ว่าด้วยความโมโห How to Keep Your Cool

นกั สัญจรบนหนา้ กระดาษ
ผ้แู สวงหาความรแู้ ละภมู ิปญั ญามาบรรณาการนักอา่ น

วา่ ดว้ ยความโมโห
How to Keep Your Cool
เซเนกา: เขยี น
เจมส์ รอมม์: คดั สรร แปลจากภาษาละติน และแนะนำ�
กิตติศกั ดิ์ โถวสมบตั ิ: แปล
ราคา 230 บาท

All rights reserved.
Copyright © 2019 Princeton University Press
Thai translation right © 2021 by Gypsy Publishing Co., Ltd.

©ข้อความและรปู ภาพในหนังสอื เล่มน้ี สงวนลขิ สทิ ธ์ติ ามพระราชบัญญัติลิขสิทธ์ิ (ฉบับเพ่ิมเตมิ ) พ.ศ. 2558
การคดั ลอกสว่ นใดๆ ในหนงั สอื เลม่ น้ีไปเผยแพร่ไม่ว่าในรูปแบบใดต้องได้รบั อนุญาตจากเจ้าของลิขสิทธิ์กอ่ น
ยกเวน้ เพอ่ื การอา้ งอิง การวจิ ารณ์ และประชาสมั พันธ์

ข้อมูลทางบรรณานกุ รมของสำ� นกั หอสมุดแห่งชาติ
National Library of Thailand Cataloging in Publication Data
เซเนกา.
วา่ ดว้ ยความโมโห = How to keep your cool.-- กรุงเทพฯ : ยปิ ซี กรุ๊ป, 2565.
152 หนา้ .-- (ภมู ิปัญญาโบราณ).

1IS5B21N..4ค79ว7า8ม-โก6ร1ธ6.-I3. 0ก1ิต-ต7ิศ4กั 8ด-์ิ 2โถวสมบตั ,ิ ผู้แปล. II. ชื่อเร่อื ง.

บรรณาธิการอำ� นวยการ : คธาวฒุ ิ เกนุ้ย
บรรณาธิการบริหาร : สุรชัย พิงชยั ภมู ิ
ผชู้ ่วยบรรณาธกิ ารบรหิ าร : วาสนา ชูรตั น์
ทป่ี รึกษาฝา่ ยตา่ งประเทศ : ศริ ิธาดา กองภา
บรรณาธิการเลม่ : วชิ ญดา ทองแดง
กองบรรณาธิการ : คณิตา สุตราม พรรณิกา ครโสภา วันวสิ า เขตรดง
เลขากองบรรณาธกิ าร : กันยารัตน์ ทานะเวช
หัวหนา้ พิสูจน์อักษร : สวภทั ร เพ็ชรรัตน์
พิสจู นอ์ กั ษร : วนชั พร เขียวชอุม่
รูปเลม่ : เปมกิ า ตนั ติทวีโชค
ออกแบบปก : Rabbithood Studio
ผอู้ �ำนวยการฝา่ ยการตลาด : นชุ นนั ท์ ทกั ษิณาบัณฑติ
ผจู้ ัดการฝา่ ยการตลาด : ชิตพล จันสด
ผู้จดั การทัว่ ไป : เวชพงษ์ รตั นมาลี
พิมพ์ท ่ี : บรษิ ทั วิชัน่ พรเี พรส จ�ำกดั โทร. 0 2147 3175-6
จัดพมิ พแ์ ละจดั จ�ำหน่ายโดย : บริษัท ยิปซี กรุ๊ป จ�ำกดั เลขที่ 37/145 รามค�ำแหง 98
แขวง/เขตสะพานสงู กรงุ เทพฯ 10240
โทร. 0 2728 0939 โทรสาร 0 2728 0939 ต่อ 108
www.gypsygroup.net
www.facebook.com/gypsygroup.co.ltd
Line ID: @gypzy

ภาพปก
- Title: Marble bust of a man

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/248722?searchField=All&amp%3BsortBy=Relevance&amp%3Bft=roman&amp%3Boff
set=680&amp%3Brpp=20&amp%3Bpos=697&fbclid=IwAR2IVr_nPtcnxY5r6_UF0MlwL_f608qttkc7Sg--qbcD5th3_V6YUj1Eh_I

- Title: Beheading (John Beaver, Roman Military Punishments, 1725)
Artist: William Hogarth (British, London 1697–1764 London)

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/396321?searchField=All&amp%3BsortBy=Relevance&amp%3Bwhat=Etching&amp%
3Bao=on&amp%3Bft=roman&amp%3Boffset=0&amp%3Brpp=20&amp%3Bpos=15&fbclid=IwAR1Jn2meRgkvGCJDlAevFoiyYKKterRSmCGn
v33qihQw_iGLRoh7_cQZAtc

สนใจสงั่ ซอ้ื หนงั สือจ�ำนวนมากเพอ่ื สนับสนนุ ทางการศึกษา ส�ำนักพิมพ์ลดราคาพเิ ศษ ตดิ ต่อ โทร. 0 2728 0939

How to Keep Your Cool

วา่ ด้วยความโมโห

เซเนกา

คดั สรร แปลจากภาษาละตนิ และแนะน�ำโดย เจมส์ รอมม์
ฉบับแปลภาษาไทยโดย กติ ตศิ กั ด์ิ โถวสมบัติ

ค�ำนำ� สำ� นกั พมิ พ์

หากคณุ ตน่ื ข้ึนอย่างหงดุ หงิดจากเสียงนาฬกิ าปลกุ ร�ำคาญ
เสียงเพือ่ นบา้ นรอ้ งเรยี กลกู ๆ ใหเ้ ตรยี มตวั ไปโรงเรียน ข่นุ เคือง
ท่ีต้องฝ่าการจราจรติดขัดไปท�ำงานในเช้าวันจันทร์ ฯลฯ ความ
โมโหได้เขา้ มาทกั ทายคณุ ต้ังแต่เรม่ิ ต้นวนั แล้ว

หากคุณเห็นข้อความ “การท�ำร้ายประเทศตนเองเป็นเร่ือง
ต�่ำทราม และเช่นเดียวกันกับการท�ำร้ายพลเมือง เหตุเพราะเขา
เป็นส่วนหนึ่งในประเทศ หากประเทศเป็นสิ่งท่ีไม่อาจท�ำร้ายได้
ส่วนตา่ งๆ ของมนั กเ็ ป็นสงิ่ ทไี่ ม่อาจทำ� ร้ายได้เช่นกนั ” (หนา้ 65
ของหนงั สือเลม่ น้)ี คุณไม่เขา้ ใจในถ้อยคำ� ความหมาย คณุ คดิ วา่
เขา้ ใจแตค่ ณุ ไมเ่ หน็ ดว้ ย หรอื แมแ้ ตค่ ณุ เหน็ ดว้ ย นน่ั ไมส่ ำ� คญั เทา่
อารมณข์ องคณุ ณ ตอนน้ี คุณโมโหแลว้ หรือไม?่

หากคณุ มคี ำ� ถามวา่ ความโมโหคอื อะไร? คณุ พงึ่ พจนานกุ รม
ไทยหรือค�ำอธิบายทางพระพุทธศาสนา คุณแทบแยกไม่ออกว่า
โมโห โกรธ เคือง ขุน่ เคอื ง แตกต่างกนั อย่างไร คุณโมโห (อกี )
แล้วหรือไม?่

หากคุณเคยอ่านงานของมิเชล ฟูโกต์ คุณอาจเห็นความ
หมกมุ่นเร่ืองการส�ำรวจและควบคุมตน โดยไม่รู้ว่าเขาได้รับ
อิทธิพลจากเซเนกาและแนวคิดสโตอิกซ่ึงยงั คงเปน็ อมตะและน�ำ
มาปรับใช้ไดท้ ุกยุคทุกสมัย คุณอาจไมเ่ ข้าใจและเคยโมโห

