รายละเอียดหลักสูตร อสม.buddy Lopburi v.4.1

หลกั สูตร อสม. บดั ดี้

คู่มืออบรม อสม.

อสม. บดั ด้ี เพอ่ื ชีวีเดก็ ไทย

คำนำ

คมู่ ือฝึกอบรมในงานอนามยั แม่และเด็กเลม่ น้ี จดั ทาข้นึ เพ่ือใชเ้ ป็นแนวทางในการจดั อบรมพฒั นา
ศกั ยภาพอาสาสมคั รสาธารณสุขประจาหมบู่ า้ น (อสม.) มุ่งเนน้ การคน้ หาหญิงวยั เจริญพนั ธุ์ ที่ตอ้ งการมีบุตรได้
ทานยาเสริมธาตเุ หลก็ เพ่ือเตรียมตวั สาหรับการต้งั ครรภ์ ใหค้ วามช่วยเหลือหญิงท่ีไมค่ วรต้งั ครรภใ์ หป้ ลอดภยั
จากอนั ตรายจากการต้งั ครรภ์ คน้ หาหญิงต้งั ครรภใ์ หฝ้ ากครรภค์ ุณภาพ ปลอดภยั จากภาะวะเสี่ยงสูงจากการ
ต้งั ครรภ์ และคน้ หาเด็กท่ีมีพฒั นาลา่ ชา้ ใหม้ ีพฒั นาการ การเจริญเติบโตเตม็ ตามศกั ยภาพของเด็ก เป็นการสร้าง
โอกาสใหเ้ ด็กทกุ คนไดเ้ ติบใหญ่เป็นอนาคตท่ีสดใสของชาติตอ่ ไป คู่มือเล่มน้ีสามารถปรับใชต้ ามความ
เหมาะสมในการใหค้ วามรู้แก่อาสาสมคั รสาธารณสุขประจาหมูบ่ า้ น เพ่ือใหเ้ ดก็ ในจงั หวดั ลพบุรีมีสุขภาพท่ี
แขง็ แรง ปลอดภยั

หวงั เป็นอยา่ งยง่ิ วา่ คู่มือเลม่ น้ีจะก่อใหเ้ กิดประโยชน์กบั ผทู้ ่ีเก่ียวขอ้ งทกุ ฝ่ายที่เป็นกาลงั สาคญั ในการ
พฒั นาสุขภาพเดก็ ไทยและขอขอบคณุ คณะผจู้ ดั ทาทกุ ทา่ นไว้ ณ โอกาสน้ี

กลมุ่ งานส่งเสริมสุขภาพ
สานกั งานสาธารณสุขจงั หวดั ลพบรุ ี

สำรบญั หนา้

คานา 1
1
สารบญั 2
2
สถานการณ์งานอนามยั แม่และเด็ก
3
ความหมาย อสม. บดั ด้ี 4
5
แนวทางการดาเนินงาน อสม. บดั ด้ี 6
8
หลกั ในการดาเนินงาน อสม. บดั ด้ี 9
14
บทบาท อสม. บดั ด้ี 15
15
- ระยะก่อนต้งั ครรภ์ 18
- ระยะต้งั ครรภ์ 19
- ระยะใกลค้ ลอด 19
- ระยะหลงั คลอด 22
24
ใบความรู้ ระยะก่อนต้งั ครรภ์
ใบความรู้ระยะต้งั ครรภ์
ใบความรู้ระยะใกลค้ ลอด
ใบความรู้ระยะหลงั คลอดและเดก็ อายุ 0-6 ปี
- การเล้ียงลกู ดว้ ยนมแม่
-โภชนาการสาหรับเด็กเลก็ อายุ 1-5 ปี
-ความสาคญั ของยาน้าเสริมธาตุเหลก็ (ตอ้ งไดร้ ับถึงอายุ 5ปี )
-การทาความสะอาดฟันให้เด็ก 6 เดือนถึง 6 ขวบ
- พฒั นาการเดก็ แรกเกิด-6 ปี
ตวั อยา่ งแผนการสอน
ภาคผนวก QR Code คลิป วดี ีโอ

1

สถำนกำรณ์ สำเหตแุ ละผลกระทบ

สืบเน่ืองจากสถานการณ์งานอนามยั แม่และเด็กในจงั หวดั ลพบุรี ยงั พบอตั ราการตายค่อนขา้ งสูง โดยใน
ปี 2564 พบมารดาเสียชีวิต 4 ราย และในปี 2565 พบ 3 ราย ประกอบกบั ขอ้ มลู ดา้ นการฝากครรภค์ ุณภาพ
คอ่ นขา้ งต่า พบวา่ หญิงต้งั ครรภฝ์ ากครรภช์ า้ กวา่ 12 เดือน ทาใหก้ ารคน้ หาและป้องกนั อนั ตรายจากโรคท่ีเสี่ยงสูง
จากการต้งั ครรภด์ าเนินงานไดช้ า้ ส่งผลกระทบกบั หญิงต้งั ครรภแ์ ละบตุ ร

เด็กแรกเกิดถึง ๕ ปี เป็ นทรัพยากรบุคคลท่ีสาคญั และมีคุณค่าย่ิงต่อการพฒั นาประเทศในอนาคต และ
เป็นช่วงวยั ท่ีสาคญั ท่ีสุดของการเจริญเติบโต ท้งั ดา้ นร่างกายและจิตใจ อารมณ์ สังคมและสติปัญญา โดยเฉพาะ
สมองท่ีจะเติบโตอย่างรวดเร็วในช่วงน้ี เด็ก 0-5 ปี จึงเป็ นวยั ที่สาคญั และเหมาะสมที่สุดในการปูพ้ืนฐานเพื่อ
ยกระดบั การพฒั นาคุณภาพชีวิต นอกเหนือจากการอยู่รอดปลอดภยั การอบรมเล้ียงดูและส่งเสริมพฒั นาการเด็ก
ในช่วงวยั น้ีอย่างถูกตอ้ งและเหมาะสมยอ่ มนาไปสู่ คุณภาพ ของผูใ้ หญ่ท่ีจะเป็ นทรัพยากรบุคคลที่มีคุณค่าของ
ประเทศชาติในอนาคต

อสม.ถือเป็ นกลุ่มบุคคลที่มีความใกล้ชิดกับประชาชนในชุมชนมากท่ีสุดกลุ่มหน่ึง ดังน้ัน อสม.
มีบทบาทสาคญั ในการ ดูแล ให้คาแนะนา และเฝ้าระวงั ปัญหาที่อาจจะเกิดกบั แม่และเด็กในชุมชน โดยเฉพาะ
พฒั นาการเด็กปฐมวยั เพ่ือจะไดส้ ร้างการมีส่วนร่วมของคนในชุมชนในการส่งเสริมพฒั นาการเด็กปฐมวยั เฝ้า
ระวงั ส่งตอ่ แมแ่ ละเด็กเขา้ รับบริการสุขภาพหรือการรักษาท่ีจาเป็นจากบุคลากรทางการแพทยไ์ ดท้ นั ท่วงที

ดงั น้นั อสม.ในฐานะแกนนาสุขภาพของชุมชน และเพ่ือนบา้ น จึงควรร่วมมือกบั เจา้ หนา้ ท่ีสาธารณสุข
องคก์ ร ปกครองส่วนทอ้ งถ่ิน ศูนยพ์ ฒั นาเด็กเลก็ ผปู้ กครอง และการมีส่วนร่วมของชุมชน เพื่อเฝ้าระวงั คน้ หา
ติดตามหญิงต้งั ครรภ์ เด็กที่มีความเสี่ยง เพื่อให้การดูแลการแนะนาเตรียมความพร้อมต้งั แต่ก่อนต้งั ครรภ์ ไป
จนถึงหลงั คลอด ตลอดจนการส่งเสริมพฒั นาการเดก็ อยา่ งถูกตอ้ งเหมาะสมตามช่วงวยั ท้งั น้ี เพื่ออนาคตเด็กไทย
ความผาสุกของชุมชนและประเทศชาติของเรา
อสม. บดั ดี้ หมำยถงึ อำสำสมัครสำธำรณสุขทด่ี แู ลสุขภำพแม่และเด็ก (0-6 ปี ) มคี ุณสมบัติ ดงั นี้

1. ทุ่มเท เสียสละ รักในงาน
2. มีมนุษยสมั พนั ธด์ ี
3. สนใจในเรื่องสุขภาพแม่และเดก็
4. มีทกั ษะในการส่ือสารและสามารถใชเ้ ครื่องมือส่ือสารได้ เช่น สมาร์ทโฟน การใช้ application line เป็น

ตน้

2

แนวทำงกำรดำเนินงำนของ อสม. บัดดี้

– คน้ หากล่มุ เป้าหมายฯ และจดั ทาทะเบียน (ในละแวกพ้ืนท่ีรับผดิ ชอบ)

- ส่งขอ้ มลู ให้ รพสต.
- ดูแลหญิงต้งั ครรภแ์ ละเดก็ อายุ 0-6 ปี

สสอ. /สสจ. – จดั ทาหลกั สูตร อสม. บดั ด้ี

- จดั ทาแผนอบรม อสม. บดั ด้ี
- กากบั ติดตามและประเมินผล (จดั ทาระบบรายงาน)

หลกั ในกำรดำเนินกำร อสม. บดั ดี้

ประเดน็ สาคญั สาหรับ อสม.ในการร่วมดาเนินงานอนามยั แม่และเด็ก โดย อสม. 1 คน จบั ค่ดู ูแลหญิง
ต้งั ครรภ์ 1 คน จนกระทง่ั คลอด และดูแลมารดา และทารกอายุ 0-6 ปี ตามหลกั การ 3 ส. ดงั น้ี

1.ส.สอดส่อง การสอดส่อง คน้ หา และดูแล สภาพทวั่ ไปของหญิงวยั เจริญพนั ธุ์ หญิงต้งั ครรภ์ หญิง
คลอด/หลงั คลอด ทารกและเดก็ อายุ 0-6 ปี

2. ส.ส่งเสริม การบอกกล่าว กระตุน้ เตือน ใหห้ ญิงวยั เจริญพนั ธุ์ หญิงต้งั ครรภ์ / หญิงหลงั คลอด เด็ก
ทารก และเดก็ เลก็ ปฏิบตั ิตามคาแนะนา เช่นการกระตุน้ มารดาใหเ้ ล้ียงลูกดว้ ยนมแม่เตือนใหห้ ญิงวยั เจริญพนั ธุ์
หญิงต้งั ครรภ์ หญิงหลงั คลอด เดก็ ทารก และเด็กเลก็ พบเจา้ หนา้ ท่ีสาธารณสุขตามแพทยน์ ดั และมีการติดตามสิ่ง
ท่ี อสม. ใหค้ าแนะนา/กระตุน้ ใหท้ าหรือส่ิงที่เตือน

3. ส.ส่งต่อ การส่งต่อ เมื่อมีภาวะเสี่ยง หรือภาวะแทรกซอ้ น

3

บทบำท อสม.บัดดี้ เพื่อชีวเิ ด็กไทย แบ่งตำมระยะ ดังนี้

ระยะก่อนต้ังครรภ์

เนื้อหำ บทบำทหน้ำท่ี อสม.บัดดี้

1. ทาไมตอ้ งกินยาธาตุเหลก็ ก่อนต้งั ครรภ์ 3 เดือน สอดส่อง : สายตาสงั เกต สอดส่อง คน้ หาหญิงวยั

ตอบ 1) เพอ่ื สะสมธาตเุ หลก็ เตรียมความพร้อมใหบ้ ุตรมีสมองดี เจริญพนั ธุท์ ่ีคาดวา่ จะต้งั ครรภ์ (คู่ท่ีแต่งงานใหม่

