ขั้นตอนการปลูกข้าวของชาวนา

ขั้นตอนการปลูกข้าวของชาวนา

กันยายน ฉบับที่ 6

คณะผู
้จัดทำ
นางสาวช่อผกา ผกาหวน 620113116040

นางสาวบริญพฤกษ์ จัยสำคัญ 620113116044

นางสาวมณี รัตน์ เจริญรัมย์ 620113116049

นางสาวรุ่งนภา อิสสัยยะ 620113116050
นางสาววาสนา ยีรัมย์ 620113116052

เสนอ



ผศ.ดร.เทพพร โลมารักษ์

ผศ.ดร.วรวัฒน์ พรหมเด่น

สาขาวิทยาศาสตร์ทั่วไป คณะครุ ศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏบุรีรัมย์

คำนคำนำ

แบบเรียนเล่มนี้เป็นส่วนหนึ่งของรายเกี่ยวกับ วิชาการสอน
วิทยาศาสตร์ชีวภาพ รหัสวิชา 1163206 จัดทำขึ้นเพื่อเป็นบทเรียน
ในการจัดการการสอนในรายวิชาวิทยาศาสตร์ เนื้อหาประกอบไป
ด้วยแหล่งกำเนิดข้าวในประเทศไทย การปลูกข้าวในภาคต่างๆของ
ประเทศไทย ลักษณะที่สำคัญของข้าว พันธ์ุข้าวและประเภทของข้าว
ในประเทศไทย ชนิดของข้าว ข้าวชนิดที่แบ่งตามฤดูปลูก
การปลูกข้าว การใช้ปุ๋ยในนาข้าว ประโยชน์ของข้าว รวมถึงความรู้
เนื้อหาสาระต่างๆที่มีประโยชน์ต่อผู้ที่ทำการศึกษา

คณะผู้จัดทำหวังเป็ นอย่างยิ่งว่าจะเป็ นประโยชน์ต่อผู้ที่สนใจ
และนำไปประยุกต์ได้อย่างเหมาะสมกับการจัดการเรียนการสอน

คณะผู้จัดทำ

สารบัญ

แหล่งกำเนิดข้าวในประเทศไทย……………………………………. 1
การปลูกข้าวในภาคต่างๆของประเทศไทย…………………….… 2
ลักษณะที่สำคัญของข้าว……………………………………….…… 5
พันธ์ุข้าวและประเภทของข้าวในประเทศไทย………………….… 6
ชนิดของข้าว……………………………………………………………10
ข้าวชนิดที่แบ่งตามฤดูปลูก………………………………………….11
การปลูกข้าว…………………………………………………………...12
การใช้ปุ๋ยในนาข้าว…………………………………………………….16
ประโยชน์ของข้าว………………………………………………………17
กิจกรรมการเพาะต้นกล้า……………………………………………18
ใบกิจกรรมที่1…………………………………………………………..19
เฉลยใบกิจกรรมที่1………………………………………………..…20
อ้างอิง……………………………………………………………………21

แหล่งกำเนิดของข้าวในประเทศไทย 1

ข้าว ของไทยเป็นพืชอาหารประจําชาติที่มีตํานาน
ประวัติศาสตร์มายาวนาน ปรากฏเป็นร่องรอยพร้อม
กับอารยธรรมไทยมาไม่น้อยกว่า 5,500 ปี ซึ่งมีหลัก
ฐานจากแกลบข้าวที่เป็นส่วนผสมของดินใช้เครื่องป้ั น
ดินเผาท่ีบ้านเชียง สันนิษฐานได้ว่า เป็นเมล็ดข้าวที่
เก่าแก่ที่สุดของไทย รวมทั้งยังพบหลักฐานเมล็ดข้าวท่ี
ขุดพบที่ถ้ำปุงฮุง จ.แม่ฮ่องสอน โดยแกลบข้าวที่พบนี้
มีลักษณะของข้าวเหนียวเมล็ดใหญ่ ที่เจริญงอกงาม
ในท่ี่สูง

ปั จจุบันการปลูกข้าวในประเทศไทยคงมีเพียง
ข้าวเมล็ดป้อม ที่พบมากในภาคเหนือและภาค
ตะวันออกเฉียงเหนือ ขณะท่ี่ข้าวเมล็ดยาว พบ
มากในภาคกลางและภาคใต้ที่มีความอุดมสม
บูรณ์มากท่ีสุดภาคตะวันออกเฉียงเหนือมีพื้นที่
ปลูกข้าว คิดเป็น 45 % ของพื้นที่เพาะปลูกทั้ง
ประเทศ ส่วนใหญ่ปลูกข้าวหอมมะลิ 105 ซ่ึงเป็น
ข้าวคุณภาพดีท่ีสุดของโลก ข้าวที่ปลูกในพื้นที่
แถบนี้ จึงมักปลูกไว้เพ่ือขาย รองลงมาคือ ภาค
กลาง และภาคเหนือ ที่พื้นท่ีเพาะปลูกเท่ากัน
ประมาณ 25% ทุกวันนี้ไทยเป็นแหล่งปลูกข้าวท่ี
ผลิตออกสู่ตลาดโลกมากที่สุด

การปลูกข้าวในภาคต่างๆของประเทศไทย 2

ประเทศไทยเป็นประเทศกสิกรรม ทำการเพาะปลูกพืชไร่ เช่น ข้าว
ข้าวโพด อ้อย ถั่วเหลือง ถั่วเขียว ทำการปลูกไม้ผล เช่น ทุเรียน ส้ม มะม่วง
มังคุด ซึ่งข้าวมีพื้นที่ปลูกมากกว่าพืชชนิดอื่นๆ คิดเป็นพื้นที่ประมาณ 11.3
%ของพื้นที่ทั่วประเทศ