แต่หากคุณรู้จักเซเนกา ปราชญ์ในยุคโรมันผู้เสียชีพเพียง
เพราะความโมโหของกษัตริย์ คุณรับฟังการสาธยายถึงความ
โมโหทุกซอกทุกมุมท่ีเขารู้จัก ต้ังแต่เร่ืองเล็กๆ น้อยๆ ในชีวิต
ประจ�ำวัน ไปจนถึงเรื่องของการกดขี่ในระบอบปกครอง เช่น
บิดาเห็นกษัตริย์ส่ังฆ่าบุตรชายต่อหน้าต่อตา ฯลฯ คุณรับฟัง
ค�ำแนะน�ำให้ควบคุมและจัดการความโมโห อันเกิดข้ึนได้ตั้งแต่
ลมื ตาต่นื จนเข้านอน นับจากมนุษย์ถอื ก�ำเนดิ จนถึงวาระสดุ ท้าย
คุณอาจโมโหน้อยลง

หากคุณได้อ่าน ว่าด้วยความโมโห ท่ีอาจารย์กิตติศักด์ิ
โถวสมบตั ิ แห่งภาควิชาปรัชญา มหาวิทยาลยั รามค�ำแหง บรรจง
ถ่ายทอดเป็นพากย์ไทยน�ำเสนอแกผ่ ู้อา่ นดว้ ยภาษาเรียบงา่ ยแลว้
บางทีคณุ อาจไม่ใหค้ า่ แก่ความโมโหอกี ตอ่ ไป

สำ� นกั พมิ พ์ยิปซี



คำ� น�ำผู้แปล

เราหลายคนคงเคยรู้สึกเจ็บใจท่ีเมื่อล้างรถเสร็จฝนก็เทลง
มาทันทีราวกับแกล้งกัน หรือหงุดหงิดท่ีรถติดไม่ขยับไปไหน
นานหลายชั่วโมง และคงเคยหัวร้อนเวลาโดนแซงคิว หรือจู่ๆ
ก็มีคนซุ่มซ่ามท�ำน�้ำหกใส่จนเปียกเลอะ ความเจ็บใจ หงุดหงิด
หรอื โมโหเกรย้ี วโกรธบอ่ ยครง้ั นำ� ไปสคู่ วามรนุ แรงและสรา้ งความ
เสยี หายใหแ้ กท่ ง้ั ผทู้ เี่ ปน็ ตน้ เหตขุ องความโมโหและผทู้ คี่ วามโมโห
เขา้ ครอบงำ�

ส�ำหรับคนจ�ำนวนมาก มันไม่ใช่เร่ืองง่ายเลยที่จะควบคุม
ความโกรธเอาไว้ โดยมากรูต้ ัวอกี ทีกแ็ หกปากตะโกนใส่กัน และ
ทะเลาะมเี ร่อื งกนั ไปเสยี แลว้

หนงั สอื ว่าดว้ ยความโมโห: (De Ira) ในมอื ของท่านผอู้ ่าน
เล่มนี้เป็นผลงานชิ้นส�ำคัญของเซเนกา นักปรัชญาชาวโรมันซึ่ง
มชี ีวิตอยู่ในชว่ งคริสตศ์ ตวรรษท่ี 1 แนวความคิดของเขาจดั อยู่
ในปรัชญาส�ำนกั สโตอกิ (Stoicism) ซึ่งใหค้ วามส�ำคญั กบั การ
ควบคุมจติ ใจใหเ้ ปน็ อิสระจากอิทธพิ ลของส่งิ ทัง้ ปวง

เซเนกาเสนอไว้ในหนังสือเล่มนี้ว่า ความโมโหเป็นส่ิงหน่ึง
ที่เราควรถือบังเหียนอยู่เหนือมัน ไม่ใช่ปล่อยให้มันเข้าครอบง�ำ
และบงการเรา

ในหนังสือเล่มนี้ เซเนกาสาธยายพิษภัยของความโมโห
พรรณนาลักษณาการของมันอย่างวิจิตรพิสดาร และเสนอกล
กระเหน็จวิธีต่างๆ ส�ำหรับการควบคุมความโกรธเอาไว้อย่างน่า
สนใจ

สำ� หรบั เซเนกา ความโมโหเกรยี้ วโกรธนน้ั เปน็ อารมณท์ ่ี “นา่
เกลยี ดทสี่ ดุ และบา้ คลง่ั ทส่ี ดุ ในบรรดาอารมณท์ งั้ ปวง” และ “ความ
สงา่ งามทง้ั ปวงยอ่ มปลาสนาการจากผเู้ กรยี้ วโกรธ” หนงั สอื เลม่ น้ี
จึงมอบวิธีการปลดปล่อยตัวเราเองให้เป็นอิสระจากความโกรธ
ความโมโหโกรธเกรี้ยวน้ันส่วนหน่ึงเป็นผลมาจากการคาด
หวงั สงิ่ ทไ่ี มค่ วรคาดหวงั ใหค้ ณุ คา่ กบั สงิ่ ทไี่ มค่ วรใหค้ ณุ คา่ ตงั้ แต่
แรก เซเนกาบอกวา่ ไมม่ ปี ระโยชนอ์ ะไรเลยทจี่ ะโมโหฟา้ ฝนเพราะ
ฝนตกเป็นเร่ืองธรรมชาติ เขากล่าวว่า “เจ้าควรเปลี่ยนแปลง
ทศั นคตขิ องเจา้ ไมใ่ ชท่ อ้ งฟา้ ” การโมโหสงิ่ ทอี่ ยเู่ หนอื การควบคมุ
เปน็ การคาดหวงั ในสงิ่ ทเ่ี ปน็ ไปไมไ่ ดซ้ งึ่ นบั วา่ เปน็ การกระทำ� ทส่ี ญู
เปล่า เขาเสนอว่าเราควรท�ำจิตใจให้เป็นอิสระจากความปั่นป่วน
เหมือนกบั หมูด่ าวที่ลอยนง่ิ ไม่ถูกรบกวนด้วยพายฝุ นเบือ้ งลา่ ง

ผมเองโดยธรรมชาตแิ ลว้ เปน็ คนโทสะนำ� หัวร้อนง่าย และ
เม่ือโมโหก็จะระเบิดออกมาอย่างรุนแรง แต่หลังจากทุ่มเทเวลา
แปลหนังสือเล่มนี้อย่างตั้งใจและน�ำข้อคิดไปทดลองใช้อย่าง
พากเพียร ผมสังเกตเหน็ ความเปลีย่ นแปลงท่ีคอ่ ยๆ เกิดขนึ้ กับ
ตัวเองอยา่ งนา่ ประหลาดใจ ผมโมโหนอ้ ยลง หรอื ถ้าโมโหกห็ าย
เรว็ ข้นึ ไม่ปล่อยให้มนั เตลิดไปจนมเี รอื่ งมีราวเหมอื นเมื่อกอ่ น

สว่ นวธิ กี ารในการจดั การความโกรธทผ่ี มใชจ้ ะมอี ะไรบา้ งนน้ั
ทา่ นผอู้ ่านสามารถค้นพบไดใ้ นหนังสอื เลม่ นี้

อน่ึง เพื่อความถูกต้องแม่นย�ำมากย่ิงข้ึนของเนื้อหา ผม
ตัดสินใจแปลหนังสือเล่มน้ีจากต้นฉบับภาษาละตินและเทียบ
เคียงกับฉบับแปลภาษาอังกฤษอกี สามส�ำนวน