2) เพ่อื ป้องกนั ความพิการแต่กาเนิด เช่น โรคหัวใจพิการ หรืออยดู่ ว้ ยกนั เป็นคู่ หรืออวบอว้ นผิดปกติ) และถา้

แต่กาเนิด โรคปากแหวง่ เพดานโหว่ สงสัยวา่ จะต้งั ครรภ์ แนะนาใหไ้ ปตรวจ และฝาก

2. ทาไมตอ้ งตรวจโรคประจาตวั และโรคทางพนั ธุกรรมก่อน ครรภก์ ่อน 12 สัปดาห์

ต้งั ครรภ์ ส่งเสริม: บอกกล่าวกระตนุ้ เตือนใหห้ ญิงวยั เจริญ

ตอบ เพ่ือใหร้ ู้วา่ พ่อแม่เป็นพาหะ หรือเป็นโรคทางพนั ธุกรรม พนั ธุ์ กินยาเสริมธาตเุ หลก็ โดยไปรับที่โรงพยาบาล

ใดบา้ ง ซ่ึงอาจทาใหล้ ูกตายในครรภ/์ ทอ้ งพิการ หรือป่ วยเร้ือรัง ส่งเสริมสุขภาพตาบล หรือโรงพยาบาลชุมชน และ

ในในอนาคต กินยาให้ ครบ 3เดือน ตามแพทยส์ ั่ง

3. ทาไมตอ้ งมาฝากครรภเ์ ร็ว ติดตามหญิงวยั เจริญพนั ธุ์ เรื่องการไปรับยาเสริม

ตอบ เพอ่ื ใหไ้ ดร้ ับการดูแล และรับยาบารุงโดยเร็วตาม ธาตเุ หลก็ และกินยาเสริมธาตเุ หลก็

อายคุ รรภ์ และเพ่อื ลดภาวะแทรกซอ้ นของมารดาและทารก เช่น ส่งต่อ: หากมีภาวะเส่ียงภาวะแทรกซอ้ น

ภาวะซีด คลอดก่อนกาหนด ความดนั โลหิตสูง ภาวะครรภเ์ ป็น

พิษ (ปวดศีรษะ ตาพร่ามวั บวม ชกั )

4

ระยะต้งั ครรภ์

เนื้อหำ บทบำทหน้ำที่ อสม. บดั ดี้

1.ทาไมตอ้ งฝากทอ้ งครบ 8 คร้ัง สอดส่อง : - ใชส้ ายตา สังเกต สอดส่อง คน้ หาหญิง

ตอบ เพราะการฝากครรภแ์ ต่ละคร้ังของการมารับบริการ ต้งั ครรภร์ ายใหม่ ใหม้ าฝากครรภก์ ่อนอายคุ รรภ์ 12

จะมีกิจกรรมการตรวจท่ีสาคญั ตามอายคุ รรภ์ ต้งั แต่เร่ิม สัปดาห์

ต้งั ครรภ์ จนกระทง่ั ใกลค้ ลอด ส่งเสริม : บอกกล่าวกระตนุ้ เตือน ใหห้ ญิงต้งั ครรภไ์ ปรับ

คร้ังท่ี 1 อายคุ รรภ์ นอ้ ยกวา่ หรือเทา่ กบั 12 สปั ดาห์ +6 วนั บริการฝากครรภ์ ครบ 8 คร้ัง ตามนดั และปฏิบตั ิตาม

( 3 เดือน) คาแนะนาเช่น การกินอาหาร การดูแลฟัน การนอนหลบั

คร้ังท่ี 2 อายคุ รรภ์ 13-20 สปั ดาห์ (+6 วนั ) กิจกรรมทางกาย และสังเกตอาการผดิ ปกติของตนเอง

คร้ังที่ 3 อายคุ รรภ์ 21-26 สปั ดาห์ (+6 วนั ) ระหวา่ งต้งั ครรภ์ (รายละเอียดตามสมุดบนั ทึกสุขภาพแม่

คร้ังท่ี 4 อายคุ รรภ์ 27-30 สปั ดาห์ (+6 วนั ) และเดก็ /สมุดสีชมพู และคู่มือการส่งเสริมสุขภาพ แม่

คร้ังท่ี 5 อายคุ รรภ์ 31-34 สปั ดาห์ (+6 วนั ) และเด็ก สาหรับประชาชน ) ติดตามเฝ้าระวงั ความเสี่ยง

คร้ังที่ 6 อายคุ รรภ์ 35-36 สปั ดาห์ (+6 วนั ) ตามที่เจา้ หนา้ ท่ีประสานมา และติดตามวา่ หญิงต้งั ครรภ์

คร้ังท่ี 7 อายคุ รรภ์ 37-38 สัปดาห์ (+6 วนั ) กินยาบารุง และไปตามนดั หรือไม่รวมท้งั ติดตามสิ่งที่ได้

คร้ังท่ี 8 อายคุ รรภ์ 39-40 สัปดาห์ (+6 วนั ) ใหค้ าแนะนาไป

2. อาการแทรกชอ้ นและความผิดปกติท่ีตอ้ งไป ส่งต่อ : หากพบมีภาวะเสี่ยง หรืออาการผิดปกติรีบส่งตอ่

โรงพยาบาล พบเจา้ หนา้ ที่สาธารณสุข หรือไปโรงพยาบาล

ตอบ 1. เด็กดิ้นนอ้ ยลงมากหรือไมด่ ิ้น 2. ปวดศีรษะมาก

ตาพร่ามวั จุกแน่นยอดอก บวมที่เทา้ กดบ๋มุ 3. ปัสสาวะ

แสบขดั หรือลาบาก 4. เลือดออกจากช่องคลอด 5. มีน้าเดิน

ใส่ไหลออกจากช่องคลอด 6. เจบ็ ท่ีหลงั ร้าวไปบริเวณหวั

เน่าและทอ้ งนอ้ ย (รายละเอียดตามสมุดบนั ทึกสุขภาพแม่

และเดก็ /สมุดสีชมพ)ู

3. ช่องทางด่วนสาหรับประสานเจา้ หนา้ ที่ รพ.สต. รพช.

ตอบ เจบ็ ป่ วยฉุกเฉิน/EMS 1669, เบอร์ รพ.สต., รพช.,

รพ. พระนารายณ์มหาราช, Line ID

** รายละเอียดตามสมดุ บนั ทึกสุขภาพแม่ และเด็ก /สมุดสีชมพู และคมู่ ือการส่งเสริมสุขภาพ แม่และเดก็

สาหรับประชาชน

5

ระยะใกล้คลอด/คลอด

เนื้อหำ บทบำทหน้ำท่ี อสม. บัดดี้
1. ทาไมควรคลอดตามธรรมชาติ
ตอบ ลดความเสี่ยงต่อแม่และลกู แมเ่ สียเลือดนอ้ ยวา่ การ สอดส่อง : สงั เกตหญิงต้งั ครรภท์ ่ีใกลค้ ลอด และแนะนา
ผา่ ตดั เสียค่าใชจ้ ่ายนอ้ ยกวา่ ลดภาวะภมู ิแพใ้ นเด็กทารก ขอ้ ดีของการคลอดธรรมชาติ
และลกู ไดน้ มแม่เร็วกวา่ ส่งเสริม : บอกกลา่ ว เตือนให้หญิงต้งั ครรภท์ ่ีใกลค้ ลอด
2. หญิงต้งั ครรภท์ ี่ใกลค้ ลอด มีอาการผิดปกติอะไรบา้ งที่ ไปพบเจา้ หนา้ ท่ีตามนดั และใหค้ าแนะนาในการปฏิบตั ิ
ควรไปโรงพยาบาล ตวั เช่น การกินยาบารุง การกินอาหาร การสงั เกตอาการ
ตอบ มีอาการผดิ ปกติท่ีควรไปโรงพยาบาล ผดิ ปกติ การเล้ียงลกู ดว้ ยนมแม่ และกิจกรรมทางกาย วิธี
ไดแ้ ก่ ไขส้ ูง ปวดศีรษะ ตาพร่ามวั ความดนั โลหิตสูง กด ผอ่ นคลายความวติ กกงั วล/เครียด/ใหก้ าลงั ใจเมื่อเขา้ สู่
บุ๋มท่ีขา หรือเทา้ ลกู ด้ินนอ้ ยลง และน้าเดินไหลออกมาก ระยะใกลค้ ลอดและการวางแผนครอบครัว (รายละเอียด
(รายละเอียดตามสมุดบนั ทึกสุขภาพแม่ และเดก็ /สมุดสี ตามสมดุ บนั ทึกสุขภาพแม่และเดก็ /คู่มือการส่งเสริม
ชมพู และคมู่ ือการส่งเสริมสุขภาพ แม่และเดก็ สาหรับ สุขภาพแมแ่ ละเด็ก สาหรับประชาชน) ติดตามเฝ้าระวงั
ประชาชน) ความเสี่ยง ตามท่ีเจา้ ท่ีประสานมา และติดตามการไป
3. อาการนาคลอด ที่ควรทราบมีอะไรบา้ ง คลอดและสิ่งที่ใหค้ าแนะนา
ตอบ 1) อาการเจบ็ ครรภเ์ ตือน จะเกิดข้นึ ไม่สม่าเสมอ ส่งต่อ : ระยะใกลค้ ลอด หากพบมีภาวะเส่ียง หรืออาการ
อาจจะเกิดตึงๆแลว้ หายไป เจ็บนานประมาณ 2-5 นาที ผิดปกติ รีบบอกใหไ้ ปโรงพยาบาล
หากปวดรุนแรงมากๆ ถี่ๆในระยะใกลค้ ลอดแสดงวา่ เขา้ สู่
ระยะเจ็บครรภจ์ ริง

2) อาการเจ็บครรภจ์ ริง คือ มีมกู เลือดออกทางช่อง
คลอด น้าเดินไหลพรวด หรือคอ่ ยๆไหลออกมา
เร่ือยๆ ปวดทอ้ งหน่วงๆร้าวไปที่หลงั หรือร้าวไปตน้
ขา มดลูกหดเกร็ง หนา้ ทอ้ งตึงเป็นระยะๆ
(รายละเอียดตามสมุดบนั ทึกสุขภาพแม่และเดก็ )
4. ช่องทางด่วนสาหรับประสานเจา้ หนา้ ท่ี รพ.สต. รพช.
ตอบ โทรประสานเจา้ หนา้ ที่ หรือโทรเจบ็ ป่ วยฉุกเฉิน/
EMS1669 , โทรเบอร์ รพ.สต. รพช.,
รพ.พระนารายณ์มหาราช, Line ID

