โดย เด็กหญิงณัฏฐณิชา ดาแอร์ เด็กหญิงวริศา เหล๋าแกง เด็กหญิงทิติยา จือเปาะ เป็นดอกไม้ ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 2 โรงเรียนเทศบาลวัดศรีปิงเมือง สำนักการศึกษา เทศบาลนครเชียงใหม่
คำ นำ ด้วยความพยายามที่จะสร้างสรรค์ผลงานใหม่ๆ จากวัสดุธรรมชาติ เอกสารนี้นำ เสนอการออกแบบและประยุกต์ใช้ดอกส้อมตอก ซึ่งเป็นดอกไม้ ประจำ จังหวัดเชียงใหม่ให้กลายเป็นผลิตภัณฑ์หลากหลายรูปแบบ อาทิ ปิ่นปัก ผม พวงมาลัย สร้อยคอ และต่างหู ผลงานเหล่านี้สะท้อนให้เห็นถึงความคิดสร้างสรรค์และทักษะฝีมือของ นักเรียนในการนำ วัสดุธรรมชาติมาประดิษฐ์เป็นชิ้นงานที่สวยงามและมี ประโยชน์ใช้สอยในชีวิตประจำ วัน นอกจากนี้ยังเป็นแนวทางสำ หรับการ พัฒนาสู่อาชีพด้านงานฝีมือและหัตถกรรมอีกด้วย คุณภาพของผลงานได้รับการยอมรับจนถูกเลือกให้ใช้เป็นของที่ระลึก มอบแก่หน่วยงานสำ คัญต่างๆ จากเทศบาลนครเชียงใหม่ แสดงให้เห็นถึง ความภาคภูมิใจในศิลปวัฒนธรรมท้องถิ่นและการสนับสนุนให้มีการสืบสาน ภูมิปัญญาดั้งเดิมนี้ต่อไป เด็กหญิงณัฏฐณิชา ดาแอร์ เด็กหญิงวริศา เหล๋าแกง เด็กหญิงทิติยา จือเปาะ
สารบัญ ความเป็นมาของเครื่องจักสานไทย.......................................1 แม่ลายสาน.........................................................................6 อุปกรณ์ที่ใช้ในงานจักสานไม้ไผ่............................................12 วัตถุดิบที่นิยมนำ มาทำ เครื่องจักสาน.....................................15 ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก................................................21 ตัวอย่างชิ้นงานการประยุกต์................................................32 การนำ เสนอการออกแบบ....................................................35
ความเป็นมา ของเครื่องจักสานไทย การทำเครื่องจักสานในประเทศไทย มีการทำสืบต่อกันมาตั้งแต่สมัยก่อน ประวัติศาสตร์นักโบราณคดีได้พบหลักฐานสำคัญเกี่ยวกับการทำเครื่องจักสานในยุคหิน ใหม่ที่บริเวณถ้ำแห่งหนึ่งในเขตอำเภอศรีสวัสดิ์ จ.กาญจนบุรีซึ่งทำด้วยไม้ไผ่เป็นลายขัด สองเส้นประมาณว่ามีอายุราว 4,000 ปีมาแล้ว การทำเครื่องจักสานยุคแรก ๆ มนุษย์จะนำวัตถุดิบจากธรรมชาติเท่าที่จะหา ได้ใกล้ตัวมาทำให้เกิดประโยชน์ เช่น การนำใบไม้กิ่งไม้ต้นไม้ประเภทเถานำมาสานมา ขัดเป็นรูปทรงง่ายๆ เพื่อใช้เป็นภาชนะหรือมาสานขัดกันเป็นแผ่นเพื่อใช้สำหรับปูรองนั่ง รองนอน