai-pegawai British di Sabah
secara berperingkat-peringkat akan meninggalkan
Sabah.106 Pada masa yang sama, kerajaan negeri Sabah
juga boleh mewujudkan jawatan-jawatan baru
berdasarkan artikel 112 perlembagaan persekutuan

103 Sabah Times, 9 Disember 1963.
104 Tunku Abdul Rahman pernah melahirkan kekesalan kerana bersetuju
mengekalkan pegawai British di Borneo sehingga ada orang tempatan yang layak.
Tunku melihat pegawai-pegawai British tidak mempromosikan perpaduan dalam
Malaysia di negeri-negeri Borneo. Dalam Borneo Bulletin, 12 September 1964.
105 State of Sabah, Government Gazette, 1964 dan dijelaskan dalam perbincangan di
Admiralty, London pada 17 Julai 1962. Dalam CO 1030/1024 (89) Record of a
Meeting at Admiralty House at 11.00am on Tuesday, July 17 1962.
106 Dalam tempoh tahun 1964 hingga 1968, pegawai British berkurang daripada 165
orang kepada 120 orang dalam divisyen 1. (Dalam R.S. Milne dan K.J. Ratnam,
Malaysia – New States in a New Nation. Political Development of Sarawak and
Sabah in Malaysia. London: Frank Cass, 1974, hlm. 32.

29

sepertimana yang dipersetujui dalam perenggan 24 (20)
Laporan Inter-Governmental Committee.107

Isu yang menjadi persoalan selepas tamat
tempoh transisi ini adalah sama ada pegawai-pegawai
British ini akan digantikan oleh penduduk tempatan
Sabah sesuai dengan dasar Borneosasi atau
Sabahanization atau dasar Malayanisasi yang
dibimbangi sebelumnya oleh beberapa pemimpin dan
penduduk Sabah.108 Ketua Menteri Sabah, Donald
Stephens bertegas untuk tidak bersetuju dengan
cadangan untuk menempatkan pegawai-pegawai dari
Singapura dan Malaya bagi mengisi jawatan-jawatan
yang bakal ditinggalkan oleh pegawai-pegawai British,
kerana keadaan itu akan menyukarkan proses
memindahkan mereka semula pada masa akan datang.109

Bagaimanapun penghantaran pegawai-pegawai
dari Malaya bagi mengisi kekosongan yang ditinggalkan
oleh pegawai-pegawai British tidak dapat dielakkan.
Seramai 630 orang pegawai British di Sabah dan
Sarawak telah digantikan oleh pegawai dari
Semenanjung yang berpendidikan dan mendapat latihan
bagi mengisi jawatan di sembilan belas jabatan di
Sabah.110 Kerajaan persekutuan terpaksa melakukannya
kerana calon tempatan tidak memenuhi syarat kelayakan
untuk jawatan-jawatan tersebut.111 Selain itu, beberapa

107 Kerajaan Malaysia, Treasury Circular No. 4 of 1961, ANMSTATS (1)
150/1/1/20/21.
108 Sabah Times, 19 Disember 1963.
109 Ibid.
110 Progress of Sabahanization 1963-1967. A Review, 1 Jun 1967 (ANS/JKM 16/4)
111 Pada tahun 1960, hanya 1,280 orang tempatan yang tamat sekolah menengah
dengan 1,178 orang adalah kaum Cina. Seramai 119 orang tamat Universiti atau
kolej Teknik dengan 115 orang adalah kaum Cina. Lihat R.S. Milne dan K.J.
Ratnam, Malaysia – New States in a New Nation, Political Development of Sarawak
and Sabah in Malaysia, Great Britain: Frank Cass and Company Limited, 1974, hlm.
32.