6

*** รายละเอียดตามสมุดบนั ทึกสุขภาพแม่ และเด็ก /สมดุ สีชมพู และคู่มือการส่งเสริมสุขภาพ แม่และเด็ก
สาหรับประชาชน

ระยะหลงั คลอด : การดูแลมารดาและเดก็ แรกเกิด - 6 ปี

เนื้อหำ บทบำทหน้ำท่ี อสม. บัดดี้

1. ประโยชนข์ องการตรวจหลงั คลอด สอดส่อง : - สังเกตดูอาการผิดปกติ หรือภาวะแทรกซอ้ น
ตอบ 1) เพ่อื ดูอาการผิดปกติ หรือ ภาวะแทรกชอ้ นหลงั หลงั คลอด- สงั เกตการเล้ียงลกู ของมารดาหลงั คลอดและ
คลอด เช่น ลกั ษณะของน้าคาวปลา เลือดออกทางช่อง ใหค้ าแนะนา
คลอดมากผดิ ปกติ อาการซีดผดิ ปกติ หนา้ มืด ความดนั ส่งเสริม : บอกกลา่ ว เตือนให้หญิงหลงั คลอด ไปพบ
โลหิตต่า เจา้ หนา้ ที่ตามนดั และใหค้ าแนะนาในการปฏิบตั ิตวั เช่น
การกินยาบารุง การกินอาหาร การสังเกตอาการผิดปกติ
2) สงั เกตการไหลของน้านมแม่ โดยใหล้ กู ดูดเร็ว ดูด หลงั คลอด การเล้ียงลูกดว้ ยนมแม่ และกิจกรรมทางกาย
บ่อยๆ และดูดถูกวิธี, สงั เกตเตา้ นมคดั และหวั นมแตก2. // (รายละเอียดตามสมุดบนั ทึกสุขภาพแม่และเด็ก
2.ประโยชน์การเล้ียงลกู ดว้ ยนมแม่ /คมู่ ือการส่งเสริมสุขภาพแม่และเดก็ สาหรับ
ตอบ 1. ประหยดั ค่าใชจ้ ่าย ประชาชน) ติดตามเฝ้าระวงั ความเส่ียงมารดาและ
2. ลกู มีภูมิคุม้ กนั โรคไดด้ ี ทารกหลงั คลอด ตามที่เจา้ หนา้ ท่ีประสานมา และติดตาม
3. ลูกสุขภาพแขง็ แรง การกินยาบารุงและไปตามนดั รวมท้งั ติดตามสิ่งท่ีให้
4. นมแม่มีสารอาหารมากกวา่ 200 ชนิด คาแนะนา
5. ช่วยกระตนุ้ การรับรู้และพฒั นาสมองไดด้ ี - ร่วมติดตามหญิงหลงั คลอด กบั เจา้ หนา้ ท่ีสาธารณสุขใน
6. ช่วยระบบยอ่ ยอาหาร เขตรับผดิ ชอบ
7. ลดการติดเช้ือระบบทางเดินหายใจ - ติดตาม และใหค้ าแนะนาแก่พอ่ แม/่ ผปู้ กครอง ใหพ้ า
8. สื่อสายสัมพนั ธ์แมล่ ูกระหวา่ งดูดนมแม่ ลกู /หลาน มารับการตรวจพฒั นาการเด็กตรงตามนดั ตาม
9. มดลูกแมเ่ ขา้ อู่เร็ว กลมุ่ อายเุ ป้าหมาย
10. ป้องกนั มะเร็งเตา้ นม -กรณีมีเด็กพฒั นาการสงสัยลา่ ชา้ และ
3. ตรวจพฒั นาการเด็กเพ่อื อะไร ลา่ ชา้ ในพ้ืนที่รับผิดชอบ สามารถติดตาม
ตอบ เพื่อส่งเสริมพฒั นาการเด็ก ดูการเจริญเติบโตตามวยั ส่งต่อ : หากพบวา่ มารดา หรือ ทารกมีภาวะเสี่ยง
และประเมินเฝ้าระวงั ความผิดปกติของพฒั นาการเด็ก 5 ใหไ้ ปรับการบาบดั กระตนุ้ พฒั นาการไดห้ รืออาการ
ดา้ น คอื 1. การใชก้ ลา้ มเน้ือมดั เลก็ และสติปัญญา ผิดปกติ รีบบอกใหไ้ ปโรงพยาบาล
2. การเคล่ือนไหว/กลา้ มเน้ือมดั ใหญ่
3. ความเขา้ ใจภาษา

7

เนื้อหำ บทบำทหน้ำท่ี อสม.บัดดี้
4. การใชภ้ าษา
5. การช่วยเหลือตนเองและสงั คม
4.อาหารสาหรับหญิงใหน้ มบุตร และเด็ก 0-2 ปี
มีอะไรบา้ ง ประโยชน์ของอาหารแตล่ ะชนิด และ
สารอาหารท่ีควรไดร้ ับ
ตอบ เนน้ อาหารหลกั 5 หมู่ รายละเอียดตามสมดุ บนั ทึก
สุขภาพแมแ่ ละเดก็ /ค่มู ือการส่งเสริมสุขภาพแมแ่ ละเดก็
สาหรับประชาชน)

*** รายละเอียดตามสมดุ บนั ทึกสุขภาพแม่ และเด็ก /สมดุ สีชมพู และค่มู ือการส่งเสริมสุขภาพ แม่และเด็ก
สาหรับประชาชน

8

ใบควำมรู้ ระยะก่อนต้ังครรภ์

ระยะก่อนต้ังครรภ์
- ในหญิงวยั เจริญพนั ธุท์ ่ีมีคแู่ ต่ไมต่ อ้ งการต้งั ครรภ์ แนะนาเร่ืองการคมุ กาเนิด (อายนุ อ้ ยกวา่ 20 ปี ฝังยา
คมุ กาเนิดฟรี)
- หญิงวยั เจริญพนั ธุท์ ี่มีโรคประจาตวั ตวั เส่ียงสูง (เบาหวาน, หวั ใจ, ความดนั , ไทรอยด์, SLE) ให้
คมุ กาเนิด กรณีตอ้ งการต้งั ครรภใ์ หป้ รึกษาแพทย์
- ใหค้ าแนะนา การดูแลหญิงวยั เจริญพนั ธุท์ ี่ตอ้ งการจะมีบุตรใหไ้ ดร้ ับยาเมด็ เสริมธาตุเหลก็ ไอโอดีน
และ กรดโฟลิก ก่อนการต้งั ครรภอ์ ยา่ งนอ้ ย 12 สัปดาหๆ์ ละ 1 เมด็ (3 เดือน) สามารถติดต่อขอรับได้
สถานพยาบาลใกลบ้ า้ น

9

ใบควำมรู้ ระยะต้งั ครรภ์

อำกำรทบ่ี ่งชี้ว่ำมกี ำรต้ังครรภ์ คือ

1. ประจาเดือนขาด

2. คล่ืนไส้ อาเจียน เบ่ืออาหาร อยากกินของแปลกๆ

3. เตา้ นมคดั

4. ปัสสาวะบ่อยข้นึ

หากสงสัยวา่ ต้งั ครรภห์ รือไม่ สามารถหาซ้ือชุดทดสอบการต้งั ครรภจ์ ากร้านขายยามาทดสอบหา
ฮอร์โมน ที่เกิดข้ึนในผตู้ ้งั ครรภม์ าลองตรวจดู การทดสอบสามารถทาเองไดอ้ ยา่ งงา่ ยๆ นบั ต้งั แตว่ นั แรกที่
ประจาเดือนขาด และควรตรวจซ้าอีกคร้ังเพ่ือใหแ้ น่ใจยงิ่ ข้ึน เพอื่ ความชดั เจนอาจใหแ้ พทยห์ รือเจา้ หนา้ ท่ี
สาธารณสุขตรวจซ้าอีกคร้ังเม่ือทราบชดั วา่ มีการต้งั ครรภเ์ กิดข้ึน ควรฝากครรภก์ บั แพทยห์ รือเจา้ หนา้ ที่
สาธารณสุข พร้อมรับคาแนะนาและการดูแลอยา่ งถูกตอ้ งเพื่อความปลอดภยั ของคุณแม่และทารกในครรภ์

สิ่งท่หี ญงิ ต้ังครรภ์ต้องทรำบในระยะนี้คือ

1.ประโยชน์กำรฝำกครรภ์เร็ว (ฝำกทนั ทีที่รู้ว่ำท้อง)
- เพ่ือส่งเสริมสุขภาพร่างกายและจิตใจของคุณแมใ่ หส้ มบูรณ์แขง็ แรงที่สุด เพราะแพทยจ์ ะใหค้ าแนะนา

และตอบคาถามขอ้ ควรปฏิบตั ิในระหวา่ งต้งั ครรภ์ ไม่วา่ จะเป็นเร่ืองอาหารการกิน การออกกาลงั กาย การ
ปฏิบตั ิตน เป็นตน้

- เพื่อตรวจสอบดูวา่ การต้งั ครรภด์ าเนินไปอยา่ งปกติหรือไม่ แพทยจ์ ะช่วยวนิ ิจฉยั โรคบางอยา่ งที่เกิดข้ึน
ในระหวา่ งต้งั ครรภ์ ที่อาจเป็นอนั ตรายต่อคุณแมแ่ ละลกู นอ้ ยได้ เช่น ครรภเ์ ป็นพิษ โรคโลหิตจาง ซิฟิ ลิส ฯลฯ
รวมท้งั ตรวจดูวา่ ท่านอนของลกู นอ้ ยในครรภด์ ูผิดปกติหรือไม่ ถา้ ผิดปกติจะไดป้ ้องกนั แกไ้ ขไดท้ นั ทว่ งที

-ช่วยป้องกนั หรือลดอาการแทรกซอ้ นที่เกิดข้นึ ในระหวา่ งการต้งั ครรภ์ เพ่ือใหก้ ารต้งั ครรภเ์ ป็นปกติและ
คลอดลูกไดต้ ามปกติมากที่สุด ถา้ มีโรคแทรกซอ้ นหมอก็จะช่วยใหเ้ กิดอนั ตรายนอ้ ยที่สุด ติดเช้ือนอ้ ยท่ีสุด หรือ
เสียเลือดนอ้ ยท่ีสุด เป็นตน้

- ช่วยป้องกนั อนั ตรายที่เกิดข้ึนกบั ทารกในครรภ์ เพราะการฝากครรภน์ ้นั สามารถช่วยลดอตั ราการแทง้
บุตร การคลอดลูกก่อนกาหนด ลกู เสียชีวิตในทอ้ ง หรือคลอดลูกแลว้ เสียชีวิตไดม้ าก และยงั ช่วยป้องกนั การ
อกั เสบติดเช้ือในตวั ลูกนอ้ ยไดอ้ ีกดว้ ย

10

- ช่วยดูแลทารกในครรภ์ ทาใหล้ ูกนอ้ ยในครรภเ์ ติบโตสมบูรณ์ แขง็ แรง และมีน้าหนกั ตวั ที่เหมาะสม
2. กำรใช้แอพพลเิ คชันไลน์ โดยเพิ่มเพอื่ นดว้ ย QR code กา้ วยา่ งเพื่อสร้างลกู เพอ่ื ใหห้ ญิงต้งั ครรภไ์ ดเ้ ขา้ ถึงขอ้ มลู
การดูแลตนเองไดส้ ะดวกและงา่ ยมากข้ึน หรือสแกน QR code ฝากทอ้ งออนไลน์ จงั หวดั ลพบุรี
3. กำรตดิ ตำม ให้คำแนะนำ และดแู ลหญิงต้งั ครรภ์ ให้มำรับบริกำรฝำกครรภ์ครบ 8 คร้ังตำมเกณฑ์ ดงั น้ี

คร้ังที่ 1 อายคุ รรภ์ นอ้ ยกวา่ หรือเท่ากบั 12 สัปดาห์ +6 วนั ( 3 เดือน)
คร้ังท่ี 2 อายคุ รรภ์ 13-20 สปั ดาห์ (+6 วนั )
คร้ังท่ี 3 อายคุ รรภ์ 21-26 สปั ดาห์ (+6 วนั )
คร้ังที่ 4 อายคุ รรภ์ 27-30 สปั ดาห์ (+6 วนั )
คร้ังท่ี 5 อายคุ รรภ์ 31-34 สัปดาห์ (+6 วนั )
คร้ังที่ 6 อายคุ รรภ์ 35-36 สัปดาห์ (+6 วนั )
คร้ังที่ 7 อายคุ รรภ์ 37-38 สัปดาห์ (+6 วนั )
คร้ังที่ 8 อายคุ รรภ์ 39-40 สปั ดาห์ (+6 วนั )