ความท้าทายประการหนึ่งคือการท่ีค�ำในภาษาละตินจ�ำนวน
ไม่น้อยมีความหมายมากกว่าหน่ึงความหมาย ท�ำให้จ�ำเป็นต้อง
ตีความและเลือกใช้ค�ำที่น่าจะเหมาะสมกับบริบทมากท่ีสุด วิธี
การท่ีผมใช้ก็คือการแปลโดยตรงจากภาษาละตินก่อนแล้วค่อย
เปรียบเทียบกับส�ำนวนในภาษาอังกฤษ จากน้ันค่อยถ่ายทอดสู่
ภาษาไทยในท้ายท่ีสุด นอกจากน้ีผมยังพยายามแปลโดยรักษา
โวหารอันสละสลวยด้ังเดิมของเซเนกาเอาไว้ ดังน้ัน ส�ำนวนท่ี
ท่านผู้อ่านจะได้เห็นในเล่มนี้จึงมีลักษณะของความเรียงผสมกวี
เต็มไปดว้ ยสมั ผสั คล้องจอง

ผมขอขอบพระคณุ ส�ำนกั พิมพ์ยปิ ซีท่ีเลอื กแปลหนังสอื De
Ira ของเซเนกา และมอบโอกาสอนั ดีงามให้ผมได้เป็นผแู้ ปล

หวังว่าผู้อ่านจะเพลิดเพลินกับหนังสือเล่มน้ีและค้นพบ
หนทางอันสงบตามท่ีเซเนกาปูเอาไว้เพื่อล่วงสู่ชีวิตที่ร่มเย็นเป็น
อสิ ระจากปีศาจร้ายทีช่ ่ือว่า “ความโกรธ”

กิตตศิ ักดิ์ โถวสมบตั ิ



สารบัญ 13
21
บทน�ำ 139
ว่าดว้ ยความโมโห
เชงิ อรรถ



บทนำ�

“ความโมโหของเจ้าเป็นรูปแบบหนึ่งของความวิกลจริต
เน่ืองจากเจ้าให้ค่ากับสิ่งไร้ค่าไว้มาก” เซเนกาผู้เยาว์เขียนค�ำ
เหล่านี้เมื่อกลางครสิ ต์ศตวรรษท่ี 1 ในช่วงจักรวรรดโิ รมันสมัย
ผู้น�ำ–ระบอบการปกครองโดยคนคนเดียวซ่ึงเร่ิมต้นที่ออกุสตุส
ซีซาร–์ มาถึงชัว่ รุ่นที่ 4 แม้ดเู หมอื นว่าเซเนกาจะแสดงความคดิ นี้
แกโ่ นวาตสุ พช่ี ายของเขา แตท่ จ่ี รงิ แลว้ เขามเี จตนากลา่ วแกผ่ อู้ า่ น
ชาวโรมันทั้งหมดในการจัดการกับความบ้าคล่ังท่ีเกิดขึ้นเพราะ
ความเกรย้ี วโกรธ และยงั คงเปลง่ เสยี งอยา่ งมพี ลงั จนทกุ วนั นี้ ใน
ยุคทคี่ วามวปิ ลาสจากความโมโหมีมากกว่าสมัยกอ่ นๆ

เพอ่ื ใหเ้ ขา้ ใจสง่ิ ทเี่ ซเนกาตอ้ งการสอื่ ไดด้ ยี งิ่ ขนึ้ เมอื่ เขานยิ าม
ความโมโหวา่ เปน็ การใหค้ ณุ คา่ ทผ่ี ดิ พลาด ลองทำ� แบบทดสอบตอ่
ไปน้ี ลองนกึ ถงึ เหตกุ ารณเ์ ลก็ ๆ นอ้ ยๆ ทท่ี ำ� ใหค้ ณุ รสู้ กึ เดอื ดดาล
อาจเปน็ คนทขี่ บั รถเลนิ เลอ่ ปาดหนา้ จนทำ� ใหค้ ณุ ตอ้ งเหยยี บเบรก
กะทันหัน ใครสักคนท่ีแซงคิวคุณ ขโมยจุดจอดรถ หรือแย่ง
แท็กซี่ต่อหน้าต่อตา คุณรู้สึกถูกท�ำร้าย–ใช่หรือไม่? คุณรู้สึก
แย่ลงกว่าก่อนที่เหตุการณ์จะเกิดขึ้นอย่างเห็นได้ชัดในวันสอง

– 13 –

วา่ ด้วยความโมโห

วันต่อมาใช่หรือไม่? การท่ีใครสักคนหนึ่งดูหมิ่นคุณสลักส�ำคัญ
จริงๆ เหมือนกับการเปล่ียนแปลงสภาพอากาศของโลกมีความ
สำ� คญั หรอื ไม?่ หรอื ภยั ของสงครามนวิ เคลยี ร?์ หรอื ขอ้ เทจ็ จรงิ ท่ี
ว่าดวงดาวตา่ งๆ ก�ำลังตกหลมุ ด�ำในสว่ นอ่ืนๆ ของดาราจักรและ
ก�ำลงั กลืนกินทุกสงิ่ ทกุ อย่างรอบๆ มนั ?

การเทียบเคียงส่ิงธรรมดาสามัญในชีวิตประจ�ำวันกับสิ่ง
กว้างใหญ่ไพศาลอย่างมิอาจวัดได้เป็นกลเม็ดท่ีเซเนกาชื่นชอบ
โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ว่าด้วยความโมโห (De Ira ในภาษาละตนิ )
ซึ่งเป็นความเรียงที่หนังสือเล่มน้ีน�ำมาใช้ ด้วยการปรับเปล่ียน
มุมมองหรือขยายขนาดจิตใจของเรา เซเนกาต้ังค�ำถามต่อเรา
ว่ามีอะไรบ้างหรือไม่ท่ีควรค่าแก่การรู้สึกโมโห ความภาคภูมิใจ
ความมีเกียรติ ความส�ำคัญตน–แหล่งก�ำเนิดแห่งความโกรธ
แค้นเมื่อรู้สึกถูกท�ำร้าย ทั้งหมดนี้กลายเป็นบางอย่างที่กลวง
เปล่าเมื่อเราถอยออกมามองชีวิตในระยะไกล: “จงถอยให้ไกล
ขนึ้ และหวั เราะ” (3.37) ตวั อยา่ งยอดเยยี่ มแหง่ ปญั ญาของเซเนกา
คือโสกราตีส ปราชญ์ที่ได้รับความเคารพนับถือมากท่ีสุดใน
อาณาจกั รกรกี และคาโตผเู้ ยาว์ วฒุ สิ มาชกิ แหง่ อาณาจกั รโรมนั ใน
ชว่ ง 1 ศตวรรษก่อนเซเนกา ในความเรียงนี้ท้งั สองถกู ถม่ น้�ำลาย
ใส่ ถกู ชกตอ่ ย และถกู ตหี วั ทวา่ พวกเขากไ็ ม่โมโหหรอื ไมแ่ มแ้ ต่
แสดงความรู้สกึ ใดๆ

เซเนกาเชอื่ วา่ การละเมดิ สทิ ธกิ์ ารใชร้ ถใชถ้ นนของคณุ อาจไม่
สลกั สำ� คญั แตป่ ฏกิ ริ ยิ าของคณุ ตา่ งหากทสี่ ำ� คญั ความเดอื ดดาล
เพยี งชวั่ ครบู่ นทอ้ งถนน ความต้องการท่ีจะบีบแตร ทำ� ร้าย หรือ
ฆ่าคนขับรถนั้นเป็นภยันตรายร้ายแรงต่ออ�ำนาจอธิปไตยของ
เหตุผลในจิตวิญญาณของคุณ รวมทั้งต่อความสามารถตัดสิน
ใจที่ถูกต้องและการกระท�ำอันดีงาม การปะทุของความโมโห
น้ันท�ำให้สภาพทางศีลธรรมของคุณตกอยู่ในอันตรายมากกว่า