ภาคเหนือ ทำการปลูกข้าวนาสวนในที่ราบระหว่างภูเขากันเป็นส่วนใหญ่
เพราะมีระดับน้ำในนาตื้นกว่า 80 ซม. และทำการปลูกข้าวไร่ ในที่ดอนและที่
สูงบนภูเขาเพราะไม่มีน้ำขังในพื้นที่ปลูก ส่วนมากชนิดของข้าวที่ปลูกเป็นทั้ง
ข้าวเหนียว และ ข้าวเจ้า และ ในบางท้องที่มีการปลูกข้าวนาปรังด้วย

แมลงศัตรูข้าวที่สำคัญได้แก่ แมลงบั่ว หนอนกอ เพลี้ยจักจั่นสีเขียว และสี
น้ำตาล และโรคข้าวที่สำคัญ ได้แก่ โรคไหม้ โรคขอบใบแห้ง โรคใบสีแสด
และโรคถอดฝั กดาบ ภาคนี้มีความอุดมสมบูรณ์ของดินนาดีกว่าภาคอื่นๆ
ข้าวนาปีทำการเก็บเกี่ยวในระหว่างเดือนพฤศจิกายน และ ธันวาคม

การปลูกข้าวในภาคต่างๆของประเทศไทย 3

ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ สภาพของพื้นนา
ในภาคนี้เป็นที่ราบ และมักจะแห้งแล้งในฤดู
ปลูกข้าวเสมอ ชาวนาทำการปลูกข้าวนาสวน
ทางตอนเหนือของภาคปลูกข้าวเหนียวอายุเบา
ส่วนทางตอนใต้ปลูกข้าวเจ้าอายุหนัก แถบริม
ฝั่ งแม่น้ำโขง โดยเฉพาะในเขตจังหวัดอุบล
นครพนม และ สกลนคร ได้มีแมลงบั่วทำลาย
ต้นข้าวนาปีจนเสียหายเสมอ

โรคข้าวที่สำคัญ ได้แก่ โรคไหม้ โรคขอบใบแห้ง และโรคใบจุดสีน้ำตาล ความ
อุดมสมบูรณ์ของดินในภาคนี้ไม่ดีมาก บางแห่งก็เป็นดินเกลือ และมักจะมีความ
แห้งแล้งกว่าภาคอื่นๆ ด้วยเหตุนี้ จึงมีการทำนาปรังน้อยมาก ข้าวนาปีจะทำการ
เก็บเกี่ยวในระหว่างเดือนตุลาคม และธันวาคม

ภาคกลาง พื้นที่ทำนาในภาคนี้เป็นที่ราบลุ่ม
ทำการปลูก ข้าวเจ้าเป็นส่วนใหญ่ มีการทำ
นาปรังด้วย ความอุดมสมบูรณ์ของดินดีปาน
กลาง และบางท้องที่เขตจังหวัด ปทุมธานี
นครนายก และปราจีนบุรี ดินที่ปลูกข้าวมีฤทธิ์
เป็นกรด หรือเป็นดินเหนียว มากกว่าใน ท้องที่
นาอื่นๆ ข้าวนาปีที่ปลูกเป็นข้าวนาสวน จะเก็บ
เกี่ยวในระหว่างเดือนตุลาคม และธันวาคม
ส่วน ข้าวนาปีที่ปลูกเป็นข้าวนาเมือง เก็บเกี่ยว
ระหว่างเดือนธันวาคม และมกราคม

โรคข้าวที่สำคัญ ได้แก่ โรคไหม้ โรคขอบ ใบแห้ง โรคใบสีส้ม และแมลง
ศัตรูข้าวที่สำคัญได้แก่ แมลงเพลี้ยกระโดดสีน้ำตาล แมลงเพลี้ย จักจั่นสี
เขียว แมลงหนอนกอ

การปลูกข้าวในภาคต่างๆของประเทศไทย 4

ภาคใต้ สภาพพื้นที่ที่ปลูกข้าวในภาคใต้เป็นที่ราบริมทะเล และเป็นที่ราบ
ระหว่างภูเขา ส่วนใหญ่ใช้น้ำฝนในการทำนาและฝนจะมาล่าช้ากว่าภาคอื่น ๆ
ด้วยเหตุนี้การทำนาในภาคใต้จึงล่าช้ากว่าภาคอื่น ชาวนาในภาคนี้ปลูกข้าว
เจ้าในฤดูนาปีกันเป็ นส่วนใหญ่

ส่วนน้อยในเขตชลประทานของจังหวัด นครศรีธรรมราช พัทลุง และ
สงขลา มีการปลูกข้าวนาปรังและปลูกแบบนาสวน บริเวณพื้นที่ดอน
และที่สูงบนภูเขา ชาวนา ปลูกข้าวไร่ เช่น การปลูกข้าวไร่เป็นพืชแซม
ยางพารา

แมลงศัตรูข้าวที่สำคัญได้แก่ หนอนกอ เพลี้ย จักจั่นสีเขียว และเพลี้ย
กระโดดสีน้ำสีน้ำตาล นอกจากนี้ ดินนาก็มีปัญหาเกี่ยวกับดินเค็มและดิน
เปรี้ยวด้วย วิธีการเกี่ยวข้าวในภาคใต้ แตกต่างไปจากภาคอื่นเพราะชาวนา
ใช้แกระเกี่ยวข้าว โดยเก็บทีละรวงแล้วมัดเป็นกำๆ ปกติทำการเก็บเกี่ยวใน
ระหว่างเดือน พฤศจิกายน และกุมภาพันธ์

ภาพการดำนาริมทะเลสาบสงขลาฝั่ งจังหวัดพัทลุง
โดยการทำนาข้าวในทะเลถือเป็ นแห่งเดียวในประเทศไทยและ