30

jabatan juga masih kekurangan tenaga kerja dan ini
mempengaruhi kecekapan jabatan-jabatan tersebut.112

Alasan ini tidak diterima oleh Donald Stephens
kerana beliau berpendapat Borneosasi harus menjadi
keutamaan terlebih dahulu kerana perkara itu telah pun
dipersetujui dalam mesyuarat IGC.113 Ketua Menteri
Sabah itu berpendapat walaupun orang tempatan kurang
layak dari segi pendidikan tetapi Borneosasi perlu
dijalankan secepatnya sebagai latihan kepada mereka.114
Lagipun, Pegawai Perjawatan Utama Persekutuan
Malaya, Tunku Mohamed bin Tuanku Besar
Barhanuddin telah berjanji untuk menghormati
Borneosasi dan menyatakan bahawa tidak akan berlaku
Malayanisasi selepas pembentukan Malaysia. Beliau
telah memberi jaminan tersebut semasa upacara
‘Familiarisation Tour of North Borneo’ di Jesselton
pada 12 Jun 1963. Oleh sebab itu beberapa Ketua
Menteri dan beberapa pemimpin Sabah seperti Peter
Mojuntin mendakwa penghantaran pegawai-pegawai
Malaya ke Sabah membuktikan janji itu telah dilanggar
dan‘Malayanisasi’ telah berlaku di Sabah.115

Ketua Menteri pertama itu sebenarnya lebih suka
pegawai-pegawai British terus berada di Sabah daripada
melihat pegawai-pegawai ini digantikan oleh pegawai-
pegawai dari Malaya. Ini dijelaskan dalam satu
kenyataan akhbarnya:

You know that the expatriates are in this
country now, not as colonial masters, but as

112 Mohd Noor Hassan, The Federal Office, Jesselton kepada Ketua Perangkaan,
Jabatan Statistik Kuala Lumpur, 6 Januari 1964 dalam ANM Estimates – Sabah,
STATS.(10 150/1/9/1), 1964
113 Sabah Times, 19 Disember 1963.
114 Ibid.
115 James F. Ongkili, ‘Federalisme and Parohialism: Relations between Kuala
Lumpur and Sabah’ Journal of Contemporary Asia, Jil.22, No.4, 1992, hlm. 529-545.

31

the servants of our country, and the reason
they are here is because we have not been
afraid to face realities and to keep them
working because we still need their services
in our country. They will only stay for a
short time because we will do anything
possible to have them replaced by our own
men as quickly as possible.116

Tunku pula menyifatkan pegawai-pegawai
British mempengaruhi penduduk-penduduk tempatan
untuk membuat pandangan serong terhadap Malaysia
dengan melihat Malaya sebagai wilayah yang
berasingan dan pegawai-pegawai dari Malaya sebagai
penjajah baru yang campurtangan dalam urusan negeri-
negeri di Borneo.117

Mengulas mengenai isu Malayanisasi yang
didakwa oleh pemimpin-pemimpin Sabah semasa
persidangan penstrukturan semula kesemua jabatan
persekutuan di Sabah pada 15 hingga 17 Jun 1964,
Tunku Mohamed Tuanku Besar Barhanuddin
mengatakan bahawa tiada isu Malayanisasi di Sabah.
Dalam penjelasannya terhadap isu Malayanisasi dan
Borneosasi, beliau menyatakan:

Many officers from the Central Government
will be seconded here. At the same time, it
was stated that for some of the senior
officers post in the Deputy Federal
Secretary’s offices, the Central Government
will not only welcome but will like to have

116 Sabah Times, 6 April 1964.
117 Borneo Bulletin, 12 September 1964.

32

officers seconded from Sabah State to fill
various post.118

Beliau turut menyatakan bahawa sekiranya ada
orang Sabah yang layak untuk mengambil alih jawatan
dari pegawai British, beliau boleh mengambil jawatan
tersebut. Jika pegawai tersebut belum mencapai
kelayakan yang ditetapkan, beliau perlu dihantar ke
Malaya untuk diberi latihan. Selepas itu, pegawai itu
akan kembali ke Sabah dan mengambil alih jawatan
tersebut. Untuk sementara waktu, pegawai dari Malaya
dipinjamkan untuk tugas tersebut.119