ก่อนที่จะพัฒนามาเป็นเครื่องจักสานที่มีความประณีตในยุคต่อๆ มา เครื่อง จักสานเป็นงานศิลปหัตถกรรมที่มนุษย์คิดวิธีการต่างๆ ขึ้นเพื่อใช้สร้างเครื่องมือเครื่องใช้ ในชีวิตประจำวันด้วยวิธีการสอดขัดและสานกันของวัสดุ ที่เป็นเส้นเป็นริ้ว โดยสร้างรูป ทรงของสิ่งที่ประดิษฐ์ขึ้นนั้นตามความประสงค์ในการใช้สอยตามสภาพภูมิศาสตร์ ประสานกับขนบธรรมเนียมประเพณีความเชื่อศาสนาและวัสดุในท้องถิ่นนั้นๆ
การทำเครื่องจักสานในประเทศไทย มีการทำสืบต่อกันมาตั้งแต่สมัยก่อน ประวัติศาสตร์นักโบราณคดีได้พบหลักฐานสำคัญเกี่ยวกับการทำเครื่องจักสานใน ยุคหินใหม่ที่บริเวณถ้ำแห่งหนึ่งในเขตอำเภอศรีสวัสดิ์ จ.กาญจนบุรีซึ่งทำด้วย ไม้ไผ่เป็นลายขัดสองเส้นประมาณว่ามีอายุราว 4,000 ปีมาแล้ว การทำเครื่องจักสานยุคแรก ๆ มนุษย์จะนำวัตถุดิบจากธรรมชาติเท่าที่จะหาได้ใกล้ ตัวมาทำให้เกิดประโยชน์ เช่น การนำใบไม้กิ่งไม้ต้นไม้ประเภทเถานำมาสานมา ขัดเป็นรูปทรงง่ายๆ เพื่อใช้เป็นภาชนะหรือมาสานขัดกันเป็นแผ่นเพื่อใช้สำหรับปู รองนั่ง รองนอน ก่อนที่จะพัฒนามาเป็นเครื่องจักสานที่มีความประณีตในยุคต่อๆ มา เครื่องจักสานเป็นงานศิลปหัตถกรรมที่มนุษย์คิดวิธีการต่างๆ ขึ้นเพื่อใช้สร้าง เครื่องมือเครื่องใช้ในชีวิตประจำวันด้วยวิธีการสอดขัดและสานกันของวัสดุ ที่เป็น เส้นเป็นริ้ว โดยสร้างรูปทรงของสิ่งที่ประดิษฐ์ขึ้นนั้นตามความประสงค์ในการ ใช้สอยตามสภาพภูมิศาสตร์ ประสานกับขนบธรรมเนียมประเพณีความเชื่อศาสนา และวัสดุในท้องถิ่นนั้นๆ การเรียกเครื่องจักสานว่า “จักสาน” นั้น เป็นคำที่เรียกขึ้นตามวิธีการที่ทำให้เกิด เครื่องจักสาน เพราะเครื่องจักสานต่างๆ จะสำเร็จเป็นรูปร่างที่สมบูรณ์ได้นั้นต้อง ผ่านกระบวนการ ดังนี้
การจัก 1.การจัก คือ การนำวัสดุมาทำให้เป็นเส้น เป็นแฉก หรือเป็นริ้วเพื่อความ สะดวกในการสาน ลักษณะของการจักโดยทั่วไปนั้นขึ้นอยู่กับลักษณะของวัสดุ แต่ละชนิดซึ่งจะมีวิธีการเฉพาะที่แตกต่างกันไป หรือบางครั้งการจักไม้ไผ่หรือ หวายมักจะเรียกว่า “ตอก” ซึ่งการจักถือได้ว่าเป็นขั้นตอนของการเตรียม วัสดุในการทำเครื่องจักสานขั้นแรก
2.การสาน เป็นกระบวนการทางความคิดสร้างสรรค์ของมนุษย์ที่นำ วัสดุธรรมชาติ มาทำ ประโยชน์โดยใช้ความคิดและฝีมือมนุษย์เป็นหลัก การสานลวดลายจะสาน ลายใดนั้นขึ้นอยู่กับความเหมาะสมในการใช้สอย ซึ่งการสานเครื่องจักสานโดย ทั่วไปแล้ว อาจจำ แนกออกเป็นลักษณะใหญ่ ๆ ได้ดังนี้ 1. การสานด้วยวิธีการสอดขัดกัน 2. การสานด้วยการสอดขัดกันด้วยเส้นทแยง 3. การสานด้วยวิธีขัดเป็นวง การสาน