หนึ่งปีจะทำได้เพียงครั้งเดียว

ลักษณะที่สำคัญของข้าว 5

ต้นข้าวลักษณะของต้นข้าวเมื่อเอาเมล็ดข้าวไปเพาะให้งอกโดยแช่น้ำ
นานประมาณ 1-2 ชั่วโมง แล้วเอาเมล็ดขึ้นมาเก็บไว้ในจานแก้วที่มี
ความชื้นสูง ในห้องที่มีอุณหภูมิประมาณ 25 องศาเซลเซียส เมล็ดจะ
งอก ภายใน 48 ช่ั่วโมง โดยมีปุยสีขาวเกิดขึ้น ที่ปลายด้านหนึ่งของเมล็ด
ข้าว ซึ่งเป็นปลายด้านที่ติดกับก้านดอกและส่วนที่งอกนั้นก็คือ embryo
หรือคัพภะ ต่อไปก็จะมีรากและยอดโผล่ตามออกมา เมื่อเอาเมล็ดท่ีเร่ิม
งอกเหล่านี้ไปปลูกในดินท่ีเปียก ส่วนท่ีเป็นรากก็จะเจริญเติบโตลึกลงไป
ในดิน ส่วนที่เป็นยอดก็จะสูงขึ้นเหนือผิวดินแล้วเปลี่ยนเป็นใบต้นข้าว
เล็กๆ นี้เรียกว่า ต้นกล้า

หลังจากต้นกล้าอายุประมาณ 40 วัน ก็จะมีหน่อใหม่เกิดขึ้น
โดยเจริญเติบโตออกมาจากตาซ่ึ่งอยู่ท่ีโคนต้นต้นกล้าแต่ละต้นสามารถ
แตกกอได้หน่อใหม่ประมาณ 5-15 หน่อ ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับพันธ์ุข้าว ระยะ
ปลูก และความอุดมสมบูรณ์ของดิน แต่ละหน่อให้รวงข้าว หนึ่งรวง แต่ละ
รวงจะมีเมล็ดประมาณ 100-200 เมล็ด

พันธ์ุข้าวและประเภทของข้าวในประเทศไทย 6

1.ข้าวหอมมะลิ
1.1 ข้าวหอมมะลิ 105 เป็นสายพันธ์ุข้าว ที่มีกลิ่นหอมคล้ายใบเตย เป็น

พันธุ์ข้าวที่ปลูกที่อื่นได้ไม่ดีเท่ากับปลูกในไทย และเป็นพันธ์ุข้าว ที่ทําให้
ข้าวไทยเป็นสินค้าส่งออกที่รู้จักไปทั่วโลก ซึ่งข้าวหอมมะลิ 105 เป็นข้าวที่
มีต้นกําเนิดจาก ฉะเชิงเทรา เป็นข้าวพันธุ์เบา ท่ีได้รับการปรับปรุงพันธ์ุมา
จากข้าวขาวดอก

1.2 ข้าวหอมมะลิทุ่งกุลา เป็นข้าวพันธุ์ที่มาจากแหล่งปลูกข้าวหอมมะลิที่ดี
ที่สุดในโลก นั่นก็คือ ที่ราบอันมีอาณาเขตกว้างขวางใหญ่ที่สุด ในภาคอีสาน
ที่เราเรียกกันว่า “ทุ่งกุลาร้องไห้” ซึ่งเมล็ดข้าวจะมีลักษณะยาวเรียว และเมล็ด
ไม่มีหางข้าว เมล็ดข้าวที่ผ่านการสีแล้ว จะมีความเลื่อมมัน จมูกข้าวเล็ก เมื่อ
หุงแล้วจะมีกลิ่นหอม และนุ่ม

พันธ์ุข้าวและประเภทของข้าวในประเทศไทย 7

2.ข้าวเหนียว

2.1 ข้าวเหนียวพันธุ์ กข. 6 ข้าวพันธุ์มีลักษณะเมล็ดยาวเรียว
มีเปลือกสีน้ําตาลเมล็ดมีขนสั้นเป็นสายพันธุ์ข้าวเหนียวหอม ไว
ต่อช่วงแสง เป็นพันธุ์ข้าวเหนียวที่ได้รับการปรับปรุงพันธุ์มาจาก
ข้าวเจ้าพันธุ์ขาวดอกมะลิ 105 เมื่อนําไปหุงแล้วข้าวจะนุ่ม มีกลิ่น
หอม ทนแล้ง และมีคุณภาพการหุงต้มรับประทานดี เป็นข้าว
เหนียวที่ให้ผลผลิตเฉลี่ยสูงสุดเป็นอันดับหนึ่ง ซึ่งเป็นพันธุ์ข้าว
เหนียวที่นิยมปลูกกันแพร่หลายในภาคเหนือ และภาคตะวันออก
เฉียงเหนือ

2.2 ข้าวเหนียวเขาวงกาฬสินธ์ุ เป็นข้าวเหนียวที่ปลูกในพื้นที่
อําเภอเขาวง อําเภอกุฉินารายณ์ (เฉพาะตําบลนาโท และตําบล
หนองห้าง) และกิ่งอําเภอนาคู (เฉพาะตําบลนาคู และตําบลบ่อ
แก้ว) จังหวัด กาฬสินธุ์ ซึ่งเป็นพื้นที่ที่มีแคลเซียม และซิลิกอนสูง
อากาศเย็นแห้งน้ำน้อย ส่งผลให้ข้าวเหนียวเขาวงกาฬสินธุ์
มีความนุ่มและหอมมาก ไม่แฉะติดมือ และข้าวที่นึ่งแล้วเมื่อเก็บไว้
ในภาชนะที่ปิดหลายชั่วโมง จนข้าวเย็นยังคงรักษาความอ่อนนุ่มไว้
ได้