4.ประโยชน์ของยำเมด็ เสริมไอโอดีน ธำตเุ หลก็ และกรดโฟลกิ หญิงต้งั ครรภจ์ าเป็นตอ้ งทานยา เพื่อช่วย
เสริมภูมิตา้ นทาน ลดความพิการของทารก ช่วยเสริมสร้างการเจริญเติบโต ช่วยป้องกนั และรักษาภาวะโลหิตจาง
จากการขาดธาตุเหลก็ ช่วยใหผ้ วิ พรรณสดใสเปล่งปลง่ั
5. อำกำรผิดปกตริ ะหว่ำงต้งั ครรภ์ ควรแจง้ ให้หญิงต้งั ครรภแ์ ละญาติในครอบครัวทราบ เช่น ขาบวม เวยี นศีรษะ
ตาพร่ามวั เลือดออกทางช่องคลอด เป็นตน้ และส่งตอ่ ใหไ้ ปพบเจา้ หนา้ ที่สาธารณสุข และแพทยไ์ ด้
6. หญิงต้ังครรภ์รับทรำบวนั กำหนดคลอด (เลขอ้นั :วนั กาหนดคลอดคอื วนั ที่เตือนใหจ้ าหา้ มคลอดก่อนวนั ท่ี ...)
7. กำรใช้สมุดบันทึกสุขภำพแม่และเดก็ (สมดุ สีชมพู) แก่หญิงต้งั ครรภ์ และหลงั คลอดได้
8.กำรตรวจสุขภำพช่องปำกและรับบริการตามที่จาเป็นในการต้งั ครรภไ์ ตรมาสที่ 2
9. กำรเกบ็ รำยงำนข้อมูลควำมครอบคลมุ กรณีหญิงต้งั ครรภ์ ฝากครรภท์ ี่ รพ.เอกชนหรือ คลินิก อสม.สามารถ
เก็บขอ้ มลู จากสมุดบนั ทึกการฝากครรภ์ ส่งให้ จนท.สาธารณสุข โดยการถ่ายภาพส่ง Line ส่วนตวั ซ่ึงตอ้ งไดร้ ับ
ความยนิ ยอมจากหญิงต้งั ครรภ์
10 อำหำรทเี่ หมำะสมสำหรับหญงิ ต้ังครรภ์ตำมช่วงอำยุครรภ์

โปรตนี พบไดใ้ นอาหารประเภทนม เนย ไข่ เน้ือสตั ว์ ถวั่ หลีกเส่ียงอาหารหรือเครื่องด่ืมที่ไม่ใหค้ ุณคา่
อาหาร เขน่ กาแฟ ของหวาน ท้งั น้ีเพอื่ ให้เน้ือเยอื่ เดก็ เติบโต ช่วยใหม้ ดลูกและเตา้ นมเจริญเติบโต เพื่อเพ่มิ ปริมาณ
เลือด เพื่อใหร้ กเจริญเติบโต เพอื่ ใหส้ มองเด็กเจริญเติบโต

แคลเซียม ช่วยสร้างกระดูก ช่วยสร้างฟันเดก็ ป้องกนั โรคกระดูกพรุนในแม่ช่วยสร้างกระดูกช่วยสร้าง 11
ฟันเด็ก ป้องกนั โรคกระดูกพรุนในแม่ พบใน นม โยเกิร์ต เนย ธญั พชื ผกั ใบเขียว ไขแ่ ดง

ธำตเุ หลก็ เพ่ิมเมด็ เลือดแดงสาหรับคุณแม่ ป้องกนั โลหิตจาง พบมากในผกั ใบเขียว เน้ือสัตว์ ไข่ ถว่ั และ
ธญั กพชื

วิตำมินซี ขว่ ยใหแ้ ผลหายเร็ว ซ่อมแซมเน้ือเยอ่ื ช่วยในการสร้างกระดูกและฟัน ช่วยในการเผาผลาญ
อาหาร พบมากใน ผลไมร้ สเปร้ียว มะเขือเทศ สตรอวเ์ บอร์ร่ี แตงโม พริก มนั ฝร่ัง

โฟลกิ ช่วยลดความพิการทางสมอง พบมากใน ผกั ใบเขยี ว ผลไมร้ สเปร้ียว ขนมปังและธญั พชื
นำ้ ควรด่ืมวนั ละ 8 แกว้ ช่วยสร้างน้าในเซลลเ์ ด็ก ช่วยในการขบั ของเสีย เพ่ิมปริมาณน้าในเลือด ใหผ้ วิ
ชุ่มช้ืน เป็นตวั พาอาหารใหเ้ ด็ก ลดการติดเช้ือของทางเดินปัสสาวะเพ่ิมเมด็ เลือดแดงสาหรับคุณแม่ ป้องกนั โลหิต
จาง

ไอโอดนี เกลือทะเลผสมไอโอดีน อาหารทะเลช่วยป้องกนั คอหอยพอก หากไม่แน่ใจวา่ ใดอ้ าหาร
เพยี งพอหรือไม่ควรปรึกษาแพทย์

อำหำรทชี่ ่วยลดอำกำรไม่สบำยตัว
- อาการทอ้ งผกู เป็นอาการที่พบบอ่ ยและสามารถหลีกเสี่ยงไดโ้ ดยการรับประทานอาหารที่มีใย

อาหาร เช่น ผกั และผลไม้ ธญั พชื รวมท้งั ใหด้ ่ืมน้าวนั ละ8 แกว้ อาจด่ืมน้าลกู พรุนบา้ งจะช่วยลด
อาการหอ้ งผกู ไดด้ ี
- อาหารไมย่ ่อย วธิ ีช่วยลดอาการอาหารไมย่ อ่ ยทาไดโ้ ดยแบ่งอาหารออกเป็นวนั ละ 5- 6 ม้ือ หลีกเล่ียง
น้าระหวา่ งม้ือ หลีกเสี่ยงอาหารมนั รวมท้งั อาหารท่ีทาให้เกิดแกล๊
อำหำรที่คณุ แม่ไม่ควรรับประทำนระหว่ำมต้ังครรค์
- ไดแ้ ก่แอลกอฮอล์ ฤทธ์ิของแอลกอฮอลจ์ ะเขา้ สู่กระแสเลือดผา่ นทางสายสะดือไปสู่ทารก ทาให้
พฒั นาการชะงกั หยดุ ย้งั การเติบโตของสมอง ก่อใหเ้ กิดความผดิ ปกติหรือพิการแก่ทารกได้
- ผงชูรส รวมท้งั อาหารสาเร็จรูปหรือเคร่ืองปรุงรสท่ีมีส่วนผสมของผงชูรส จะทาลายหรือมีผลอาจ
ทาใหเ้ กิดการระคายเคอื งตอ่ ระบบทางเดินอาหาร ทาใหอ้ าเจียนหรือทอ้ งเดิน
- น้าชา กาแฟ โกโก้ น้าชาจะทาใหท้ อ้ งผกู ง่าย ซ่ึงอาจเป็นสาเหตุของริดสีดวงทวารมากข้ึน ส่วน
กาแฟทาใหใ้ จส่นั นอนไมห่ ลบั และกระตนุ้ ปัสสาวะ ทาใหช้ ่วงเวลาเพื่อการพกั ผอ่ นนอ้ ยลง ซ่ึง
ส่งผลต่อลูกนอ้ ยในครรภแ์ ละจะเกิดอาการเดียวกนั กบั ผใู้ หญ่
- อาหารหมกั ดอง ผกั ผลไมด้ องไม่มีคณุ คา่ ของสารอาหาร บางคร้ังอาจมีสีหรือสารพษิ ปนเป้ื อนท่ีอาจ
เป็นอนั ตรายได้ ในกรณีคุณแมต่ ้งั ครรภท์ ี่มีโรคประจาตวั เช่น โรคหวั ใจยงิ่ ไมค่ วรรับประทานเพราะอาจจะ
กระตนุ้ ใหโ้ รคกาเริบได้

11.นำ้ หนกั ทเี่ หมำะสม 12
ช่วง 3 เดือนแรกน้าหนกั จะเพิม่ ประมาณ 1 - 2 กิโลกรัม หลงั จากน้นั จะเพิม่ ประมาณคร่ึงกิโลกรัมตอ่ เดือน

คณุ แมต่ ้งั ครรภแ์ ต่ละคนอตั ราการเพ่ิมของน้าหนกั จะไมเ่ ท่ากนั โดยทวั่ ไปน้าหนกั จะคอ่ ยๆ เพ่มิ ข้นึ แต่โดยทว่ั ไป
น้าหนกั ควรเพมิ่ 10 - 12 กิโลกรัม
12.การใชย้ าระหวา่ งต้ังครรภ์

หญงิ ต้ังครรภ์ไม่ควรซื้อยามารับประทานเองเดด็ ขาด หากมีความจำเป็นในการใช้ยาควรปรกึ ษาแพทย์
13. การนับลกู ในครรภ์

การดิ้นของทารกในครรภ์ หมายถึง การเคลอื่ นไหวแต่ละครั้งของทารกในครรภท์ ุกลักษณะ ได้แก่ การยดื
แขน ขา สำตัว หรือการถีบกระท้งุ เปน็ ต้น ซึง่ ในการดน้ิ ของทารกในครรภ์ ผเู้ ปน็ แม่จะรู้สึกได้วา่ มสี ว่ นของทารกมา
กระแทกทหี่ น้าท้องทกุ ครัง้ การดนิ้ ของทารกในครรภ์ เปน็ ส่ิงบ่งข้วี ่าทารกในครรภ์มีสุขภาพเปน็ อย่างไร การดน้ิ ท่ี
ผิดปกตแิ สดงวา่ เกิดปัญหากบั ทารกในครรภต์ ลอดจนเปน็ สัญญาณเตือนภยั ให้แพทยท์ ่ดี ูแลสามารถประเมินและให้
การช่วยเหลือได้ทัน

การนับจำนวนครั้งที่ลูกดน้ิ ควรนบั เม่ืออายุครรภ์ 32 สัปดาห์ จนกระทง่ั คลอด และควรปฏบิ ัติทกุ วัน
วิธกี ารนบั ลกู ดนิ้ ให้นับหลงั ม้ืออาหาร คร้งั ละ 1 ชั่วโมง ถา้ นอ้ ยกวา่ 3 คร้งั ต่อชว่ั โมง แนะนำให้พบแพทย์
14 การออกกำลังกายสำหรับหญงิ ตั้งครรภ์ตามช่วงอายุครรภ์

การออกกาลงั กาย คือ วิธีช่วยลดอาการปวดหลงั ลดการเป็นตะคริวได้ เพราะการไหลเวียนของ
เลือดดีข้ึน

ㆍ ช่วยทาใหร้ ่างกายแขง็ แรงพร้อมสาหรับรับน้าหนกั ตวั ท่ีเพม่ิ ข้ึนระหวา่ งต้งั ครรภ์

ㆍ ทาใหก้ ลา้ มเน้ือบริเวณเชิงกรานแขง็ แรง คลอดง่าย

ㆍช่วยใหร้ ่างกายเผาผลาญอาหารส่วนเกิน คณุ แม่สามารถรับประทานอาหารเพิม่ ข้นึ โดยไมท่ าใหอ้ ว้ น

