C2W September 2018

september 2018 | 51 Tumoren in het hoofd-halsgebied, de slokdarm en de longen veroorzaken weinig symptomen. Daarom komt de diagnose vaak te laat om nog effectief te kunnen behandelen. Uit Amerikaans onderzoek bleek eerder al dat een lichtmeting aan de endeldarm een tumor in de dikke darm kan aantonen. Arjen Amelink, senior scientist bij onderzoeksinstituut TNO, legt uit: ‘Als lichaamscellen op elkaar lijken, kun je fouten in weefsel met een gedeelde embryonale oorsprong op verschillende plekken waarnemen. Dat is in de mond, de luchtpijp en de longen het geval. Het heet veld-carcinogenese of veldeffect: het ontstaan van kanker in soortgelijke cellen.’ Het bracht Amelink op het idee dat je door het veldeffect te meten in wangslijmvlies tumorgroei zou kunnen signaleren in het hoofd-halsgebied, de slokdarm en de longen. Algoritme Als je wit halogeenlicht via een glasvezel op het wangslijmvlies schijnt, verstrooit en absorbeert het weefsel het licht. De verstrooiing zegt iets over de structuur van het weefsel, de absorptie zegt iets over de fysiologie. Een spectrometer vangt vervolgens de hoeveelheid groene, blauwe, rode en nabij-infrarode fotonen die het weefsel verstrooit weer op. Amelink: ‘De verhouding van de kleuren fotonen die de spectrometer opvangt, zegt iets over de dichtheid en de deeltjesgrootteverdeling van het weefsel. Het meetresultaat geeft ook de absorptie aan.’ Een voorbeeld is rode hemoglobine in het bloed, dat vooral blauwe en groene fotonen absorbeert. Amelink: ‘Een dip in de meting betekent minder hemoglobine. De vorm van die dip zegt iets over de zuurstofsaturatie van het bloed. We hebben een algoritme ontwikkeld dat op basis van dergelijke kenmerken afwijkingen in het weefsel en mogelijk kanker kan aantonen.’ Dat was de theorie. Of die in de praktijk werkt, testte Amelink de afgelopen twee jaar tijdens een door KWF Kankerbe strijding en Alpe d’Huzes genancierde pilot samen met het Erasmus Medisch Centrum. Vijfentwintig patiënten met hoofdhalskanker, vijfentwintig met slokdarmkanker en vijfentwintig met longkanker, allemaal (voormalige) rokers, deden mee aan de proef. Daarnaast waren er drie controlegroepen zonder kanker van rokers met een vergelijkbaar rookgedrag uit dezelfde leeftijdscategorie. Amelink: ‘We konden inderdaad verschillen vaststellen tussen mensen met en zonder kanker. Bij hoofd-halskanker en slokdarmkanker konden we op basis van de verschillen in het wangslijmvlies in 70 % tot 80 % van de gevallen voorspellen of er wel of geen kanker was. Dat is goed genoeg voor klinische relevantie.’ De longkankerdata worden nog geanalyseerd. Aanscherpen Amelink wil graag 250 proefpersonen meenemen in een nieuwe, grotere pilot met dezelfde opzet. ‘Nu konden we slechts statistisch verantwoord naar structuur en fysiologie van het weefsel kijken. Met meer patiënten kun je meer parameters bekijken en het algoritme aanscherpen. Dat zou het aantal valse positieven en negatieven kunnen verminderen, hoewel die deels voortkomen uit biologische variatie die we niet kunnen veranderen.’ Het huidige grote en dure prototype past niet bij de betaalbare en snelle screening bij de huisarts die Amelink voor ogen staat. Daarom zijn miniaturisering en kostprijsreductie nu aan de orde. Met de huidige elektronica is dat eerste volgens de senior scientist mogelijk. Daarnaast kan het op grote schaal produceren van de screenings zomaar een factor tien in kosten gaan schelen. Amelink: ‘Het moet een makkelijk te hanteren en te gebruiken apparaat worden.’  Op de beurs World of Technology & Science 2018 geeft Arjen Amelink op 2 oktober een lezing over medische fotonica. Kijk voor meer informatie en aanmelden op www.wots.nl. Vroegdiagnose van tumoren in onder meer het hoofd-halsgebied zou alleen al in Nederland honderden levens per jaar kunnen schelen. TNO ontwikkelt de screening hiervoor. Spotlight op kanker ‘ Een dip in de meting betekent minder hemoglobine’ ARJEN AMELINK/WUR Leendert van der Ent Fotonica Labtechnologie C2W_C2W 09 2018 51 12-09-18 15:52

52 | september 2018 We passeren een waterpijp, gaan door een deur met opschrift ‘verstikkingsgevaar’ en plots is er een vertrouwde lucht. Neus en brein staan meteen op scherp: sigaretten, vroeger vast onderdeel van de journalisten-habitat. Dit is geen shisha lounge, geen café dat het rookverbod negeert, maar het rooklab van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Hier huizen SM410RH en RM20H, de twee grootste kettingrokers van Nederland. ‘De rookafvoer van deze rookmachines is prima, maar als de sigaretten zijn opgerookt, valt de peuk uit de houder in een bak water. Ik denk dat je dat ruikt’, zegt topexpert tabak Reinskje Talhout. Normen Dit voorjaar kwamen Talhout en haar collega Walther Klerx in het nieuws: rokers krijgen twee tot ruim twintig keer meer teer, nicotine en koolstofmonoxide (TNCO) binnen dan de ofciële tests aangeven, constateerden zij. Dat is verontrustend én opmerkelijk; het instituut in Bilthoven is namelijk ook de instantie die in Nederland controleert of de tabaksfabrikanten geen loopje nemen met de regels. Daarvoor zijn de rookmachines geïnstal - leerd. Deze middag is een van de machines in de weer voor een ringstudie. Verschillende Europese laboratoria controleren of ze wel dezelfde TNCO-waarden meten. Tien sigaretten naast elkaar in houders worden tegelijkertijd met een soort auto-aansteker aangestoken. Als het apparaat zijn eerste trekje neemt, gloeien er negen aan. Razend snel klapt Klerx het apparaat open, grijpt een aansteker en laat ook die ene onwillige sigaret ontbranden. De askegels groeien aan, tot elke sigaret een draadje doorbrandt en de peuk dooft. Alle sigaretten- en shagmerken in Nederland belanden eens in de drie jaar in dit laboratorium om te bepalen of de fabrikanten de TNCO-normen niet overschrijden. Dat gebeurt volgens een in 2004 binnen Europa afgesproken protocol: de ISO-me thode. Daarvoor staat Rauchmaschine20H klaar, in staat om een heel pakje tegelijk weg te paffen. Om de minuut neemt het apparaat van alle twintig sigaretten een trekje van 35 ml rook. Die gaat door een lter waar de vaste bestanddelen een bruin laagje vormen. ‘Dat is brutoteer’, vertelt Klerx. ‘Dat weeg je. Vervolgens extraheer je de nicotine en het water, die hoeveelheden trek je ervan af en dan kom je uit op nettoteer.’ Ook de gasvormige bestanddelen die door het lter heen gaan, vangt het apparaat op. Met de nietdispersieve infrarood (NDIR)-techniek bepaalt Klerx vervolgens de hoeveelheid koolstofmonoxide die de roker zou hebben binnengekregen. Nederlandse rokers krijgen volgens het RIVM veel meer kwalijke stoffen binnen dan is toegestaan. Toch houden de tabaksfabrikanten zich aan de regels, blijkt bij officiële controles in hetzelfde lab. Op bezoek bij twee zware kettingrokers. Paffen in het lab Toxicologie Rik Nijland advertentie … in het advies! >40.000 h per jaar adviseren onze experts u persoonlijk. 30.000 Producten hebben wij niet alleen voor u op voorraad, maar ook in ons hoofd. … in de service! Meer dan 20 jaar is uw contactpersoon er gemiddeld voor u. … in de logistiek! 97 % van onze producten zijn binnen 48 uur bij u. … in de kwaliteit! Sinds 139 jaar luisteren wij aandachtig naar u en worden zo steeds beter. … in de klanttevredenheid! Sinds 139 jaar kunt u elke dag op ons vertrouwen. Uw partner voor Laboratoriumbenodigdheden, Life Science en Chemicaliën. Onze formule voor de hoogste prestaties … Ad re na line Volg ons op carlroth.blog of C2W_MeMo_NL_BE_NL_Adrenalin_allgem_56x259.indd 1 27.02.2018 11:32:11 C2W_C2W 09 2018 52 12-09-18 15:52

september 2018 | 53 Dat zou je verwachten, maar deze ofciële methode, vastgesteld door een Europese commissie waar de industrie een grote vinger in de pap heeft, is een slap afgeleide van wat een echte roker doet. Die neemt veel vaker een trekje en inhaleert dan 60 % meer rook. En er is nog een factor die het realiteitsgehalte ondermijnt: de ventilatiegaatjes in het lter. Hoe meer er zijn en hoe wijder, hoe meer valse lucht de rookmachine aanzuigt, tot wel 80 %. ‘Gaatjes aanbrengen is een makkelijke manier om de rook te verdunnen en de samenstelling ervan schijnbaar te verbeteren’, vertelt Talhout. ‘Toen er in de jaren zeventig zorgen kwamen over de gezondheidsgevolgen van roken, leken sigaretten met minder teer een prima gedachte. Men vergat dat door lterventilatie het gehalte aan nicotine evenredig omlaag gaat, waardoor de roker zijn gedrag aanpast. Om toch voldoende nicotine binnen te krijgen, gaat die dieper inhaleren, meer en of langere trekjes nemen of hij steekt vaker op.’ Bovendien houdt een roker bewust of onbewust ongeveer de helft van de gaatjes met zijn lippen of vingers dicht. ‘Sjoemelsigaret’ Fabrikanten pasten de gaatjes toe in zogeheten light-sigaretten, aangeprezen als gezonder alternatief. Inmiddels is er een verbod op aanduidingen als light en mild. Toch hebben inmiddels alle ltersigaretten ventilatiegaatjes. Die zijn namelijk ook ideaal om de ISO-test te doorstaan. De term ‘sjoemelsigaret’ deed zijn intrede, maar formeel zijn de gaatjes volkomen legaal. Om de invloed van het testprotocol en het lterontwerp duidelijk te maken, onderwierpen Talhout en Klerx honderd Nederlandse sigarettenmerken aan de Canadian Intense test. Je stelt de rookmachine dan anders in. De tijd tussen twee trekjes halveert en het volume van een trekje gaat naar 55 ml per keer. Klerx toont nog een ander belangrijk verschil: bij ISO blijft het lter in de rookmachine vrij, als tussen twee getuite lippen, de Canadian Intense gebruikt hulzen die de gaatjes in het lter afsluiten. ‘Het is een testmethode die in de literatuur veel toepassing vindt en die de WHO aanraadt’, zegt Talhout. ‘Canadian Intense is ook niet optimaal, maar wel realistischer.’ De testresultaten maakten half juni veel los in de media. Met dit testprotocol komen namelijk alle reguliere sigarettenmerken hoger uit dan de maximaal toegestane waarden voor TNCO. De hoeveelheden nicotine en teer lagen twee tot ruim twintig keer hoger dan bij de ISO-test. Hoe meer ventilatie in het lter, hoe groter de meet - verschillen. ‘De ISO-test geeft vooral een goede indruk van de hoeveelheid ventilatie in het lter, Canadian Intense geeft een beter beeld van de hoeveelheid schadelijke stoffen die een roker inhaleert’, concludeert Talhout. Daar komt nóg een minpunt van de ventilatiegaatjes bij. ‘Het verbrandingsproces verandert, waardoor een roker van sigaretten met veel lterventilatie waarschijnlijk meer van het kankerverwekkende formaldehyde binnenkrijgt.’ Betere meetmethode Talhout zou dan ook graag zien dat er in Europa niet alleen grenzen worden gesteld aan TNCO, maar ook aan andere componenten in de rook, zoals aldehydes en nitrosamines. ‘Dat heeft alleen zin met een betere meetmethode’, benadrukt ze. Voorlopig zit ze nog opgescheept met de ISO-test. Toch heeft het labwerk van Talhout, Klerx en hun twee onvermoeibare rokers al succes gesorteerd. Staats secretaris Paul Blokhuis (VWS) kondigde in mei aan dat hij zich bij zijn Europese collega’s en de Eurocommissaris sterk wil maken om sigaretten ‘zonder gesjoemel’ te meten. Paffen in het lab Ventilatiegaatjes zijn ideaal om de ISO-test te doorstaan Labtechnologie C2W_C2W 09 2018 53 12-09-18 15:52

advertentie U bent welkom op onze stand voor inspirati e, innovati e en oplossingen voor uw research ANALIS NV - AMSTERDAM - WWW.ANALIS.NL TEL +31 (0) 20 308 10 48 - CONTACT PERSOON: MARCO MARKUS - [email protected] U vindt ons HAL 7 STAND B077 Een selecti e van onze merken: C2W_Analis_210x297.indd 1 C2W_C2W 09 2018 54 11-09-18 06:49 12-09-18 15:52

september 2018 | 55 ‘Met proteomics en metabolomics kun je in een tomaat wel honderden verbindingen identiceren, maar dat zegt niets over de smaakfunctie. Door de grote hoeveelheid variabelen is het bijna een onoplosbare puzzel’, vertelt Maarten Jongsma, moleculair bioloog en themaleider receptomics bij Wageningen University & Research. Hij benadert de smaak nu van de andere kant. ‘Als je onze smaak- en geurreceptoren neemt en kijkt of een voedingsextract of -stof een reactie veroorzaakt, wordt de situatie al een stuk simpeler. Zo kwamen we op receptomics.’ Sensorchip Om smaak te meten, bouwen de onderzoekers een humane niercellijn om tot sensorcellen door er een receptor in te zetten. Op een vierkante centimeter van een glasplaatje printen ze eerst in een rasterpatroon driehonderd spots. Dit zijn druppeltjes met DNA dat codeert voor een bepaalde receptor en voor een uorescerend eiwit dat de respons zichtbaar maakt. Daarover verdelen ze de cellen die het DNA opnemen, tot expressie brengen en zich gaan vermenigvuldigen op het spotje. Zo ontstaat een soort tong- of neussensor op een chip. Over de volgroeide cellaag kun je verschillende extracten of stoffen leiden. Reageert een receptor op een van de stoffen, dan geeft die in de cel een signaal af dat ertoe leidt dat de calciumconcentratie toeneemt. Het kleureiwit reageert hierop en het betreffende spotje licht uorescerend op onder de microscoop. Na spoelen met wasvloeistof is het klaar voor het volgende sample. Het was een hele klus om het meetproces onder de knie te krijgen, aldus Jongsma. Niet elke chip met levende sensorcellen reageert hetzelfde, maar ook de controlecellen bleken sterk op extracten van kofe of tomaat te reageren. Jongsma is blij dat hij daarvoor een software engineer en statisticus kon aanstellen. ‘We krijgen nu geautomatiseerde graeken en statistische uitspraken. Hierdoor werd het werken met de assay gelijk een stuk leuker’, vindt Jongsma. ‘De resultaten zijn nu kwalitatief en geschikt om bijvoorbeeld de smaak van verschillende kofesoorten met elkaar te vergelijken. Net als smaakpanels eigenlijk doen, alleen na vijf kopjes kofe weet een mens niet meer hoe de eerste smaakte. We gaan onze resultaten nog veriëren met smaakpanels.’ Plannen Er is nu, na acht jaar ontwikkeling, nog wel een paar jaar extra nodig voordat de sensorchip commercieel toepasbaar is, denkt Jongsma. Het gaat dan vooral om het bereiken van dezelfde gevoeligheid als bij mensen. Aan nieuwe plannen ontbreekt niet. Een daarvan is de sensorchip te koppelen aan een LC-MS-platform. ‘Als een extract interessante reacties oplevert, dan kunnen we het uit elkaar trekken met chromatograe, opnieuw toedienen en kijken bij welke pieken de cellen oplichten.’ Ook de sensorchip voorzien van hormoonen neurotransmitterreceptoren aansluiten op een darm-op-een-chip is zo’n plan. ‘Met onze techniek kunnen we dit soort projecten ondersteunen en realtime kijken wat voor soort stoffen de darmcellen afscheiden’, zegt Jongsma. ‘Voor die toepassing gaan we onze microscoop vervangen door een klein lichtgevoelig cameraatje dat op de chip past.’ Wageningse onderzoekers ontwikkelen een techniek om met smaak- en geurreceptoren onze reactie op voedingsstoffen te meten. Zintuigen nagebootst ‘ We kunnen nu de smaken van kofesoorten vergelijken’ Receptoren Op tong- en neuscellen zitten allerlei voelsprieten, de G-eiwitgekoppelde receptoren, die geuren smaakstoffen waarnemen. De mens heeft er totaal ongeveer 800. De helft daarvan is voor geur (360) en smaak (40). De andere helft zijn receptoren van hormonen en neurotransmitters die bijvoorbeeld op darmcellen zitten. WUR Astrid van de Graaf Receptomics Labtechnologie Je plaatst het glasplaatje met sensorcellen in de houder en pompt er daarna een dunne laag vloeistof overheen waarop sommige receptorcellen reageren. C2W_C2W 09 2018 55 12-09-18 15:52