2.3 ข้าวเหนียวเขี้ยวงู เป็นข้าวที่มีเม็ดเรียวยาว สีขาว
และทนทานต่อโรคต่าง ๆ ได้ดี เมื่อนํามา หุงให้สุกเม็ดข้าวที่ได้
จะเหนียวนุ่ม เรียงตัวสวยไม่เละ มีสีขาวในลักษณะเลื่อมเป็น
มัน และมีกลิ่นหอมน่ารับประทาน ข้าวเหนียวเขี้ยวงู เป็นพันธุ์
ข้าวเหนียวที่มีคุณภาพดี และเป็นสายพันธุ์หนึ่งที่ได้รับความ
นิยมในการนํามาทําข้าวเหนียวมูน เป็นข้าวที่ปลูกในทางภาค
เหนือ
นิยมปลูกกันมากในจังหวัดเชียงราย

2.4 ข้าวเหนียวดําหรือข้าวก่ำ เมล็ดข้าวมีสีม่วงดํา และเมล็ด
ค่อนข้างแข็ง เคี้ยวละเอียดยากกว่า แต่นิยมนํามาทําเป็นขนม
มากกว่าข้าวอื่น ๆ และเป็นข้าวที่ชาวนายกย่องให้เป็นพญาข้าว
เหนือข้าวพันธุ์อื่น ๆ ซึ่งชาวนามีความเชื่อว่า ข้าวก่ำ จะปกป้อง
คุ้มครองข้าวพันธุ์อื่นที่อยู่ในท้องนาไม่ให้ถูกแมลงกัดกิน ทํา ให้
ผลผลิตในการเก็บเกี่ยวข้าวได้ผลดี ข้าวก่ำยังช่วยป้องกันโรค
หัวใจ ลดคอเลสเตอรอล และยับยั้งการเจริญเติบโตของโรคมะเร็ง

พันธ์ุข้าวและประเภทของข้าวในประเทศไทย 8

3.ข้าวขาว

3.1 ข้าวเหลืองประทิวชุมพร เป็นข้าวพื้น
เมืองดั้งเดิมของอําเภอปะทิว จ.ชุมพร เป็นข้าว
พันธุ์หนักในฤดูนาปี เก็บเกี่ยวในช่วงเดือน
ธันวาคม มีจํานวนเม็ดต่อรวงจํานวนมาก และ
ปลูกในที่ที่เป็นดินเปรี้ยวได้ดี อีกทั้งยังทนต่อโรค
ของแมลงได้ด้วย ลักษณะเมล็ดมีสีเหลือง เลื่อม
มัน เมล็ดยาว มีน้ําหนักเมล็ดที่ดี เมื่อนําไป หุง
แล้วข้าวขึ้นหม้อ จึงเป็นข้าวที่ชาวนาชุมพร มัก
นิยมปลูก เพราะปลูกง่าย ได้ผลผลิตที่ดี เหมาะ
กับพื้นที่ และ สภาพอากาศ

3.2 ข้าวเจ๊กเชยเสาไห้ พันธุ์ข้าวพื้นเมือง
คุณภาพดี ของอําเภอเสาไห้ จ.สระบุรี ที่มาของ
ชื่อมาจากชื่อผู้นําสายพันธุ์ข้าวพันธุ์นี้เข้ามาใน
พื้นที่ คือ พ่อค้าชาวไทยเชื้อสายจีนที่มีนามว่า
“เจ๊กเชย” ซึ่งข้าวสายพันธุ์นี้ มีชื่อเสียงมา
ยาวนานตั้งแต่ต้นรัชสมัยรัตนโกสินทร์ เป็นข้าว
ที่หุงขึ้นหม้อ ไม่แข็งกระด้าง ที่สําคัญไม่บูดง่าย
และ ไม่ยุบตัวเมื่อราดแกง สามารถแปรรูปเป็น
ผลิตภัณฑ์เส้น
และขนมได้ดี

พันธ์ุข้าวและประเภทของข้าวในประเทศไทย 9

4.1 ข้าวกล้อง หรือที่บางคนเรียกกันติดปากว่า ข้าวซ้อมมือ หรือ
ข้าวแดง เนื่องจากคนสมัยโบราณ ชาวบ้านใช้วิธีตีข้าวกินเอง จึงเรียก
ว่า ข้าวซ้อมมือ แต่ปัจจุบันเราใช้เครื่องจักรสีข้าวแทนเรียกว่า ข้าว
กล้อง โดยข้าวกล้องนั้นจะต้องมีส่วนของจมูกข้าว และรําข้าวติดอยู่
ด้วย
ข้าวกล้องมีเส้นใยสูงมากกว่าข้าวขาว 3-7 เท่า การกินข้าวกล้องจะได้
เส้นใยไปพร้อม ๆ กับ สารอาหารที่เป็นประโยชน์ต่อร่างกายสารพัด
ชนิด

4.2 ข้าวไรซ์เบอร์รี เป็นผลงานการปรับปรุงสายพันธุ์ของ
รศ.ดร.อภิชาติ และทีมนักวิจัยจาก โดยเป็นการผสมข้ามสายพันธุ์
ระหว่างข้าวเจ้าหอมนิล ซึ่งเป็นสายพันธุ์พ่อ + ข้าวขาวดอกมะลิ 105
ซึ่งเป็นสายพันธุ์แม่ ซึ่งพันธุ์ข้าวนี้ได้รับการจดทะเบียนเป็นพันธุ์พืช
ใหม่ มีลักษณะเรียวยาว ผิวมันวาว เป็นข้าวเจ้าที่มีสีม่วงเข้ม คล้ายกับ
ลูกเบอร์รีที่มีสีม่วงเข้มเมื่อสุก มีกลิ่นหอมที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัว
อีกทั้งยังมีรสชาติหอมมัน เนื้อสัมผัสเหนียวนุ่ม สามารถปลูกได้
ตลอดทั้งปี