Bagaimanapun, penghantaran pegawai-pegawai
utama dari Malaya ke Sabah120 dengan mewujudkan pe
jawatan Ketua Setiausaha121 dan Timbalan Ketua
Setiausaha Persekutuan di Sabah juga dilihat oleh ketua
menteri, Donald Stephens sebagai satu bentuk
penjajahan baru.122 Sikap beberapa pegawai persekutuan
dari Malaya khususnya Timbalan Setiausaha
Persekutuan, Yeap Kee Aik menjadi gambaran kepada
tujuan kedatangan pegawai-pegawai Malaya oleh
pemimpin-pemimpin tersebut. Yeap juga sering
mengundang kontroversi dengan menunjukkan sikap
tidak berbaik-baik dengan pegawai-pegawai di Sabah.
Dalam satu isu yg dikemukakan oleh Kesatuan Pekerja-
pekerja Keretapi Sabah (Sabah Railway Workers Union)
berkenaan semakan kenaikan gaji yang dipanjangkan
kepada Menteri Buruh dan Kebajikan Sosial, Encik
Bahaman Samsudin, Yeap menegur kesatuan itu kerana

118 Daily Express, 20 Jun 1964.
119 Ibid.
120 Seramai 12 pegawai persekutuan di Sabah sehingga tahun 1966. (Utusan Melayu,
7 Mac 1966.)
121 Tugas Setiausaha Persekutuan adalah sebagai penghubung antara pegawai
persekutuan di negeri Borneo dengan kerajaan Persekutuan. (Sabah Times, 21
Januari 1967)
122 Daily Express, 5 Mac 1964.

33

membelakangkan beliau sebagai wakil persekutuan di
Sabah.123 Sikap kesatuan ini dilihatnya sebagai
percubaan sabotaj terhadap kepentingan Malaysia di
Sabah. Yeap juga menyedari hubungannya dengan
beberapa pemimpin dan pegawai-pegawai Sabah tidak
begitu lancar dan ini menurutnya akan menggagalkan
perpaduan nasional. Ketika bercakap dalam Radio
Malaysia Sabah pada 25 Februari 1964, Yeap menyeru
masyarakat Sabah menerima orang Semenanjung yang
bertugas di Sabah sejajar dengan dasar perpaduan
nasional. Beliau juga turut menyatakan beberapa
pemimpin dan pegawai di Sabah bersikap antagonis dan
cuba menggagalkan dasar perpaduan tersebut.124
Kenyataannya ini merujuk kepada beberapa pemimpin
tempatan seperti Peter Mojuntin dan ketua menteri
Sabah, Donald Stephens.

Peter Mojuntin, Setiausaha Agung UPKO
pernah mengkritik sikap pegawai seperti Yeap yang
menjadikan Sabah seolah-olah negeri naungan dan
bukan sebuah negara merdeka dalam persekutuan
Malaysia.125 Yeap disifatkan oleh Donald Stephens
sebagai ‘berlagak seperti Pegawai Kolonial’126 Peter
Mojuntin juga menyuarakan ketidaksenangannya
terhadap pegawai-pegawai dari Malaya yang
mengasingkan diri daripada pegawai-pegawai di Sabah.
Bagaimanapun, beberapa pemimpin Sabah sendiri
menyelar sikap sesetengah pemimpin-pemimpin Sabah
dan menyifatkan pemimpin-pemimpin ini sebagai tidak
menghargai apa yang dilakukan oleh pegawai-pegawai
Malaya di Sabah. ADUN Lahad Datu, Rafael Ancheta
marah dengan kata-kata keterlaluan Peter Mojuntin

123 Ibid.
124 Daily Express, 26 Februari 1964.

125 Sabah Times, 14 Mac 1964.
126 Sabah Times, 13 Mac 1965.

34

yang secara umum menyuarakan rasa tidak puashati
terhadap pegawai-pegawai dari Malaya di Sabah yang
dikatakan mengasingkan diri daripada pegawai-pegawai
di Sabah.127

Setiausaha Persekutuan di Sabah, Tuan Syed
Hashim Abdullah pula menafikan penubuhan jawatan
Setiausaha dan Timbalan Setiausaha Persekutuan di
Sabah adalah untuk menjadikan Sabah sebagai jajahan.
Menurutnya lagi, pegawai-pegawai dari Semenanjung
tidak pernah bersikap seperti ‘tuan besar’ terhadap
pegawai-pegawai di Sabah seperti yang didakwa.
Tambahnya, kontradiksi yang wujud antara pegawai-
pegawai kerajaan negeri dengan pegawai-pegawai
kerajaan persekutuan hanya masalah kecil.128