56 | september 2018 ‘Laboratoria zijn experimentele ruimtes waarin je op een bijzondere manier bezig bent met risicobeheersing’, typeert Theo de Haas, specialist R&Dgebouwen bij Royal HaskoningDHV, het gespreksonderwerp. En wie denkt dat hij de benodigde techniek vooropstelt als hij laboratoria ontwerpt, heeft het mis. ‘Ik zeg vaak direct al: laat die techniek maar los, daar vinden we altijd wel een oplossing voor.’ Daar zijn ook Peter Dockx, senior consultant laboratory design bij Exilab in Antwerpen, en Paddy Sieuwerts, architect bij Cepezed in Delft, het mee eens. Een vereiste daarvoor is dan wél een degelijke basisstructuur die voorziet in een ‘ruggengraat van technische installaties’, zoals Sieuwerts het noemt, waarop je vanuit de labs makkelijk aanspraak kunt doen. Flexibiliteit De structuur van het nieuwe gebouw moet exibel zijn, want je zet het neer voor veertig jaar. ‘En, hoe lang gaat een organisatie onveranderd mee?’, vraagt De Haas zich hardop af. Het realisatietraject van het gebouw zelf vraagt hier al om, aldus Dockx. ‘Dat kan al snel vijf à acht jaar duren en daarin kan op technologisch gebied veel veranderen. Het heeft dan ook geen zin om vanaf het begin al met gedetailleerde equipment-lijsten te werken.’ Volgens Dockx gaat het dan wel om exibiliteit binnen bepaalde grenzen. In 80 tot 90 % van de gevallen draait het überhaupt om kleine aanpassingen, zoals een extra stopcontact of een leiding voor bijvoorbeeld stikstof. Dockx: ‘Maar moet je daarvoor een heel plafond openleggen, wat een veelgehoord knelpunt is, of neem je zo’n scenario vooraf mee in je ontwerp?’ Volgens De Haas wil je in proefhallen of pilotplants juist alles kunnen veranderen. ‘Met die verschillende gradaties moet je rekening zien te houden.’ Tegenwoordig krijgen de geïnterviewden bovendien steeds vaker de vraag of ze het delen van data kunnen faciliteren. ‘Hoe ga je je gebouw dan vormgeven?’, zegt Dockx. ‘Doe je dat bijvoorbeeld door het in plaats van per afdeling met haar eigen apparatuur per platform in te richten?’ Sieuwerts zoekt het vooral in korte lijnen tussen labruimtes en algemene ruimtes. ‘Bij die laatste kun je denken aan vergaderruimtes of ‘woonkamers’ waar je met je elektronische labjournaal kunt gaan zitten om je data verder uit te werken en/of je collega bij te praten.’ Basisstructuur Hoe creëer je een gebouw waarin alle genoemde aspecten, inclusief een vloeiende logistiek van materieel en mensen, samenkomen? Cepezed werkt vanuit een generieke structuur, die bestaat uit een kolomloze, open ruimte. Die ruimte deelt de architect vervolgens op in zones met elk een eigen functionaliteit. Dat doet hij op basis van zogenoemde specials, die hij zo vroeg mogelijk in het proces te weten wil komen. Sieuwerts: ‘Denk bijvoorbeeld aan een NMR-apparaat, waarbij je niet wilt dat het horloge van de bovenbuurman gaat verlopen, of een elektronenmicroscoop waarvoor een trillingsarme ruimte nodig is.’ Elke van die zones is aangesloten op de ruggengraat van technische installaties. Dockx schetst in grote lijnen eenzelfde denkwijze, waarbij Exilab werkt met modules waarop het zowel de draagstructuur van het gebouw als de technische structuur afstemt. De nale technische afstemming wil je volgens de senior consultant zo laat mogelijk in het proces doen. ‘Tegenwoordig leveren we elke module standaard met zes stopcontacten en twee datapunten. Als er later meer nodig zijn, dan kunnen we die vanuit de technische structuur zo bij pluggen.’ Als je eenmaal beschikt over een degelijke basisstructuur, is het doorgaans geen probleem om lucht- en temperatuurbeheersing en elektra aan te sluiten, is de ervaring van de ingenieurs. Sieuwerts: ‘Een kruising van verschillende leidingen kan dan wel weer lastig zijn. Als een groot luchtkanaal boven een plafond 50 van de 60 cm ruimte inneemt, dan blijft er weinig over voor gasleidingen en een kabelgoot. Daar moet je vooraf dus goed rekening mee houden.’ Vandaar dat Exilab al jaren werkt met ringleidingen voor de luchtcirculatie; de afmetingen van dat systeem zijn kleiner Hoe bouw je een goed functionerend, toekomstgericht, flexibel in te richten gebouw met onderzoeksfaciliteiten? Drie ingenieurs delen hun ervaring. Risicobeheersing op maat ‘ Voor de techniek vinden we wel een oplossing’ CANSTOCKPHOTO/DAVINCI Labtechnologie Puck Moll C2W_C2W 09 2018 56 12-09-18 15:52

september 2018 | 57 dan bij traditionele afzuigingen. ‘Maar de hoofdreden daarvoor is exibiliteit’, zegt Dockx. ‘Door het ontwerp van zo’n ringleiding, waarbij je zorgt voor een constante druk over het hele systeem, kun je er waar je ook maar wilt op aansluiten.’ ‘Met je ontwerp wil je tevens de veiligheid in en rondom de laboratoria ondersteunen’, stelt Sieuwerts. ‘Dat kun je doen door een sluis tussen een kantoor en een lab aan te leggen waar medewerkers hun jassen kunnen aantrekken, hun bril opdoen en hun handen wassen.’ Zo’n opzet vergroot de kans dat laboranten zich aan de protocollen houden. Sieuwerts: ‘Die protocollen zijn overigens het lastigste om rekening mee te houden wanneer je labs ontwerpt.’ Communicatie Om renovatie of nieuwbouw te laten slagen, is goede communicatie cruciaal, beamen alle drie de geïnterviewden. Daarom betrekken zowel Cepezed, Exilab als Royal HaskoningDHV vanaf het begin de gebruikers erbij; zowel de onderzoekers als de technische ondersteuning. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren in de vorm van workshops waarin gedelegeerden van elk lab inzicht geven in hun werkpatronen en benodigde apparatuur. Daar kan het gaan om details: van waar iemand zijn verslag typt en de opslag zich bevindt tot wat er nodig is, bijvoorbeeld aan licht, om een lab tot een prettige werkruimte te maken. ‘Het is dus een combinatie tussen de harde, technische en de zachte, menselijke kant’, zegt Sieuwerts. En wat als laboratoria dan in de praktijk tóch niet goed functioneren? Volgens De Haas komt dat vaak doordat een ruimte voor die specieke technische eis te weinig op cruciale details doordacht is en/of de verwachtingen van de gebruiker te hooggespannen zijn geweest. ‘Dat soort dingen komen in de praktijk helaas voor.’ De reden hiervoor is volgens de ingenieur dat er snel ruis ontstaat omdat bij de bouw meestal meerdere partijen betrokken zijn. ‘Hoe komt bijvoorbeeld het programma van eisen over? Ook nemen de partijen tussendoor geregeld andere beslissingen met oog op kosten en tijdsplanning. Dat geeft allemaal kans op afwijkingen.’ Gaandeweg moet je als opdrachtgever hoe dan ook concessies doen, want geen budget is oneindig. Daarbij is het goed om voor ogen te houden wat precies de functie van een lab is, aldus De Haas. ‘Vaak proberen mensen bij voorbaat al alle mogelijke risico’s te elimineren. Maar hoe groot is het risico werkelijk en zijn er andere oplossingen mogelijk?’ Als je in je ontwerp hebt meegenomen dat er aparte pauzeruimtes komen, dan zijn de oorspronkelijk door het ontwerpteam ingebrachte extra wanden om de labs van de gang te scheiden in verband met de hygiëne bijvoorbeeld niet meer per se nodig. Het is voor De Haas duidelijk waaraan goed opdrachtgeverschap moet voldoen: ‘Dat moet zowel kennis en geld als tijd ter beschikking stellen. Dat betekent dus ook op de juíste momenten met alle partijen om de tafel kunnen gaan zitten.’ ‘ Protocollen zijn het lastigste om rekening mee te houden’ Labtechnologie C2W_C2W 09 2018 57 12-09-18 15:52

58 | september 2018 Kijk voor meer informatie op www.chemische feitelijkheden.nl Iedere editie behandelt de nieuwste inzichten over een actueel thema rond moleculen, mensen, materialen en milieu. Zo kom je te weten hoe iets ontstaat, wordt gemaakt of gewonnen, welk effect of nut het heeft, wat we ermee doen en waarom. Aangevuld met verhelderende foto’s, tabellen en schema’s. MOLECULEN • MENSEN MATERIALEN • MILIEU 573_CF_Stopper 60x259.indd 1 25-01-17 16:06 Het Smart*Light-project heeft als ambitieus doel een benchtop-röntgenapparaat te maken met een röntgenenergie van 100 keV of meer, die niet of nauwelijks onderdoet voor die van een synchrotron. ‘Maar de Smart*Light is geenszins bedoeld om die te vervangen’, benadrukt mede-initiator Jom Luiten van de Technische Universiteit Eindhoven. ‘We willen het grote gat tussen de huidige labbronnen en de synchrotrons vullen.’ Het project startte begin 2018 en ontving € 2,85 miljoen subsidie van het Europees fonds voor Regionale Ontwikkeling (Interreg Vlaanderen-Nederland). Ook droegen het Nederlandse ministerie van Economische Zaken en Klimaat, de provincies Noord-Brabant, Antwerpen en Oost-Vlaanderen en het bedrijf AccTec bij. Eind 2020 moet het eerste röntgenkanon klaar zijn. Daartoe slaan onder meer de TU Eindhoven, de TU Delft, de Universiteit Antwerpen, de Universiteit Gent, het Erasmus MC, meerdere musea en de bedrijven VDL en Agfa Healthcare de handen ineen. Beperkingen Dankzij hun korte golengte dringen röntgenstralen makkelijk door in een materiaal. Daar vindt verstrooiing en absorptie plaats aan atomen. Dat laatste zorgt ervoor dat je op ziekenhuisröntgenfoto’s goed het contrast kunt zien tussen zachte weefsels – zoals huid, bloedvaten en spieren – en kalkrijk botmateriaal met een hogere dicht - heid. Maar de huidige standaard-röntgenbronnen kennen wel wat beperkingen: zo zijn ze niet coherent, stralen ze alle kanten uit en produceren ze meerdere, relatief lange golengtes. Om bijvoorbeeld metalen lasnaden of schilderijen in detail te onderzoeken, zijn nauwkeurigere bundels nodig met een hogere röntgenenergie om dieper in de materie door te dringen. Momenteel heb je daarvoor een synchrotron nodig, waarvan er wereldwijd zo’n zeventig zijn. Alleen kun je daar niet ‘zomaar’ gaan meten. Zelfs als je je onderzoeksvoorstel gehonoreerd krijgt, is de meettijd gelimiteerd. Daarvan ben je dan ook nog een deel kwijt aan het opzetten van je opstelling – als die al transporteerbaar is. Daarnaast kan het uitlopen op een dure aangelegenheid en laten niet alle onderzoeksobjecten zich eenvoudig transporteren, denk maar aan kostbare, grote schilderijen. De praktische obstakels voor kunstonderzoek vormden voor Luiten en mede-initiator Joris Dik van de TU Delft de inspiratie om een hoogenergetisch miniröntgenkanon te bouwen. Maar het project richt zich ook op andere toepassingen, zoals materiaalonderzoek en medische diagnostiek. ‘Economisch en maatschappelijk interessante toepassingen’, zegt Luiten. Onderzoekers moeten straks kunnen meten wanneer zij willen en gedurende langere tijd, omdat ze hun eigen opstelling bij de hand hebben. ‘Die beschikbaarheid is de grote meerwaarde van de Smart*Light’, meent Luiten. ‘Want de prijs van het apparaat is met een ordegrootte van € 5 miljoen, vergelijkbaar met die van een state-of-the-artelektronenmicroscoop, natuurlijk veel duurder dan een enkel bezoek aan een synchrotron.’ Nederlandse en Vlaamse onderzoekers werken samen aan een uniek röntgenapparaat: de Smart*Light. Op een paar vierkante meter moet het materiaalanalyses gaan uitvoeren, die nu nog alleen in synchrotrons mogelijk zijn. Miniröntgenkanon in de maak Labtechnologie Puck Moll en Gerald Schut advertentie C2W_C2W 09 2018 58 12-09-18 15:52

september 2018 | 59 In de Smart*Light botst een elektronenbundel met bijna-lichtsnelheid op een laserbundel. De diameter van beide bundels bedraagt minder dan 10 µm. Bij de botsing ontstaat hoog-intense coherente röntgenstraling, met een heel specieke, zeer korte golengte. Dit soort straling kan nu alleen een synchrotron opwekken. Volgens Luiten waren er al in de jaren zeventig voorstellen voor zo’n soort bron. Maar tot voor kort was de techniek simpelweg nog niet goed genoeg. Onlangs is het Nederlandse bedrijf VDL er echter bij CERN in geslaagd om, dankzij de ‘X-band’-technologie, een nieuwe versnellertechnologie, de minimale omvang van de elektronenversneller met een factor 5 à 10 te reduceren. Daardoor hoeft de Smart*Light straks slechts enkele meters groot te zijn. Luiten verwacht dat deze nieuwe versneller over een jaar klaar is. ‘Verder gaan we werken met zeer intense sub-picoseconde industriële lasers. Die zijn turnkey en daardoor makkelijk te bedienen’, vervolgt hij. De grootste uitdaging wordt het op de micron uitlijnen van de elektronen- en laserbundel. Sneller meten Projectleider Hessel Castricum van de TU Delft hoopt met deze relatief hoge röntgen energie van 100 keV dieper in materialen zoals staal te kunnen kijken. Zo denkt hij meer te kunnen zeggen over de bulkstructuur en de daarmee samenhangende materiaaleigenschappen. Castricum: ‘Ook vergemakkelijkt Smart*Light het onderzoek naar metaalmoeheid en corrosie, typisch processen die je wilt kunnen volgen over langere tijdsperiodes dan in synchrotrons mogelijk is.’ Daarnaast moet je, geautomatiseerd, kunnen schakelen tussen verschillende röntgene nergieën. Luiten: ‘In het kader van het kunstonderzoek kun je dan op dezelfde pixel meten op diverse dieptes, om naar de 3D-opbouw van een schilderij te kijken.’ En dankzij de hogere intensiteit kun je sneller meten. Luiten: ‘Joris Dik ontwikkelde samen met de Antwerpse onderzoeker Koen Janssens een paar jaar terug de mobiele XRF-scanner. Dat was een goede eerste stap, maar ook die metingen duren nog steeds heel lang. De Smart*Light heeft straks een tien à honderd keer hogere intensiteit dan deze scanner, bij een gelijke bundelkwaliteit, en dat verkort de metingen met eenzelfde factor.’ Castricum hoopt dat het lukt om al binnen dit project een goed transporteerbaar prototype te realiseren. Ondertussen wil Wiro Niesen van het Erasmus MC de nieuwe techniek gaan testen bij onderzoek naar osteoartrose en aderverkalking. De huidige bronnen zijn nog te weinig coherent om dit goed te kunnen waarnemen. Niesen: ‘Ik verwacht dat we met de beoogde, homogenere bundel en de instelbare röntgenenergieën van Smart*Light de interne structuur van weke delen wel in beeld kunnen brengen.’ Dat houdt bijvoorbeeld in dat je kraakbeen kunt onderscheiden van bot en de compositie van aderverkalking kunt visualiseren, om een idee te krijgen van de urgentie van medisch ingrijpen. Brede interesse ‘Misschien zijn er over tien jaar in Nederland zomaar enkele tientallen Smart*- Lights te vinden’, speculeert Luiten. ‘De crux van ons initiatief is dat we de hightechindustrie er vanaf het begin bij hebben betrokken én CERN met al zijn expertise. Die aanpak gaat ons hopelijk helpen bij toekomstige commercialisering.’ Marktonderzoek van VDL liet zien dat er onder materiaalkundigen brede interesse is in zo’n apparaat. Luiten besluit: ‘Je kunt straks dingen onderzoeken die nu onmogelijk zijn. In feite creëren we een heel nieuwe markt.’ Miniröntgenkanon in de maak ‘ Beschikbaarheid is de grote meerwaarde’ Labtechnologie ESRF C2W_C2W 09 2018 59 12-09-18 15:52