4.3 ข้าวมันปู เป็นข้าวที่ชาวจีนเรียกว่า ข้าวแดง หรือชื่อพื้น
เมืองเรียกว่า อั้งคั่ก มีลักษณะเยื่อหุ้มเปลือกข้าวเป็นสีแดงแบบสี
มันปูจัดเป็นข้าวกล้อง หรือข้าวซ้อมมือชนิดหนึ่ง มีไขมันในปริมาณ
เดียวกับข้าวกล้อง ซึ่งสูงกว่าข้าวขัดสีประมาณสองเท่า มีสารที่
เรียกว่าเคโรทีน ที่จะเปลี่ยนเป็นวิตามินเอในร่างกายสูงกว่า ข้าวขัด
สี เมื่อหุงสุกแล้ว เนื้อข้าวจะเป็นสีชมพูอ่อน มีกลิ่นหอม เมล็ดนุ่ม
สวย ไม่แฉะ ดูน่ารับประทาน ใช้ ประกอบอาหารต่าง ๆ ได้อร่อย ไม่
ว่าจะเป็นข้าวผัด ข้าวอบต่าง ๆ หรือเคี่ยวเป็นโจ๊ก

4.4 ข้าวสังข์หยดพัทลุง ข้าวที่มีกําเนิดอยู่ในจังหวัดพัทลุง
เป็นข้าวที่มีเมล็ดเล็ก เรียว ท้ายงอน เยื่อหุ้มเมล็ดจะมีสีแดงถึง
แดงเข้ม เมื่อหุงสุกแล้ว เมล็ดข้าวจะนุ่ม และจับตัวกันคล้ายข้าว
เหนียว ข้าวสังข์หยดมีคุณค่าทางอาหารสูงกว่าข้าวพันธุ์อื่น ๆ มี
เส้นใยสูง ช่วยชะลอความแก่ มีประโยชน์ในการบํารุงโลหิต
ป้องกัน โรคความจําเสื่อม และช่วยลดอัตราเสี่ยงของการเป็น
มะเร็ง

ชนิดของข้าว 10

ข้าวที่ปลูกเพื่อบริโภค สามารถแบ่งออกได้เป็นชนิดต่างๆ ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับสิ่งที่ใช้เป็น
มาตรการสำหรับการแบ่งแยกข้าว

แบ่งตามสภาพพื้นที่ปลูก เป็นข้าวไร่ ข้าวนาสวน และข้าวนาเมือง หรือข้าวขึ้นน้ำ
ข้าวไร่ หมายถึง ข้าวที่ ปลูกบนที่ดอน ไม่มีน้ำขังในพื้นที่ปลูก

ข้าวนาสวน หมายถึง ข้าวที่ปลูกแบบปักดำหรือหว่าน และระดับน้ำ ในนาลึก ไม่เกิน
80 เซนติเมตร

ข้าวนาเมืองหรือ ข้าวขึ้นน้ำหมายถึง ข้าวที่ปลูกแบบหว่าน และระดับน้ำในนาลึก
มากกว่า 80 เซนติเมตรขึ้นไป

แบ่งตามชนิดของแป้งในเมล็ดที่บริโภคเป็นข้าวเจ้า และข้าวเหนียว ข้าวเจ้าและข้าว
เหนียว มีต้นและลักษณะอย่างอื่นเหมือนกันทุกอย่าง แต่ต่างกันที่เมล็ดข้าวเจ้า
ประกอบด้วยแป้งอะมิโลส (amylose) ประมาณ 15-30 เปอร์เซ็นต์ ส่วนเมล็ดข้าว
เหนียวประกอบด้วยแป้ง อะมิโลเพกทิน (amylopectin) เป็นส่วนใหญ่ และมี อะมิโลส
เป็นส่วนน้อย เมล็ดข้าวเหนียวมีแป้งอะมิโลส ประมาณ 5-7 เปอร์เซ็นต์ แป้งอะมิโลเพก
ทินทำให้เมล็ด ข้าวมีความเหนียว เมื่อหุงต้มสุกแล้ว ในภาคเหนือและภาคตะวันออก
เฉียงเหนือของ ประเทศไทย ยกเว้นในท้องที่อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน ประชาชน
นิยมบริโภคข้าวเหนียวมากกว่า ข้าวเจ้า ซึ่งตรงกันข้ามกับประชาชน ในภาคกลาง (ยก
เว้นในอำเภอ บ้านไร่ จังหวัดอุทัยธานี ที่นิยมบริโภค ข้าวเหนียว) และภาคใต้ ซึ่งชอบ
บริโภคข้าวเจ้ามากกว่า ข้าวเหนียว โดยเหตุนี้ ในภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียง
เหนือจึงมี การปลูกข้าวเหนียวมากกว่าภาคกลาง และภาคใต้

ข้าวชนิดที่แบ่งตามฤดูปลูก 11




1.ข้าวนาปี หรือข้าวนาน้ำฝน คือ ข้าวที่ปลูกในฤดูการทํานาปกติ
( in- season rice )เริ่มตั้งแต่เดือนพฤษภาคมถึงตุลาคมและเก็บเกี่ยวสิ้น
สุดไม่เกินกุมภาพันธ์