แม่ลายสาน มีอยู่ 4 แม่ลาย ดังต่อไปนี้ 1. ลายขัด 2. ลายชะลอม 3. ลายวงพระจันทร์ (ลายหัวสุ่ม ) 4. ลายเวียนก้นหอย ดังต่อไปนี้
แม่ลายสาน แบบที่ 1 ลายขัด
แม่ลายสาน แบบที่ 2 ลายชะลอม
แม่ลายสาน แบบที่ 3 ลายวงพระจันทร์ (ลายหัวสุ่ม)
แม่ลายสาน แบบที่ 4 ลายเวียนก้นหอย
3.การถัก เป็นกระบวนการประกอบที่ช่วยให้การทำเครื่องจักสานสมบูรณ์ การ ถักเครื่องจักสาน เช่น การถักขอบของภาชนะจักสานไม้ไผ่ การถักหูภาชนะ เป็นต้น การถักส่วนมากจะเป็นการเสริมความแข็งแรงของโครงสร้างภายนอก เช่น ขอบ ขา ปาก ก้น ของเครื่องจักสาน และเป็นการเพิ่มความสวยงามไป ด้วย การถัก
อุปกรณ์ที่ใช้ ในงานจักสานไม้ไผ่
อุปกรณ์ที่ใช้ในงานจักสานไม้ไผ่ 1. เลื่อนคันธนู (เลื่อยตัดไม้ ) ใช้ตัดไม้ไผ่ให้ได้ขนาด และที่สำ คัญจะได้หน้าของลำ ไผ่ที่ เรียบง่ายสำ หรับการผ่าไม้ไผ่และจักตอก 2. มีดโค้ง มีดขูดผิวไม้ไผ่ ใช้ขูดผิวไม้ไผ่ออกเพราะผิวไผ่จะมีความคม จะง่ายในการจัก ตอกที่ขุดผิวไผ่ออกแล้ว เมื่อนำ ไปย้อมสีธรรมชาติหรือสีเคมีจะติสีได้ง่าย การทาน้ำ มัน ชักเงาทับลงไป จะติด ทนนาน ไม่หลุดออกง่าย 3. มีดผ่าไม้ไผ่ เป็นมีดที่มีน้ำ หนักพอเหมาะ ผ่าไม้ไผ่ออกจากกันในแนวตั้ง โดยจะผ่าไม้ไผ่ ออกทีละครึ่ง แบ่งเป็น 2 ส่วนเท่า ๆ กัน ทุกครั้งไป ไม้ไผ่ที่ผ่าออกแล้วจะเรียกว่า ซี่ 4. มีดเหลาไม้ไผ่ เป็นมีดขนาดเล็ก น้ าหนักของตัวมีดจะเบากว่ามีดจักตอก ปลายแหลม และคมมาก ด้ามมีดจะยาวกว่ามีดธรรมดาทั่วๆ ไปเพราะจะใช้ส่วนยาวของด้ามมีดสอดไว้ ระหว่างเอวด้านข้าง และใช้ส่วนแขนกดเข้าหาล าตัว ปลายมีดที่แหลมคมจะกดลงบน ไม้ไผ่ ดึงไม้ไผ่เข้าหาตัวมีดพร้อมกดใบมีดโยก ไปข้างหน้าเบาๆ ใช้ตกแต่งซี่ไม้ไผ่ให้ เรียบร้อย ตกแต่งเส้นตอกให้อ่อนนุ่ม 5. มีดจักตอก เป็นการใช้มีดที่มีน้ำ หนักเบาพอเหมาะมือ สันมีดหนา ส่วนคมมีดจะคม และบาง กดส่วนคมมีดลงบนซี่ไม้ไผ่ แบ่งนำ ไผ่ออกเป็นแผ่นบาง ๆ เรียกว่าเส้นตอก เพื่อ จะนำ ไปสานเป็น ผลิตภัณฑ์จักสานต่อไป 6. ที่เลียดตอกกว้าง เป็นการใช้เทคโนโลยีหรือเครื่องทุนแรงมาช่วย โดยการนำ เอาใบมีด มาเป็นตัวบังคับเหลาตอก ให้มีขนาดความกว้างเท่ากันทุกเส้นตอก ปรับแต่งใบมีด บังคับ เส้นตอกให้มีความ กว้างตามต้องการ โดยเส้นตอกจะไม่ฉีกขาดหรือเสียหาย สามารถ บังคับให้เส้นตอกมีความกว้างเล็กสุด โดย ที่การเหลาด้วยมือหรือมีดธรรมดาไม่สามารถท าได้ดีเท่ากับการใช้ที่เลียดตอกกว้าง 7. ที่เลียดตอกหนา – บาง การใช้ใบมีดเป็นตัวบังคับเหลาตอกให้มีขนาดของเส้นตอก หนาบาง