ㆍ ระบบการยอ่ ยอาหารทางานไดด้ ี ขบั ถา่ ยเป็นปกติ ทอ้ งไมผ่ กู

ㆍ ช่วยใหน้ อนหลบั สบาย และผอ่ นคลายความตึงเครียดได้

ข้อแนะนำสำหรับกำรออกกำลงั กำย
1. ทาจิตใจใหส้ บาย สวมเส้ือผา้ ท่ีใส่สบายไมร่ ัดตึง เตรียมเสื่อสาหรับปนู อนและหมอน 2 - 3 ใบสวมถุงเทา้ และ
รองเทา้ ที่ใส่สบาย ก่อนบริหารร่างกายคร่ึงชว่ั โมง สามารถรับประทานผลไมห้ รืออาหารท่ีมีคาร์โบไฮเดรต
จาพวกแป้งได้

13

2. การบริหารร่างกายคร้ังแรกใหท้ านอ้ ยๆ ก่อน คือ ใชเ้ วลา 10 - 12 นาที 1 - 2 ท่า เพ่ือใหร้ ่างกายปรับตวั แลว้ จึง
คอ่ ยๆ เพมิ่ เป็น 5 นาที เพิ่มวนั ละ 1 ทา่ เรื่อยไปจนครบ 30 - 40 นาที เมื่อรู้สึกเหนื่อยมากใหห้ ยดุ ทนั ที
3. ไมค่ วรอาบน้าทนั ทีหลงั การผอ่ นคลายกลา้ มเน้ือ ควรนง่ั รอให้เหง่ือแหง้ ก่อน บริหารร่างกายใหส้ ม่าเสมออยา่ ง
นอ้ ยสปั ดาห์ละ 3 - 4 วนั ถา้ หยดุ ไปตอ้ งเร่ิมตน้ บริหารใหม่

15. กำรป้องกนั ภำวะแท้ง
การแทง้ ลกู น้นั นบั เป็นภาวะความเสี่ยงอยา่ งยงิ่ ของการต้งั ครรภซ์ ่ึงมากกวา่ ร้อยละ 80 การแทง้ จะเกิด

ในช่วง 3 เตือนแรกของการต้งั ครรภ์
สาเหตขุ องการแทง้
สว่ นหน่งึ อาจมาจากความผิดปกตขิ องคณุ แม่ เชน่ ความผดิ ปกตขิ องมดลกู มีปัญหาในเรอ่ื งฮอรโ์ มน

หรือคณุ แม่มอี ายมุ ากแลว้ ฯลฯ
สญั ญาณอันตรายทบ่ี ง่ บอกวา่ อาจเผชิญกับการแทง้ คือ
- เลือดออกจากช่องคลอด แมว้ ่าจะมีปริมาณไม่มากก็อาจเป็นอนั ตรายได้
- มีอาการปวดทอ้ งคลา้ ยกบั ปวดประจาเดือนร่วมอยดู่ ว้ ย ซ่ึงเกิดจากการท่ีมดลูกบีบรัดตวั ยง่ิ ปวด
บ่อยๆ คร้ัง หรือแรงข้ึนตอ้ งรีบปรึกษาแพทยเ์ พอ่ื หาทางแกไ้ ข เพ่อื ความปลอดภยั ควรรีบไปพบ
แพทยท์ นั ทีที่เร่ิมพบวา่ มีเลือดออกจากช่องคลอดแมป้ ริมาณเลก็ นอ้ ยกต็ าม

กำรป้องกนั กำรแท้งระหว่ำงต้งั ครรภ์
- พกั ผอ่ นใหม้ ากๆ
- รักษาร่างกายและจิตใจใหป้ ลอดความกงั วล
- หลีกเสี่ยงความเครียด
- งดทางานหนกั
- หมนั่ ปรึกษาแพทยแ์ ละไปตรวจครรภต์ ามนดั อยา่ งสม่าเสมอตามนดั

14

ใบควำมรู้ ระยะใกล้คลอด/คลอด

1) ขอ้ ดีของการคลอดธรรมชาติ คือลดความเส่ียงต่อแม่และลกู แม่เสียเลือดนอ้ ยวา่ การผา่ ตดั เสีย
คา่ ใชจ้ ่ายนอ้ ยกวา่ ลดภาวะภูมิแพใ้ นเดก็ ทารกและลกู ไดน้ มแมเ่ ร็วกวา่

2) อาการผิดปกติท่ีควรไปโรงพยาบาล ไดแ้ ก่ ไขส้ ูง ปวดศีรษะ ตาพร่ามวั ความดนั โลหิตสูง กดบ๋มุ ท่ีขา
หรือเทา้ ลูกดิ้นนอ้ ยลง และน้าเดินไหลออกมาก

3) อาการนาคลอด
- อาการเจบ็ ครรภเ์ ตือน จะเกิดข้ึนไม่สม่าเสมออาจจะเกิดตึงๆแลว้ หายไป เจ็บนานประมาณ 2-

5 นาทีหากปวดรุนแรงมากๆ ถ่ีๆในระยะใกลค้ ลอดแสดงว่าเขา้ สู่ระยะเจ็บครรภจ์ ริง
- อาการเจบ็ ครรภจ์ ริง คือ มีมูกเลือดออกทางช่องคลอด น้าเดินไหลพรวด หรือค่อยๆไหล

ออกมาเร่ือยๆ ปวดทอ้ งหน่วงๆร้าวไปท่ีหลงั หรือร้าวไปตน้ ขา มดลูกหดเกร็ง หนา้ ทอ้ งตึงเป็นระยะๆ

15

ใบควำมรู้ระยะหญิงหลงั คลอดและเดก็ อำยุ 0-6 ปี
1) ประโยชน์การตรวจหลงั คลอด

ตรวจในแม่ :ประเมินดูมดลูก น้าคาวปลา แผลฝีเยบ็ และ น้านมแม่
ตรวจในลกู : ติดตามเร่ืองการตรวจปากแหวง่ เพดานโหวใ่ นเด็ก (ถา้ ยงั ไมไ่ ดต้ รวจ หรือตรวจ
พบแลว้ ยงั ไมไ่ ดร้ ับการส่งต่อ ใหม้ าแจง้ ที่สถานบริการ)
2) การเล้ียงลูกดว้ ยนมแม่ (ประโยชน์น้านมแม่ /วธิ ีการแกป้ ัญหาน้านมนอ้ ย/ไมไ่ หลแก่มารดาหลงั คลอด
ได/้ วิธีการเกบ็ น้านม เพื่อแช่แขง็ ใหล้ กู กินไดอ้ ยา่ งถกู วิธี)
ประโยชน์ของนมแม่

ㆍ น้านมแม่เป็นอาหารปกติของลูกที่มีเพยี งชนิดเดียวในโลก

ㆍ มีคณุ คา่ มหาศาลเพราะประกอบดว้ ย สารอาหารมารวมกนั มากกวา่ 300 ชนิดเป็นอาหารที่มี
สารอาหารครบถว้ น เหมาะสมสาหรับลูกนอ้ ย

ㆍ ยอ่ ยไดด้ ี

ㆍ ดูดซึมไดด้ ี

ㆍ สะอาดและปลอดภยั

ㆍ มีพร้อมใหล้ กู ทกุ เวลาไม่มีการบดู เสีย

ㆍ ลกู มีสุขภาพดี แขง็ แรง
ขอ้ ปฏิบตั ิที่ช่วยใหก้ ารเล้ียงลกู ดว้ ยนมแม่เป็นเร่ืองงา่ ยและมีน้านมเพียงพอน้นั คือ 4 ดูด สูตรใหน้ มแมไ่ ด้
สาเร็จ
ดูดเร็ว
ควรใหล้ กู ดูดนมไดเ้ ร็วต้งั แต่หลงั คลอดใหมๆ่ แมจ้ ะเป็นช่วงที่คณุ แม่ยงั ต่ืนเตน้ และเพลียจากการคลอด
แตช่ ่วงน้ีเป็นระยะท่ีลกู ของคณุ กาลงั ต่ืนตวั ที่สุด ลกู อาจจะดูดนมแมไ่ ดห้ รืออาจจะไดแ้ คส่ ัมผสั เตา้ นมคุณแม่ แต่
มีผลดีตอ่ จิตใจท่ีกระตนุ้ ใหเ้ กิดความรัก ความผกู พนั ระหว่างคณุ แม่และลกู การดูดนมแมใ่ นระยะน้ียงั ช่วย
ป้องกนั การ ตกเลือดหลงั คลอดของแม่ เน่ืองจากจะมีการหลง่ั ฮอร์โมนออกซีโทซินออกมาขณะใหล้ กู ดูดนม
ดูดบ่อย
ในระยะ 2 - 3 วนั แรกหลงั คลอด น้านมแม่ยงั มาไมม่ ากนกั แตก่ ็ควรใหล้ ูกดูดนมแม่บ่อยๆ2 ชว่ั โมง หรือ
อยา่ งนอ้ ยวนั ละ 9 คร้ัง จะเป็นการกระตุน้ ใหน้ ้านมมาเร็ว และมีมากข้นึ หลงั จากเมื่อน้านมไหลดีลูกดูดนมเก่งให้

16

ลกู ดูดนมตามความตอ้ งการทุกคร้ังที่ลูกหิว ซ่ึงลูกมกั จะแสดงออกโดยการร้องหรือเมื่อคณุ แม่รู้สึกตดั ตึงเตา้ นม
แตร่ ะยะห่างระหวา่ งม้ือไม่ควรนานเกิน 3 ชว่ั โมง

ดดู ถกู วิธี
ดูดถูกวธิ ี คอื ลกู ดูดลึกถึงลานนม เพ่ือใหเ้ หงือกลกู กดรีดลงบนกระเปาะน้านมใตล้ านนม ลิน้ ใตล้ านนม
ริมฝีปากของลูกไม่เมม้ เขา้ ขณะดูดเหงือกจะขยบั เขา้ หากนั กดบนลานนมเป็นจงั หวะแกม้ ป่ องท้งั สองขา้ ง และได้
ยนิ เสียงกลืนน้านมเบาๆ
ดดู เกลยี้ งเต้ำ
คอื ใหล้ กู ดูดนมแม่จนเตา้ นมน่ิมในเตา้ แรก ถา้ ลกู นอ้ ยไม่อ่ิมใหด้ ูดนมแม่อีกขา้ งที่เหลือจนกวา่ จะอ่ิม
แลว้ ในม้ือต่อไปควรเร่ิมจากเตา้ ที่ดูดคา้ งไว้ เพอ่ื ใหล้ ูกไดร้ ับคุณคา่ ของนมแม่อยา่ งครบถว้ นจากส่วนหวั
ส่วนกลาง และส่วนทา้ ยของน้านมแม่
ข้อแนะนำในกำรให้ลูกได้รับน้ำนมแม่เพยี งพอกบั ควำมต้องกำร

ㆍ ใหล้ กู ดูดนมแม่ 8 - 12 คร้ังต่อวนั (24 ชว่ั โมง)

ㆍ ดูดนมแมอ่ ยา่ งถกู วิธีขา้ งละไมต่ ่ากวา่ 10 - 20 นาที
จะรู้ได้อย่ำงไรว่ำลกู ได้รับนมแม่เพยี งพอในสัปดำห์แรกๆ หลงั คลอด

ㆍ ไดย้ นิ เสียงกลืนน้านมของลูก
เตา้ นมแม่คดั ตึงก่อนใหน้ ม และน่ิมลงหลงั ใหน้ มแมแ่ ลว้