2.ข้าวนาปรัง คือ ข้าวที่ปลูกนอกฤดูการทํานาปกติ
(off-season rice ) คือเริ่ม ตั้งแต่เดือนมกราคม นิยมปลูกในพื้นที่ที่มีการ
ชลประทานดี เช่น ในภาคกลาง เป็นต้น สารอาหารและความสําคัญทาง
โภชนาการของข้าวข้าวเป็นอาหารหลักของประชากรกว่าครึ่งโลก ข้าวเป็น
แหล่งพลังงานหลักของประชากรมากกว่า 17 ประเทศในภูมิภาคเอเชียและ
แปซิฟิก 9 ประเทศในทวีปอเมริกาเหนือและใต้ และ 8 ประเทศ ในทวีป
แอฟริกา ร้อยละ 20 ของแหล่งพลังงานประชากรโลกเป็นข้าว ร้อยละ 19
และ 5 เป็นข้าวสาลีและข้าวโพด การวิเคราะห์รายละเอียดของปริมาณสาร
อาหารของข้าวที่แสดงให้เห็นว่าคุณค่าทางโภชนาการของข้าว แตกต่างกัน
ไปขึ้นอยู่กับปัจจัยหลายประการ โดยขึ้นอยู่กับสายพันธุ์ข้าวที่อยู่ระหว่างสี
ขาว, สีน้ําตาล, สีแดง และสีดํา (หรือสีม่วง) พันธุ์ข้าวแต่ละพื้นที่แพร่หลาย
ในส่วนต่างๆของโลก นอกจากนี้คุณภาพของสารอาหาร ข้าวจะขึ้นอยู่กับ
พื้นที่ปลูกข้าว และวิธีการแปรรูปข้าวพร้อมก่อนที่จะบริโภค

การปลูกข้าว 12

การทำนา หมายถึง การปลูกข้าว การปลูกข้าวในประเทศไทยแบ่ง
ออกได้เป็น 3 วิธี ด้วยกันดังนี้

1. การปลูกข้าวไร่ หมายถึง การปลูกข้าวบนที่ดอนและไม่มีน้ำขัง
ใน พื้นที่ปลูก ชนิดของข้าวที่ปลูก เรียกว่า ข้าวไร่ พื้นที่ดอนส่วนมาก
เช่น เชิงภูเขามักจะ ไม่มีระดับ คือ สูงๆ ต่ำๆ จึง ไม่สามารถไถเตรียมดิน
และ ปรับระดับได้ง่ายๆ เหมือนกับพื้นที่ราบ เพราะฉะนั้นชาวนามักจะ
ปลูกแบบหยอด

2. การปลูกข้าวนาดำ การปลูกข้าวในนาดำ เรียกว่า การปักดำ ซึ่ง
วิธีการปลูกแบ่งออกได้เป็น 2 ตอน ได้แก่ การตกกล้าในแปลงขนาด
เล็ก และการถอนต้นกล้าเอาไปปักดำในนาผืนใหญ่ดังนั้น ซึ่งมีขั้นตอน
ดังนี้
1) การเตรียมดิน
ต้องทำการเตรียมดินให้ดีกว่าการปลูกข้าวไร่ โดยมีการไถดะ การไถแปร
และการคราด ปกติการไถและคราดในนาดำมักจะใช้แรงวัว ควาย หรือ
แทรกเตอร์ขนาดเล็ก ที่เรียกว่า ควายเหล็กหรือไถยนต์เดินตาม ทั้งนี้เป็น
เพราะพื้นที่นาดำนั้นได้มีคันนาแบ่งกั้นออกเป็น แปลงเล็ก ๆ ขนาด 1-2
ไร่ คันนามีไว้สำหรับกักเก็บน้ำหรือปล่อยน้ำทิ้งจากแปลงนา นาดำจึงมี
ๆ การบังคับระดับน้ำในนาได้บ้างพอสมควร ก่อนที่จะทำการไถ ต้องรอ
ให้ดินมีความชื้นพอที่จะไถ ได้เสียก่อน ปกติจะต้องรอให้ฝนตกจนมีน้ำ
ขังในผืนนาหรือไขน้ำเข้าไปในนาเพื่อทำให้ดินเปียก

การปลูกข้าว 13

ประเภทของการไถ

1.การไถดะ หมายถึง การไถครั้งแรกเพื่อทำลายวัชพืชในนา และ
พลิกกลับ หน้าดินแล้ว ปล่อยทิ้งไว้ประมาณ 1 สัปดาห์ จึงทำการไถแปร

2. การไถแปร หมายถึง การไถเพื่อตัดกับรอยไถดะ ทำให้รอยไถดะ
แตกออกเป็นก้อนเล็ก ๆ จนวัชพืชหลุดออกจากดิน การไถแปรอาจไถ
มากกว่าหนึ่งครั้ง ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับระดับ น้ำใน นา ตลอดถึงชนิดและ
ปริมาณของวัชพืช เมื่อไถแปรแล้วก็ทำการคราดได้ทันที

3 . การไถคราด หมายถึง การคราดเอาวัชพืชออกจากผืนนา และปรับ
พื้นที่นาให้ได้ระดับเป็นที่ ราบเสมอกันด้วย นาที่มีระดับเป็นที่ราบต้นข้าว
จะได้รับน้ำเท่า ๆ กัน และสะดวกแก่การไขน้ำเข้าออก

การปลูกข้าว 14

2) การตกกล้า หมายถึง การเอาเมล็ดไปหว่านให้งอกและเจริญ
เติบโตขึ้นมาเป็นต้นกล้า เพื่อเอาไปปักดำการตกกล้าสามารถทำได้
หลายวิธีด้วยกัน เช่น การตกกล้าในดินเปียก การตกกล้าในดินแห้ง
และการตกกล้าแบบคาปก

การตกกล้าในดินเปียก จะต้องเลือกหาพื้นที่ที่มีความอุดม สมบูรณ์
ของดินดีเป็นพิเศษ สามารถป้องกันนกและหนูที่จะเข้า ทำลายต้น
กล้าได้เป็นอย่างดี และมีน้ำพอเพียง กับความต้องการ การตกกล้า
แบบนี้เป็นที่นิยมกันอย่าง แพร่หลายในการทำนาดำในประเทศไทย