Selain penghantaran pegawai-pegawai Malaya ke
jabatan-jabatan Persekutuan di Sabah, serta sikap
pegawai-pegawai tersebut yang tidak menyenangkan
pegawai dan pemimpin di Sabah, isu kawalan terhadap
dasar dan pelaksanaan program-program pembangunan
di Sabah juga menimbulkan ketidaksenangan kepada
pegawai dan sesetengah pemimpin di Sabah. Melalui
pegawai persekutuan, kerajaan persekutuan mengawal
dasar-dasar dan program-program pembangunan
kerajaan negeri. Isu-isu ini membuka ruang konflik
hubungan antara pegawai-pegawai Semenanjung di
Sabah dengan pegawai-pegawai serta pemimpin-
pemimpin politik di Sabah.

Bagaimanapun, kerajaan persekutuan meminta
supaya masyarakat di Sabah melihat penglibatan
persekutuan ke atas dasar-dasar dan program-program
pembangunan dari sudut yang positif. Kerajaan
persekutuan menyatakan bahawa salah satu peranannya

127 The Straits Times, 19 Julai 1964.
128 Daily Express, 23 Mac 1964.

35

sepertimana yang dijanjikan semasa pembentukan
Malaysia adalah untuk memajukan Sabah dan Sarawak,
khususnya pembangunan luar bandar.129 Oleh yang
demikian kerajaan persekutuan telah memperluaskan
program pembangunan yang telah dilaksanakan di
Malaya dengan membawa beberapa agensi persekutuan
ke Sabah termasuk Majlis Amanah Rakyat (MARA),
Federal Agricultural Marketing Authority (FAMA),
Federal Land Development Authority (FELDA),
Federal Industrial Development Authority (FIDA) dan
Malaysian Industrial Development Finance Limited
(MIDFL).130 Selain agensi pembangunan, Angkatan
Tentera Malaysia (ATM) juga dipanjangkan ke
Sabah.131

Selain isu Borneosasi, turut menjadi isu pada
tahun 1964 adalah soal imigresen. Di Dewan Rakyat,
Presiden Barisan Sosialis, Tan Chee Khoon pernah
membangkitkan isu imigresen di negeri-negeri Borneo.
Menurutnya, penggunaan pasport ke Sabah dan
Sarawak menghalang keharmonian di Malaysia. Menteri
Dalam Negeri, Dato’ Dr Ismail Dato’ Abdul Rahman
menjelaskan bahawa imigresen di negeri-negeri Borneo
adalah dibawah autoriti negeri-negeri berkenaan di
bawah Akta imigresen 1963.132 Dr Ismail bagaimanapun
berharap kerajaan kedua-dua buah negeri di Pulau
Borneo itu bersedia untuk mempertimbangkan peraturan
terkini dalam mengawal pergerakan bebas penduduk
Malaysia.133 Dalam ertikata yang lain, Dr Ismail

129 CO 1030/1024 (138) Annex A, Main Points of Agreement Between British and
Malayan Sides of the Cobbold Commission, Paper Considered by Malayan and
British Ministers at a Meeting at 4.00pm on Tuesday, 17 July 1962.
130 Sabah Times, 16 Mei 1967.
131 Sabah Times, 12 Februari 1968.
132 Penyata Dewan Rakyat, 1 Disember 1964.
133 Ibid.

36

berharap kerajaan Sabah memansuhkan kawalan
imigresen kerajaan Sabah.