www.hettichbenelux.com - WOTS 2018 - stand nr. 7A071 Schrijf u in voor een gratis bezoekje via hettichbenelux.com of via wots.nl o.v.v. code WOTS1194. Liever alvast een afspraak maken voor een kennismaking? Bel ons op 088 221 99 00. Naast onze standaard en maatwerk producten hebben wij ook de merken Advanced Instruments, Erlab, Helmer Scientific, Gram, LaboGene, Liebherr, Memmert, Smeg en Systec in ons productenpakket. Ons verkoopteam Joost, Stephan, Maurice, Kim, Gerard en Jeroen helpt u graag bij het vinden van de juiste oplossing. Bent u niet in de gelegenheid een bezoek te brengen aan onze stand 7A071 dan heten wij u van harte welkom in onze showroom in Geldermalsen. Hoe kunnen wij u helpen? ArcherMEdia WOTS190x123.indd 1 31-7-2018 11:14:55 Ultraschone werkomgevingen Korea Kiyon meldt dat zij in de handschoenkasten een aantal wensen van klanten uit de OLED en batterij industrie hebben geïmplementeerd: • Grotere N2 enclosure systemen tot 100 m3 • Nieuwe temperatuur controller voor de koeling • Remote touch control vanuit een PC/netwerk • Integratie van een nieuwe verdamper in de kast • Hogere capaciteit solvent trap • Nieuwe geïntegreerde solvent analyzer • Nieuw Automatic Gas Release systeem, zonder vacuümpomp • Vernieuwd electronisch N2-waarschuwings en interlock systeem De Kiyon kant en klare werkplekken zijn ook voorzien van speciale dauwpuntsensoren voor een onderhoudsarme en stabiele werking. Deze sensoren worden namelijk periodiek gereinigd in een auto-kalibratie proces. Klanten zoals Universiteit Utrecht (Nano technologie), Sabic Plastics, Radboud Universiteit, Urenco en Philips Oled Aken maken al jaren gebruik van de handschoenkasten van Korea Kiyon, de hofleverancier aan Samsung. Laser 2000 @ WOTS: Hal 7 stand F034 LASER 2000 BENELUX - [email protected] - WWW.LASER2000.NL - +31 (0)297- 266 191 Groen ULT vriezen Snijders ontwikkelt en bouwt al meer dan 30 jaar lab apparatuur. De ontwikkeling van onze nieuwe generatievriezers is meteen onze maatstaf geworden. Vanaf 2019 zijn al onze vriezers groen en behoren ze de meest geavanceerde ULT’s op de markt. We presenteren op de WOTS-beurs de eerste vier vriezers van de nieuwe generatie. Die kunnen worden voorzien van Vacuum Insulated Panels en dan meteen gerekend worden tot de ruimste vriezers in hun soort. De nieuwe touchscreens hebben tal van functies en zijn volledig web based. Laat je overtuigen op onze stand 07/B024 of maak een afspraak via 013-750 15 55 SNIJDERS LABS [email protected] | WWW.SNIJDERSLABS.COM advertentie C2W_C2W 09 2018 60 12-09-18 15:52

I n cellen vindt heel wat moleculair duw- en trekwerk plaats. Inzicht in de grootte van die krachten en de variatie in plaats en tijd is belangrijk om processen zoals celgroei, -migratie en -deling beter te begrijpen. Maar hoe meet je een kracht op moleculair niveau? Joris Sprakel, groepsleider bij de afdeling fysische chemie en zachte materie van Wageningen Universiteit & Research, gebruikt daarvoor een molecuul als mechanische sensor. ‘Vergelijk het maar met de manier waarop je vroeger baby’s woog. In een doek aan zo’n trekveer’, zegt Sprakel. ‘Onze moleculaire sensor werkt volgens hetzelfde principe. De veer is een polymeer dat in rust een rommelig bolletje vormt, maar als je eraan gaat trekken, rekt het uit. En die uitrekking is proportioneel met de uitgeoefende kracht.’ Mechanochroom De veer is een uorescerend, halfgeleidend polymeer met zogeheten mechanochrome eigenschappen: onder invloed van een mechanische kracht geeft het materiaal een optisch signaal af. Dat signaal komt voort uit de energieoverdracht tussen de donorgroepen in de keten en acceptorgroepen die in kleine hoeveelheid als doping agent zijn toegevoegd. Veranderingen in de afstand tussen die twee zorgen voor een verandering in de kleur van het uitgezonden licht; de gekozen moleculen bepalen het precieze spectrum. Dat vertelt je iets over uitrekkingsgraad, die je vervolgens kunt relateren aan de uitgeoefende kracht. Die relatie is voor polymeren al tientallen jaren bekend. Maar hoe gebruik je dit in de praktijk? Sprakel legt het uit: ‘We mengen ons polymeer in extreem lage concentratie met een ander, niet-uorescerend materiaal. Daarvan maken we een klein stripje en door veel te testen weten we dat we dan in 5x5 µm van het stripje precies één enkel molecuul van ons sensormateriaal hebben. Dat stripje rek je uit.’ Al die andere moleculen brengen de externe trekkracht over naar het ene sensormolecuul. ‘Aan de kleurverandering die optreedt kunnen we vervolgens heel precies aeiden wat de kracht op dat enkele molecuul is geweest.’ Hiermee verbeteren Sprakel en zijn groep de resolutie aanzienlijk. Waar de meeste technieken krachten kunnen meten in het nano- of piconewton-bereik, kan de moleculaire trekveer krachten tot 300 femtonewton detecteren. Sprakel: ‘Er is nog een voordeel. Onze methode levert een continue meting. Andere mechanochemische sensoren kunnen alleen bepalen dat een kracht een bepaalde drempelwaarde is gepasseerd. Hoe groot die kracht was, weet je dan niet.’ Levend systeem Sprakel wil de mechanica en dynamiek van zachte materialen in levende systemen begrijpen, maar zijn techniek kan vooralsnog alleen extern uitgeoefende krachten in een heel specieke setting meten. ‘Dit resultaat is echt nog maar een eerste stap. We laten hiermee zien dat je met een enkel molecuul krachten kunt meten. Maar wat ik heel graag wil doen, ooit, is in een intact levend systeem meten hoe krachten worden gegenereerd. Zodat we op moleculaire schaal kunnen ontrafelen wat daar gebeurt. Daarvoor moet nog veel gebeuren, maar we zetten stappen in de goede richting.’ Wageningse chemici ontwikkelden een extreem kleine mechanische sensor: een polymere trekveer die bestaat uit slechts een enkel fluorescerend, uittrekbaar molecuul. Krachten meten met één molecuul ‘ Onze methode levert een continue meting’ PHILIPUS/STOCK.ADOBE.COM Esther Thole Fysische chemie Labtechnologie september 2018 | 61 C2W_C2W 09 2018 61 12-09-18 15:52

Draft profieltekst Celgene voor World of Technology & Science Wat hebben ruimtevaart en gezondheidszorg met elkaar gemeen? Hoe worden innovatieve medicijnen ontwikkeld? Hoe wordt de prijs van een nieuw medicijn bepaald? Hoe kunnen we de gezondheidszorg betaalbaar houden? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat jij de geneesmiddelen krijgt die je nodig hebt? Reis mee met Healthcare´s Great Expedition om meer te weten te komen én om mee te praten over deze onderwerpen. Dompel jezelf onder in verschillende interactieve ervaringen, waaronder een simulatie waarin jij de prijs bepaalt voor een nieuw medicijn inclusief alle moeilijke bijbehorende afwegingen. Of bekijk ´This is Axiom´, een film over een astronaute die verdwaald is in de ruimte en vecht voor de juiste hulp en de meest innovatieve technologie om haar veilig thuis te brengen. Een metafoor voor de gecompliceerde besluitvorming in de gezondheidszorg. Bezoek onze stand in de World of Laboratory, A119. Over Celgene We ontwikkelen innovatieve geneesmiddelen voor de behandeling van (bloed) kanker, immuun- en ontstekingsziekten. We willen bijdragen aan de volksgezondheid via wetenschappelijk onderzoek en de belofte het belang van de patiënt altijd voorop te plaatsen. Een van de meest zichtbare manieren waarop we dit doen is door bijna 40% van onze omzet te investeren in R&D. MEER INFORMATIE: WWW.WOTS.NL EXCEL PLUS SAFECHANGE WORKSTATION Voor maximale bescherming van uw medewerkers die moeten omgaan met hoog toxische poeders. Poedermonsters inwegen, overgieten en verder verwerken op het laboratorium vereist optimale veiligheid van uw mensen. De Excel Plus Safechange van Bigneat is hiervoor speciaal ontwikkeld. Enkele eigenschappen zijn: • Geschikt voor afwegen op microbalansen, 6 decimalen • 3 standaard modellen, 1000, 1300, 1600 mm breed • Hoogte en diepte kan op maat worden geleverd • Maximale balansstabiliteit door afwezigheid van turbulente luchtstroom • Ergonomisch zeer goed doordacht • Zwart bodemoppervlak maakt gemorst poeder zichtbaar • Dubbel layer HEPA filtratie (H14) of ULPA filtratie (U16) • Absoluut veilige wisseling van de HEPA filters IN DE KAST ZELF doordat ventilator intelligent gestuurd wordt • Geen externe tubing die kan vervuilen: volledig geïntegreerd systeem • Alleen 220 V aansluiting nodig • Kan op iedere stevige labtafel worden geplaatst of door ons op maat gemaakte tafel Onze stand op WOTS: 7 B109 BCON INSTRUMENTS [email protected] | WWW.BCON-INSTRUMENTS.NL BCON Instruments Wat hebben ruimtevaart en gezondheidszorg met elkaar gemeen? HEALTHCARE´S GREAT EXPEDITION NL-CELG180016 Reis mee met Healthcare´s Great Expedition en praat mee over de urgente thema´s in de hedendaagse gezondheidszorg. Bezoek de Nederlandse première van ´This is Axiom´, een speelfi lm over een astronaute die verdwaald is in de ruimte en vecht voor een kans om terug te keren naar huis. Maar is alles wel wat het lijkt? Deze fi lm en andere interactieve elementen zijn te zien op de Celgene stand (A119) gedurende de World of Technology & Science 2018. Het nieuwe Scilog® Filter and dispense systeem biedt een gesloten en geautomatiseerd Single Use bulk vul systeem. Door het combineren van unieke en innovatieve Scilog® sensors met betrouwbare filter techniek, kan de S&D geintegreerde en geautomatiseerde Single Use systemen combineren ten behoeve van flexibele Bioprocessing. Innovatieve sensoren Betrouwbare lter techniek Single Use systemen SciLog® SciFlex® parker.nl THIS IS STANDARDISATION 0270AdvC2W_SciLog_21092018.indd 1 03-09-18 14:10 advertentie C2W_C2W 09 2018 62 12-09-18 15:52

Wat hebben ruimtevaart en gezondheidszorg met elkaar gemeen? HEALTHCARE´S GREAT EXPEDITION NL-CELG180016 Reis mee met Healthcare´s Great Expedition en praat mee over de urgente thema´s in de hedendaagse gezondheidszorg. Bezoek de Nederlandse première van ´This is Axiom´, een speelfi lm over een astronaute die verdwaald is in de ruimte en vecht voor een kans om terug te keren naar huis. Maar is alles wel wat het lijkt? Deze fi lm en andere interactieve elementen zijn te zien op de Celgene stand (A119) gedurende de World of Technology & Science 2018. advertentie C2W_C2W 09 2018 63 12-09-18 15:52

NIEUW & COMPACT: JEOL JSM-IT200 SEM JEOL brengt gebruiksgemak, hoge resolutie en analysesnelheid samen in een nieuwe scanning elektronenmicroscoop. JEOL (EUROPE) BV WWW.JEOLBENELUX.COM De nieuwe compacte JEOL JSM-IT200 is in staat om zeer snel en eenvoudig SEM analyses uit te voeren dankzij nieuwe features. • “Zeromag” koppelt een camerafoto rechtstreeks aan het SEMbeeld om snel de juiste locatie te bereiken. • Autofuncties zorgen er vervolgens voor dat de beeldafregeling volledig automatisch gaat. • Volledig geïntegreerde EDS maakt “Live EDS Analysis” mogelijk, zodat simultaan met beeldvorming de chemische samenstelling van het preparaat wordt aangegeven. • Vervolgens kan in “Smile View™ Lab” zeer snel een rapport gegenereerd worden. Flexibiliteit is ander kenmerk van dit nieuwe instrument, dat geen koelwater nodig heeft, weinig ruimte inneemt en snel te installeren is. Innovatie in Liquid Handling Software: Deck-verificatie! Om het liquid handling proces goed te laten verlopen is Biomek® Software dé oplossing. Met Beckman Coulter Biomek® Software kan men erop vertrouwen dat monsters consistent worden behandeld bij elke run en bij elke vloeistofoverdracht. Door de standaard geïntegreerde camera’s op de Biomek i-Series® is een Deck-verificatie mogelijk. Met de nieuwe Deck-verificatie tool in de Biomek® Software worden fouten, die ontstaan door menselijke interventie, tot een minimum beperkt. Naast de Deck-verificatie is het ook mogelijk om op afstand, `real-time`, de voortgang van de Biomek i-Serie® te volgen. Hiervoor is alleen een Google Chrome browser benodigd. FOR BECKMAN COULTER’S WORLDWIDE OFFICE LOCATIONS AND PHONE NUMBERS, PLEASE VISIT CONTACT US AT BECKMAN.COM Next-Generation Laser Diffraction Particle Analyzer Can Improve Material Analysis LS 13 320 XR Delivers Fast, Accurate and Reproducible Particle Analysis Data The LS 13 320 XR delivers fast, accurate and reproducible high-resolution measurement and analysis, eliminating complex procedure setups and reducing the time required to process liquid or dry samples. It uses polarization intensity differential scattering (PIDS) technology to analyze material at multiple wavelengths and polarities to deliver a highly accurate picture of the sample material. It can detect multiple peaks within a heterogeneous sample, and measure the widest possible range of particle sizes, from 10 nm to 3,500 µm. The LS 13 320 XR is suitable for diverse environments, from food and beverage quality control and industrial manufacturing to small molecule and biopharma applications. The instrument helps you streamline workflows to optimize efficiency. Some big improvements help you reliably spot small differences that can have a huge impact on your particle analysis data. • Direct particle detection from 10nm – 3,500 µm • Pre-configured methods deliver results with 3 clicks or less • Automatically highlights pass/fail results for faster quality control BECKMAN COULTER NEDERLAND B.V. PELMOLENLAAN 15 | NL-3447 GW WOERDEN | NETHERLANDS PHONE: +31-348-462-462 | EMAIL: [email protected] advertentie advertentie C2W_C2W 09 2018 64 12-09-18 15:52

