Тақырыбы: Алаш партиясы
Партияның құрылуы Қазақзиялыларытарапынанжалпыұлттықсаясипартия құруәрекеті1913жылытағыдабойкөрсетті.М.Сералин бастаған«Айқап»журналытөңірегіндетоптасқан зиялылареңөзектімәселелердіталқылап,белгілібір бағдарламалықтұжырымдамаларғакелуүшін жалпықазақсъезіншақыружөніндебастамакөтерді. Саясипартияқұруүшінқажеттіалғышарттартек1917 жылыАқпанреволюциясынанкейінғанақалыптасты. Алғашқыжалпықазақсъезінөткізуүшін«Қазақ»газеті жанынанқұрылғанұйымдастырубюросыкүнтәртібінде «Қазақсаясипартиясынжасаумәселесін»ұсынды. 1917жылғы21-26-шілдеаралығындаОрынборқаласында өткенжалпықазақсъезіқазақсаясипартиясынқұру туралымәселеқарап,партияқұрылушешімін қабылдайды:
Алаш партиясының Зиялы өкілдері: 01. 02. 03. Әлихан Бөкейханов Міржақып Дулатұлы Ахмет Байтурсынов
Бағдарлама тараулары Ресей демократиялық, федеративтік республика болу (Демократия мағынасы- мемлекетті жұрт билеу. Федерация мағынасы - құрдас мемлекеттер бірлесуі. І. Мемлекет қалпы Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Россия Республикасының Федерациялық бір ағзасы болу. Реті келсе, қазақ автономиясы сыбайлас жұрттармен әзірге бірлесе болу, реті келмесе, бірден-ақ өз алдына жеке болу ІІ. Жергілікті бостандық Ресей республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы тең болу. Жиылыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап бастыруға – еркіншілік; үкімет қызметшілері иесінен рұқсатсыз ешкім табалдырығын аттамаушылық; ІІІ. Негізгі құқық Ел қорғау үшін әскер осы күнгі түрде ұсталмау. Әскерлік жасқа жеткен жастар жерінде үйретіліп, жерінде қызмет ету: әскер табына бөлгенде туысқан табына қарай бөлу. Әскерлік міндетін қазақ атты милиция түрінде атқару. VI. Ел қорғау Әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болу. Би һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Аралас жерде соттың тергеу- тексеруі һәм үкімі жергілікті жұрттың қай көбінің тілінде айтылу V. Сот және билігі Дін ісі мемлекет ісінен айырулы болу. Дін біткенге тең хұқық. Дін сжаюға ерік. Кіру – шығу жағынан бостандық. Муфтилік қазақта өз алдында болу. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою сияқты істер молдада болу, жесір дауы сотта қаралу. IV. Дін ісі
Алаш ұранды әдебиет өкілдері Абайзаманындаөміргекеліп,өркенжаябастағанжазба әдебиеттіңнағызбағбаншыларыАлашұрандыәдебиет өкілдеріболды.А.Байтұрсынұлы,М.Дулатов,Ғ.Қараш, Ж.Аймауытов,М.Жұмабаев,С.Торайғыров,М.Әуезов, Қ.Кемеңгерұлы,Б.Күлеевт.б.Алашқозғалысыныңбелді, белсшдімүшелеріҚазақтыңжазбаәдебиетінтақырыптықидеялық,жанрлық,көркемдіктұрғыданбайытты,кеңітті. Яғни,негізіншауызшаайтылып,тыңдалыпжүргенкөркем сөзүлгілеріхатқатүсіп,жазутүріндегазет,кітапбеттеріне көшебаетады. Осыэволюциялықжол-Алашәдебиетініңтезөсіп,жедел жылдамдықтарменілгерілегенінкөрсетеді.Оныңмысалы, «Оян,қазақ!»пен«БатырБаян»,«Қорғансыздыңкүні», «Ақбілек»аралықтары.