Federalisme dan Pembangunan Ekonomi

Ekonomi Sabah lebih cenderung kepada
ekonomi dualisme (ekonomi moden dan tradisional)
dengan pertumbuhan ekonomi moden dalam
perladangan, kayu balak, perdagangan, pembankan dan
industri serta mengekalkan ekonomi tradisional
termasuk penanaman padi, kelapa, getah dan perikanan
secara kecil-kecilan.134 Komoditi utama Sabah pada
tahun 1963 adalah kayu balak, getah dan kopra yang
mencatatkan 73 peratus atau $200.6 juta daripada
$274.8 juta jumlah eksport keseluruhan Sabah.135 Pada
tahun 1963 hingga 1966, pertumbuhan ekonomi di
Sabah adalah pada purata 13.5 peratus setahun.136
Jumlah pendapatan eksport juga meningkat sepuluh
tahun selepas pembentukan Malaysia dengan $274.8
juta pada tahun 1963 dan meningkat kepada $590.4 juta
pada tahun 1972. Eksport berasaskan kayu balak
menjadi sumber utama sepanjang tahun 1963 hingga
tahun 1974 sebelum minyak ditemui di Sabah pada
pertengahan tahun 1970-an.137

Sabah juga memperolehi bantuan kewangan dari
persekutuan sebanyak $200 juta sebagai dana untuk
pembangunan negeri.138 Ini seperti mana yang
dipersetujui dalam mesyuarat Inter-Government

134 Sabah State Government, Sabah’s 10th Anniversary of Independence within
Malaysia, A Review of Progress and Achievements during the First Decade of
Independence from 1963 -1973, Kota Kinabalu: Jabatan Ketua Menteri, 1973, hlm. 3.
135 Ibid.
136 Ibid.
137 Ibid.
138 James F. Ongkili, ‘Federalisme and Parohialism: Relations between Kuala
Lumpur and Sabah, ’Journal of Contemporary Asia, Jil.22, No.4, 1992, hlm 529-545.

37

Committee bahawa Sabah akan mendapat $200 juta139
untuk tempoh lima tahun bermula pada tahun 1966
hingga 1970. Dalam tempoh dua tahun awal (1964-
1966), Tun Abdul Razak menyatakan bahawa kerajaan
persekutuan telah membelanjakan sebanyak $39 juta
setahun untuk Sabah. Beliau juga menjelaskan jumlah
$95 per kepala seperti mana kadar dalam pemberian dan
sumber-sumber hasil kepada kerajaan negeri dalam
perlembagaan telah dilaksanakan di Sabah dalam
tempoh 1964 hingga 1966.140 Ketika menjawab
pertanyaan Dato’ Ganie Gilong ahli Parlimen Sabah
mengenai perbelanjaan sebenar peruntukan Persekutuan
sebanyak $192 juta di Sabah, Tun Abdul Razak
menyatakan kerajaan Persekutuan telah membelanjakan
sejumlah $166.2 juta untuk perbangunan di Sabah
dalam tempoh antara tahun 1964 hingga 1966.141

Sungguhpun dari beberapa sudut Sabah
mendapat manfaat ekonomi daripada pembentukan
Malaysia tetapi Sabah juga kehilangan beberapa sumber
pendapatan seperti duti kastam dan cukai pendapatan
kepada persekutuan.142 Sebelum Malaysia, duti kastam
dan cukai merupakan sebahagian daripada pendapatan
Sabah. Selepas pembentukan Malaysia, Sabah terpaksa
mengimport barangan daripada Semenanjung yang
kemudiannya membebankan penduduk Sabah apabila
duti import dinaikkan oleh kerajaan persekutuan.143
Kenaikan duti import, kehilangan sumber duti kastam
dan cukai serta kenaikan harga barangan import di

139 Malaysia Report of Inter-Government Committee 1962, Perenggan 24(10) dan
(11).
140 Kinabalu Sunday Times, 23 Julai 1967.
141 Kementerian Pembangunan Negara dan Luar Bandar, Parliamentary Question
and Answers, 1967 – Dato’ Ganie Gilong (Mulut), 24 Ogos 1967.
142 R.S. Milne dan K.J. Ratnam, Malaysia – New States in a New Nation, Political
Development of Sarawak and Sabah in Malaysia, Great Britain: Frank Cass and
Company Limited, 1974, hlm. 50.
143 Sabah Times, 10 Januari 1967.