Watercol™ GC Columns The Watercol™ capillary GC columns allow the qualitative and quantitative analysis of water in various matrices by GC, eliminating the need for special testing for water, i.a. for petrochemical applications. The columns contain innovative ionic liquid stationary phases that produce a sharp peak shape for water and other polar analytes. Therefore, these columns are suitable for applications where • Water is an analyte: it can be integrated and quantified • Water is the injection solvent: because it does not tail, it does not interfere chromatographically with other analytes To learn more about this column line please visit us at SIGMAALDRICH.COM/WATERCOL Ascentis® Express HPLC/UHPLC Columns The original Fused-Core® technology behind Ascentis® Express columns delivers maximum speed and efficiency on both HPLC and UHPLC systems. The Fused-Core particles are available in 2, 2.7, and 5µm diameter and with the widest available choice of bonded phase chemistries reaching from classical RP to HILIC interactions. This enables analysts to take full advantage of the power of selectivity to maximize resolution and achieve optimal and reliable HPLC/UHPLC methods. To learn more about this column line please visit us at SIGMAALDRICH.COM/EXPRESS Bespaar tijd met de Hettich ZentriMix! Met de Hettich ZentriMix bespaart u 50 - 75% ten opzichte van de tradionele QuEChERS-methode. Het resultaat is hierdoor in slechts 24 minuten beschikbaar. De QuEhERS-methode wordt gebruikt in de landbouw om te kunnen vaststellen of er gewasbeschermingsmiddelen worden gebruikt. In de veeteelt kan deze methode worden toegepast voor het vaststellen van antibiotica. Het gebruik van deze middelen kan schadelijk zijn voor de volksgezondheid. De Hettich ZentriMix is geschikt voor het mixen van moeiljk mengbare componenten zoals hoog viscose stoffen, voor het homogeniseren van bijvoorbeeld nanodeeltjes en voor het versnellenverbeteren van de meeste mengprocessen. In tegenstelling tot standaard rotors, heeft de ZentriMix twee roterende samplehouders die een snelle rotatie van de samples rond hun eigen assen mogelijk maakt tijdens het centrifugeren. Hettich Benelux produceert naast centrifuges standaard en maatwerk klimaatapparatuur. Hettich Benelux levert ook laboratoriumapparatuur van gerenommeerde merken, eventueel aangepast aan uw wens. Hettich Benelux B.V. De Aaldor 9 I 4191 PC I GELDERMALSEN I 088 221 99 00 www.hettichbenelux.com product preview.indd 1 6-9-2018 10:56:30 Blijf op de hoogte Wil je op de hoogte blijven van het relevante nieuws? Schrijf dan nu in voor de gratis C2W Nieuwsbrief. De nieuwsbrief biedt j ou: • Iedere week het nieuws dat op C2W.nl verschijnt • Interessante bijeenkomsten en congressen • Relevante vacatures Ga naar C2W.nl en schrijf je vandaag nog in! Platform voor professionals in de chemie & life sciences 507_C2W-Nieuwsbrief_Stopper 90x123.indd 1 26-04-16 14:01 advertentie advertentie C2W_C2W 09 2018 65 12-09-18 15:53

advertentie š 2ptimale toepassing in elk bereik š Voor elke toepassing het geschikte oplosmiddel š *elijkblijvende hoge kwaliteit voor betrouwbare anal\seresultaten š (en redelijke prijs bij de hoogste kwaliteit :ij zijn experts op het gebied van chemicalißn, laboratoriumbehoeften en /ife Science. Gewoon de beste oplossing. Oplosmiddelen van Contact Nederland: Tel. 01 80 51 67 04 · www.carlroth.nl Contact België: Vlaanderen & Brussel: Tel. 03 283 47 10 Wallonie& Bruxelles: Tel. 080 447 958 www.carlroth.be C2W_MeMo_NL_BE_NL Chemikalien_56x259.indd 1 10/28/2016 1:14:13 PM TOP TALENT IN DE WETENSCHAPPELIJKE & LABORATORIUM INDUSTRIE ! www.labresource.nl Schiphol 020 406 97 50 Zwolle 038 799 70 00 Nijmegen 024 799 99 20 Rotterdam 070 445 04 60 Eindhoven 040 798 40 04 Junior tot senior posities voor vaste en tijdelijke contracten Kwaliteitscontrole/QC Quality Assurance Kwaliteitszorg Productie Research & Development Pharmacovigilance Procesvalidatie en -optimalisatie Laboratoriumcoördinatie Laboratorium management QESH Onze vakgebieden: +31 316 340804 - www.tlsbv.nl - [email protected] C2W_C2W 09 2018 66 12-09-18 15:53

#9 September 2018 advertentie Wateroplosbaar Plakkerige potjes zijn verleden tijd met afwasbaar label. Gewone etiketten laten zich niet makkelijk van een erlenmeyer of potje afhalen, zodat er lijmresten achterblijven of het nieuwe etiket dan maar over het oude wordt geplakt. Brady verzon een wateroplosbaar papieren label dat oplost wanneer je het onder de warme kraan houdt. Geen vieze prut in de gootsteen, geen lijmresten en binnen een halve minuut, belooft het persbericht. Niet nat laten worden als je het etiket nog nodig hebt dus… www.brady.nl Coldpack Wiltec heeft verkoelende werkkleding voor tropisch-Nederlands klimaat. Hittestress zorgt voor fysiek ongemak en mogelijk kans op fouten bij het werk, zegt Wiltec. De kledinglijn TechNiche verkoelt doordat er een luchtstroom doorheen loopt of doordat het – na onderdompelen in water – verkoelt door verdamping. Er is onder andere een koelende helm, een pet of een vest beschikbaar. www.wiltec.nl Minimicroscoop IMEC-onderzoeker ontvangt een ERC grant van 1,5 miljoen euro. Niels Verellen en collega’s gaan hiermee een hoge-resolutie microscoop ontwikkelen die veel goedkoper, kleiner en robuuster is dan de huidige gespecialiseerde microscopen in laboratoria, aldus het persbericht. Het gaat om lens-vrije microscopie, een combinatie van fotonica op een chip en een CMOS beeldsensor. Nieuw is dat Verellen zo’n platform gaat ontwikkelen voor uorescentiemicroscopie. Dat moet een compacte hoge-resolutiemicroscoop opleveren voor bijvoorbeeld screening in de microbiologie of farmacie. www.imec.com Veel foto’s uit de 19e eeuw zijn ten prooi gevallen aan de tand des tijds. Deze zogeheten daguerreotypen danken hun beeld aan een zilverkwiklegering, maar na verloop van tijd komt er door reactie met zuurstof, zwavel en chloor een laagje aanslag op en is het beeld niet meer zichtbaar. Wetenschappers van de Canadese Western University hebben een innovatieve imagingtechniek gebruikt om de foto’s weer tot leven te roepen. Daarbij werden de kwikatomen zichtbaar gemaakt. Die leveren de grootste bijdrage aan het beeld op de foto. BEELD VAN KWIK Een daguerreotype is de eerste fototechniek die voor iedereen beschikbaar was. De fotograsche plaat is van koper met een dun zilveren laagje erop dat wordt blootgesteld aan jood. Daarbij ontstaat het lichtgevoelige zilverjodide. Licht, bijvoorbeeld door een cameralens, zorgt ervoor dat de verbinding weer uiteenvalt in zilver en jood. Na belichting zorgt ontwikkeling met kwikdamp ervoor dat een kwik-zilveramalgaam ontstaat op de belichte plekken. Het niet belichte zilverjodide wordt weggespoeld met een thiosulfaatoplossing. De Canadese onderzoekers laten nu zien dat het met rapid scanning micro-X-ray uorescence imaging mogelijk is om de kwikatomen die het beeld vormen gedetailleerd zichtbaar te maken. Röntgenuorescentie (XRF) is een methode voor elementanalyse van een oppervlak, waarbij de elementen na bestraling secundaire röntgenstraling uitzenden met een karakteristieke golengte. De diameter van de gebruikte röntgenstraal is in dit geval maar enkele micrometers groot (m-XRF) zodat een elementanalyse van heel kleine stukjes oppervlak per keer kan worden gemaakt. Daaruit wordt steeds de hoeveelheid kwik op dat stukje fotograsche plaat bepaald. Ondanks het gebruik van een snelle detector (rapid scanning) duurt een scan van het hele oppervlak van de daguerreotype zo’n acht uur. HISTORISCH Met deze techniek wordt niet alleen de hele foto weer zichtbaar zonder het origineel te beschadigen. De onderzoekers konden ook de chemische samenstelling van het laagje aanslag analyseren en vaststellen dat er meerdere oorzaken zijn voor de degradatie van de daguerreotypes. Bovendien onderzochten ze hoe de foto’s het beste schoongemaakt en geconserveerd kunnen worden. Het onderzoek draagt bij aan het behoud van dit eeuwenoude erfgoed, aldus de onderzoekers. Verloren beelden komen tot leven Met behulp van innovatieve röntgenimagingtechnieken halen onderzoekers beschadigde daguerreotype foto’s terug. Ook de conservering van deze historische platen is ermee geholpen. Een Daguerreotype foto van uitvinder Louis Daguerre gemaakt door fotograaf Jean-Baptiste Sabatier-Blot in 1844. C2W_C2W 09 2018 67 12-09-18 15:53

advertentie • Gebruikte laboratorium apparatuur en meubilair ͻ ϲ maanĚen Őarantie ͻ ZesƚƉartiũen Őlasǁerk en ĚŝsƉosaďles ͻ ^amen voor een sƚerke cŝrcƵlaŝre economŝe͕ Ěaƚ Ěoe ũe Őeǁoon͊ LabMakelaar Benelux B.V. Hal 7, stand A106 T: +31(0)180 321 820 | [email protected] | www.labmakelaar.com | www.laboratorium.shop C2W_LabMakelaar_210x297.indd 1 C2W_C2W 09 2018 68 05-09-18 13:27 12-09-18 15:53

LABTECHNOLOGY advertentie September 2018 “Wanneer het analyt in een vaste stof zit is statische headspace analyse niet mogelijk,” vertelt Joeri Vercammen, R&D-manager bij IS-X. “Je kunt nooit 100% extraheren, dat zou oneindig veel tijd kosten. En een interne standaard toevoegen werkt ook niet.” De oplossing is multiple headspace extractie (MHE), een methode die al een tijd bestaat maar nu door IS-X nieuw leven wordt ingeblazen. Daarbij wordt de vaste stof eenmalig geëxtraheerd en de headspace van deze oplossing geanalyseerd. Deze procedure wordt drie tot vijf keer herhaald. Daarbij neemt de hoeveelheid geëxtraheerd analyt exponentieel af. Deze exponent kun je extrapoleren en zo uitrekenen wat de totale concentratie analyt is, legt Vercammen uit. “Elke combinatie van matrix en component heeft een vaste correctiefactor. Die factor kun je gebruiken bij de analyse van een monster met dezelfde matrix en component. Dan hoef je de extractie slechts éénmaal uit te voeren, en geen vijf keer.” De methode levert een nauwkeurige kwantitatieve analyse op van vluchtige stoen in vaste matrices. Volgens Vercammen is er geen enkele andere analysemethode die dat kan. IS-X paste de methode al meermaals toe, onder andere voor het bedrijf Silec, dat datakabels produceert. Bij de productie van de polyetheen mantels komt onder andere methaan vrij dat in het plastic blijft zitten. Dat tast de kwaliteit aan en kan zelfs voor brand zorgen bij het verwerken van de kabels. “Silec wil voor het productieproces exact weten hoeveel methaan erin zit. Dat kan met MHE, en eigenlijk met geen enkele andere methode,” aldus Vercammen. Nieuwe aandacht voor een vergeten techniek Kwantitatieve analyse van vluchtige componenten in een monster is eenvoudig met GC headspace analyse. Maar wat als die componenten in een vaste stof zitten, zoals een plastic? Tijdens de pronil-aaire was het handig geweest: in historische analysedata van voedselmonsters gericht te kunnen zoeken naar pronil. Met de huidige, doelgerichte analysemethoden lukt dat niet. Daarbij stel je van te voren een componentenlijst samen voor de kwantitatieve analyses. “Als je niet zoekt naar een bepaalde verbinding, zie je hem ook niet,” zegt Frank Koudijs van Interscience. “Een gerichte heranalyse is dan de enige manier om een verbinding te vinden in een monster uit het verleden.” Met de hybride GC-qOrbitrap is al een zogeheten full scan acquisitie mogelijk, die alle massa’s in een monster meet. “Dat is een hele vooruitgang,” aldus Koudijs. “Retrospectief kun je hele meetseries automatisch doorzoeken op bijvoorbeeld pronil en zijn heranalyses niet meer nodig.” Interscience ontwikkelde afgelopen jaar een uitbreiding van deze methode. Ze koppelden twee gaschromatografen aan de hybride qOrbitrap, met ieder twee kolommen en twee verschillende injectiesystemen. De ene GC meet polaire componenten, de andere apolaire. Er zijn diverse monstervoorbereidingen aan de GC’s gekoppeld en de monsters kunnen na GC zowel met EI als CI geïoniseerd worden voor massaspectrometrie. Het geheel wordt gecontroleerd door een multifunctionele robot. Een toepassing is residuonderzoek in vissen, waarbij binnen een serie metingen zowel naar pesticiden (polair) als PCB’s en dioxines (apolair) wordt gekeken. “Wij vinden dit een logische uitbreiding,” zegt Koudijs. “Nog te vaak optimaliseert men een volledig systeem voor enkele series monsters, waarna de analist een andere GC-kolom monteert en alles opnieuw optimaliseert. Door twee onafhankelijk programmeerbare GC’s toe te passen is dit niet meer nodig. Wij zagen al dat dit concept ook toepasbaar is wanneer verschillende onderzoeksgroepen willen samenwerken op hetzelfde apparaat.” Interscience installeerde tot nu toe enkele systemen, maar gaat ervan uit dat er meer zullen volgen. Alles tegelijk in de Orbitrap Interscience ontwikkelde een nieuw systeem met de qOrbitrap massaspectrometer en twee GC’s om alle aanwezige verbindingen te meten in een monster. ‘All-at-once’ noemen ze het. INTERSCIENCE • Gebruikte laboratorium apparatuur en meubilair ͻ ϲ maanĚen Őarantie ͻ ZesƚƉartiũen Őlasǁerk en ĚŝsƉosaďles ͻ ^amen voor een sƚerke cŝrcƵlaŝre economŝe͕ Ěaƚ Ěoe ũe Őeǁoon͊ LabMakelaar Benelux B.V. Hal 7, stand A106 T: +31(0)180 321 820 | [email protected] | www.labmakelaar.com | www.laboratorium.shop C2W_LabMakelaar_210x297.indd 1 05-09-18 13:27 C2W_C2W 09 2018 69 12-09-18 15:53

LABTECHNOLOGY “Dit gaat heel groot worden,” zegt Patrick van Houts van nanoString met nauwelijks verholen trots. “Onze nCounter-technologie kan onder andere q-PCR al voor veel toepassingen vervangen. Het nieuwe platform GeoMx Digital Spatial Proler is daarop een aanvulling. En in de toekomst staat toepassing in spatiële genomics ook op het programma.” De nanoString-technologie geeft al kwantitatieve informatie over bijvoorbeeld genen en eiwitten in een monster. Maar niet alleen de samenstelling, ook spatiële informatie is belangrijk bij onderzoek naar bijvoorbeeld kanker. Waar in de tumor bevinden zich bijvoorbeeld de eiwitten? “Bestaande technieken geven je een keuze: wil ik multiplexing, dus veel verschillende genen of eiwitten meten? Of wil ik weten waar een gen of eiwit zich bevindt in het weefsel? Bovendien: de meeste technieken vernietigen het kostbare patiëntenmateriaal,” zegt Van Houts. ZUIVER METEN Digital Spatial Proling (DSP) geeft onderzoekers de mogelijkheid in theorie honderden targets zoals genen of eiwitten tegelijk te bepalen op een zelf of automatisch gekozen deel van een biopt, bijvoorbeeld van een tumor of stroma. Bij eiwitanalyse kan het biopt na de analyse opnieuw worden gebruikt. DSP maakt gebruik van de nCounter streepjescodetechnologie die Nanostring ontwikkelde (zie kader). “Begin 2017 was er het proof of concept,” vertelt Van Houts. “We zijn begonnen met antilichamen voor eiwitdetectie, waarvan we er op dit moment 96 tegelijk kunnen meten.” Uniek is de reproduceerbaarheid van de nanoString nCounter® methode, zegt Van Houts. “Die ligt op 97 tot 99%, zelfs tussen verschillende apparaten en verschillende onderzoekscentra. Dat is onder andere te danken aan de directe hybridisatie zonder tussenkomst Genen tellen met streepjescodes NanoString ontwikkelde een microscoop die individuele moleculen zoals RNA of eiwitten op een stukje weefsel in beeld kan brengen, identificeren en tellen. De belofte is: sneller dan sequencen en goedkoper dan veel andere kwantitatieve imagingtechnieken. NKI mag als een van de eersten ter wereld het apparaat gebruiken voordat het op de markt komt. C2W_C2W 09 2018 70 12-09-18 15:53