– 14 –
How to Keep Your Cool

อารมณอ์ น่ื ๆ เพราะในมมุ มองของเซเนกา ความโมโหเปน็ อารมณ์
เข้มข้นรุนแรง ก่อให้เกิดความเสียหาย และต้านทานยากท่ีสุด
เมอื่ ความโมโหเขา้ ครอบงำ� เปรยี บเหมอื นการกระโดดจากหนา้ ผาท่ี
หมดหวงั จะหยดุ การรว่ งหลน่ สขุ ภาพของจติ วญิ ญาณทป่ี ราศจาก
โรคภัยเรียกร้องให้เราปล่อยวางความโมโห มิฉะน้ันมันจะไม่มี
วันปล่อยเรา

เซเนกามีประสบการณต์ รงเกี่ยวกบั ภัยของความโมโห เม่อื
เขาเรม่ิ เขยี น วา่ ดว้ ยความโมโห หรอื อยา่ งนอ้ ยกข็ ณะเขยี นเนอ้ื หา
ส่วนใหญ่ เขามองมันจากต�ำแหน่งแห่งหนที่ชิดใกล้ในวุฒิสภา
แห่งโรมัน เขาเห็นการปกครองอันโหดร้ายทารุณเป็นระยะเวลา
4 ปีของจักรพรรดิคาลิกูลาด้วยตาของตนเอง (เราอาจเรียก
อาการของคาลกิ ลู าดว้ ยชอื่ อนื่ ทไ่ี มใ่ ชค่ วามโมโห อยา่ งเชน่ โรคจติ
หวาดระแวงหรือซาดิสม์ แต่เพ่ือน�ำเสนอประเด็นของเขา เซเนกา
รวมความโหดรา้ ยทารณุ ทง้ั หมดของจกั รพรรดดิ งั กลา่ วมาไวภ้ าย
ใตช้ อ่ื ความโมโห) คาลกิ ลู าสรา้ งความขมขน่ื อยา่ งยาวนาน ใน วา่
ดว้ ยความโมโห เซเนกามกั กลา่ วถงึ คาลกิ ลู าดว้ ยชอื่ แตก่ ย็ งั พดู ถงึ
อย่างอ้อมๆ เมอ่ื เขาเชื่อมโยงความโมโหเขา้ กับเครื่องทรมาน ไฟ
ดาบ และการต่อสูด้ ิ้นรนของพลเมอื ง ดเู หมอื นว่าฝนั ร้ายในคนื
วันแห่งการปกครองของคาลิกูลาสอนให้เซเนการู้จักราคาค่างวด
สูงล่ิวของความโมโหคลุ้มคล่ังที่ไร้บังเหียนควบคุม ไม่ใช่เพียง
แคก่ บั คนเพียงคนเดียว แต่กับรฐั โรมนั ท้ังหมด

เป็นเรื่องผิดธรรมดาในกรุงโรมท่ีนักปรัชญาและนักเขียน
ความเรียงทางศีลธรรมจะครอบครองท่นี ั่งในวุฒิสภา แตเ่ ซเนกา
ไมใ่ ชค่ นธรรมดา ในวยั เยาวเ์ ขารำ่� เรยี นจากคณาจารยผ์ รู้ บั แนวคดิ
ของลทั ธสิ โตอกิ อนั เปน็ ระบบความคดิ ทนี่ ำ� เขา้ มาจากประเทศกรซี
ซ่ึงแนะน�ำให้ควบคุมจิตใจตนเองและยึดม่ันอยู่ในบัญชาการ
ของเหตุผลอันศักด์ิสิทธิ์ เซเนกาเลือกเดินตามวิถีสโตอิก

– 15 –

วา่ ดว้ ยความโมโห

แต่ไม่ใช่ในแบบดั้งเดิม ในฐานะท่ีเป็นนักเขียนแตกฉานเซเนกา
อาศัยแบบแผนทางปรัชญาอย่างหลากหลาย หรือไม่ก็เจตนา
หลีกเล่ียงการใช้ทฤษฎีโดยส้ินเชิงเพื่อประโยชน์ของจริยศาสตร์
เชิงปฏิบัติซ่ึงได้รับการยกระดับด้วยส�ำนวนเชิงโวหารสละสลวย
ว่าด้วยความโมโห เป็นกรณีหนึ่ง ความเรียงเพียงส่วนหนึ่งซึ่ง
ส่วนใหญ่อยู่ในครึ่งแรกแสดงให้เห็นว่ามีต้นก�ำเนิดจากหลักการ
ของสโตอิก คร่ึงที่สองซ่ึงส่วนใหญ่ถูกน�ำมาใช้ในหนังสือเล่มนี้
ว่าด้วยปัญหาของความโมโหในทางปฏิบัติมากขึ้น เตือนใจเรา
ดว้ ยขอ้ ความธรรมดาท่สี ุดวา่ อย่าท�ำให้ตารางเวลาอัดแน่นเกินไป
หรอื อยา่ อารมณเ์ สยี โดยไมจ่ ำ� เปน็ กบั สง่ิ ทเ่ี หน็ วา่ อาจจะทำ� ไมส่ ำ� เรจ็

พิจารณาจากการน�ำเสนอตัวตนในงานเขียน เซเนกาเป็นผู้
พินิจพิเคราะห์และมองเข้ามาภายในตนเอง หน่ึงในข้อเขียนที่
ไดร้ บั การแปลไวล้ ำ� ดบั ถดั ไป (3.36) เขาอธบิ ายถงึ การทบทวนตวั
เองยามคำ�่ คนื ซงึ่ คลา้ ยกบั วถิ เี ซนเกยี่ วกบั การตดั สนิ ใจทเี่ กย่ี วขอ้ ง
กบั จรยิ ธรรม นนั่ คอื การทำ� สมาธอิ ยา่ งเงยี บสงบอยใู่ นหอ้ งนอนอนั
เงียบสงัด แม้กระนั้นเราก็รู้ว่าเซเนกาชื่นชอบการอยู่ใกล้อ�ำนาจ
และเล่นเกมการเมืองโรมันอย่างกระตือรือร้น ซึ่งบางคร้ังก่อให้
เกดิ ผลเสียหาย ในวยั สามสบิ เขาเปน็ สว่ นหน่ึงของวุฒสิ ภาโรมัน
ทน่ี น่ั เขาไดร้ บั กติ ตศิ พั ทด์ า้ นการเปน็ นกั พดู ทม่ี คี วามคดิ รเิ รมิ่ และ
กระตนุ้ ความสนใจ แตก่ ารมคี ารมคมคายกลบั ทำ� ใหจ้ กั รพรรดคิ า
ลกิ ลู าอจิ ฉาตารอ้ น เชอ่ื กนั วา่ เขาตอ้ งการจะฆา่ เซเนกา (แตก่ ลบั ถกู
ลอบสังหารก่อนที่จะลงมือ) ภายใต้การปกครองของจักรพรรดิ
คลอดิอุส ผู้สืบทอดต�ำแหน่งต่อจากคาลิกูลา เซเนกาตกเป็น
ผตู้ อ้ งสงสยั อีกครงั้ และถกู เนรเทศไปยังเกาะคอรซ์ ิกา ข้อหาที่ได้
รับคือการเป็นชู้กับน้องสาวของคาลิกูลา ซ่ึงอาจเป็นข้ออ้างและ
ค่อนข้างเป็นไปได้ว่า ว่าด้วยความโมโห เริ่มต้นข้ึนในช่วงเวลา
ของการเนรเทศนน้ั