เท่ากันทุกเส้น สามารถบังคับให้มีดกดลงบนเส้นตอกหนา บางตามความต้องการ โดยเส้นตอกจะไม่ฉีก ขาดและเสมอกัน การเหลาด้วยมือหรือมีดธรรมดาไม่สามารถทำ ได้ ทำ ให้สะดวกและง่ายในการเหลาตอก และได้ตอกที่มีคุณภาพดี 8. กรรไกร ใช้ในการตัดแต่งตอกให้ได้ขนาดตามต้องการ 9. เหล็กปลายแหลม หรือเหล็กนาหวาย ใช้แทงเจาะรู เพื่อร้อยหวายผูกหวายให้เกิดเป็น ลวดลายต่าง ๆ
อุปกรณ์ที่ใช้ ในงานจักสานไม้ไผ่
วัตถุดิบที่นิยม (ไม้ไผ่) นำ มาทำ เครื่องจักสาน
วัตถุดิบที่นิยม (กก) นำ มาทำ เครื่องจักสาน
วัตถุดิบที่นิยม (หวาย) นำ มาทำ เครื่องจักสาน
วัตถุดิบที่นิยม (กระจูด) นำ มาทำ เครื่องจักสาน
วัตถุดิบที่นิยม (ผักตบ) นำ มาทำ เครื่องจักสาน
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ขั้นตอนการทำ ดอกส้อมตอก
ตัวอย่างชิ้นงานการประยุกต์ ต่อยอดดอกไม้จากตอก ให้เป็นพวงมาลัย
ตัวอย่างชิ้นงานการประยุกต์ ต่อยอดดอกไม้จากตอก ให้เป็นพวงมาลัย
ตัวอย่างชิ้นงานการประยุกต์ ต่อยอดดอกไม้จากตอก ให้เป็นพวงมาลัย
ที่คั้นหนังสือดอกส้อมตอก ผลงานนักเรียนการออกแบบ ประยุกต์ ต่อยอด ดอกส้มตอก ให้เป็นชิ้นงานใหม่
ที่คาดผมดอกส้อมตอก ผลงานนักเรียนการออกแบบ ประยุกต์ ต่อยอด ดอกส้มตอก ให้เป็นชิ้นงานใหม่
ปิ่นปักผมดอกส้อมตอก ผลงานนักเรียนการออกแบบ ประยุกต์ ต่อยอด ดอกส้มตอก ให้เป็นชิ้นงานใหม่
สร้อยคอดอกส้อมตอก ผลงานนักเรียนการออกแบบ ประยุกต์ ต่อยอด ดอกส้มตอก ให้เป็นชิ้นงานใหม่
ผลงานนักเรียนการออกแบบ ประยุกต์ ต่อยอด ดอกส้มตอก ให้เป็นชิ้นงานใหม่ ต่างหูดอกส้อมตอก
ตัวอย่างชิ้นงานการประยุกต์ ดอกส้อมตอกให้ เป็นชิ้นงานใหม่ในรูปแบบต่างๆ
ตัวอย่างชิ้นงานการประยุกต์ ดอกส้อมตอกให้ เป็นชิ้นงานใหม่ในรูปแบบต่างๆ
ตัวอย่างชิ้นงานการประยุกต์ ดอกส้อมตอกให้ เป็นชิ้นงานใหม่ในรูปแบบต่างๆ
ตัวอย่างชิ้นงานการประยุกต์ ดอกส้อมตอกให้ เป็นชิ้นงานใหม่ในรูปแบบต่างๆ
ตัวอย่างชิ้นงานการประยุกต์ ดอกส้อมตอกให้ เป็นชิ้นงานใหม่ในรูปแบบต่างๆ
ได้รับเกียรติจากเทศบาลนครเชียงใหม่ ในการจัดนิทรรศการและการใช่ช่อกลัดดอกจากดอกส้อมตอก ต้อนรับคณะเลขาผู้ช่วย ศาสตราจารย์ ดร.อมลวรรณ วีระธรรมโม เลขาธิการคุรุสภา ในพิธีลงนามบันทึกข้อตกลง ความเข้าใจ (MOU) ความร่วมมือในการจัดบริการสาธารณะ ณ โรงแรมเชียงใหม่ออร์คิด
ได้รับเกียรติจากเทศบาลนครเชียงใหม่ ใช้พวงมาลัยจากดอกส้อมตอก มอบเป็นของที่ระลึก ให้แก่ วิทยาลัยอาชีวศึกษาเทศบาลเมืองนาสารจังหวัดนครศรีธรรมราช โรงเรียนกีฬาเทศบาลเทศบาลนครสุราษฎร์ธานี