Алаш партиясының бағдарламасы: Алашпартиясыныңбағдарламасы-1917жылы"Қазақ" газетіндепайдаболғанбағдарлама. Жобажасаушылар:ӘлиханБөкейханов,Ахмет Байтұрсынов,МіржақыпДулатов,ЕлдесҒұмаров,Есенғали Тұрмағанбетов,ҒабдулхамитЖүндібаев,Ғазымбек Бірімжанов. Бағдарламамынадайтараулардантұрды:мемлекет қалпы,жергіліктібостандық,негізгіхұқық,дінісі,билік һәмсот,елқорғау,салық,жұмысшылар,ғылым-білім үйрету,жермәселесі
Әлихан Бөкейханов ӘлиханНұрмұхамедұлыБөкейхан(5наурыз1866,Қарқаралы уезі,Семейоблысы,ДалаӨлкесі—27қыркүйек1937,Мәскеу)— қазақтыңмемлекетқайраткері.Алашпартиясыныңжетекшісі, Алашордаавтономиялыүкіметініңтөрағасы,публицист, ғалым,аудармашы. 1905жылданбастапРесейконституциялықдемократиялықпартиясының(кадеттер)мүшесі,оның қазақбөлімшесінқұрумақсатындаОралда,Семейде жиындарөткізген. 1905жылыӘлиханБөкейханСемейоблысықазақтарының атынан1-шіМемлекеттікдумағадепутатболыпсайланды. Бірақол1-шіМемлекеттікдумажұмысынақатысаалмады. Далаөлкесігенерал-губернаторыныңнегізсізжарлығымен3 айПавлодарабақтысындаотырды.
Міржақып Дулатов МіржақыпДулатұлы(25қараша1885жыл,Торғайоблысы, РесейИмпериясы–5қазан1935жыл,Соловкилагері, КеңестікСоциалистікРеспубликаларОдағы)—қазақтың асакөрнектіағартушысы,қоғамқайраткері,ақын, жазушы,жалындыкөсемсөзшебері,либералдыдемократияшылзиялылардыңбірі. Өзініңалғашқыөлеңдеріненбастаптуғанхалқының тағдырындағықиындықтарменауыртпалықтардың сырынаүңіліп,оныңәлеуметтіктамырынәшкерелеуді мақсатеткенақынМіржақып"Оян,қазақ!"аттытұңғыш өлеңдержинағьнмынандайөлеңжолдарыменбастайды: Көзіңдіаш,оян,қазақ,көтербасты, Өткізбейқараңғыдабекержасты. Жеркeттi,діннашарлап,халһарамбоп, Қазағым,ендіжатужарамас-ты.
Ахмет Байтұрсынов А.Байтұрсынов–қазақбалаларыныңанатіліндесауаташуынакөп күшжұмсағанадам.Осыталаптыжүзегеасыруүшін А.Байтұрсыновқазақшасауаташатынтұңғышәліппеқұралын жазды.Ол«Оқуқұралы»дегенатпентұңғышрет1912жылы Орынбордашығарылса,1925жылыОрынборда7ретқайта басылады. Ал1926жылы«Әліппенің»жаңатүрінжазыпұсынады,бұл суреттерменберілгеноқулық.1926жылыҚызылордаТашкент баспаларыбірігіпшығарған.Қазақтілінталдаптануда А.Байтұрсыновтыңеңбегінжәнебіртұрғыданерекшебағалау керек.А.Байтұрсыновтілменәдебиетқанаемес,этнография, тарихмәселелерімендешұғылданғанынайтукерек. АхметБайтұрсыновXXғасырдың20жылдарындаҚазақстанның оқу-ағартукомиссары,Алашқозғалысыныңмүшесі,ғылым, әдебиет,өнерсалаларындашығармашылықжұмыспен шұғылданды.
АлашОрдаүкіметініңқұрудағыбастымақсат–қазаққоғамыноятып, халықтыңұлттыққұндылықтарынұмытпауына,өзіндік,дербесел болыпқалыптасуынажолашу,жасұрпақтыңбілімді,өзтіліне құрметпенқарайтын,ұлтшылболыпқалыптасуынаүлесқосуболды. Өкініштісі,Алашордаүкіметінқұрғанұлтқайраткерлерініңбарлығы дерліксаясатқұрбаныболып,1937-1938жылдарыатужазасынакесілді. ДеседеАлашордаменоныңқазақтарихындағыаларорныерекше болатынысөзсіз.АлашардақтыларыкейінКеңесүкіметітұсында ақталып,олардыңбайәдебимұрасыәлідезерттелуде. Қорытынды
Назарларыңызға рақмет!