– 16 –
How to Keep Your Cool

หลังจากใช้เวลา 8 ปีบนเกาะคอร์ซิกาและเกือบจะสูญเสีย
หน้าท่ีทางการเมือง เซเนกาถูกเรียกกลับมายังกรุงโรมใน ค.ศ.
49 โดยมีค�ำสั่งส�ำคัญท่ีสุดคือให้สั่งสอนและชี้แนวทางแก่เนโร
ในวัยสามสิบซ่ึงเป็นบุตรบุญธรรมของคลอดิอุสและเป็นทายาท
โดยสันนิษฐาน ด้วยการสนับสนุนของอากริพพินา น้องสาว
อีกคนหน่ึงของคาลิกูลาและภรรยาใหม่ของคลอดิอุส เซเนกา
กลายเปน็ ผทู้ รงอทิ ธพิ ลยงิ่ กวา่ ทเี่ คยเปน็ มาและยงั รำ�่ รวยอยา่ งยง่ิ
อีกด้วย สันนิษฐานกันว่าน่ีอาจเป็นช่วงเวลาที่เขาเขียน ว่าด้วย
ความโมโห เสร็จสมบูรณ์ (เบาะแสท่ีมั่นใจได้หนึ่งเดียวท่ีเรามี
เกย่ี วกบั วนั เวลากค็ อื วา่ โนวาตสุ ผซู้ งึ่ ความเรยี งนเี้ อย่ ถงึ เปลย่ี น
ชือ่ เปน็ กลั ลโิ อ ในปลาย ค.ศ. 52 หรือตน้ ค.ศ. 53 ดังน้ัน ความ
เรยี งนีจ้ ะต้องตพี ิมพก์ อ่ นหนา้ นน้ั ) บางทีผลงานช้นิ นีอ้ าจแพร่ทัว่
กรุงโรมเพ่ือป่าวประกาศการกลับมาของผู้เขยี น และเพอื่ โฆษณา
ใหม้ นษุ ยชาติรบั ร้ถู ึงการกลบั เข้าไปในวงอำ� นาจจักรวรรดิ คล้าย
กบั ทนี่ กั การเมอื งสมยั ใหมอ่ าจเผยแพรช่ วี ประวตั ขิ องตนเองกอ่ น
รับตำ� แหน่งงานสูงข้นึ

มนุษยชาติ (humanity) ในความหมายของความเป็น
มนุษย์ (humaneness) เป็นใจความส�ำคัญใน ว่าด้วยความ
โมโห เพือ่ ตอ่ ต้านแรงกระตนุ้ ของความโมโห ในทน่ี ้นี ยิ ามวา่ เป็น
ความปรารถนาที่จะลงโทษ เซเนกาท�ำให้เราระลกึ วา่ มนษุ ย์มีส่งิ
ตา่ งๆ เหมอื นกันมากเพียงใด เหนอื สงิ่ อื่นใดก็คอื ความสามารถ
ในการใหอ้ ภยั ได้ ระหวา่ งอสรุ กายอยา่ งคาลกิ ลู าและนกั บญุ อยา่ ง
โสกราตสี มมี นษุ ยชาตอิ กี รอ้ ยละ 99.9 ยนื อยู่ เปน็ คนบาปทง้ั หมด
แต่ก็สมควรไดร้ ับความเมตตาปรานี “จงโอบออ้ มอารตี อ่ กันและ
กัน” เซเนกาแนะนำ� ไวใ้ นท่อนสุดทา้ ยอนั เปีย่ มไปดว้ ยอารมณ์ใน
ความเรยี งของเขา “เราเปน็ เพยี งแคค่ นชวั่ รา้ ยทม่ี ชี วี ติ อยทู่ า่ มกลาง
คนชั่วร้ายด้วยกัน มีเพียงส่ิงเดียวเท่าน้ันท่ีมอบความสงบสุขแก่

– 17 –

วา่ ดว้ ยความโมโห

เราได้ สิ่งนนั้ กค็ อื สญั ญาแหง่ ความกรุณาปรานีร่วมกัน” แนวคิด
เกย่ี วกบั การทำ� ผดิ พลาดไดซ้ ง่ึ คนเรามเี หมอื นๆ กนั ทเ่ี ปน็ รากฐาน
ของสัญญาประชาคมปรากฏซ�้ำบ่อยครั้งในงานเขียนของเซเนกา
แต่ก็ไม่มีที่อื่นใดท่ีแนวความคิดนี้จะชัดเจนหรือแสดงออกอย่าง
สงู สง่ มากเท่ากบั ทีป่ รากฏในงานเขยี นนี้

เซเนกาใช้พลังวาทศิลป์อันยากจะต้านทานให้บังเกิดผลใน
วา่ ดว้ ยความโมโห บางครงั้ เขาทำ� ใหผ้ อู้ า่ นสะดงุ้ ตกใจดว้ ยเรอ่ื งเลา่
เกยี่ วกบั ความโหดรา้ ยอนั พลิ กึ พลิ นั่ บางครงั้ กท็ ำ� ใหผ้ อู้ า่ นอภริ มย์
ดว้ ยคำ� แนะนำ� เกยี่ วกบั ความเมตตา และสดุ ทา้ ยกท็ ง้ิ ผอู้ า่ นใหถ้ กู
หลอกหลอนดว้ ยความนา่ สะพรงึ กลวั ของความตาย ซง่ึ เปน็ ความ
เคร่งขรึมจริงจังสูงสุดท่ีไม่เคยห่างไกลจากความคิดของเขา (ดู
หนังสือ How to Die: An Ancient Guide to the End
of Life ในชดุ น)ี้ เขาใชก้ ลวิธกี ารเขยี นรอ้ ยแกว้ อันน่าดึงดดู ใจ
ทมี่ ชี อื่ เสยี งเพอ่ื ทำ� ใหเ้ ราตดิ ตรงึ อยกู่ บั ทกุ คำ� ซงึ่ ถกู นำ� เสนอไวด้ ว้ ย
ความแม่นย�ำท่ีเต็มไปด้วยความล�ำเอียงอย่างมาก (เนื้อหาใน
หนังสือเล่มนี้ไม่ได้น�ำเสนอ “ทุกค�ำ” แต่มีจ�ำนวนน้อยกว่าหน่ึง
ในสามของ ว่าด้วยความโมโห สามารถอ่านฉบับเต็มของความ
เรยี งนไี้ ด้ในงานแปลของโรเบริ ต์ คาสเตอร์ ในหนังสือ Anger,
Mercy, Revenge ของมหาวทิ ยาลยั ชคิ าโก)

เซเนกาจบชีวิตในฐานะเหย่ือของความโกรธแค้นท่ีเขาไม่
สามารถบรรเทาได้ กวา่ 15 ปภี ายใตก้ ารอบรมสง่ั สอนของเซเนกา
จกั รพรรดเิ นโรมอี าการจติ ใจไมส่ งบและหวาดวติ กมากขนึ้ ในชว่ ง
กลางคริสตท์ ศวรรษ 60 ความโมโหของจักรพรรดเิ รม่ิ ขึ้นอกี ครงั้
อยา่ งทเ่ี คยเกดิ ในอดตี อนั เลวรา้ ยของจกั รพรรดคิ าลกิ ลู า เซเนกา
ถูกกล่าวหาว่าพัวพันกับแผนการลอบสังหารจักรพรรดิเนโรด้วย
หลกั ฐานเปน็ เท็จและถกู บังคบั ให้ฆ่าตัวตายใน ค.ศ. 65

