ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับ ซอด้วง

วิทยาลัยนาฏศิลปอ่างทอง สถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป์ กระทรวงวัฒนธรรม โดยกลุ่มสาระการเรียนรู้ เครื่องสายไทย ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับ “ซอด้วง”

ค าน า สื่อออนไลน์ E-book ฉบับนี้ มีจุดประสงค์ในการจัดท าขึ้น เพื่อใช้อธิบายความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับ ซอด้วง อย่างเป็นระบบ แบ่งออกเป็น 4 ตอน คือ 1. ประวัติความเป็นมาของซอด้วง 2. รูปร่างและลักษณะ ของซอด้วง 3. ส่วนประกอบของซอด้วง 4. ตัวอย่างบทเพลงแขกบรเทศชั้นเดียว ตามหลักการการเก็บข้อมูล ภาคสนาม ระเบียบวิธีวิจัยทางดนตรี คณะผู้จัดท าหวังว่าสื่อออนไลน์ E-book ฉบับนี้จะอ านวยประโยชน์แก่ ผู้ที่สนใจ ตามเจตนารมณ์ของคณะผู้จัดท าไม่มากก็น้อย อนึ่งสื่อออนไลน์ E-book ฉบับนี้เป็นเพียงแนวทาง ในการรวบรวมองค์ความรู้เบื้องต้นที่เกี่ยวกับซอด้วง ไว้บางส่วนเท่านั้น หากท่านที่น าไปใช้มีข้อเสนอแนะ คณะผู้จัดท ายินดีน้อมรับข้อเสนอต่าง ๆ ของท่านเพื่อมาปรับปรุงและขอขอบคุณมา ณ โอกาสนี้ หากคุณประโยชน์ที่ได้รับจากสื่อออนไลน์ E-book ฉบับนี้ คณะผู้จัดท าขอมอบให้แก่ ภาควิชาดุริยางคศิลป์ วิทยาลัยนาฏศิลปอ่างทอง คณะผู้จัดท า มิถุนายน 2566

ความรู้ทั่วไปเกี่ยวกับซอด้วง จากหลักฐานที่เกี่ยวข้องกับเครื่องดนตรีในสมัยกรุงศรีอยุธยา ปรากฏข้อความในกฎมณเฑียรบาล ซึ่งตราไว้ในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ.1991 - 2031) ในกฎมณเฑียรบาลตอนที่ 15 และ 20 อันเป็นบทบัญญัติ ก าหนดโทษแก่ผู้ที่เล่นดนตรีเพลิดเพลินเกินขอบเขตเข้าไปถึงพระราชฐาน ขณะล่องเรือ ผ่านนั้น ปรากฏมีชื่อเครื่องดนตรีระบุไว้ ได้แก่ ขลุ่ย ปี่ ซอ จะเข้ กระจับปี่ โทน ทับ ในจดหมายเหตุลาลูแบร์ได้บันทึกไว้ว่า “ขบวนเรือยาวที่แห่มารับตัวท่านและคณะว่ามีเสียงเห่ เสียงโห่และเสียงดนตรีประเภทกระจับปี่สีซอดังกึกก้องไพเราะไปทั่วคุ้งน้ า...” จะเห็นได้ว่า ในกฎมณเฑียรบาลและในจดหมายเหตุลาลูแบร์ได้มีการกล่าวถึง “ซอ” ไว้อย่าง ชัดเจน แต่เสียดายที่ไม่ได้ระบุแน่ชัดว่าเป็นซออะไร ซอด้วง เป็นเครื่องดนตรีประเภทเครื่องสี มี 2 สาย เกิดเสียงจากการใช้คันชักสี ใช้บรรเลงในวง ดนตรีไทยประเภทต่าง ๆ เช่น วงเครื่องสายไทย วงมโหรีและการบรรเลงเดี่ยว ท าหน้าที่เป็นผู้น าวงและด าเนิน ท านองในแนวระดับเสียงสูงคู่กับซออู้ ที่ด าเนินท านองในระดับเสียงต่ า ลักษณะของซอด้วงนั้นมีลักษณะคล้ายซอของประเทศจีนที่มีชื่อว่า “ฮู-ฉิน” ทุกอย่าง เหตุที่ เรียกว่า “ซอด้วง” ก็เพราะมีรูปร่างคล้ายเครื่องดักสัตว์ ท าด้วยกระบอกไม้ไผ่เหมือนกัน จึงได้เรียกชื่อ ไปตามลักษณะนั่นเอง 1 ภาพที่ 1 นักดนตรีบรรเลงซอด้วง ที่มา : (วรรณศักดิ์ ศรีจันทร์)