ㆍ แมร่ ู้สึกมีน้านมไหลออกมา

ㆍ ลูกปัสสาวะ 6 คร้ังข้นึ ไปใน 24 ชว่ั โมง

ㆍ ลกู อุจจาระ 4-8 คร้ังใน 24 ชว่ั โมง

ㆍ ลกู สงบสบาย พกั หลบั ไดไ้ ม่ร้องหิวระหวา่ งม้ือนม

ㆍ น้าหนกั ลูกข้ึนโดยเฉล่ีย 18 - 30 กรัมต่อวนั หรือ 125 - 210 กรัมต่อสปั ดาห์
กำรเกบ็ นำ้ นม
ควรบีบน้านมทิง้ ก่อน 3 คร้ัง แลว้ จึงเร่ิมใชข้ วดรองเก็บ

ㆍ เกบ็ น้านมลงในขวดเท่าที่ลกู ตอ้ งการกินในแต่ละม้ือเม่ือบีบน้านมเสร็จ ปิ ดฝาขวดใหม้ ิดชิดทนั ที ถา้ ต้งั ไวไ้ ม่
ใสในตเู้ ยน็ จะอยใู่ น 6-8 ชวั่ โมง เกบ็ ไวใ้ นตเู้ ยน็ ส่วนท่ีเยน็ ท่ีสุด คอื ช้นั ท่ีอยใู่ ตช้ ่องแช่แขง็ ดา้ นในสุด จะเก็บได้

17

นาน 2 วนั ถา้ เกบ็ ไวใ้ นช่องแช่แข็ง จะเกบ็ ไดน้ าน 3 เดือน อยา่ เก็บไวท้ ี่ประตูตเู้ ยน็ เพราะเมื่อเปิ ด-ปิ ดตูเ้ ยน็ ความ
เยน็ จะไม่คงท่ี

กำรเกบ็ นำ้ นม กรณีท่ีไม่มีตูเ้ ยน็
ทนั ทีหลงั แม่ต่ืนนอนใหล้ ูกดูดนมแม่ก่อน 1 ม้ือก่อนเดินทางไปทางานนอกบา้ นคร่ึงชวั่ โมง แม่บีบ
น้านมจ็บใส่ขวดแกว้ มีฝาปิ ดมิดชิดต้งั ไวใ้ นที่เยน็ ท่ีสุดในบา้ น หรือใสในกระติกน้าแขง็ เพ่ือเก็บไวใ้ หล้ กู ไดด้ ื่มกิน
1-2 ม้ือ
แมท่ ี่ฝึกบีบน้านมอยา่ งดีจะบีบนมหลงั ลูกดูดอ่ิมแลว้ 400-500 ซีซี หรือ 2 ถว้ ย
อำหำรสำหรับหญิงให้นมบุตร และเดก็ 0-5 ปี
-ช่วงหลงั คลอดคุณแมต่ อ้ งการสารอาหารมากกวา่ ตอนต้งั ครรภ์ เพราะตอ้ งใชส้ าหรับผลิตน้านม จึงควร
กินอาหารใหค้ รบถว้ นท้งั 5 หมู่ แตล่ ะกลุ่มใหก้ ินในปริมาณท่ีเพียงพอและหลากหลาย แตส่ าหรับไขมนั เกลือ
และเคร่ืองปรุงต่างๆ ควรใชน้ อ้ ยๆเท่าท่ีจาเป็น และไมก่ ินอาหารรสหวาน หญิงใหน้ มบุตรตอ้ งกินยาเมด็ เสริม
ไอโอดีน ธาตุเหลก็ และโฟลิกทุกวนั เพอื่ ใหน้ ้านมแม่มีคุณภาพและสารอาหารท่ีครบถว้ นสาหรับลกู นอ้ ย
อำหำรท่คี ุณแม่ให้นมลกู ควรหลกี เลย่ี ง
แอลกอฮอล์
-ไม่วา่ จะด่ืมมาก ดื่มนอ้ ย หรือแคเ่ พยี งจิบเดียว ก็ถือวา่ ไม่ควรและเส่ียงอนั ตราย เนื่องจากแอลกอฮอล์
เป็นสารท่ีมีฤทธ์ิต่อจิตประสาท เม่ือแอลกอฮอลเ์ จือปนผา่ นไปกบั น้านมและเขา้ สู่ร่างกายของทารก อาจส่งผลต่อ
พฒั นาการทางดา้ นสมองของลกู และสุขภาพของคุณแม่
ชำ กำแฟ คำเฟอนี
-การด่ืมหรือกินอาหารท่ีมีคาเฟอีนสูง อาจรบกวนการนอนหลบั ของทารกที่กินนมแมไ่ ด้ แตถ่ า้ หาก
ตอ้ งการดื่มคาเฟอีน หรือกินอาหารท่ีมีคาเฟอีน ควรจากดั ไวเ้ พียง 1-2 แกว้ ต่อวนั
อำหำรทะเล
-อาหารทะเลแมจ้ ะมีสารอาหารจาพวกโปรตีน และโอเมกา้ 3 ซ่ึงเป็นอาหารที่มีประโยชน์ แต่สาหรับ
ช่วงที่คุณแม่ใหน้ มลกู อาจจะตอ้ งระวงั เพราะอาหารทะเลบางชนิดอาจมีการปนเป้ื อนของสารปรอท ซ่ึงหาก
ส่งผา่ นไปยงั น้านม อาจมีผลตอ่ ระบบประสาทและพฒั นาการของทารกได้
อำหำรปรุงไม่สุก
-อาหารท่ีไม่ไดผ้ า่ นการปรุง หรืออาหารคา้ งคนื เป็นอาหารท่ีมีคณุ คา่ ทางโภชนาการนอ้ ย เช่นซูชิ แหนม
ปลาร้า ท่ีอาจทาใหเ้ กิดภาวะติดเช้ือจนมีอาการทอ้ งเสียหรืออาหารเป็นพิษตามมาได้ รวมไปถึงอาหารคา้ งคนื ที่
ตอ้ งนามาอนุ่ กินทีหลงั หรืออาหารท่ีผา่ นการตม้ หรือต๋นุ เป็นเวลานาน ๆ เพราะเส่ียงตอ่ การปนเป้ื อนของ
เช้ือจุลินทรียท์ ่ีทาใหค้ ุณแม่เกิดอาการทอ้ งเสียไดง้ ่าย

18

ผลไม้รสเปรี้ยว
-ผลไมท้ ี่มีรสเปร้ียวบางชนิดจะมีกรดสูง อาจทาใหล้ ูกนอ้ ยเกิดอาการมีอาการจุกเสียด แน่นทอ้ ง รู้สึกไม่
สบายตวั มีอาการคนั ตามผิวหนงั หรือเป็นผ่ืนผา้ ออ้ มไดค้ ่ะ สาหรับคณุ แม่ท่ีตอ้ งการเพ่ิมวติ ามินซีในน้านม
แนะนาใหก้ ินสับปะรดหรือมะม่วงแทนก็ได้
นมวัว
-เดก็ บางคนอาจจะมีอาการแพน้ มววั เพราะในนมววั มีสารท่ีทาใหเ้ กิดโรคภูมิแพ้ ซ่ึงเป็นสาเหตหุ ลกั ที่
ทาใหเ้ ดก็ เกิดอาการกรดไหลยอ้ น หรืออุจจาระผิดปกติ และมีปัญหาน้าหนกั ตวั เพิ่มมากผดิ ปกติได้ การไดร้ ับ
นมววั ผา่ นทางนมแม่ กอ็ าจส่งผลทาใหเ้ ดก็ แพน้ มววั ไดต้ ้งั แตแ่ รกคลอด
อำหำรประเภทรสจดั
หากลกู นอ้ ยมีอาการ เช่น หงุดหงิดงา่ ย ร้องไหไ้ มห่ ยดุ นอนหลบั ยาก รู้สึกไม่สบายตวั นอนหลบั ไดไ้ ม่
นาน ต่ืนบ่อยผิดปกติ คุณแม่อาจจะตอ้ งพิจารณาถึงอาหารที่ทานวา่ รสจดั เกินไปหรือเปล่า เพราะอาหารรสจดั จะ
ทาใหร้ สชาติของน้านมจะเปล่ียนไป เมื่อลกู กินนมก็อาจจะทาใหเ้ กิดอาการเหล่าน้ีได้ คุณแม่ควรกินอาหารที่มี
ส่วนผสมของกระเทียมที่ เนื่องจากกระเทียมมีสารอลั ลิซิน จะช่วยใหค้ ุณแมผ่ ลิตน้านมไดม้ ากข้ึนและช่วยใหล้ กู
นอ้ ยกินนมแมไ่ ดเ้ ยอะมากข้ึนค
อำหำรประเภทนมถวั่ เหลือง ข้ำวสำลี ข้ำวโพด และถวั่
-เป็นกลุม่ อาหารท่ีมีโปรตีนสูง อาจทาใหล้ ูกมีอาการแพ้ เช่น มีผืน่ คนั หายใจเสียงดงั เป็นลมพษิ หรือมี
อาการทางระบบทางเดินอาหาร ลกู อาจมีอาการทอ้ งอืด มีแก๊สในกระเพาะ หรือมีอาการทอ้ งเสีย
ช่วงหลงั คลอดถือเป็นช่วงที่วยั ทารกจาเป็นท่ีจะตอ้ งไดร้ ับสารอาหาร จากน้านมแมม่ ากท่ีสุด เพราะนม
แมจ่ ะผลต่อการเจริญเติบโตและพฒั นาการในดา้ นตา่ ง ๆ ของลกู ดงั น้นั คณุ แมจ่ ึงควรเลือกกินอาหารท่ีบารุง
น้านม และตอ้ งระมดั ระวงั ในการรับประทานเป็นพเิ ศษ เพ่อื ใหล้ ูกนอ้ ยมีสุขภาพที่แขง็ แรงและมีพฒั นาการท่ีดี
*** ทำรกแรกเกดิ -อำยุตำ่ ำกว่ำ ๖ เดือน กนิ นมแม่อย่ำงเดยี ว ไม่ให้น้ำและอำหำรอ่ืนใด เพรำะกระเพำะ
อำหำรของเดก็ เลก็ มำกและระบบกำรย่อยอำหำรและกำรดูดซึมสำรอำหำรยังไม่พร้อม หลงั 6 เดือนจงึ จะเริ่มให้
อำหำร 1 มื้อ/วัน
โภชนำกำรสำหรับเด็กเลก็ อำยุ 1-5 ปี
1อาหารหลกั 3 ม้ือ และอาหารวา่ งไม่เกิน 2 ม้ือต่อวนั
2.ใหอ้ าหารใหค้ รบ 5 หมู่ แต่ละหมูใ่ หห้ ลากหลาย เป็นประจาทุกวนั
3.ใหน้ มแมต่ ่อเนื่องถึงอายุ 2 ปี เสริมนมจืดวนั ละ 2-3 แกว้
4.ฝึกใหก้ ินผกั ผลไมจ้ นเป็นนิสัย
5.ใหอ้ าหารวา่ งที่มีคุณภาพ