ความสลับซับซ้อนของชีวิตเซเนกาและปริมาณงานเขียน

– 18 –
How to Keep Your Cool

ทง้ั หมดทำ� ใหก้ ารยอมรบั เขาในปจั จบุ นั เปน็ เรอ่ื งยากกวา่ การยอม
รบั นกั สโตอกิ นยิ มผยู้ งิ่ ใหญส่ องคนทต่ี ามเขามา ไดแ้ ก่ อพี คิ เตตสุ
และ มาร์คสุ เอาเรลิอุส (ข้อความทีต่ ดั มาจากงานเขียนของอีพคิ
เตตสุ ดหู นงั สือ How to be Free ในชดุ น)้ี อยา่ งไรก็ตาม
สำ� หรบั บางคนความคดิ ของเซเนกายงั คงเปน็ แหลง่ กำ� เนดิ ของแรง
บันดาลใจและแนวทางความตระหนักรู้ทางศีลธรรม ช่วงกลาง
คริสต์ศตวรรษที่ 20 นักจิตวิทยานามอัลเบิร์ต เอลลิส อาศัย
เซเนกาและนักสโตอิกนิยมคนอ่ืนๆ สรา้ งส�ำนกั บำ� บัดพฤติกรรม
ดา้ นอารมณแ์ ละเหตผุ ลขนึ้ และอกี หลายสบิ ปตี อ่ มา มเิ ชล ฟโู กต์
ใชห้ ลกั ปฏบิ ตั ขิ องเซเนกาเกยี่ วกบั การสอ่ งสำ� รวจภายในประจำ� วนั
เป็นแบบแผนส�ำหรับส่ิงที่เขาเรียกว่า “การดูแลตัวตน” (care
of the self) ภายใต้แบบแผนดงั กล่าวลทั ธสิ โตอิกสมยั โบราณ
มบี ทบาทเปน็ ประโยชนใ์ หแ้ สดงในโลกสมยั ใหม่ เมอื่ เราแสวงหา
การรักษาอาการเจ็บป่วยจ�ำนวนมากที่เกิดข้ึนกับจิตวิญญาณใน
ยามค่ำ� คืนบนเตยี งนอนอนั เงียบสงัด

หนังสือเล่มนี้ยกย่องความคิดที่ว่า เซเนกาไม่ได้เขียนงาน
ให้ชนชั้นสูงชาวโรมันในสมัยของจักรพรรดิเนโรเพียงเท่าน้ัน
แต่เขียนให้คนทุกคนในทุกยุคทุกสมัย ยิ่งยุคสมัยท่ีความโมโห
เฟื่องฟู เขามีหลายสงิ่ หลายอยา่ งทจี่ ะสอนเรา

– 19 –

ว่าดว้ ยความโมโห



วา่ ดว้ ยความโมโห



เซเนกาออกแบบความเรยี ง “วา่ ดว้ ยความโมโห” ในรปู แบบ
จดหมายถงึ โนวาตสุ พช่ี ายของเขา ซง่ึ กา้ วเขา้ สวู่ งการการเมอื งและ
กลายเป็นวุฒิสมาชิกเหมือนอย่างเขา (โนวาตุสเปลี่ยนช่ือเป็น
กลั ลโิ อหลงั จากไดร้ บั อปุ การะโดยผอู้ ปุ ถมั ภม์ ง่ั คง่ั ซงึ่ มชี อ่ื วา่ กลั ลโิ อ
และเขาปรากฏตวั ดว้ ยชอื่ กัลลโิ อในพระคมั ภีรไ์ บเบิล ภาคพันธ-
สญั ญาใหม่ ในเอกสารท่ีมชี ่อื ว่า กิจการของอคั รทูต โดยเขาเปน็
จักรพรรดิโรมันแห่งประเทศกรีซผู้เกี่ยวข้องกับพอล อัครสาวก
ในเมอื งโครนิ ธ์) อยา่ งไรกต็ าม ผฟู้ ังเพียงหนึ่งเดยี วทคี่ วามเรยี ง
นก้ี ลา่ วถงึ เปน็ เพยี งการสมมตขิ นึ้ เพราะความจรงิ แลว้ ความเรยี ง
นี้มุ่งเขียนให้สหายชนชั้นสูงชาวโรมันของเซเนกาโดยตรงและ
สามารถประยุกตใ์ ช้ในวงกว้างยงิ่ กว่าเดมิ ในทกุ วันน้ี

Exegisti a me, Novate, ut scriberem quemad-
modum posset ira leniri, nec inmerito mihi videris
hunc praecipue adfectum pertimuisse maxime ex
omnibus taetrum ac rabidum. Ceteris enim aliquid
quieti placidique inest, hic totus concitatus et in
impetu est, doloris armorum sanguinis suppliciorum
minime humana furens cupiditate, dum alteri noceat
sui neglegens, in ipsa inruens tela et ultionis secum
ultorem tracturae avidus.

Quidam itaque e sapientibus viris iram dixerunt
brevem insaniam; aeque enim inpotens sui est, deco-
ris oblita, necessitudinum immemor, in quod coepit
pertinax et intenta, rationi consiliisque praeclusa, vanis
agitata causis, ad dispectum aequi verique

inhabilis, ruinis simillima quae super id quod op-
pressere franguntur. Ut scias autem non esse sanos

– 24 –
How to Keep Your Cool

โอ้ โนวาตสุ ! เจ้าผลกั ดันใหข้ ้าเขยี นถึงหนทางที่ท�ำให้ความ
โมโหทุเลาลง และข้าคิดว่าเจ้าเห็นถูกต้องแล้วที่จะเกรงกลัว
อารมณน์ ีม้ ากทส่ี ุด มันนา่ เกลียดที่สดุ และบ้าคลงั่ ที่สดุ ในบรรดา
อารมณท์ งั้ ปวง อารมณอ์ นื่ ๆ ยงั มสี นั ตแิ ละความเงยี บสงบภายใน
อยู่บ้าง แต่ความพิโรธโกรธเกร้ียวน้ันรุนแรง เต็มไปด้วยความ
เคล่ือนไหวอันวายวุ่นและขุ่นเคือง พร้อมกับความทะยานอยาก
อยา่ งไร้ซ่งึ ความเปน็ มนุษย์ กระหายความเจบ็ ปวด อาวธุ เลือด
และความทรมาน จนกระทง่ั มนั ทำ� รา้ ยผอู้ น่ื มนั เรง่ รบี เขา้ หาอาวธุ
และแสวงหาการแกแ้ คน้ อยา่ งตะกละตะกลาม ซงึ่ มนั จะมงุ่ กระทำ�
เพียงแค่การฉุดลากเอาผู้คิดแก้แค้นให้ตกจมลงไปกับมันด้วย
ปราชญ์บางท่านเรียกความโมโหว่าความบ้าคลั่งชั่วขณะ เหตุ
เพราะมนั ขาดความสามารถควบคมุ ตนเอง หลงลมื กริ ยิ ามารยาท
มืดบอดตอ่ มิตรภาพ ด้ือรน้ั และจงใจทำ� ส่งิ ท่ีมนั ก่อใหเ้ กิดข้นึ ให้
สำ� เร็จ ไมร่ บั ฟงั เหตุผลและค�ำแนะนำ� ถูกปลุกป่นั ด้วยการยว่ั ยุที่
ไม่สลกั ส�ำคญั ไมส่ ามารถแยกแยะได้วา่ อะไรถกู ต้อง เทยี่ งธรรม
และเปน็ จรงิ ไมต่ า่ งจากอาคารบา้ นเรอื นทกี่ ำ� ลงั พงั ทลายโถมทบั สง่ิ
ทีอ่ ยู่ใตม้ นั จนแตกฉินทภ์ ินท์พัง

– 25 –

วา่ ด้วยความโมโห

quos ira possedit, ipsum illorum habitum intuere; nam
ut furentium certa indicia sunt audax et minax vultus,
tristis frons, torva facies, citatus gradus, inquietae
manus, color versus, crebra et vehementius acta
suspiria, ita irascentium eadem signa sunt: flagrant
ac micant oculi, multus ore toto rubor exaestuante
ab imis praecordiis sanguine, labra quatiuntur, dentes
comprimuntur, horrent ac surriguntur capilli, spiritus
coactus ac stridens, articulorum se ipsos torquentium
sonus, gemitus mugitusque et parum explanatis vo-
cibus sermo praeruptus et conplosae saepius manus
et pulsata humus pedibus et totum concitum corpus
magnasque irae minas agens, foeda visu et horrenda
facies depravantium se atque intumescentium—nescias
utrum magis detestabile vitium sit an deforme.