ภาพที่ 2 ซอด้วง ที่มา : (วรรณศักดิ์ ศรีจันทร์) รูปร่างลักษณะซอด้วง 2

1) โขน ส่วนที่อยู่บนสุดของทวนบน 2) ทวนบน คือ ส่วนบนของคันทวนตั้งแต่กลีบบัวขึ้นไปจนสุด 3) คันซอ คันทวน คือ คันชักที่กลึงกลมตั้งแต่ใต้บัวลงมาถึงกระบอกซอ ท าด้วยไม้เนื้อแข็ง เช่น ไม้ชิงชัน ไม้ประดู่ ไม้มะเกลือ เป็นต้น 4) ลูกบิด ส่วนที่เป็นแกนไม้เสียบในแนวขวางของคันซอเพื่อใช้พันสายซอและบิดสายปรับเสียง 5) รัดอก อยู่ตรงกลาง รัดอกจะรัดสายซอทั้งสองเข้ากับคันซอ วัสดุที่ใช้รัดอกควรใช้สายเอกซอ ด้วง ความกว้างของรัดอกที่เหมาะสม คือ ประมาณ 0.5 ซ.ม.ระยะของรัดอกระหว่างคันทวนถึงสายซอ ประมาณ 2 ซ.ม. ขอบบนของรัดอกซอ อยู่ห่างจากบัวประมาณ 5 เซนติเมตร 6) กระบอกซอ คือส่วนที่เป็นกล่องเสียง กลึงให้กลม ข้างในคว้านให้กลวง ท าด้วยไม้เนื้อแข็ง เช่นเดียวกับคันทวน หน้าซอท าจากหนังงูเหลือมขึงหน้ากระบอกซอ ก้านคันชักหรือบางทีเรียกว่า “คันสี” ท าด้วยไม้เนื้อแข็งชนิดเดียวกับคันทวน มีลักษณะกลึงกลมให้เป็นคันคล้าย ๆ คันศร ยาวประมาณ 74 ซ.ม. ก้านคันชักนี้ต้องมีหางม้าขึงตึงประกอบด้วย 7) หางม้า ที่เรียกว่า “หางม้า” ก็เพราะน าเอาหางม้าจริง ๆ มาใช้ท าคันชักซอ แต่ในปัจจุบันหาง ม้าจริง ๆ มีราคาแพง จึงหันมาใช้ไนล่อนแทนหางม้า ไนล่อนนี้ท าขึ้นเป็นเส้นละเอียดเหมือนหางม้า แต่ไม่มีปุ่ม เล็ก ๆ เหมือนหางม้าจริง ๆ จึงท าให้ลื่น ฉะนั้นจึงต้องใช้ยางสนถูไปมาที่ไนล่อน เพื่อให้เกิดความฝืดเวลาสีซอ จะท าให้เกิดเสียงดัง จ านวนเส้นของหางม้าหรือไนล่อนนี้ ไม่น้อยกว่า 250 เส้น 8) สายซอ ท าด้วยไหมฟั่นเป็นเกลียว มี 2 สาย สายทุ้ม (สายใหญ่) สายเอก (สายเล็ก) ทั้งสอง สายพาดอยู่บนหมอน ระยะห่างระหว่างสายห่างกันประมาณ 0.5 ซ.ม.หากจ าเป็นต้องใช้สายเอ็นให้ใช้เบอร์ 70 แทนสายเอก และเบอร์ 90 แทนสายทุ้มคันซอหรือคันทวน คือ คันส่วนที่กลึงกลมตั้งแต่ใต้กลีบบัวลงมาถึง กะโหลกซอ ท าด้วยไม้เนื้อแข็ง เช่น ไม้ประดู่ ไม้ชิงชัน ฯ 9) หน้าซอ คือ ส่วนที่ขึงตึงกับกระบอกซอ ท าหน้าที่ถ่ายทอดความสั่นสะเทือนท าให้เกิดเสียง นิยมท าด้วยหนังงูเหลือม 10) ก้านคันชัก หรือบางทีเรียกว่า “คันสี” ท าด้วยไม้เนื้อแข็งชนิดเดียวกับคันทวน มีลักษณะ กลึงกลมให้เป็นคันคล้าย ๆ คันศร ความยาวประมาณ 74 ซ.ม. ก้านคันชักนี้ต้องมีหางม้าขึงตึงประกอบด้วย 11) หย่อง คือ ไม้เล็ก ๆ ที่รองรับสายซอทั้งสองสาย วางอยู่บนหน้าซอ มีหน้าที่เป็นตัวกลางใน การถ่ายทอดความสั่นสะเทือนจากสายสู่หน้าซอ ส่วนประกอบของซอด้วง 3

ภาพถ่ายส่วนประกอบซอด้วง 4 หย่อง หน้าซอ สายซอ หางม้า หมุดยึดหางม้า ทวนบน กระบอกซอ ก้านคันชัก รัดอก ลูกบิด โขน

การบรรเลง เพลงแขกบรเทศชั้นเดียว 5 https://youtu.be/jt5cWLL8HaM

วิทยาลัยนาฏศิลปอ่างทอง สถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป์ กระทรวงวัฒนธรรม