September 2018 van enzymen en amplicatiestappen die we hanteren, en door het ‘digitale’ karakter van de meting: een gen is er óf wel, óf niet. Immunouorescentie bijvoorbeeld neemt de intensiteit van de uorescentie als maat voor de aanwezigheid van een gen. Dat is een variabele schaal.” VOORSPRONG Momenteel worden er wereldwijd acht centers of excellence ingericht die met eigen onderzoek de technologie gaan valideren. Begin 2019 volgt de commerciële introductie van de apparatuur. Het NKI in Amsterdam is één van deze centers. Christian Blank, hoogleraar moleculaire oncologie en immunologie aan het NKI is blij met deze kans: “Als eerste in Europa krijgen we eind 2018 zo’n microscoop en we werken al enige tijd met een proefmodel elders. We hebben dus straks een jaar voorsprong in ervaring en expertise. Volgend jaar zullen wij core facility worden, zodat we voor andere groepen binnen en buiten het NKI samples kunnen meten.” Blank is enthousiast over de technologie. “Het is een heel interessante techniek omdat je met één slide heel veel verschillende markers kunt meten. Dat spaart veel materiaal. Bovendien krijg je informatie over de positie van de markers. Het blijkt bijvoorbeeld dat twee biomarkers die dicht bij elkaar op een tumor zitten een goede voorspeller zijn voor relapse, een terugkeer van de tumor na behandeling. Zitten ze ver van elkaar, dan is dat risico kleiner. Alternatieve technieken voor dit soort bepalingen zijn extreem duur en maken het weefsel kapot.” Blank doet onder andere onderzoek naar immuuntherapie voor melanoom. Immuuntherapie is pas eectief als immuuncellen op of in de tumor zitten, wat immune hot wordt genoemd. Met DSP detecteerden de onderzoekers tientallen biomarkers op specieke plekken van de tumor. Daaruit bleek zoals verwacht dat tumoren die immune cold zijn vaker terugkeren na behandeling. Blank zegt: “Dit is geen rocket science, maar het laat wel zien dat je heel snel veel biomarkers kunt meten en daarbij het weefsel spaart. Dit type onderzoek gaan we voor andere ziekten voortzetten met DSP. Er is geen andere techniek waarmee we dat zouden kunnen doen.” Hoe werkt Digital Spatial Profiling? Het jonge bedrijf nanoString ontwikkelde de zogeheten nCounter® barcode-technologie waarmee high throughput genexpressieanalyse in enkele dagen klaar is in plaats van weken zoals met RNA sequencing. De barcode bestaat uit een reeks van zes ‘streepjes’ van vier soorten uorescente moleculen (of ‘kleuren’). Uit zes moleculen van vier kleuren kun je duizenden unieke combinaties maken. Elke combinatie wordt verbonden aan een DNA-oligomeer van 50 nucleotiden lang dat complementair is aan een stukje van het target (bijvoorbeeld een gen) naar keuze. Dat is de zogeheten ‘reporter probe’. Daarnaast is er een capture probe met eveneens een DNA-oligomeer van 50 nucleotiden lang en een biotine-molecuul aan het uiteinde. Beide stukjes binden speciek aan het target (bijvoorbeeld doel-RNA). Daarna bindt het biotine van de capture probe het probe-target complex aan een streptavidine-oppervlak. Alle niet-gebonden materiaal wordt weggespoeld zodat er aan het oppervlak stukjes RNA vastzitten met per target een unieke kleurcode. Een microscoop maakt een opname van het oppervlak en de software telt vervolgens hoeveel van welke kleurcodes op het plaatje zitten. Dat levert een lijst op met aanwezige targets met het aantal daarvan per target. Het hele proces duurt slechts enkele uren plus voorafgaand hieraan een nacht wachten voor het binden van de probes aan de targets. GeoMx DSP gebruikt de voordelen van de nCounter-technologie, en past deze toe bij spatiële weefselanalyse in de pathologie. Voor eiwitdetectie worden daarvoor unieke DNA-tags met een UV-gevoelige linker aan de antilichamen gebonden. Het weefsel wordt weer behandeld met de antilichamen en ongebonden materiaal weggespoeld. Daarna kun je met honderdduizenden individueel aan te sturen microspiegeltjes kiezen op welk deel van het weefsel UV-licht schijnt. Daar laat de DNA-tag los van het gebonden antilichaam en wordt met een capillair opgezogen en overgebracht naar een sample-plaat die met een standaard nCounter-systeem uitgelezen kan worden. Zo kun je dus precies bepalen van welk deel van de tumor je de analyse wil doen. C2W_C2W 09 2018 71 12-09-18 15:53

LABTECHNOLOGY Tijdens technologiebeurs WoTS (2 t/m 5 oktober in de Jaarbeurs Utrecht) kunnen bezoekers X-peditions bezoeken. Dat zijn rondgangen langs diverse bedrijven die hun innovaties presenteren. Eén daarvan is de Trending Topics in Life Science. We vroegen alvast aan de aanwezige bedrijven om een tipje van de sluier op te lichten. SUPERSNELLE BUIZENMACHINE “De Tube Handler verzorgt het eciënt, snel en op een veilige wijze sorteren en selecteren van de samples voor het celkweekproces. De HT700 is compleet nieuw en heeft een doorvoer van maximaal 900 buizen per uur. Door het innovatieve ontwerp heeft het apparaat in vergelijk met andere tube handlers een grote capaciteit en een kleine footprint. De HT700 verwerkt Micronic buizen met de unieke gelaserde 2D-codes aan de onderkant. Deze codes zijn onuitwisbaar, zelfs met bijtende chemicaliën of door slijtage. De Tube Handler is ook geschikt voor buizen van andere leveranciers, en buizen met of zonder caps. Het apparaat werkt met een LIMS-pakket naar keuze en is volledig gesloten en dus veilig voor de gebruiker. De HT700 zal binnenkort door Micronic gelanceerd worden. Daarom presenteert NovaVeth met trots tijdens de WOTS een van de eerste modellen. Het apparaat past perfect in deze X-pedition. We verwachten dat de X-pedition extra bezoekers zal trekken die normaal niet zo snel op deze presentatie af zouden komen.” Anouk Pronk, Marketing Assistant, NovaVeth. INNOVATIEVE VEILGHEIDSKAST “Wij willen tijdens de X-pedition graag laten zien dat er veel ontwikkelingen en verbeteringen zijn op het gebied van veiligheidskasten. Voor gebruikers van een veiligheidskast zijn drie zaken van belang: veiligheid, ergonomie en energieverbruik. De SafeFAST Premium is een Class II microbiologische veiligheidskast met laminaire owtechniek voor het veilig werken met pathogene stoen zoals het voorbereiden van een celkweek. Bijzonder aan de SafeFAST is dat niet alleen het schuifraam iets schuin loopt, maar ook de achterwand en het HEPA-lter. De lucht stroomt dus niet in een omgekeerde trechter waarbij altijd een beetje turbulentie ontstaat, maar 100% laminair. Het speciale HEPA- lter gaat twee keer zo lang mee als een normaal lter en hoeft dus niet zo vaak te worden vervangen. Deze kast is met 42,5 db(A) de meest geluidsarme op de markt, wat voor laboranten zeer prettig werkt. Tot slot verbruikt de kast maar heel weinig energie, voor de 120 cm versie is dat 84,4 W, onder andere door het gebruik van LEDverlichting en zuinige DC-motoren.” Sebastiaan Schipper, sales engineer, Elscolab. OPTIMALE OMSTANDIGHEDEN VOOR CELLEN “Bij het kweken van cellen, dit kunnen hechtingscellen, suspensiecellen of bacteriën zijn, is het belangrijk dat de omstandigheden optimaal zijn. Het medium waarin gekweekt wordt (pH, voedingsstoen en glucoseconcentratie) maar ook een constante temperatuur en een CO2 -concentratie van 5% spelen hierbij een belangrijke rol. De nieuwe CO2 -incubatoren, de CellXpert C170i en C170, van Eppendorf bieden een verscheidenheid aan mogelijkheden waardoor praktisch iedere cel gekweekt kan worden die CO2 nodig heeft tijdens de groei. De incubatoren zijn makkelijk schoon te houden om infecties in de celcultuur zoveel mogelijk te voorkomen. Tijdens de X-pedition geven wij onze klanten de mogelijkheid om het systeem te leren kennen en zodoende te kunnen beoordelen of deze inderdaad een aanvulling kan zijn voor hun applicatie. Eppendorf neemt al jaren deel aan deze X-pedition en heeft hierbij veel plezier en succes. Wij ervaren het enthousiasme van de bezoekers aan onze stand als zeer prettig en zelfs ‘ontspannend’. De gemêleerde doelgroep waaronder studenten geeft Eppendorf op korte termijn mogelijkheden maar ook voor de toekomst. Nevanda van den Broek, sales & marketing manager, Eppendorf. Op expeditie langs innovaties in celbiologie C2W_C2W 09 2018 72 12-09-18 15:53

September 2018 Colofon Labtechnology Magazine is een uitgave van Bèta Publishers. Labtechnology Magazine verschijnt in C2W/C2W Life Sciences, MeMo (Vlaanderen), Medicines en EVMI. Deze uitgave komt tot stand onder verantwoordelijkheid van Roeland Dobbelaer (uitgever), Bastienne Wentzel (tekst en redactie) en Bas van den Engel (sales). Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Bas van den Engel: [email protected] / 0642306937 Persberichten naar Bastienne Wentzel: [email protected] Oplage: 22.500 BREED INZETBARE MICROSCOOP “De interesse in live cell imaging neemt alsmaar toe, maar nog niet iedereen realiseert zich dat deze techniek hen verder kan helpen in nieuw en bestaand onderzoek. Daarom willen wij tijdens de Life Science X-pedition met de LionHeart FX laten zien hoe breed inzetbaar deze techniek is. De LionHeart FX is een benchtop microscoopsysteem voor zeer diverse toepassingen, van celtellingen tot geavanceerde technieken als 3D-analyses. Bijzonder aan de LionHeart FX is dat onder andere door de software het mogelijk is om heel gedetailleerd op celniveau te kijken. Een voorbeeld van een mogelijke applicatie hier is autofagie. Dit was eerder enkel mogelijk met systemen zoals confocale microscopen, maar voor deze techniek zijn aanzienlijk hogere budgetten noodzakelijk. De LionHeart FX biedt ‘augmented microscopy’, dat wil zeggen dat het hele proces van het nemen van afbeeldingen, analyse en rapportage geautomatiseerd plaatsvindt. De laborant hoeft enkel de celkweek in het apparaat te plaatsen. Door de controle van temperatuur, CO2 - en O2 -gehalte en vochtigheid is het mogelijk de levende cellen over een langere periode te bestuderen. De LionHeart FX is bij uitstek geschikt voor R&D-toepassingen, bijvoorbeeld voor onderzoek naar immuuntherapie voor kanker.” Thom Reuvers, product specialist imaging, BioSPX. EFFICIËNT CELKWEKEN ANALYSEREN “De BioPro le FLEX2 analyseert met een extreem laag monstervolume vanaf 265 µL zestien verschillende parameters van een celkweek binnen vierenhalve minuut. Daarbij gaat het om chemische parameters (bijvoorbeeld glutamine en glutamaat), pH/gassen, celdichtheid en –viability en osmolaliteit. Het onderhoud aan het systeem is tot een minimum gereduceerd door de onderhoudsvrije sensorkaart-technologie die Nova Biomedical heeft ontwikkeld. Op deze kaarten zitten alle sensoren en elektronica die nodig zijn. De sensorkaart kan twee tot drie weken gebruikt worden en de gebruiker verwisselt deze in tien seconden voor een nieuwe kaart. Dat is een grote tijdswinst ten opzichte van het onderhoud aan alle losse sensoren. In samenwerking met Sartorius is de BioPro le FLEX2 speciaal ontworpen voor integratie met de Ambr15 en Ambr250, geautomatiseerde microbioreactorsystemen. Hiermee biedt de BioPro le FLEX2 een uitgebreide analyse van 16 celkweekparameters. De BioPro le kan ook metingen verrichten aan bijvoorbeeld 96-well platen. De BioPro le FLEX2 is uitermate geschikt voor R&D activiteiten tot aan monitoring van productieruns. Voor ons is het de eerste keer dat we meedoen aan een WoTS X-pedition. We zijn benieuwd of we hiermee meer aandacht en leads kunnen genereren zowel voor de BioPro le FLEX2 als voor ons bedrijf.” Martijn Verschuren, product specialist, LA Biosystems. ALLESKUNNER VOOR CELANALYSE “Wij hebben de afgelopen paar jaar een nieuwe reeks  ow cytometers met geheel nieuwe technologie geïntroduceerd, het CytoFLEX platform. De CytoFLEX is compact,  exibel en eenvoudig in gebruik en is leverbaar in verschillende con guraties, 1 tot 6 lasers en 4 tot 21  uorescentiekanalen. Doordat er verschillende con guraties beschikbaar zijn, is de CytoFLEX geschikt voor verschillende applicaties.  Door de nieuwe technologie is de meting gevoeliger. Het onderscheid tussen positief en negatief wordt zo vereenvoudigd. Daarnaast is de CytoFLEX zeer geschikt voor het meten van microparticles. Gebruikers van dit platform zijn zeer divers, van ziekenhuizen tot zaadveredelingsbedrijven en van producenten van kaasbacteriën tot een laboratorium voor zeewateranalyse. Tijdens de X-pedition brengen we het meest geavanceerde type mee, de CytoFLEX LX, gekoppeld aan de Biomek i-serie, een robot voor monsterverwerking. Daarmee willen we meer bekendheid geven aan de mogelijkheden die Beckman Coulter biedt. Op basis van onze deelname vorig jaar verwachten we een breed publiek, hopelijk ook studenten, want die hebben de toekomst.” Geert Weijers, product specialist  ow cytometrie, Beckman Coulter. Op expeditie langs innovaties in celbiologie C2W_C2W 09 2018 73 12-09-18 15:53

LAB INTERIOR LABORATORIUM MEUBILAIR Het Duits / Sloveense bedrijf Lab Interior levert dé Europese trend op het gebied van labinrichting. Met hun kleuraccenten wordt elk laboratorium een sfeervolle werkomgeving. VOS instrumenten is de vertegenwoordiger voor Nederland en België, en uw aanspreekpunt voor alle interieurprojecten. Beter én voordeliger dan de 2 marktleiders in Nederland! Vraag vrijblijvend onze oerte aan Voor elk laboratorium maken wij de ideale inrichting SGS | SIEMENS | GREINER C2W_C2W 09 2018 74 12-09-18 15:53

LAB INTERIOR LABORATORIUM MEUBILAIR Het Duits / Sloveense bedrijf Lab Interior levert dé Europese trend op het gebied van labinrichting. Met hun kleuraccenten wordt elk laboratorium een sfeervolle werkomgeving. VOS instrumenten is de vertegenwoordiger voor Nederland en België, en uw aanspreekpunt voor alle interieurprojecten. Beter én voordeliger dan de 2 marktleiders in Nederland! Vraag vrijblijvend onze oerte aan Voor elk laboratorium maken wij de ideale inrichting SGS | SIEMENS | GREINER C2W_C2W 09 2018 75 12-09-18 15:53

Geef uw laboratorium comfort en uitstraling MAERSK OIL | HENKEL Onze ontwerpafdeling helpt u graag. Neem vrijblijvend contact met ons op of bekijk de uitgebreide catalogus op onze website! C2W_C2W 09 2018 76 12-09-18 15:53

Geef uw laboratorium comfort en uitstraling MAERSK OIL | HENKEL Onze ontwerpafdeling helpt u graag. Neem vrijblijvend contact met ons op of bekijk de uitgebreide catalogus op onze website! C2W_C2W 09 2018 77 12-09-18 15:54