Cetera licet abscondere et in abdito alere: ira
se profert et in faciem exit, quantoque maior, hoc
effervescit manifestius. Non vides ut omnium anima-
lium, simul ad nocendum insurrexerunt, praecurrant
notae ac tota corpora solitum quietumque egrediantur
habitum et feritatem suam exasperent? Spumant apris
ora, dentes acuuntur adtritu, taurorum cornua iactantur
in vacuum et harena pulsu pedum spargitur, leones
fremunt, inflantur inritatis colla serpentibus, rabidarum
canum tristis aspectus

est: nullum est animal tam horrendum tam per-

– 26 –
How to Keep Your Cool

แต่เพ่ือท�ำความเข้าใจบุคคลผู้ถูกความโมโหเข้าครอบง�ำ
เสยี สติ จงพจิ ารณาดวู า่ พวกเขาสำ� แดงตวั เชน่ ใด เหตเุ พราะความ
โมโหนนั้ แสดงอาณตั สิ ญั ญาณอยา่ งชดั เจน ไดแ้ ก่ การแสดงออก
ถึงความหุนหันพลันแล่นและการข่มขู่คุกคาม ใบหน้าปราศจาก
ความสุข หน้าผากย่นยับ ท่าทางป่วนปั่น มือไม้ส่ันระรัว สีผิว
เปลี่ยนแปลง การหายใจหนักหน่วง เช่นน้ีแลบุคคลผู้โมโหก็
ส�ำแดงอาณัติสัญญาณอย่างเดียวกัน กล่าวคือดวงตาร้อนรน
และวบู วาบ ทกุ ส่วนของใบหน้าแดงกำ�่ ด้วยเลอื ดเดอื ดพลา่ นจาก
อวัยวะท้ังหลายภายในร่างกาย ริมฝีปากส่ันระรัว ฟันขบกัด
เสน้ ขนลกุ ตง้ั ชชู นั หายใจรนุ แรงและหนกั แนน่ เสยี งกระดกู ขอ้ มอื
ข้อเท้าล่ันในแขนขาท่ีบิดเบ้ียว เสียงถอนหายใจและเสียง
ครวญครางพรัง่ พรอู ย่างฟงั ไม่ได้ความ มือทัง้ สองกระทบชนกนั
เท้าทงั้ สองกระทบื ยำ่� ผืนแผน่ ดนิ ถูกปลุกเรา้ ทัว่ ทั้งสรรพางค์กาย
“กวัดแกว่งภยันตรายอันยิ่งใหญ่ของความโมโห”1 เป็นภาพอัน
อปั รยี ท์ ไ่ี ดม้ องเหน็ และนา่ รงั เกยี จ เนอ่ื งจากผแู้ สดงอาการโมโหนนั้
ทำ� ใหต้ นเองผดิ รปู ผดิ รา่ งและพองบวม เปน็ เรอื่ งยากทจี่ ะตดั สนิ วา่
คำ� ไหนเปน็ คำ� เรยี กทด่ี กี วา่ กนั สำ� หรบั ความผดิ ปกตนิ ้ี “นา่ รงั เกยี จ”
หรอื “มลี กั ษณะเย่ียงอสุรกาย”

ส่ิงอื่นๆ หลบซ่อนหรือเก็บเป็นความลับได้ แต่ความโมโห
ป่าวประกาศตนเองและปรากฏตัวให้เห็นอย่างเด่นชัด ยิ่งระดับ
ความโมโหมาก มนั กย็ ง่ิ เดอื ดพลา่ นอยา่ งโจง่ แจง้ มากขนึ้ เจา้ มอง
ไม่เห็นหรือว่าสัตว์ทั้งหลายแสดงอาณัติสัญญาณก่อนการโจมตี
อย่างไรเมื่อพวกมันแสดงอาการโมโหและพร้อมจะท�ำร้าย? ทุก
สว่ นของรา่ งกายละทงิ้ อาการสงบเสงยี่ มและปลกุ เรา้ ความบา้ คลงั่
อยา่ งไร? หมปู า่ มนี ำ�้ ลายเปน็ ฟองฟอดและเหลาเขย้ี วใหแ้ หลมคม
ด้วยการขัดถู วัวกระทิงเหวี่ยงเขาไปมาในอากาศและท�ำให้เม็ด
ทรายกระจัดกระจายด้วยกีบเท้า สิงโตร้องค�ำราม งูท่ีถูกยุแหย่

– 27 –

ว่าดว้ ยความโมโห

niciosumque natura ut non appareat in illo, simul ira
inuasit, novae feritatis accessio. Nec ignoro ceteros
quoque adfectus vix occultari, libidinem metumque et
audaciam dare sui signa et posse praenosci; neque
enim ulla vehementior intrat agitatio quae nihil mo-
veat in vultu. Quid ergo interest? quod alii adfectus
apparent, hic eminet.

(1.2) Iam vero si effectus eius damnaque intueri
velis, nulla pestis humano generi pluris stetit. Videbis
caedes ac venena et reorum mutuas sordes et urbium
clades et totarum exitia gentium et principum sub
civili hasta capita venalia et subiectas tectis faces
nec intra moenia coercitos ignes sed ingentia spatia
regionum hostili flamma relucentia.

Aspice nobilissimarum civitatum fundamenta
vix notabilia: has ira deiecit. Aspice solitudines per
multa milia sine habitatore desertas: has ira exhausit.
Aspice tot memoriae proditos duces mali exempla
fati: alium ira in cubili suo confodit, alium intra sacra
mensae iura percussit, alium intra leges celebrisque
spectaculum fori lancinavit, alium filii parricidio dare
sanguinem iussit, alium servili manu regalem aperire

– 28 –
How to Keep Your Cool

ชูคอ และสุนขั บา้ มีใบหนา้ บึ้งตงึ เม่ือความโมโหเข้าครอบง�ำ ไมม่ ี
สัตว์ใดโดยธรรมชาติท่ีจะน่ากลัวและเป็นพิษเป็นภัยมากโดย
ไมแ่ สดงความดรุ ้ายเพิม่ เติมออกมา

ขา้ ตระหนักดวี ่าอารมณอ์ ่นื ๆ ก็ยากเกบ็ ซอ่ น ตัณหา ราคะ
ความกลัว และความกล้าหาญชาญชัยก็ส�ำแดงอาณัติสัญญาณ
แหง่ การมีอยแู่ ละถูกรับร้ไู ด้ด้วยเชน่ กนั แน่นอนไม่มกี ารกระตุน้
ปลุกเร้าอันเข้มข้นรุนแรงใดท่ีบังเกิดข้ึนภายในตัวเราแล้วจะไม่
ส่งผลเปลี่ยนแปลงแสดงออกเลยแม้แต่น้อย เช่นน้ันแล้วส่ิงใด
คือความแตกต่างระหว่างความรู้สึกอ่ืนๆ กับความโมโหกันเล่า?
ความแตกต่างกค็ ือในขณะทคี่ วามรู้สึกอ่นื ๆ เปน็ สิง่ ทมี่ องเหน็ ได้
ชัด ความโมโหนัน้ ตง้ั ตระหง่าน