19

6.ฝึกใหก้ ินอาหารรสธรรมชาติ ไม่หวานจดั มนั จดั และเคม็ จดั
7. ใหอ้ าหารสะอาดและปลอดภยั
8.ใหด้ ่ืมน้าสะอาด หลีกเล่ียงเครื่องด่ืมปรุงแตง่ รสหวานและน้าอดั ลม
9.ฝึกวินยั การกินอยา่ งเหมาะสมตามวยั จนเป็นนิสยั
10.เล่นกบั ลกู สร้างความผกู พนั หมนั่ ติดตามการเจริญเติบโตและพฒั นาการ
ควำมสำคญั ของยำน้ำเสริมธำตุเหลก็ (ต้องได้รับถึงอำยุ 5ปี )
ธำตเุ หลก็ และไอโอดีน
ธาตุเหลก็ มีความสาคญั มากต่อพฒั นาการของร่างกายและสมอง ต้งั แต่อยใู่ นครรภม์ ารดา โดยเฉพาะใน
หน่ึงปี แรกของชีวิต หากมีการขาดธาตเุ หลก็ ในช่วงน้ี จะทาใหม้ ีผลเสียต่อการพฒั นาสมองในระยะยาวอยา่ งถาวร
โดยเฉพาะดา้ นสติปัญญา ทาให้ IQ ต่าลงอยา่ งถาวร เดก็ 6 เดือน – 5 ปี จึงควรตอ้ งไดร้ ับยาน้าเสริมธาตุเหลก็
สัปดาห์ละ 1 คร้ัง ดงั น้ี
-เดก็ อายุ 6 เดือน – 2 ปี 12.5 มิลลิกรัม สัปดาห์ละคร้ัง
-เดก็ อายุ 2 ปี – 5 ปี 25 มิลลิกรัม สัปดาห์ละคร้ัง
*** ควรใหเ้ ดก็ ไดร้ ับประทานไข่และนมทกุ วนั เพราะเป็นอาหารที่มีธาตุเหลก็ และไอโอดินสูง บารุง
สมองควรใหเ้ ดก็ กินไข่ 1-2 ฟองต่อวนั และเดก็ ที่หยา่ นมแม่ ควรด่ืมนมจืด 3 กล่องต่อวนั

กำรทำควำมสะอำดช่องปำก และกระต้นุ ให้เลกิ ขวดนมเมื่อเดก็ มอี ำยุ 1 ปี
กำรทำควำมสะอำดฟันให้เด็ก 6 เดือนถึง 6 ขวบ
1. การทาความสะอาดช่องปากเดก็ หลงั คลอด ผปู้ กครองควรสังเกตคราบนมในช่องปากเดก็ ถา้ มีคราบ
นมใหท้ าความสะอาด เพ่ือป้องกนั การเกิดเช้ือราในช่องปากเด็ก ซ่ึงอาจส่งผลใหเ้ ดก็ รู้สึกแสบปากเวลาดูดนมได้
ลิ้นท่ีเป็นฝ้าขาว หา้ มใชป้ ัสสาวะเดก็ เชด็ ช่องปากเด็ดขาด ใหท้ าความสะอาดดว้ ยผา้ สะอาดหรือถงุ นิ้วชุบน้าตม้
สุกที่เยน็ แลว้

วิธที ำควำมสะอำดในเด็กท่ีฟันยังไม่ขนึ้

1)ควรเลือกช่วงเวลาทาความสะอาดคือก่อนม้ือนมหรืออาหาร ไมค่ วรทาความสะอาดหลงั จาก กินนมเสร็จใหม่
ๆ เพราะอาจทาใหเ้ กิดอาการแหวะนมไดง้ ่าย
2) เตรียมน้าตม้ สุกท่ีเยน็ แลว้ ใส่ถว้ ยเลก็ ๆไว้ ใชผ้ า้ สะอาดผนื เลก็ พนั นิ้วช้ีเพ่ือเตรียมทาความสะอาดช่องปาก
3) ใหเ้ ดก็ นอนลงท่ีตกั โดยใหศ้ ีรษะอยทู่ ี่บริเวณแขนประคองศีรษะเอาไว้

20

4) จากน้นั จึงใชน้ ิ้วช้ีที่พนั ผา้ ไวจ้ ุ่มลงในน้าตม้ สุกที่เยน็ แลว้ เช็ดใหท้ ว่ั ช่องปาก โดยเริ่มจากสันเหงือกบน ลา่ ง
กระพุง้ แกม้ ซา้ ย ขวาและจบลงตรงที่ลิ้น

2. การดูดนมขวด ผปู้ กครองตอ้ งไม่ปลอ่ ยใหเ้ ดก็ อมขวดนมนานๆหรือนอนหลบั คาขวดนม ไมใ่ ส่
น้าหวานหรือน้าผลไมใ้ นขวดนมใหเ้ ด็กดูด, ใหเ้ ลิกดูดนมม้ือดึกเม่ือเดก็ มีอายุ 6 เดือน

เมื่อเห็นวา่ เด็กสามารถนง่ั ได้ (อายปุ ระมาณ 5-6 เดือน) ควรเร่ิมฝึกใหด้ ื่มนมจากจากถว้ ยและค่อย ๆ ฝึก
เป็นข้นั ตอน เดก็ ควรเลิกขวดนมไดก้ ่อนอายุ 1ปี - 1ปี คร่ึง เพอ่ื ป้องกนั ปัญหาฟันผุ

3. ฟันน้านมจะเร่ิมข้นึ เมื่อเด็กมีอายุ 6 เดือน เด็กที่ฟันใกลข้ ้ึนจะมีน้าลายเยอะ ชอบเอามือเขา้ ปาก อาจ
งอแงหรือตื่นบ่อยตอนกลางคนื ถา้ ผปู้ กครองสังเกตเห็นสนั เหงือกมีสีซีดๆ จบั ดูนูนๆ แขง็ ๆ อาจบรรเทาอาการ
คนั เหงือกของเดก็ โดยใหก้ ดั ยางกดั แช่เยน็ หรือใชผ้ า้ สะอาดชุบน้าเยน็ ท่ีสะอาดพนั นิ้วเพื่อนวดเหงือกใหเ้ ด็ก

4. เริ่มแปรงฟันให้เด็กไดต้ ้งั แตฟ่ ันน้านมซี่แรกข้ึน โดยใชแ้ ปรงสีฟันท่ีขนนุ่ม หนา้ ตดั ตรง ขนาด
พอเหมาะกบั ช่องปากเด็ก และใชย้ าสีฟันท่ีมีฟลอู อไรด์ 1,000 ppm

สามารถใชย้ าสีฟันผสมฟลูออไรดส์ าหรับเด็กไดเ้ ลย โดยใชแ้ คแ่ ตะปลายขนแปรง ถึงเด็กจะยงั บว้ นปาก
ไม่ไดก้ ไ็ ม่เป็นไร ปริมาณยาสีฟันที่ใชน้ ้นั นอ้ ยมาก ไมอ่ นั ตราย เม่ือแปรงเสร็จใหเ้ ช็ดฟองส่วนเกินออกดว้ ยผา้
สะอาดหลงั แปรงฟันงดน้างดอาหารคร่ึงชว่ั โมงเป็นอยา่ งนอ้ ย

วิธีแปรงฟันสำหรับเด็กเลก็ ท่ีฟันขนึ้ แล้ว
1) ท่าแปรงฟันให้เดก็ คือ ใหเ้ ด็กนงั่ หรือนอน โดยหงายศีรษะวางบนตกั ของผปู้ กครอง ให้
ผปู้ กครองอีกคนนงั่ ฝ่ังตรงขา้ มเพื่อช่วยจบั แขนและขาเด็ก กรณีไมม่ ีคนช่วยใหใ้ ชข้ าของ
ผปู้ กครองที่เป็นผแู้ ปรงพาดไวท้ ี่ตวั เด็กเบาๆ ดงั ภาพ

2) รูปภาพท่าท่ีใชใ้ นการแปรงฟันใหเ้ ด็ก จากเพจฟันน้านม

21

3) ขยบั แปรงไปมาส้นั ๆในแนวนอน
 ใชน้ ิ้วแหวกกระพงุ้ แกม้ และริมฝีปาก
 แปรงฟันหนา้ บน-ลา่ ง ดา้ นใกลร้ ิมฝีปาก และดา้ นใกลล้ ิน้ โดยขยบั ไปมาส้ันๆ ดา้ นละ
4-5 คร้ัง เนน้ บริเวณคอฟันเป็นพิเศษ
 ฟันกรามน้านม ใหแ้ ปรงดา้ นบดเค้ยี วดว้ ย

4) ในเด็กท่ีอายตุ ่ากวา่ 3 ขวบหรือเด็กที่ยงั ควบคมุ การกลืนไมไ่ ด้ หลงั แปรงครบทกุ ซ่ี ทกุ ดา้ นแลว้
ใหใ้ ชผ้ า้ สะอาดชุบน้าเชด็ ฟองยาสีฟันออก
5) ในการทาความสะอาดช่องปาก เดก็ นอ้ ยคนเท่าน้นั ที่จะให้ความร่วมมือ ส่วนใหญ่เดก็ จะ
6) ต่อตา้ นหรือร้องไหเ้ พราะรู้สึกวา่ มีสิ่งแปลกปลอมเขา้ ไปในปาก ขอให้ผู้ปกครองพยำยำมต่อไป

เพราะถา้ ไม่ทาความสะอาดให้ เดก็ จะเขา้ ใจวา่ การร้องไห้เป็นวิธีท่ีไดผ้ ล แลว้ จะแสดงอาการน้นั
ทุกคร้ังท่ีตอ้ งแปรงฟัน

รูปภาพจากคลินิกส่งเสริมทนั ตะสุขภาพและทนั ตกรรมป้องกนั คณะทนั ตแพทยศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั เชียงใหม่

22

4. เมื่อเดก็ เริ่มเค้ยี วอาหารได้ ผปู้ กครองไม่ควรเค้ียวอาหารป้อนเดก็ เพราะจะเป็นการส่งต่อเช้ือโรคจากช่องปาก
ผปู้ กครองไปสู่ช่องปากเดก็ และควรมีชุดจานชามแยกของเด็ก ไมค่ วรใชร้ วมกบั ผใู้ หญ่
5. ในวนั ท่ีพาเดก็ มารับการประเมินพฒั นาการที่สถานบริการ ควรพบทนั ตบคุ ลากรเพื่อตรวจช่องปาก เคลือบ
ฟลอู อไรดใ์ หเ้ ดก็ และสอนผปู้ กครองแปรงฟันแบบลงมือปฏิบตั ิ
6. หลีกเลี่ยงขนมขบเค้ยี วท่ีเหนียวติดฟัน มีรสหวานจดั เคม็ จดั ควรเป็นขนมหรือผลไมท้ ี่มีใยอาหารสูง มีแร่ธาตุ
อาหารต่าง ๆ

ประโยชน์ของกำรคัดกรอง และตรวจประเมนิ พฒั นำกำรเด็ก ตำมกลุ่มอำยุเป้ำหมำย
พฒั นำกำรเด็ก หมายถึงการเปล่ียนแปลงของโครงสร้าง และการทาหนา้ ที่ของอวยั วะต่างๆ ของร่างกาย เพื่อให้
บคุ คลสามารถดารงชีวิตรอดอยไู่ ด้ โดยการเพมิ่ ความสามารถในแตล่ ะช่วงวยั จะตอ้ งมีความพร้อมของ

วุฒิภาวะของบุคคล และการสนบั สนุนจากสิ่งแวดลอ้ ม โดยเฉพาะพฒั นาการวยั ทารก จะตอ้ งมีความพร้อมจาก
ทารกเอง และไดร้ ับการส่งเสริมมารดา และครอบครัวเพอ่ื ใหเ้ ดก็ มีพฒั นาการที่เหมาะสมตามช่วงวยั

กำรประเมินพฒั นำกำรของเดก็ เลก็ หมายถึง กระบวนการศึกษาขอ้ มูล คุณลกั ษณะหรือความสามารถใน
ดา้ นตา่ งๆ ของเดก็ เลก็ ในแต่ละช่วงวยั โดยใช้ เคร่ืองมือและวธิ ีการท่ีเหมาะสมในการเกบ็ รวบรวมขอ้ มลู และ
สรุปผลเปรียบเทียบกบั เกณฑป์ กติของพฒั นาการเดก็ ตามวยั