The Game Changer in Rotational Viscometry ViscoQCTM 100 ViscoQC™ 100 is Anton Paar’s brand new entry-level digital rotational viscometer that measures the dynamic viscosity as a single-point value. Unbeatable ease of use makes ViscoQC™ the new standard for traceable viscosity checks. Unique features include: • automatic spindle detection by Toolmaster™ • automatic guard detection by TruGuard • magnetic spindle coupling for easy one-hand exchange of spindles • the special TruMode (Auto Mode) • an intuitive user interface • 3.5” color LCD display Starting from € 2999 For more information, visit our product page: www.anton-paar.com/viscoqc. ANTON PAAR BENELUX WWW.ANTON-PAAR.COM OFFICE BELGIUM MAAGD VAN GENTSTRAAT 12 9050 GENTBRUGGE +32 (0)9 280 83 20 [email protected] OFFICE THE NETHERLANDS EVERDENBERG 7 4902 TT OOSTERHOUT +31 (0)162 319 250 [email protected] ATEX-geschikte vacuüm pompen voor laboratoria Nieuw pompkop- materiaal voor de KNF LABOPORT® FT pomp Door optimalisatie van de pompkoppen is de binnenzijde, het deel dat met het medium in contact komt, nu geschikt voor toepassing in een explosiegevaarlijke omgeving. De op deze wijze uitgevoerde LABOPORT® FT pompen vallen onder de apparaten categorie 2G, en zijn dus ontworpen voor transport van gassen en dampen die een explosiegevaarlijke atmosfeer kunnen veroorzaken. De exacte ATEX toelating betreft ATEX II 2G IIB+H2 T3X, voor alleen interne atmosfeer. De chemisch bestendige LABOPORT® modellen N 810.3 FT.18, N 820.3 FT.18 en N 840.3 FT18 worden gebruikt bij toepassingen zoals rotatie filmverdamping, filtratie, ontgassing, gel droging, vacuüm concentratie en vloeistof aspiratie door vacuüm. Het nieuwe materiaal uit de PTFE-materiaalgroep kenmerkt zich door een dicht, poriënvrij polymeer. Dit vormt de basis voor een zeer robuuste verhouding tussen druk- en temperatuurverschillen. Door het poriënvrije materiaaloppervlak wordt tevens de chemische bestendigheid verhoogd. De KNF LABOPORT® N 810.3 FT.18, N 820.3 FT.18 en N 840.3 FT18 zijn ATEX-geschikte vacuüm pompen voor laboratoria. [email protected] | WWW.KNF-VERDER.NL PHC Europe B.V introduceert ULT-vriezer met “inverter” technologie. Op 1 April 2018, heeft Panasonic Biomedical Sales Europe BV haar naam veranderd, en is verder gegaan onder de nieuwe bedrijfsnaam PHC Europe BV. Tegelijk met deze naamsverandering hebben ze een nieuwe ULT-vriezer, de MDF-DU502VH, geïntroduceerd. Een vriezer die zich karakteriseert door de bekende kwaliteit en betrouwbaarheid. Maar door gebruik te maken van een frequentiegeregelde compressor (“invertertechnologie”), heeft deze -80°C vriezer een ongekend laag energieverbruik. Daarnaast geeft het nieuwe multifunctionele display eenvoudig en intuïtief toegang tot de instellingen en output data van het apparaat. Voor meer informatie bezoek ons op de beurs WoTS Standnummer 7C009 HTTPS://WWW.PHCHD.COM/EU/BIOMEDICAL/ [email protected] IncuSafe MCO-80IC-PE De IncuSafe MCO-80IC-PE is een incubator voor CO2 -kweek met grote capaciteit, geschikt voor het kweken van grote hoeveelheden patiëntmonsters en het werken met celkweekapparatuur met een groot volume. De incubator heeft een optimale temperatuur en CO2 -uniformiteit en herstelt snel na deuropeningen met uitzonderlijk laag CO2 -gasverbruik. De exclusieve inCu-saFe met koper verrijkt roestvrijstalen legering interieur biedt de kiemdodende eigenschappen van koper en de duurzaamheid van roestvrij staal. De optionele, geïsoleerde, SafeCell UV-lamp decontamineert circulerende lucht en water in de bevochtigende pan, zonder schade aan te richten gekweekte cellen. MCO-80IC-PE 851 L Infrarood CO2 sensor P.I.D.-control InCu-saFe® interieur Instelbare relatieve luchtvochtigheid Horizontaal laminair luchtstroomsysteem bevordert temperatuuruniformiteit SafeCell UVlamp Verstelbare shelfs (5) Doorvoerpoorten Bezoek onze stand tijdens WoTS Standnummer 7C009 en maak kennis met deze CO2 incubator! PHC EUROPE BV HTTPS://WWW.PHCHD.COM/EU/BIOMEDICAL [email protected] advertentie advertentie C2W_C2W 09 2018 78 12-09-18 15:54

Editorial LabMakelaar Benelux BV Samen voor een sterke circulaire economie, dat doe je gewoon! KEES DE RIJKE, LABMAKELAAR BENELUX B.V. T: +31(0)180 321 820 @: [email protected] W: WWW.LABMAKELAAR.COM / WWW.LABORATORIUM.SHOP Het streven naar een (laboratorium)wereld met een sterke circulaire economie is een ambitieuze doelstelling. Dit kan o.a. worden bereikt door bedrijven makkelijk toegang te verlenen tot een totaaloplossing voor inrichting en apparatuur met uiteraard kwalitatief goed en herbruikbaar materiaal. Dat is de visie die hoog in het vaandel staat bij LabMakelaar Benelux B.V. Hierbij is het erg belangrijk, dat • Producten en materialen hergebruikt worden en hun waarde behouden. • De producten volledig aansluiten bij de eisen en verwachtingen van de markt. • De medewerkers en klanten een open cultuur kunnen nastreven gebaseerd op integriteit, vertrouwen en respect. • Op een constructieve, prettige manier wordt samengewerkt, zowel intern als met externe partijen. • Kansen worden benut door meer ketensamenwerking te realiseren en te organiseren, minder grondstoffen te verbruiken en minder afval te produceren. • Het materiaal dat niet aan de kwaliteitseisen voldoet correct in de keten wordt afgevoerd, zodat er weer grondstoffen uit kunnen worden gewonnen. Compleet, toegewijd servicepakket Eppendorf epServices heeft een uitgebreid assortiment van zorgvuldig ontworpen serviceoplossingen die wereldwijd worden uitgevoerd door toegewijde Application, Training en Technical Service teams. Deze diensten vullen de productportfolio aan met Application Support, seminars en trainingen, Technical Support, Onderhoud en Certificatie Services. Het epServices team biedt twee verschillende types onderhoud. Het preventieve onderhoud - ‘Advanced Maintenance’ - zorgt ervoor dat apparatuur steeds voldoet aan de fabrieksspecificaties. Het complete onderhoud - ‘Premium Service’ - biedt een complete service. Voor meer informatie over de inhoud van het onderhoud kan op de website het Performance plan van het product gedownload worden. MEER INFORMATIE WWW.EPPENDORF.COM/NL-EN/SERVICE-SUPPORT Een nieuwe standaard in snelheid Met de nieuwe Eppendorf Fast PCR Tube Strips en de Mastercycler X50 kunt u al uw knelpunten in uw workflow oplossen. De X50 cycler-familie heeft een geavanceerde technologie waaronder zeer snelle opwarmings- en afkoelsnelheden welke ervoor zorgt dat u moeiteloos meer samples kunt verwerken. Samen met de Eppendorf Fast PCR Tube Strip bereikt u een snellere warmteoverdracht van het blok naar de reactie, welke zorgt voor significant betere controle van de reactie parameters. De resultaten; tijdwinst in vergelijking met de looptijden van de kit fabrikant en een hogere opbrengst door optimaal PCR. MEER INFORMATIE WWW.EPPENDORF.COM/PCR advertentie advertentie C2W_C2W 09 2018 79 12-09-18 15:54

Meer capaciteit, meer controle VOOR MEER INFORMATIE KUNT U CONTACT OPNEMEN MET POLY TEMP SCIENTIFIC BV, [email protected], WWW.POLYTEMP.NL De TSX-Serie -80°C vriezer van Thermo Scientific is ontworpen om te voldoen aan de hoogste normen op het gebied van betrouwbaarheid, duurzaamheid en temperatuurbeheer. Met het nieuwe rekkensysteem, geleverd door Poly Temp Scientific, is er maar liefst ruimte voor 840 doosjes (van 50mm hoog). V-drive compressor De kern van de TSX-Serie is de adaptieve V-drive-compressortechnologie, ontworpen om zich aan te passen aan gebruikerspatronen, waardoor de energiekosten aanzienlijk worden verlaagd zonder de prestaties in gevaar te brengen. Controle op afstand Met DeviceLink ™ in de ULT-vriezer kunt u real-time de systeemstatus en sample temperatuur bewaken. Alarmen en meldingen bij een kritieke toestand worden direct naar e-mail en smartphone verzonden. In tegenstelling tot traditionele connectiviteit methodes, werkt DeviceLink ™in de Cloud, waarvoor minimale IT-ondersteuning vereist is. Het kan eventueel naast het gebouwbeheersysteem gebruikt worden op persoonlijk niveau van de labmanager of analist. Diverse productgroepen zoals flowkasten en incubatoren zijn inmiddels op dit platform online aan te sluiten. De TSX-Serie ultra-low vriezer met DeviceLink™ is te zien tijdens de WOTS op stand: 7D032 LABORATORIUMLEVERANCIER ALLES VOOR UW LABORATORIUM. SNEL, COMPLEET, DESKUNDIG EN BETROUWBAAR. Ontdek het zelf van 2-5 oktober op de: World of Technology & Science Stand A008 in Hal 7 www.boomlab.nl | [email protected] Vakblad voor chemie en life sciences Gratis publiciteit voor uw evenement! C2W, het vakblad voor moleculair Nederland bereikt via haar website ruim 13.000 unieke bezoekers per maand en iedere week via de nieuwsbrief nog eens ruim 13.500 abonnees. U kunt uw (niet commerciële) event/congres gratis onder de aandacht te brengen van al onze online bezoekers en abonnees. Hiermee bent u verzekerd van veel publiciteit voor uw evenement. Meld uw event gratis aan via www.c2w.nl/agenda/nieuwe-agenda C2W, het vakblad voor moleculair Nederland, bereikt via haar website ruim 13.000 unieke bezoekers per maand en iedere week via de nieuwsbrief nog eens ruim 13.500 abonnees. U kunt uw (niet-commerciële) evenement gratis onder de aandacht brengen van al onze online bezoekers en abonnees. Hiermee bent u verzekerd van veel publiciteit voor uw evenement. Meld uw event gratis aan via www.c2w.nl/agenda/nieuwe-agenda advertentie C2W_C2W 09 2018 80 12-09-18 15:54

september 2018 | 81 NVBMB COLOFON Het NVBMB najaarssymposium ‘Deciphering the genome: from single molecules to systems’ vindt plaats op woensdag 12 september, 10.30-17.30 uur, Nederlands Kankerinstituut, Plesmanlaan 121, 1066 CX Amsterdam. Het symposium is mede georganiseerd door Tineke Lenstra, winnaar van de NVBMB-prijs 2018, en tijdens het symposium neemt zij deze prijs in ontvangst. Het symposium bestrijkt het gebied van de regulatie van genexpressie en epigenetica, van structurele studies aan histonen, proteoom-brede chromatineinteracties, 3D- genoomarchitectuur, tot single cellexpressieanalyse en transcriptiegerelateerde veranderingen tijdens ziekte. De dag sluiten we af met een FEBS National Lecture door Naama Barkai van het Weizmann Institute, Israël.  Kijk voor meer informatie op nvbmb.kncv.nl. De Nora Baart Stichting (NBS) heeft toelages voor een stage in het buitenland verstrekt aan drie studenten. Femke Groen veld, cancer, stem cells and developmental biology, Utrecht Universiteit, gaat naar het Boston Children’s Hospital and Harvard Medical School, Boston (MA), VS, om het begrip te vergroten over het proces van rekrutering van T-cellen naar melanomen. Henriette van Beijnum, moleculaire levenswetenschappen, Wageningen University & Research, krijgt  nanciële ondersteuning voor onderzoek aan het Cancer Epigenetics Laboratory, The Francis Crick Institute, London, VK. Ze gaat H1.0 regulatie van kankerstamcellen karakteriseren. Bente Somsen, biomedical engineering, Technische Universiteit Eindhoven, vertrekt naar het MIT Department of Chemistry, Cambridge, VS. Aldaar gaat ze drugs proberen te ontdekken middels alternatieve modulatie van kernreceptoractiviteit, gebruikmakend van stabilisatie van eiwit-eiwitinteracties.  Kijk voor meer informatie over een NBS-aanvraag op https://nvbmb.kncv.nl/ grants. Beurzen voor internationale stages NVBMB-symposium & FEBS National Lecture J ef Boeke, New York University, is NVBMB Spreker van het jaar 2018. Boeke is bekend van het synthetische gist-genoomproject, Sc2.0. Als directeur van het Institute for Systems Genetics en hoogleraar aan New York University, richt hij zich op mobiele elementen, ofwel retrotransposons, die genomen van alle eukaryoten onveilig maken. In zijn lezing gaat hij in op zijn werk aan het ontwerpen en bouwen van volledige synthetische gist-genomen en het effect daarvan op de 3D-genoomstructuur en de levensvatbaarheid van de cel. Boeke geeft op 10, 11 en 12 oktober lezingen in respectievelijk Amsterdam, Leiden en Groningen.  Kijk voor meer informatie op nvbmb.kncv.nl. Spreker van het jaar 2018 De Nederlandse Vereniging voor Biochemie en Moleculaire Biologie (NVBMB) stelt zich ten doel het onderzoek en onderwijs in de biochemie en de moleculaire biologie te stimuleren, en de maatschappelijke belangen van haar leden te behartigen. Dit doet zij onder meer via het houden van wetenschappelijke bijeenkomsten en discussieplatforms, en via contacten met soortgelijke (inter)nationale organisaties. Voor informatie over de komende activiteiten zie www.kncv.nl/nvbmb. Voorzitter: prof. dr. L. Brunsveld ([email protected]) Secretaris: dr. H. Van Ingen ([email protected]) Penningmeester: dr. A.I. de Kroon ([email protected]) Leden: mw. dr. M. Adjobo-Hermans ([email protected]); dr. Y. Bollen ([email protected]); mw. prof. dr. M.M.A.E. Claessens; mw. prof. dr. A. Kocer ([email protected]); prof. dr. F. Van Leeuwen (fred.v.leeuwen@ nki.nl); dr. C.P.M. van Mierlo (carlo. [email protected]); dr. Noël van Peij ([email protected]) ; Prof. Dr. D.J. Slotboom ([email protected]); prof. dr. C.P. Verrijzer (c.verrijzer@ erasmusmc.nl). Lidmaatschap Inschrijven als lid kan via de website www.kncv.nl/nvbmb. Contributie: 30 euro voor KNCV-leden, 40 euro voor niet-KNCV-leden en 5 euro voor studentleden, 15 euro voor niet-KNCVstudentleden. Kopij voor volgende nummer Kopij voor het volgende NVBMBverenigingsnieuws kunt u per e-mail en als Word-file naar de redactie sturen naar dr. Carlo van Mierlo ([email protected]). De redactie neemt het recht te lange teksten in te korten. Graag de teksten kort en bondig houden. Bente Somsen. Femke Groenveld. Henriette van Beijnum. C2W_C2W 09 2018 81 12-09-18 15:54