(1.2) แตถ่ า้ หากเจ้าตอ้ งการพินจิ พจิ ารณาผลและความเสยี
หายทม่ี นั กอ่ ขน้ึ ขา้ กลา่ ววา่ ไมม่ สี งิ่ ใดสรา้ งความพนิ าศใหเ้ ผา่ พนั ธ์ุ
มนษุ ยม์ ากกวา่ นอ้ี กี แลว้ เจา้ จะไดเ้ หน็ การสงั หารหมู่ การวางยาพษิ
การใสร่ า้ ยปา้ ยสขี องคพู่ พิ าท ซากปรกั หกั พงั ของเมอื งตา่ งๆ มรณา
การแหง่ มวลมนุษย์ทัง้ ปวง ชีวิต (capita ในภาษาละติน) ของ
ผนู้ ำ� ทง้ั หลายทถ่ี กู ขายในการประมลู สาธารณะ2 เปลวไฟทเี่ ขา้ ใกล้
อาคารบา้ นเรอื น เปลวไฟทไี่ มไ่ ดถ้ กู เกบ็ รกั ษาไวใ้ นกำ� แพง แตส่ อ่ ง
สวา่ งเปน็ บรเิ วณกวา้ งใหญซ่ งึ่ ถกู จดุ ขนึ้ โดยศตั ร3ู จงไตรต่ รองมอง
ดูฐานที่ตั้งแห่งเมืองที่สูงส่งท่ีสุดซึ่งในขณะนี้แทบจะเป็นส่ิงมอง
ไมเ่ ห็น เพราะความโมโหไดโ้ คน่ ลม้ มนั จงมองดูผืนแผ่นดินอัน
รกรา้ งวา่ งเปลา่ ทว่ี างตวั ยดื ยาวหลายไมล์ โดยปราศจากผอู้ ยอู่ าศยั
จงมองดูเหล่าผู้น�ำที่ถูกบันทึกไว้ในความทรงจ�ำเพื่อเป็นตัวอย่าง
ของโชคชะตาอนั ช่ัวร้าย ความโมโหทมิ่ แทงผู้น�ำคนหนึ่งบนเตียง
นอน ตบตีอีกคนให้ล้มลงท่ามกลางพิธีกรรมอันศักดิ์สิทธ์ิต่อ
หน้าโต๊ะประกอบพิธีบูชายัญ ฉีกเฉือนอีกคนหนึ่งในขณะท่ีศาล
และสาธารณชนจับตามอง ความโมโหออกค�ำสั่งให้ผู้น�ำคนหนึ่ง

– 29 –

ว่าด้วยความโมโห

iugulum, alium in cruce membra diffindere. Et adhuc
singulorum supplicia narro: quid si tibi libuerit, relic-
tis in quos ira viritim exarsit, aspicere caesas gladio
contiones et plebem inmisso milite contrucidatam
et in perniciem promiscuam totos populos capitis
damna<tos> * * *?

(1.7) Numquid, quamvis non sit naturalis ira, ad-
sumenda est, quia utilis saepe fuit? Extollit animos
et incitat, nec quicquam sine illa magnificum in bello
fortitudo gerit, nisi hinc flamma subdita est et hic
stimulus peragitavit misitque in pericula audaces.
Optimum itaque quidam putant temperare iram, non
tollere, eoque detracto quod exundat ad salutarem
modum cogere, id vero retinere sine quo languebit
actio et vis ac vigor animi resolvetur. Primum faci-
lius est excludere perniciosa quam regere et non
admittere quam admissa moderari; nam cum se in

– 30 –
How to Keep Your Cool

หล่ังเลือดให้แก่การกระท�ำมาตาปิตุฆาตของบุตรชาย ออกค�ำสั่ง
ใหอ้ ีกคนหนึง่ ถูกตัดคอดว้ ยมือของทาสรบั ใช้ และใหอ้ กี คนหนึ่ง
ตดั แยกแขนขาของเขาออกเปน็ สว่ นๆ บนไมก้ างเขน4 ส่ิงเหล่าน้ี
เป็นเพียงความทุกข์ทรมานของแต่ละคน เมื่อมองดูบุคคลผู้ถูก
ความโมโหแผดเผาทลี ะคนแลว้ จะเกดิ อะไรขนึ้ ถา้ หากเจา้ เหลอื บ
มองดกู ารชมุ นมุ ทถ่ี กู ตดั ทำ� ลายดว้ ยคมดาบ มวลมหาประชาชนที่
ถกู ประหัตประหารด้วยทแกลว้ ทหารซึง่ ถกู ส่งมาตอ่ ตา้ น ผู้คนทง้ั
มวลถูกฆ่าตายด้วยการสงั หารหมู่อยา่ งไม่เลอื กหนา้ ?

หลังประโยคด้านบนน้ี มีส่วนขาดหายในเนื้อความภาษา
ละตินท่ีถูกส่งต่อกันมา เท่าท่ีเราทราบจากแหล่งข้อมูลอื่นๆ ใน
เน้ือความที่ขาดหายไป เซเนกานิยามความโมโหว่าเป็นความ
ปรารถนาทจ่ี ะลงโทษการกระทำ� ความผดิ พลาดทแี่ ทจ้ รงิ และทถี่ กู
รับรู้ นยิ ามดงั กลา่ วจะส�ำคัญในการแสดงใหเ้ ห็นภายหลงั วา่ เรา
สามารถป้องกนั และท�ำให้ความโมโหทุเลาไดอ้ ยา่ งไร

(1.7)5 แต่เราอาจต้ังค�ำถามได้ว่า แม้ว่าความโมโหจะเป็น
ส่ิงผิดธรรมชาติเราก็ไม่ควรยอมรับมัน เพราะมันมีประโยชน์
หรอกหรือ? สุดทา้ ยแลว้ มันปลกุ เร้าและกระตุ้นจติ วิญญาณ ใน
สงคราม ความกลา้ หาญชาญชยั ไมอ่ าจบรรลซุ งึ่ ความสำ� เรจ็ ไดโ้ ดย
ปราศจากมัน กล่าวคือหากไฟของมันไม่ถูกจุดข้ึนภายในตัวเรา
การกระตุ้นของมันไม่ได้ปลุกเร้าผู้กล้าหาญและส่งพวกเขาไปสู่
ภยนั ตราย ดงั นน้ั บางคนจงึ เหน็ วา่ การควบคมุ ความโมโหมคี ณุ คา่
กว่าการก�ำจัดให้ส้ินซาก มีคุณค่ากว่าท่ีจะรักษาปริมาณไว้ให้พอ
เหมาะ และควบคุมไม่ให้ไหลล้นท้นท่วมออกมา เพ่ือท่ีจะเก็บ
รกั ษาสว่ นหนง่ึ เอาไว้ ซงึ่ หากไมม่ สี ว่ นนน้ั แลว้ ไซร้ การกระทำ� กจ็ ะ
ออ่ นแอ แรงและพลงั ของจติ ใจกจ็ ะไรซ้ ง่ึ เรยี่ วแรง อยา่ งไรกต็ าม

– 31 –

วา่ ด้วยความโมโห

possessione posuerunt, potentiora rectore sunt nec
recidi se minuive patiuntur. Deinde ratio ipsa, cui freni
traduntur, tam diu potens est quam diu diducta est ab
adfectibus; si miscuit se illis et inquinavit, non potest
continere quos summovere potuisset. Commota enim
semel et excussa mens ei servit quo inpellitur. Qua-
rundam rerum initia in nostra potestate sunt, ulteriora
nos vi sua rapiunt nec regressum relinquunt. Ut in
praeceps datis corporibus nullum sui arbitrium est
nec resistere morarive deiecta potuerunt, sed consi-
lium omne et paenitentiam inrevocabilis praecipitatio
abscidit et non licet eo non pervenire quo non ire
licuisset, ita animus, si in iram amorem aliosque se
proiecit adfectus, non permittitur reprimere impetum;
rapiat illum oportet et ad imum agat pondus suum et
vitiorum natura proclivis.

(1.8) Optimum est primum inritamentum irae
protinus spernere ipsisque repugnare seminibus et
dare operam ne incidamus in iram. Nam si coepit
ferre transversos, difficilis ad salutem recursus est,
quoniam nihil rationis est ubi semel adfectus inductus
est iusque illi aliquod voluntate nostra datum est: faciet

– 32 –
How to Keep Your Cool