การปลูกข้าว 15



3) การปักดำ เมื่อต้นกล้ามีอายุประมาณ 25-30 วัน จากการตกกล้าใน
ดินเปียกหรือการตกกล้าในดินแห้ง ก็จะโตพอที่จะถอนเอาไปปักดำได้ ขั้น
แรกให้ถอนต้นกล้าขึ้นมาจากแปลง แล้วมัดรวมกันเป็นมัดๆ แล้วเอาไป
ปั กดำในพื้นที่นาได้เตรียมไว้

พื้นที่นาที่ใช้ปักดำควรมีน้ำขังอยู่ประมาณ 5-10 เซนติเมตร ปักดำให้
เป็นแถวเป็นแนว และมีระยะห่างระหว่างกอมากพอสมควร การปักดำโดย
ทั่วไปมักใช้ต้นกล้าจำนวน 3-5 ต้นต่อกอ ระยะปลูกหรือปักดำจะต้องมี
ระยะห่าง ระหว่างกอและระหว่างแถวประมาณ 25 เซนติเมตร

3.การปลูกข้าวนาหว่าน
เป็นการปลูกข้าวโดยเอาเมล็ดพันธุ์หว่านลงไปในพื้นที่ นาที่ได้ไถเตรียมดินไว้
การเตรียมดินก็มีการไถดะ และไถแปร ปกติชาวนาจะเริ่มไถนาเพื่อปลูกข้าวนา
หว่านตั้งแต่เดือนเมษายน เนื่องจากพื้นที่นาสำหรับปลูกข้าวนาหว่านไม่มี
คันนา กั้นแบ่งออกเป็นผืนเล็กๆ จึงสะดวกแก่การไถด้วยรถแทรกเตอร์ ขนาด
ใหญ่ อย่างไรก็ตาม ยังมีชาวนาอีกจำนวนมากที่ใช้แรงวัว และควายไถนา การ
ปลูกข้าวนาหว่านมีหลายวิธีด้วยกัน เช่น การหว่านสำรวย การหว่านคราดกลบ
หรือไถกลบ

การใช้ปุ๋ยในนาข้าว 16

ปุ๋ย คือ อาหารของพืช เช่น ข้าว พื้นที่นาที่ใช้ปลูก
ข้าวติดต่อกันมา เป็นเวลานาน จนแร่ธาตุต่างๆ ที่เป็น
อาหารของต้นข้าวถูกดึงดูดเอาไปสร้างเป็ นต้นและ
เมล็ดข้าวหมด ลง ทำให้แร่ธาตุเหล่านี้ขาดแคลนไปจาก
พื้นนา ข้าวที่ปลูกในระยะหลังจึงให้ผลิตผลต่ำ
ดังนั้น ชาวนา จำเป็นต้องใช้ปุ๋ยใส่ลงไปในนาข้าวใน
ปัจจุบัน เพื่อจะได้ผลิตผลสูงและมีรายได้มากยิ่งขึ้นจน
พอ กับความต้องการของครอบครัว

1. ดินนาขาดแคลนธาตุอาหารที่ต้นข้าวต้องการ
ดินนาส่วนใหญ่ของประเทศไทยขาดแร่ธาตุอาหารพวก
ไนโตรเจน ฟอสฟอรัส และโพแทสเซียม ซึ่งเป็นแร่ธาตุที่
ต้นข้าวต้องการเป็นจำนวนมากสำหรับการเจริญ เติบโต
และจากรายงานผลการวิเคราะห์ทางเคมี
ของดินนา ของกรมวิชาการเกษตร

2. โดยธรรมชาติดินนามีแร่ธาตุอาหารพืชต่ำ
เมื่อเปรียบเทียบกับดินสำหรับปลูกพืชชนิดอื่นทั่วไป ดินนามีปริมาณแร่ธาตุ
อาหารต่ำที่สุด และเมื่อได้มีการปลูกข้าวติดต่อกันเป็นเวลาหลายร้อยปี ก็ยิ่ง
ทำให้ปริมาณแร่ธาตุอาหารพืชในดินนา เกิดขาดแคลนมากยิ่งขึ้น ด้วยเหตุนี้
ชาวนาจึงจำเป็นต้องใส่ปุ๋ย ทุกครั้งที่ปลูกข้าว เพื่อให้ได้ผลิตผลสูง สำหรับ
การใช้ปุ๋ยนั้น จะแตกต่างกันไปตามสภาพของดินนาของแต่ละภาค ดินที่ขาด
แร่ ธาตุอาหารมาก ก็จะต้องใส่ปุ๋ยมากกว่าดินที่ไม่ขาดแร่ธาตุอาหารนั้น

ประโยชน์ของข้าว 17

ข้าว ซึ่งแบ่งออกเป็นข้าวเหนียวและข้าวเจ้านั้น นอกจากจะใช้บริโภค
เป็นอาหารหลัก ประจําวันของประชาชนแล้ว ยังใช้ทําเป็นของหวานชนิด
ต่างๆ ทําเป็นแป้งข้าวเหนียว แป้งข้าวเจ้า และทําเส้นก๋วยเตี๋ยวอีกด้วย
โดยเฉพาะข้าวเหนียว ใช้ทําเป็นของหวานมากกว่าข้าวเจ้า ในโรงงาน
อุตสาหกรรมท่ีผลิตแอลกอฮอล์ ก็ได้เอาข้าวเหนียวไปหุง แล้วผสมกับ
น้ําตาล และเชื้อยีสต์ เพื่อทําให้ เกิดการหมัก (fermentation)โดยมีจุด
ประสงค์ให้ยีสต์เปลี่ยนแป้งเป็นแอลกอฮอล์ สําหรับใช้ผลิต วิสกี้ และ
อื่นๆ นี่คือประโยชน์ของข้าวที่ใช้ในประเทศไทย และส่งเป็นสินค้าขาออก
ไปขาย ต่างประเทศ