38

Sabah kemudiannya memberi impak kepada kos hidup
yang tinggi kepada penduduk Sabah.

Apabila kerajaan negeri Sabah dan kerajaan
persekutuan merangka pelan pembangunan masing-
masing pada tahun 1965 dan 1966, timbul isu
perbelanjaan berulang. Pada 16 September 1963,
kerajaan negeri Sabah telah pun merangka pelan
pembangunan enam tahun untuk Sabah yang dikenali
sebagai ‘The Sabah State Development Plan’ (1965-
1970) dengan mengharapkan bantuan dan kerjasama
kerajaan persekutuan.144 Pelan pembangunan ini
memperuntukkan $436.32 juta untuk perbelanjaan
pembangunan dengan 47.2 peratus atau $205.79 juta
adalah dari sumber persekutuan sementara sumber
kerajaan negeri sebanyak $95.07 juta dan selebihnya
iaitu $116.12 juta daripada sumber-sumber lain seperti
pinjaman dari Singapura, kerajaan British dan
pendapatan hasil-hasil daripada badan-badan
berkanun.145

Pelan pembangunan Sabah merancang membuat
pertumbuhan ekonomi menyeluruh termasuk
membangunkan sumber manusia. Untuk memastikan
rancangan ini memberi manfaat kepada semua rakyat,
pelan pembangunan menitikberatkan kesaksamaan
sosial dan ekonomi untuk semua penduduk termasuk di
bandar dan luar bandar dibuat,146 sepertimana yang
dinyatakan oleh Timbalan Ketua Menteri Sabah, Harris
Salleh pada 16 Oktober 1964.147 Beliau turut
mengatakan bahawa kerajaan persekutuan juga terlibat

144 Sabah Development Plan, 1965-1970, hlm. 15.(ANS/ KPPK 16/262/89/1)
145 Peter Spence Gudgeon, ‘Economic Development in Sabah 1881-1981’ dalam
Anwar Sullivan dan Cecelia Leong (editor), Commerative History of Sabah, 1981,
hlm. 246.
146 Sabah since Malaysia, Progress and Achievement in Development 1963 – 1968,
hlm. 44.
147 The Straits Times, 17 Oktober 1964.

39

dalam pelan ekonomi Sabah dengan mengambil
pegawai pembangunan luar bandar dari Malaya ke
Sabah bagi mencari jalan bagaimana untuk
membangunkan kawasan luar bandar Sabah.148

Pada masa yang sama rancangan pembangunan
Sabah untuk tempoh tahun 1966-1970 juga telah
dirancang mengikut acuan rancangan pembangunan
persekutuan.149 Dalam Rancangan Malaysia Pertama,
Sabah memperoleh peruntukan sebanyak $298 juta
daripada kerajaan persekutuan.150 Bagaimanapun,
banyak rancangan pembangunan di bawah geran
persekutuan atau pinjaman persekutuan dalam
Rancangan Malaysia Pertama tidak dapat dijalankan
atas alasan keadaan yang tidak begitu kondusif bagi
menjalankan pembangunan yang cepat.151 Oleh sebab
itu, pada tahun 1968, kerajaan negeri telah mengambil
alih tanggungjawab kewangan untuk membiayai projek-
projek yang sebelum ini dibiayai oleh persekutuan.152
Jumlah perbelanjaan yang dibelanjakan oleh kerajaan
negeri yang sepatutnya hanya 20 peratus meningkat
kepada 74 peratus.153 Ketika menyatakan perkara ini
dalam ucapan belanjawan negeri Sabah pada tahun 1969,
Salleh Sulong, Menteri kewangan menyatakan:

We have accepted this rather heavy burden
because it will mean rapid development for
the state. In addition to this assumption of
responsibility for previously federal-financed
projects the state has considerably raised the

148 Ibid.
149 Peter Spence Gudgeon, ‘Economic Development in Sabah 1881-1981’ dalam
Anwar Sullivan dan Cecelia Leong (editor), Commerative History of Sabah, hlm.
246.
150 First Malaysia Plan, 1966-1970.
151 Federal Department of Information, Sabah’s Economic Progress Report, hlm. 32.
152 Ibid.
153 Ibid.