พฒั นำกำรหลกั ท้งั 5 ด้ำน ประกอบด้วย
1. พฒั นำกำรกล้ำมเนื้อมดั ใหญ่
กลา้ มเน้ือมดั ใหญค่ อื กลา้ มเน้ือบริเวณลาตวั แขน ขา ซ่ึงมีความสาคญั ต่อการทรงตวั และการเคล่ือนไหว
ไมว่ า่ จะเป็นการคลาน การเดิน และการว่งิ เด็กที่มีกลา้ มเน้ือมดั ใหญ่แขง็ แรงจะมีความคล่องแคล่ว
กระฉบั กระเฉง สามารถขยบั ร่างกายไดอ้ ยา่ งมนั่ คง ว่องไว
2. พฒั นำกำรกล้ำมเนื้อมัดเล็ก
กลา้ มเน้ือมดั เลก็ คือกลา้ มเน้ือบริเวณฝ่ามือและนิ้วมือ ซ่ึงเกี่ยวขอ้ งโดยตรงกบั การควบคุมการ
เคลื่อนไหวของมือ และการทางานประสานกนั ระหวา่ งมือกบั สายตา เด็กท่ีมีพฒั นาการของกลา้ มเน้ือมดั เลก็ ที่ดี
จะสามารถหยบิ จบั ส่ิงของไดอ้ ยา่ งมนั่ คง โดยสงั เกตไดจ้ ากพฤติกรรม เช่น การจบั ชอ้ นสอ้ มรับประทานอาหาร
และการวาดรูปขีดเขียน
3. พฒั นำกำรด้ำนกำรเรียนรู้
พฒั นาการดา้ นการเรียนรู้ของเด็กเลก็ มกั จะเก่ียวขอ้ งกบั การแยกแยะรูปทรง สีสัน และการคดิ คานวณ
เป็นหลกั โดยต้งั แต่วยั แรกเกิดจนถึงอายุ 5-6 ขวบ เดก็ จะค่อยๆ เรียนรู้ส่ิงต่างๆ รอบตวั และมีความอยากรู้อยาก

23

เห็น ดงั น้นั การสร้างส่ิงแวดลอ้ มและการเล้ียงดูท่ีเหมาะสมจะมีส่วนช่วยในการกระตุน้ เซลลส์ มองของลกู ช่วย
ใหเ้ ขาคิด วิเคราะห์ ตดั สินใจไดอ้ ยา่ งเป็นเหตุเป็นผล และรู้จกั วธิ ีแกไ้ ขปัญหา

4. พฒั นำกำรด้ำนภำษำ
พฒั นาการดา้ นภาษาเป็นอีกหน่ึงพฒั นาการสาคญั ที่คุณพ่อคณุ แมค่ วรให้ความสาคญั เน่ืองจากเป็น
พฒั นาการท่ีเกี่ยวขอ้ งโดยตรงกบั ทกั ษะการรับรู้และส่ือความของลกู โดยเป็นพฒั นาการท่ีฝึกฝนไดผ้ า่ นการอา่ น
การออกเสียง การฟัง และการเขยี น ท้งั ท่ีเกิดจากปฏิสัมพนั ธ์กบั คนรอบขา้ งในระหวา่ งวนั และการฝึกฝนผา่ น
บทเรียนและส่ือการเรียนรู้ตา่ งๆ

5. พฒั นำกำรด้ำนสังคมและอำรมณ์
พฒั นาการดา้ นอารมณ์คือพฒั นาการที่เกี่ยวขอ้ งกบั พฤติกรรม การปรับตวั และการช่วยเหลือดูแลตวั เอง
ในชีวติ ประจาวนั โดยเด็กแต่ละคนจะมีพ้นื ฐานทางอารมณ์ การตอบสนอง และการแสดงออกท่ีแตกตา่ งกนั
ออกไป ข้นึ อยกู่ บั สังคมและส่ิงแวดลอ้ มรอบตวั พ้ืนฐานทางอารมณ์ในช่วงวยั เด็กมกั ข้นึ อยกู่ บั ประสบการณ์จาก
ครอบครัวเป็นหลกั และเด็กจะคอ่ ยๆ ตระหนกั และควบคุมอารมณ์ความรู้สึกของตวั เองไดม้ ากข้นึ ตลอดจนมี
ทกั ษะในการเขา้ สังคมมากข้ึนตามวยั และสงั คมรอบขา้ ง
กำรประเมินพฒั นำกำรของเด็กเลก็ หมายถึง กระบวนการศึกษาขอ้ มูล คุณลกั ษณะหรือความสามารถใน
ดา้ นตา่ งๆ ของเด็กเลก็ ในแต่ละช่วงวยั ใชค้ ดั กรองพฒั นาการเด็ก (Screening) เมื่ออายคุ รบ 9 , 18 , 30,42 และ
60 เดือนโดยใชเ้ คร่ืองมือDSPM และวิธีการท่ีเหมาะสมในการเก็บรวบรวมขอ้ มลู และสรุปผลเปรียบเทียบกบั
เกณฑป์ กติของพฒั นาการเด็กตามวยั

ประโยชน์ของกำรคัดกรองพฒั นำกำร
-เป็นการประเมินเดก็ วา่ มีพฒั นาการสมวยั หรือไม่
-เด็กไดร้ ับการส่งเสริมพฒั นาการตามช่วงวยั อยา่ งเหมาะสม
-เด็กที่มีพฒั นาการล่าชา้ ไดร้ ับการส่งต่อเขา้ ระบบ และกระตนุ้ พฒั นาการ

บทบำทหน้ำที่ของอสม.ต่องำนพฒั นำกำรเดก็
1.แนะนา กระตุน้ ใหพ้ ่อแม่ ผูเ้ ล้ียงดูใชค้ ู่มือDSPMในการเฝ้าระวงั และส่งเสริมพฒั นาการเดก็ ตามช่วงวยั
2.สามารถสังเกตแุ ละประเมินเดก็ ท่ีสงสยั พฒั นาการล่าชา้ ได้
3.ส่งต่อขอ้ มลู เดก็ ที่ประเมินเบ้ืองตน้ สงสัยลา่ ชา้ พฒั นาการไมส่ มวยั ใหก้ บั เจา้ หนา้ ที่สาธารณสุขในพ้นื ที่
4.ติดตาม แจง้ เตือนก่อนถึงวนั นดั ฉีดวคั ซีน หรือตรวจพฒั นาการ
5.ทราบความสาคญั ของการเล้ียงดูท่ีช่วยส่งเสริมพฒั นาการเด็กและทกั ษะสมอง ผา่ นกิน กอด เลน่ เลา่
นอน เฝ้าดูฟัน (โภชนาการ การเลา่ นิทาน ส่งเสริมการเล่นอิสระและการเลน่ ท่ีครอบครัวมีส่วนร่วมตามช่วงวยั )
และสามารถแนะนาพอ่ แม่ ผเู้ ล้ียงดูไดอ้ ยา่ งถกู ตอ้ ง

24

25

บรรณำนุกรม

กรมอนามยั กระทรวงสาธารณสุข.(2554).คู่มือวิทยำกรโรงเรียนพ่อแม่สำหรับเจ้ำหน้ำทสี่ ำธำรณสุข.
กรุงเทพฯ: สานกั งานกิจการโรงพิมพอ์ งคก์ ารสงเคราะหท์ หารผา่ นศึกในพระบรมราชนูปถมั ภ.์

กระทรวงสาธารณสุข.(2562). คู่มือเฝ้าระวงั และส่งเสริมพฒั นาการเดก็ ปฐมวยั . กรุงเทพฯ:สานกั งานกิจการ
โรงพมิ พอ์ งคก์ ารสงเคราะห์ทหารผา่ นศึกในพระบรมราชนูปถมั ภ.์

กลุม่ งานส่งเสริมสุขภาพ สานกั งานสาธารณสุขจงั หวดั ลพบรุ ี.(2562).คู่มือโรงเรียนพ่อแม่จงั หวดั กลพบุรี
(เอกสารประกอบการสอน). ลพบรุ ี: สานกั งานสาธารณสุขจงั หวดั ลพบรุ ี

กองอนามยั การเจริญพนั ธุ์ กรมอนามยั . (2554).สุขใจได้เป็ นแม่.สืบคน้ 25 พฤศจิกายน 2565.จาก
https://thailand.unfpa.org.

นกั ศึกษาสาธารณสุขช้นั ปี ท่ี 3 ประจาปี การศึกษา 2563. คู่มือแนวทำงกำรฝึ กอบรม อสม. เชี่ยวชำญ นกั ส่งเสริม
พฒั นำกำรเด็ก 0-5 ปี . อานาจเจริญ:มหาวทิ ยาลยั มหิดล โครงการจดั ต้งั วทิ ยาเขตอานาจเจริญ.

สานกั งานสาธารณสุขจงั หวดั นครสวรรค.์ (2565). คู่มือ อสม. บัดดี้ คู่ขวัญ 1000 วัน. นครสวรรค:์ สานกั งาน
สาธารณสุขจงั หวดั นครสวรรค.์

ท่ปี รึกษำ

นายอดิสรณ์ วรรธนะศกั ด์ิ นายแพทยส์ าธารณสุขจงั หวดั ลพบุรี
นางศศิธร ศรีแกว้ รองนายแพทยส์ าธารณสุขจงั หวดั ลพบรุ ี
นางกมลวรรณ ชาติทองคา รองนายแพทยส์ าธารณสุขจงั หวดั ลพบรุ ี

คณะผ้จู ดั ทำ หวั หนา้ กล่มุ งานส่งเสริมสุขภาพ สานกั งานสาธารณสุขจงั หวดั ลพบรุ ี
นางวไิ ลลกั ษณ์ หมดมลทิน หวั หนา้ กล่มุ งานพฒั นาคุณภาพและรูปแบบบริการ
นางทิพยเ์ นตร รวยนิรัตน์ หวั หนา้ กลมุ่ งานทนั ตสาธารณสุข
ทพญ.กุลภทั รา เหลก็ เพชร หวั หนา้ งานสุขภาพภาคประชาชน
นางสาวภทั รธีรา บุญฉ่า พยาบาลวชิ าชีพชานาญการ
นางณิชาภทั ร รากแกว้
พยาบาลวิชาชีพชานาญการ
นางสาวสุดารัตน์ ปุณโณฑก
นกั ศึกษา สาขาวิชานิเทศศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั ราชภฏั เทพสตรี
นางสาวสุภนิดา โตสกลุ

ประธานชมรม อสม. จงั หวดั ลพบุรี

ผรู้ ับผดิ ชอบงานสุขภาพภาคประชาชน งานส่งเสริมสุขภาพและงานทตั สาธารณสุขในโรงพยาบาล สาธารณสุข
อาเภอ

ภาคผนวก คลิปวีดีโอ สอ่ื การสอน

การเตรียมตัวก่อนตัง้ ครรภ์ ประโยชน์ของโฟลิก

การคัดกรองหญิงต้ังครรภ์เส่ียงสูง ประโยชน์ของการฝากครรภ์
การดแู ลตนเองในระยะต้งั ครรภ์
การคลอดปกติ กับการผ่าตดั คลอด
การดูแลหญิงหลังคลอด การเลี้ยงลกู ด้วยนมแม่
พฒั นาการเดก็ แรกเกดิ ถงึ 5 ขวบ
การใช้คมู่ ือเฝา้ ระวงั สง่ เสรมิ พฒั นาการ
เด็กปฐมวัย (DSPM)