A. M. S. Silva B. Olofsson S. P. Perlepes D. Astruc L. Gonzáles A. Jutand R. Poli M. Prato J. Roithová K. Binnemans K. L. Greła E. W. B. Meijer W. Schuhmann E. Bouwman D. T. Gryko C. Nájera R. Šebesta R. Sessoli M. J. Calhorda A. S. K. Hashmi H. García V. Balzani G. Grampp E. P. Kündig www.chempubsoc.eu Please join us in congratulating ChemPubSoc Europe Fellows Class 2016/2017 ChemPubSoc Europe – a partnership of 16 European Learned Chemistry Societies – established this fellowship to honor extraordinary contributions FELLOWS P. Bałczewski M. Grätzel C. O. Kappe L. Sun V. Van Speybroeck D. Velicˇ K.-H. Altmann B. L. Feringa F. Fülöp E. Hey-Hawkins K. C. Nicolaou P.-O. Norrby N. Martín C2W_C2W 09 2018 82 12-09-18 15:54

september 2018 | 83 A. M. S. Silva B. Olofsson S. P. Perlepes D. Astruc L. Gonzáles A. Jutand R. Poli M. Prato J. Roithová K. Binnemans K. L. Greła E. W. B. Meijer W. Schuhmann E. Bouwman D. T. Gryko C. Nájera R. Šebesta R. Sessoli M. J. Calhorda A. S. K. Hashmi H. García V. Balzani G. Grampp E. P. Kündig www.chempubsoc.eu Please join us in congratulating ChemPubSoc Europe Fellows Class 2016/2017 ChemPubSoc Europe – a partnership of 16 European Learned Chemistry Societies – established this fellowship to honor extraordinary contributions FELLOWS P. Bałczewski M. Grätzel C. O. Kappe L. Sun V. Van Speybroeck D. Velicˇ K.-H. Altmann B. L. Feringa F. Fülöp E. Hey-Hawkins K. C. Nicolaou P.-O. Norrby N. Martín zig is, heb ik vooral bewondering voor mensen die zich goed kunnen concentreren op één ding, daar vol voor gaan en zich niet laten a eiden, ook niet door tegenslagen.’ Wat weten onze lezers niet over jou? ‘Ik ben graag sportief bezig. Ik doe bijvoorbeeld aan zwemmen en klimmen en ik maak graag bergwandelingen. Soms duik ik tijdens mijn vakanties. Vooral de natuur in Californië vind ik echt fantastisch, daar heb ik erg van genoten in de twee jaar dat ik er woonde en werkte.’ In het volgende nummer stellen wij Rienk Eelkema aan je voor. Daniël Linzel  Heb je interesse om jezelf voor te stellen aan onze lezers? Stuur dan een mail naar Frank Sekeris ([email protected]) onder vermelding van ‘Maak kennis met…’. ‘Op dit moment is er heel veel aandacht voor het afbouwen van het gebruik van fossiele grondstoffen, maar de grote uitdaging zit in het doorzetten van veelbelovende, alternatieve technologieën. Op laboratoriumschaal is veel mogelijk. Het kost echter tijd om dat op te schalen naar de industrie. We hebben veel goede ideeën, maar die moeten wel kunnen concurreren met bestaande technologieën en ook  nancieel gezond zijn. We bevinden ons nu op een moment waarop we veel nieuwe dingen moeten ontwikkelen en niet moeten blijven hangen op labschaal, we moeten gewoon gaan op - schalen.’ Wie bewonder je en waarom? ‘Ik heb niet echt een persoon die ik zo zou kunnen noemen. Als iemand die graag met verschillende ideeën beStel jezelf voor… ‘Mijn naam is Annelie Jongerius. Ik heb scheikunde gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam en ben gepromoveerd aan de Universiteit Utrecht op lignineconversie bij de vakgroep anorganische chemie en katalyse. Daarna heb ik een postdoc gedaan aan de Stan ford University in Californië, waar ik me bezighield met elektrochemische CO2-reductie. Sinds 2016 ben ik weer terug in Nederland en werk ik als scientist bij Avantium aan verschillende projecten.’ Waar werk je momenteel aan? ‘Ik ben betrokken bij het Zelcor-project en het Recodeproject. Zelcor staat voor zerowaste lignocellulosic biore neries. Bioraf naderijen zetten biomassa om in verschillende stromen voor valorisatie. Veel stromen kun je makkelijk omzetten, maar lignines en humines zijn lastiger te verwerken tot waardevolle producten. Wij zoeken naar toepassingen voor lignines en humines, zodat valorisatie mogelijk is. Recode is een elektrochemisch consortium. Daarbinnen ontwikkelen en testen we katalysatoren. Ook ontwerpen we elektrochemische testreactoren voor CO2-elektroreductie. Die gaan we dan plaatsen bij een cementfabriek in Griekenland, want bij de productie van cement komt veel CO2 vrij.’ Wat is de grootste uitdaging voor de chemie in de komende vijf jaar? Maak kennis met… Annelie Jongerius KNCV in het kort Nobelprijswinnaar en KNCV-erelid Ben Feringa heeft op 26 augustus de allereerste Europese Gouden Medaille in ontvangst genomen tijdens het 7de EuChemS Chemistry Congress in Liverpool. Feringa ontving de prijs uit handen van juryvoorzitter Hermen Overkleeft. De Jong KNCV-fotocompetitie is weer geopend, deze keer met als thema ‘Molecules in Motion’. Dien je foto in en maak kans op € 500! De tien beste foto’s stellen we in december tentoon op chemieconferentie CHAINS, waar de bezoekers mogen stemmen op hun favoriet. Dus heb jij een mooie chemiegerelateerde foto gemaakt? Ga danvoor 12 oktober naar jong.kncv.nl/fotocompetitie en doe mee! Heb je al gestemd voor de Van Marumpenning? Alle KNCV-leden hebben onlangs per e-mail een link ontvangen en kunnen daarmee stemmen op een van de drie genomineerden: Jos van den Broek, Ernst Homburg of Marleen Kamperman. Stemmen kan nog tot 24 september. Zelf een nieuwtje voor de rubriek ‘KNCV in het kort’? Mail het naar [email protected] In deze rubriek stellen wij maandelijks een KNCV-lid voor. KNCV C2W_C2W 09 2018 83 12-09-18 15:54

84 | september 2018 Sponsoren maken Avond van de Chemie mogelijk De Avond van de Chemie viert alweer de derde editie van een spetterende avond vol inhoud en gezelligheid. Dit zou echter niet mogelijk zijn zonder onze sponsoren. Waarom steunen zij dit initiatief? Acerta Pharma Acerta Pharma loopt voorop in het veld van de covalente bindingstechnologie en past die toe bij de identi catie en ontwikkeling van nieuwe en hoogselectieve medicijnen tegen kanker. Een van de essentiële bouwstenen van die technologie én van onze medicijnen is chemie, en daarom steunt Acerta graag dit creatieve en mooie event! AkzoNobel Specialty Chemicals Wereldwijd vertrouwen industrieën op ons voor het maken van producten die je elke dag nodig hebt. Veiligheid, duurzaamheid en innovatie vragen om voortdurende aandacht voor werving van chemisch toptalent. De Avond van de Chemie levert daaraan een waardevolle en feestelijke bijdrage. Avery Dennison Avery Dennison ontwikkelt wereldwijd innovatieve oplossingen voor zelfklevende materialen die tot stand komen door een gepassioneerd R&Dteam en de diepgaande kennis en vaardigheden van onze chemici. Wij zijn er trots op om de Avond van de Chemie te sponsoren. technieken, producten én oplossingen die bijdragen aan een betere wereld. Waar liggen jouw ambities? Wellicht kunnen wij samenwerken. DuPont Bij DuPont, een dochteronderneming van DowDuPont, spelen wetenschappelijke kennis en expertise een belangrijke rol. Onze producten helpen onze klanten hun beste ideeën en innovaties te realiseren in onder meer elektronica, transport, constructie en bouw, gezondheid en wellness, voeding, persoonlijke bescherming en veiligheid. Kijk voor meer informatie op dow-dupont.com. OHRA Wij vinden het  jn dat zoveel leden van KNCV een OHRA Zorgverzekering hebben. We doen er dan ook alles aan om ervoor te zorgen dat iedereen tevreden is. Zo krijg je als KNCV-lid een gratis extra module: OHRA Gezond. Meer weten? Kijk op www.ohracollectief.nl/kncv. Frank Sekeris  De Avond van de Chemie vindt plaats op 9 oktober in Diligentia in Den Haag. Kaarten zijn nog verkrijgbaar. Kijk op www.kncv. nl/avdc voor meer informatie. CheckMark Labrecruitment CheckMark Labrecruitment is graag betrokken bij alweer de derde Avond van de Chemie. Een avond waar jong talent en experts in de chemie elkaar ontmoeten en kennis van toonaangevende projecten delen. Dit past precies bij de missie van CheckMark; namelijk in - spireren, talent erkennen en ontwikkeling stimuleren. Corbion Kennis delen is een belangrijk aspect voor Corbion en voor de chemische industrie. De jaarlijks terugkerende Avond van de Chemie is een goede plek om samen te werken aan de verduurzaming van onze industrie. Dit is waarom Corbion trotse sponsor van deze avond is. Dow Alleen door ontwikkeling kun je voorop blijven lopen, competitief blijven en betekenisvol zijn. Dagelijks werken wij met onze klanten en partners aan het ontwikkelen van nieuwe KNCV C2W_C2W 09 2018 84 12-09-18 15:54

september 2018 | 85 persoonlijke ontwikkeling praktische vaardigheden Workshops najaar 2018 Hoe schrijf ik een winnende subsidieaanvraag? Utrecht, 27 september Hoe verbeter ik mijn wetenschappelijke poster? Utrecht, 23 oktober Hoe verbeter ik mijn presentatie(vaardigheden)? Utrecht, 8 november Hoe presenteer ik mezelf op de arbeidsmarkt? Utrecht, 22 november De praktijkgerichte workshops van de KNCV Academy worden gegeven door experts met een achtergrond in chemie en vinden plaats in een kleine, vertrouwde setting, waarbij de deelnemers ook van elkaars ervaringen kunnen leren. Het is tevens een goede gelegenheid om in contact te komen met vakgenoten. Leden van de KNCV krijgen korting. Alle cursussen worden gegeven in het Engels Schrijf je vandaag nog in via kncv.nl/academy KNCV ACADEMY derzoek, waarbij het moeilijk is om daadwerkelijk voor de biologie tastbare en werkbare methodes te ontwerpen en ontwikkelen’, zegt Overkleeft. ‘En juist op dit terrein heeft Jonkheijm grote stappen gemaakt.’ Jonkheijm ontwikkelt een nieuw gebied van de moleculaire wetenschappen en zal zeker een prominente rol vertolken voor de chemie in Neder land en daarbuiten, verwacht de jury van de Gouden Medaille. Overkleeft: ‘Daarom beschouwen we hem als een boegbeeld voor de chemie.’ hoogste Nederlandse onderscheiding voor chemisch toptalent uitgereikt op 4 december tijdens chemieconferentie CHAINS in Veldhoven. Prominente rol De onderzoeker verbindt de vakgebieden supramoleculaire chemie en (cel)biologie. Daarbij gebruikt Jonkheijm een engineering-aanpak om moleculen en materialen te ontwerpen voor fundamenteel onderzoek en gebruik in de bio nanotech no logie. ‘Dit is een uitermate boeiend, maar ook zeer complex gebied van onJury Gouden Medaille 2018 kiest unaniem voor Pascal Jonkheijm. De KNCV heeft de Gouden Medaille 2018 toegekend aan Pascal Jonkheijm, hoogleraar organische chemie aan de Universiteit Twente. Van de vijftien genomineerden voor de prijs koos de jury unaniem voor Jonkheijm. ‘Hij is een begenadigd chemisch onderzoeker die fundamenteel en toegepast onderzoek op het grensvlak van de chemie en de biologie moeiteloos combineert’, zegt Hermen Overkleeft, juryvoorzitter van de Gouden Medaille-commissie 2018. Jonkheijm krijgt deze Winnaar KNCV Gouden Medaille 2018 bekend KNCV C2W_C2W 09 2018 85 12-09-18 15:54

Bundelen van krachten OM MEER TE WETEN TE KOMEN OVER CLEANAIR BY BAKER EN WAT WIJ VOOR U KUNNEN BETEKENEN; BEZOEK ONZE WEBSITE VIA WWW.CLEANAIR.EU.COM OF NEEM CONTACT MET ONS OP VIA [email protected] OF BEL MET +31(0) 85 90 22 500. Sinds 1 januari 2018 is het merk CleanAir weer terug in de markt voor Laminaire Flow oplossingen. The Baker Company (Maine – USA) heeft de krachten gebundeld met Milo Bianchetti, voormalig eigenaar van Clean Air Techniek, Martin Vermeulen, voormalig General Manager van Clean Air BV en gezamenlijk CleanAir by Baker gelanceerd. Clean Air; één van de eerste Europese producenten die een door TUV Nord, DIN gecertificeerde biologische veiligheidswerkbank ontwikkelde, volgens de Europese norm standaardisatie. Baker ontwikkelde ’s werelds eerste biologische veiligheidswerkbank welke de basis vormde voor het design van vele andere wereldwijd ontwikkelde laminaire flow- en biologische veiligheidswerkbanken. CleanAir by Baker (Utrecht), gespecialiseerd in het ontwerpen, produceren en leveren van biologische veiligheidswerkbanken, laminaire flow installaties en klant specifieke oplossingen voor de Nederlandse en Europese markt. Optimaal ontwikkeld voor bescherming van de gebruiker, hun werk en de omgeving. Voor elke toepassing een veilige oplossing Met een ‘klant centrale’ benadering werken wij samen met onze relaties aan een oplossing gericht op de specifieke behoeften. Flexibiliteit is een van onze sleutelwoorden mede door onze eigen engineering- en productiefaciliteit. Wij streven naar een service-georiënteerde werkomgeving waarin samenwerken en het verder ontwikkelen van nieuwe designs en producten centraal staan. Niets is voor ons meer belangrijk dan het vertrouwen in onze oplossingen en de service die u helpen uw doelstellingen te bereiken. Wij staan voor: • Kwalitatief hoogwaardige producten • 3 jaar garantie op alle installaties • Inhouse engineering • Eigen hoogwaardige productie en testfaciliteiten • Goed opgeleide en gekwalificeerde allround servicetechnici • Trainings- en opleidingsmogelijkheden Nikon & Analis nv NEW Partnership – Biological Microscopy Op de WoTS tonen wij de praktische combinatie van de Eclipse Ci microscopie lijn met de slide scanning Excilone PathScan Touch optie voor digitale microscopie. U vindt ons in HAL 7 STAND B077 ANALIS NV – AMSTERDAM – WWW.ANALIS.NL TEL: +31(0)20 308 10 48 – MARCO MARKUS [email protected] BioResolve Begin dit jaar heeft Waters de nieuwe BioResolve lijn geïntroduceerd, specifiek voor Biopharma applicaties. Een RP mAb Polyphenyl is de eerste selectiviteit voor reversed phase analyse van intact mAbs, subunits en antibody-drugconjugates (ADCs). Voor de ontwikkeling is gebruik gemaakt van een Ides-digested NIST mAb referentiemateriaal. Dit referentiemateriaal wordt eveneens gebruikt om de kwaliteitscontrole op elke batch stationaire fase uit te voeren en wordt met elke kolom meegeleverd als referentiestandaard (ook los verkrijgbaar). De kolom is een 2.7µm solid core deeltje, 450Å poriegrootte en een polyphenol gebonden ligand. Deze karakteristieken zorgen voor een superieure piekvorm en resolutie, ook bij gebruik van MS vriendelijke mobiele fases. WWW.WATERS.COM/BIORESOLVE Meer info op advertentie C2W_C2W 09 2018 86 12-09-18 15:55

september 2018 | 87 KNCV AGENDA 27 september 2018, Amersfoort Hoe schrijf ik een winnende subsidieaanvraag? Workshop schrijven subsidieaanvragen Locatie: het Coachhuis, Amersfoort KNCV-Bureau Informatie: KNCV-Bureau, 070-337 87 90, [email protected] 28 september 2018, Delfzijl Proeffabriek Avantium Excursie Locatie: Chemiepark, Delfzijl Groningse Chemische Kring Informatie: Kommer Brunt, [email protected], 050-534 89 34 1 oktober 2018, Ede Dutch Medicines Days Sustainable innovation in Oncology; from molecule to man, societal sustainability & health economy Locatie: Congress center de ReeHorst, Ede Sectie Farmacochemie Informatie: TCM Congress Management, 0346-251 566, [email protected] 2-5 oktober 2018, Utrecht World of Technology & Science 2018 De vijf werelden van WoTS Locatie: Jaarbeurs, Utrecht FHI, federatie van technologiebranches Informatie: [email protected] 3 oktober 2018, Utrecht The toilet flush: the next big opportunity in resource mining KNCV Seminar at World of Technology & Science 2018 Locatie: Jaarbeurs, Utrecht Jong KNCV Informatie: [email protected] Voor meer informatie over deze en andere activiteiten: www.kncv.nl/agenda Voor opname van uw activiteit in deze rubriek kunt u contact opnemen: Frans Koeman, [email protected] Telefoon: 070-337 87 93 KNCV Piet Bennema Kristalgroeiprijs 2018 Paul Smeets wint KNCV Piet Bennema Kristalgroeiprijs. De Nederlandse Vereniging voor Kristalgroei (NVKG), een van de secties binnen de KNCV, reikt de KNCV Piet Bennema Kristalgroeiprijs uit aan Paul Smeets. Smeets mag de prijs, bestaande uit een oorkonde en een geldbedrag ter hoogte van € 1.000, in ontvangst nemen tijdens de NVKG-najaarsbijeenkomst op 3 oktober. Begin dit jaar deed de NVKG een oproep voor het indienen van nominaties voor de KNCV Piet Bennema Kristalgroeiprijs 2018. De sectie reikt die prijs elke drie jaar uit aan een jonge onderzoeker voor zijn hoogstaande, wetenschappelijke onderzoek op het gebied van de kristalgroei. Unaniem besluit De jury, bestaande uit Tom Leyssens, Herman Kramer en Paul Verwer, heeft zich gebogen over de drie ingediende nominaties en is tot een unaniem besluit gekomen om de prijs toe te kennen aan Smeets. Smeets verdedigde zijn proefschrift Towards Understanding Pathway Complexity in Calcium Carbonate Mineralization op 9 maart 2016 aan de Technische Universiteit Eindhoven. Hij overtuigde de jury vooral met het feit dat hij er niet voor terugdeinsde om zijn resultaten te bevestigen en te verdedigen, ook al gingen deze lijnrecht in tegen het werk van meer ervaren onderzoekers. Als jonge onderzoeker vraagt dit niet alleen een zekere kennis en uithoudingsvermogen, maar ook en vooral veel durf. Namens de NVKG willen we Paul Smeets van harte gelukwensen met de toekenning van deze prijs. Antoine van der Heijden  Kijk voor meer informatie over de Piet Bennema Kristalgroeiprijs en de najaarsbijeenkomst op www.dacg.nl. C2W_C2W 09 2018 87 12-09-18 15:55