กิจกรรม การเพาะต้นกล้า 18

ขั้นตอนการจำลองการเพาะต้นกล้า ในถาดเพาะกล้า
พันธุ์ข้าวที่ใช้ในการจำลอง พันธุ์ข้าว มะลิ 105

1.1 เตรียมดิน ใช้แกลบเผา หรือดินคุณภาพดีที่ไม่มี่สิ่งเจือปน เช่น ไม่มี
เมล็ดข้าว

1.2 เตรียมเมล็ดพันธุ์ต้นกล้า แช่เมล็ดพันธุ์ลงในน้ำเพื่อคัดเลือกเมล็ด
พันธุ์ ใช้เวลา 24 ชั่วโมง

1.3 ขั้นตอนการหุ้มหรือบ่มข้าว ที่ผ่านการแช่มาแล้ว สำหรับการบ่มข้าวที่
เหมาะสมสังเกตที่การแตกตุ่มตาของเมล็ดพันธุ์ข้าว ใช้เวลา 12-
24ชั่วโมง

1.4 เตรียมวัสดุเพาะบรรจุลงในถาดเพาะกล้า โรยเมล็ดข้าวลงไปในถาด
เพาะกล้า ( 200 -230 กรัม ต่อ 1 ถาด) แล้วปิดหน้าดินให้เรียบร้อย

1.5 นำไปเรียงบริเวณลานกว้าง และหมั่นรดน้ำ ประมาณ 15-20 วันก็จะ
ได้ต้นกล้า

ใบกิจกรรมที่ 1 หน้าข้อที่กล่าวผิด

ขั้นตอนการปลูกข้าวของชาวนา

คำชี้แจง : ให้นักเรียนเขียนเครื่องหมาย ✅ หน้าข้อที่กล่าวถูก เครื่องหมาย

ข้าวนาปีจะเก็บเกี่ยวผลผลิตในระหว่างเดือนพฤศจิกายนถึงธันวาคม
ภาคใต้จะทำนาเร็วกว่าภาคอื่นๆเสมอ
ต้นกล้าสามารถแคกกอได้หน่อใหม่ประมาณ5-15หน่อ
ข้าวนาสวนหมายถึงข้าวที่ปลูกแบบปักดำหรือหว่านในระดับน้ำในนาลึกไม่เกิน80เซนติเมตร
การทำนามี3วิธีคือ การปลูกข้าวไร่ การปลูกข้าวนาดำ การปลูกข้างนาหว่าน
การไถมี2ประเภทคือ การไถดะ และการไถแปร
การปักดำจะทำเมื่อต้นกล้ามีอายุ 15-20วัน
ข้าวนาปรังคือข้าวที่ปลูกนอกฤดูทำนาปกติ

คำชี้แจง : ให้นักเรียนอ่านและตอบคำถามต่อไปนี้

1. จงบอกประโยชน์ของข้าวมาอย่างน้อย 3 ข้อ
ตอบ
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………….……………………………
…
2.การทำนาที่พบในท้องถิ่นของนักเรียนส่วนใหญ่เป็นการทำนาแบบใด
ตอบ
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………….……………………………
…
3.การใช้ปุ๋ยในนาข้าวมีความจำเป็นหรือไม่อย่างไร ?
ตอบ
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………….……………………………
…

ชื่อ-สกุล………………………………………………………………………………………ชั้น………………………………เลขที่…………………

เฉลยใบกิจกรรมที่ 1 หน้าข้อที่กล่าวผิด

ขั้นตอนการปลูกข้าวของชาวนา

คำชี้แจง : ให้นักเรียนเขียนเครื่องหมาย ✅ หน้าข้อที่กล่าวถูก เครื่องหมาย

ข้าวนาปีจะเก็บเกี่ยวผลผลิตในระหว่างเดือนพฤศจิกายนถึงธันวาคม ✅
ภาคใต้จะทำนาเร็วกว่าภาคอื่นๆเสมอ❌
ต้นกล้าสามารถแคกกอได้หน่อใหม่ประมาณ5-15หน่อ✅
ข้าวนาสวนหมายถึงข้าวที่ปลูกแบบปักดำหรือหว่านในระดับน้ำในนาลึกไม่เกิน80เซนติเมตร✅
การทำนามี3วิธีคือ การปลูกข้าวไร่ การปลูกข้าวนาดำ การปลูกข้างนาหว่าน✅
การไถมี2ประเภทคือ การไถดะ และการไถแปร ❌
การปักดำจะทำเมื่อต้นกล้ามีอายุ 15-20วัน❌
ข้าวนาปรังคือข้าวที่ปลูกนอกฤดูทำนาปกติ✅

คำชี้แจง : ให้นักเรียนอ่านและตอบคำถามต่อไปนี้

1. จงบอกประโยชน์ของข้าวมาอย่างน้อย 3 ข้อ
ตอบ
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………….……………………………
…

2.การทำนาที่พบในท้องถิ่นของนักเรียนส่วนใหญ่เป็นการทำนาแบบใด
ตอบ
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………….……………………………
…

3.การใช้ปุ๋ยในนาข้าวมีความจำเป็นหรือไม่อย่างไร ?
ตอบ
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………….……………………………
…

ชื่อ-สกุล………………………………………………………………………………………ชั้น………………………………เลขที่…………………

อ้างอิง

คู่มือการทำนา[ออนไลน์]แหล่งที่มา :
http://www.ncc.ac.th/_files_school/00000784/data/00000784_1_20151022-

144806.pdf [ 6 กันยายน 2565 ]