40

original ceiling for development by
embarking on several new state projects and
expanding the scope of others.154

Sememangnya, jika dilihat secara kasar,
kerajaan persekutuan telah menggunakan banyak dana
untuk membantu membangunkan Sabah sejak tahun
1963. Tetapi pada masa yang sama, peruntukan-
peruntukan yang disalurkan ini dikawal oleh kerajaan
persekutuan.155 Kawalan ini termasuklah jumlah yang
diperuntukan dan aspek mana program dan projek
pembangunan yang diutamakan dan dikemudiankan.
Satu perkara asas yang menjadi keutamaan kerajaan
persekutuan ketika menyalurkan peruntukan
pembangunan adalah melaksanakan dasar-dasar
persekutuan di semua negeri bagi membina satu bentuk
dan corak yang sama untuk Malaysia atau pembinaan
nasion (Nation-Building).156

Federalisme dan Politik

Dalam bidang politik, hubungan pemimpin dan
parti-parti politik kerajaan persekutuan dengan kerajaan
Sabah agak baik dalam tahun pertama pembentukan
Malaysia. Tetapi tidak sampai setahun, berlaku konflik
dalaman dalam politik Sabah sehingga menyebabkan
kerajaan persekutuan campurtangan. Krisis
berpanjangan antara Yang di-Pertua Negara, Tun
Mustapha dan Ketua Menteri, Donald Stephens
merupakan titik mula kepada campur tangan hubungan
politik kerajaan persekutuan ke atas politik Sabah. Jalan
penyelesaian Tunku dalam krisis ini juga telah
mengubah landskap hubungan kerajaan persekutuan

154 Federal Department of Information, (Report) Sabah Budget, 1969, hlm. 13.
155 R.S Milne dan K.J. Ratnam, Malaysia – New States in a new Nation, Political
Development of Sarawak and Sabah in Malaysia, hlm. 39.
156 Ibid.

41

dengan kerajaan Sabah. Bagaimanapun, Harris Salleh
menjelaskan bahawa Tunku hanya ingin membantu
menyelesaikan konflik tersebut dan bukannya bertujuan
untuk campurtangan.157

Bibit-bibit krisis politik dua pemimpin utama
yang berkerja keras untuk merealisasikan pembentukan
Malaysia ini sebenarnya bermula sejak sebelum
Malaysia dibentuk. Donald Stephens dan Datu
Mustapha Datu Harun merupakan dua individu yang
disifatkan oleh Ghazali Shafie sebagai aset kepada
kerajaan Sabah jika bersatu tetapi sebaliknya sentiasa
bersaing dan ini merugikan Sabah.158 Persaingan politik
kedua-dua pemimpin bermula apabila Stephens
menubuhkan UNKO pada bulan Ogos 1961 dan disusuli
oleh penubuhan USNO oleh Datu Mustapha pada bulan
November 1961. Kegagalan kedua-dua pemimpin utama
ini menubuhkan sebuah parti berasaskan kaum
bumiputera menjelaskan kedua-duanya tidak boleh
berkerjasama.

USNO ditubuhkan selepas pertemuan Datu
Mustapha dengan beberapa pemimpin UMNO. Menurut
Ghazali Shafie, Datu Mustapha telah berjumpanya pada
18 September 1961 untuk menubuhkan sebuah parti dan
memerlukan seorang penasihat. Datu Mustapha juga
memberitahu parti yang akan ditubuhkan itu tidak
mempunyai dana yang cukup dan memohon UMNO
untuk mempertimbangkan dana bagi membiayai parti
tersebut.159

Selepas pembentukan Malaysia, Datu Mustapha
(kemudiannya bergelar Tun pada bulan Disember 1964)

157 Temubual dengan Tan Sri Harris Salleh di Kediamannya, Likas Kota Kinabalu
pada 9 Oktober 2013.
158 Ghazali Shafie, Ghazali Shafie Memoir on The Formation of Malaysia, Bangi:
Universiti Kebangsaan Malaysia, 2004, hlm.23.
159 Ibid, hlm. 24.

42