COMMUNICEER MET PROFESSIONALS IN CHEMIE EN LIFE SCIENCES Advertentie-exploitatie Archer Media Bas van den Engel | +31(0)6-423 06 937 [email protected] • Ledenblad van de KNCV • Oplage van ruim 10.000 exemplaren, wordt gelezen door ruim 35.000 professionals en aankoopbeslissers in chemie, life sciences , voeding (biofarma, (bio)proces- en laboratoriumtechnologie • Verspreiding onder leden van relevante vakorganisaties, instituten, onderwijsinstellingen en studieverenigingen • Doorplaatsen van uw advertenties naar Mens & Molecule, het Vlaamse vakblad voor chemie en life sciences www.c2w.nl • Ledenblad van de KVCV • Oplage van ruim 5.000 exemplaren, wordt gelezen door ruim 12.500 professionals en aankoopbeslissers in chemie, biowetenschappen, voeding, (bio)farma, procestechnologie en laboratoria • Verspreiding onder leden van relevante vakorganisaties en instituten • Doorplaatsen van uw advertenties naar C2W, het Nederlandse vakblad voor chemie en life sciences www.mensenmolecule.be IN NEDERLAND IN VLAANDEREN C2W en MeMo_sales_stopper_210x297.indd 1 26-07-18 09:51 Take your "...Don't shoot the microscopist" pin! SEM I love my We are in World of Laboratory 7A - 132 W C2W_C2W 09 2018 88 12-09-18 15:55

COMMUNICEER MET PROFESSIONALS IN CHEMIE EN LIFE SCIENCES Advertentie-exploitatie Archer Media Bas van den Engel | +31(0)6-423 06 937 [email protected] • Ledenblad van de KNCV • Oplage van ruim 10.000 exemplaren, wordt gelezen door ruim 35.000 professionals en aankoopbeslissers in chemie, life sciences , voeding (biofarma, (bio)proces- en laboratoriumtechnologie • Verspreiding onder leden van relevante vakorganisaties, instituten, onderwijsinstellingen en studieverenigingen • Doorplaatsen van uw advertenties naar Mens & Molecule, het Vlaamse vakblad voor chemie en life sciences www.c2w.nl • Ledenblad van de KVCV • Oplage van ruim 5.000 exemplaren, wordt gelezen door ruim 12.500 professionals en aankoopbeslissers in chemie, biowetenschappen, voeding, (bio)farma, procestechnologie en laboratoria • Verspreiding onder leden van relevante vakorganisaties en instituten • Doorplaatsen van uw advertenties naar C2W, het Nederlandse vakblad voor chemie en life sciences www.mensenmolecule.be IN NEDERLAND IN VLAANDEREN C2W en MeMo_sales_stopper_210x297.indd 1 26-07-18 09:51 Take your "...Don't shoot the microscopist" pin! SEM I love my We are in World of Laboratory 7A - 132 W C2W_C2W 09 2018 89 12-09-18 15:55

- Automatic spindle detection for traceable results - Digital leveling for alignment check to guarantee reproducible results - Magnetic spindle coupling for reduced risk of damage - Ready to use out of the box: Already assembled when delivered CHANGE THE GAME: NEW STANDARD IN ROTATIONAL VISCOMETRY – VISCOQC™ 100 Get in touch: www.anton-paar.com PARTICIPATE & WIN A Naamloos-16 1 C2W_C2W 09 2018 90 10-09-18 13:39 12-09-18 15:55

september 2018 | 91 Media Waarom je hond geen fruit hoeft te eten. Huis-, tuin- en keukenverhalen over DNA Ken Kraaijeveld KNNV Uitgeverij, 2018 Prijs: € 22,95 Hoe vertel je je tante of vriend over de eindeloze rijen DNAbouwstenen die je dagelijks onderzoekt, zonder dat ze je glazig aankijken? Gelukkig is bio-informaticus Ken Kraaijeveld naast postdoc aan de Universiteit van Amsterdam ook evolutiebioloog en vogelaar. Hij heeft een volkstuin, een dochter die graag cupcakes bakt, een weiland met dikbilkoeien achter zijn tuin, hij kookt, heeft gereisd naar de Seychellen en parkeert zijn auto regelmatig onder een eik. Toevallig foutje Kraaijeveld gebruikt zijn ervaringen om in 54 korte hoofdstukken, 54 fenomenen rond DNA, RNA en eigenschappen te verhelderen. De hoofdstukken – met titels als Dikbilkoeien, Avondvliegen en Schaatsenrijders – beginnen steeds met een eigen waarneming, waarna hij uitlegt hoe je die kunt verklaren op DNA-niveau. Neem bijvoorbeeld de veenwortel in zijn vijver. Die ziet er heel anders uit dan de veenwortel die de stenen in zijn tuin overwoekert. In het water drijven slappe stelen met bladeren, tussen de stenen steken de steeltjes en bladeren er de lucht in. ‘Dat komt door methylering’, legt Kraaijeveld uit. Daardoor wordt het gen voor sterke stengels als ze nat zijn niet afgelezen en blijft de plant slap. Zo weet de auteur allerlei abstracte fenomenen uit te leggen, waaronder ook mutaties. Kraaijeveld en zijn dochter eten heel veel fruit – van een perenboompje naast de schuur. Maar honden hoeven geen fruit te eten. Zij hebben namelijk een gen dat het stofje L-gulonolacton omzet naar vitamine C. Mensen hebben datzelfde gen, maar bij hen werkt het niet meer. Onze aapachtige voorouders leefden namelijk in fruitbomen, waardoor ze voldoende vitamine C binnenkregen. Een toevallig ontstaand Waarom je hond geen fruit hoeft te eten CANSTOCKPHOTO/INFINITYYY foutje in dat gen was daar geen probleem, waarna die fouten zich bij mensapen en mensen gewoon konden ophopen. Jargon uitgelegd Op verjaardagen zou Kraaijeveld nog wat moeten weglaten. Jargon als meiose, RNApolymerase en CRISPR-Cas9 schuwt hij in zijn boek namelijk niet. Maar dat maakt het juist wel weer heel geschikt voor amateurbiologen, trendwatchers, studenten en scholieren. Vaktermen legt hij namelijk goed uit, in kadertjes en met mooie illustraties. Voor biotechnologen en chemici is de koppeling aan recent onderzoek in de evolutiebiologie interessant. Fijn is ook dat alle verhalen zijn te checken. Zoals van dat ‘verwaarloosde’ vitamine C-gen: als je de lettervolgorde ervan Marianne Heselmans High-throughput DNA sequencing is geen gemakkelijk onderwerp voor op verjaardagen. Toch weet bio-informaticus en schrijver Ken Kraaijeveld er onderhoudende verhalen over te vertellen. ‘Jargon maakt het boek juist geschikt’ opzoekt in de openbare UCSC genome browser (zoek op ‘GULO-gen’), zie je hoe dit gen is opgebouwd in zo’n honderd zoogdieren, schrijft Kraaijeveld. Even klikken op blok 1 van 454 leert dat er inderdaad duidelijk verschillen zijn: bij de mens en chimpansee begint dit blok met ttcct, bij de hond, de kat en de doljn met gttct. Een vriend of familielid tot waarnemingen verleiden, het eetgedrag van honden en mensen vergelijken, letterrijen op internet bekijken; dat alles kan zelfs high-throughput DNA sequencing boeiend maken. C2W_C2W 09 2018 91 12-09-18 15:55

92 | september 2018 Start-up De jury van de Heineken Young Scientists Award 2018 noemde Joost Snijder een ‘uitzonderlijk getalenteerde, creatieve, onafhankelijk denkende en opererende onderzoeker met visie en grote durf’. Met zijn kwaliteiten, expertise en netwerk kon Snijder overal in de academische wereld terecht. Maar in 2017 vond hij het tijd om eens ‘goed en lang’ na te denken over de langere termijn. ‘Ik werkte met plezier in het lab, maar was de hele dag aan de werkbank gekluisterd. Er was constant druk om productief te zijn. Ik besloot dat ik een tijd voor mezelf wilde werken.’ Ervaring De keuze viel op consultancy. Waarom consultancy? ‘Ik zag een markt om onderzoekers te begeleiden bij de toepassing van geavanceerde microscopische technieken. Ik heb veel kennis van die technieken en veel ervaring met onderzoek.’ Een eigen bedrijf runnen is natuurlijk heel wat anders dan zelf onderzoeker zijn, maar het avontuur, de rust en de vrijheid spraken Snijder aan. En hoewel zijn familie en collega’s verbaasd waren over zijn stap, heeft hij vooral veel steun en aanmoediging gekregen. De Kamer van Koophandel en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland adviseerden hem over de praktische zaken die erbij komen als je een bedrijf begint. Snijder bouwde een website, informeerde zijn relaties en Snijder Bioscience was een feit. De onderneming biedt advies- en onderzoeksdiensten op het gebied van onder meer biomoleculaire massaspectrometrie, cryo-elektronenmicroscopie, atoomkrachtmicroscopie, virusstructuur en cyanobacteriële circadiane biologie. Snijder assisteert opdrachtgevers bij elke stap van de onderzoekspijplijn, van onderzoeksvragen formuleren tot en met data analyseren. De aandachtsgebieden sluiten nauw aan bij Snijders wetenschappelijke oriëntatie. Zo stond zijn masterstage bij het lab van Albert Heck aan de Universiteit Utrecht in het teken van massaspectrometrie en bestudeerde hij bij Gijs Wuite aan de Vrije Universiteit Amsterdam de materiaaleigenschappen van virussen op nanometerschaal met behulp van atoomkrachtmicroscopie. Voor zijn promotieonderzoek keerde Snijder terug naar Heck, waar hij veel kennis verzamelde over geavanceerde microscopische technieken. Hij gebruikte die kennis om macromoleculaire mechanismes dieper te doorgronden, zoals de moleculaire biologische klok van cyanobacteriën. Bovendien dook hij in de zelfassemblage van virusdeeltjes, droeg hij bij aan de ontwikkeling van nieuwe native massaspectrometrie en volgde de ontwikkelingen in de elektronenmicroscopie op de voet. Als postdoc leerde hij bij David Veesler van de University of Washington veel over hoe je virussen in kaart brengt. Apparatuur benutten Alle verworven kennis vormt nu de basis voor Snijders bedrijf. Hij wil mensen bij onderzoeksinstellingen en bedrijven verder helpen met zijn ervaring en expertise op het gebied van massaspectrometrie en virusstructuren. ‘Wat ik veel zie, is dat zij prachtige apparatuur hebben staan, die ze maar beperkt inzetten. Ik wil ze helpen om productief gebruik te maken van de apparatuur, nieuwe wegen in te slaan en betere keuzes te maken. Dat leidt tot realistische verwachtingen, betere uitkomsten en een efciënter en effectiever gebruik van de apparatuur.’ Is daaraan behoefte? ‘Kennelijk’, stelt Snijder vast, ‘want ik heb vanaf dag één de rekeningen kunnen betalen.’ Dat is hem gelukt zonder een beroep te doen op opstartsubsidies. ‘Het helpt dat ik een uitgebreid netwerk heb opgebouwd. Mijn opdrachtgevers ken ik veelal uit mijn tijd als onderzoeker. Ze zitten bij universiteiten en bedrijven in Nederland, Duitsland, Driekwart jaar geleden startte Joost Snijder advies- en onderzoeksbureau Snijder Bioscience. De winnaar van de Heineken Young Scientists Award 2018 kon vanaf dag één de rekeningen betalen. ‘Ik doe wat mij boeit’ ‘ Ik zie prachtige apparatuur die maar beperkt wordt ingezet’ Alinda Wolthuis GALITSKAYA/ADOBE.COM C2W_C2W 09 2018 92 12-09-18 15:55

september 2018 | 93 04_Auteur Colofon C2W is het onafhankelijke nieuwsorgaan van de KNCV, de Nederlandse beroepsvereniging voor mensen met een passie voor moleculen. Mens & Molecule (MeMo) is het onafhankelijke nieuwsorgaan van de KVCV, de beroepsvereniging van alle Vlaamse chemici, ongeacht hun diploma. C2W en MeMo zijn inhoudelijk identiek. Redactie +31 88 6440640 hoofdredacteur: dr. Erwin Boutsma vak-/eindredacteur: ir. Puck Moll vakredacteur: ir. Arjen Dijkgraaf eindredacteur: drs. Franny Scholte Advertentie-exploitatie Bas van den Engel +31 6 42306937, [email protected] Media-order/traffic Charlotte Jongeneel +31 88 6440654, [email protected] Marketing Lisa Plenge +31 88 2266670, [email protected] Abonnementen KNCV-leden ontvangen C2W gratis; de contributie bedraagt tussen de € 32 en € 122. C2W-abonnement voor niet-KNCV-leden: Nederland en België: € 277,50; daarbuiten € 309. KVCV-leden ontvangen MeMo gratis; de contributie bedraagt tussen de € 12 en € 55. MeMo-abonnementen voor niet-KVCV-leden en bedrijven: € 109,95 in België en Nederland; daarbuiten € 123,45. Ledenadministratie KNCV-ledenadministratie: Postbus 249, 2260 AE, Leidschendam, +31 70 3378797, [email protected]. Het lidmaatschap van de KNCV en/of de secties kan schriftelijk worden opgezegd vóór 15 november van het lopende jaar. Hiervan krijgt u een bevestiging. Abonnementenadministratie +31 88 2266633, [email protected] of [email protected] Verschijningsfrequentie C2W verschijnt 12 keer per jaar en is online te lezen op www.c2w.nl. De niet-KNCV-leden van de NBV ontvangen 7 edities. De niet-KNCV-leden van de NVBMB ontvangen 4 edities. MeMo verschijnt 12 keer per jaar en is online te lezen op www.mensenmolecule.be. Vormgeving Content Innovators, Marije van der Linde Druk Veldhuis Media Reproductie Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming. Uitgever Roeland Dobbelaer Vakbladen.com Postbus 19949 2500 CX Den Haag Rijswijkseweg 60 (13de etage) 2516 EH Den Haag Meer informatie www.c2w.nl/colofon en www.mensenmolecule.be/colofon Credit cover iStock/Argument Frankrijk en de VS. Ik heb bijvoorbeeld werk gedaan voor de Universiteit Utrecht, de University of Washington en Thermo Fisher Scienti c.’ Is het niet vreemd dat onderzoekers apparatuur suboptimaal benutten? ‘Nee. Een onderzoeksgroep aan een universiteit of bij een farmaceutisch bedrijf heeft de massaspectrometer bijvoorbeeld nodig voor proteomicsonderzoek. Maar je kunt hem ook voor andere toepassingen gebruiken, waarvoor die groep eerder geen belangstelling had en er nu geen expertise in heeft. Ik kan dan helpen nieuwe wegen in te slaan of het onderzoek te verdiepen. Samen denken we na over de inrichting van experimenten, over data-analyse en vervolgstappen. Dat doe ik vanuit mijn thuisbasis in Arnhem, ik hoef er echt de wereld niet voor over te reizen.’ Projectvoorstellen Behalve aan consultancywerk, werkt Snijder ook aan projectvoorstellen voor zichzelf. Een eerste projectvoorstel heeft betrekking op de ontwikkeling van massaspectrometrietechnologie om antilichamen beter te karakteriseren. ‘Het is erg ingewikkeld om de aminozuursequentie vast te stellen van antilichamen, ik zou de daarvoor benodigde technologie graag (door) ontwikkelen.’ Hij probeert hiervoor  nanciering te vinden bij farmaceutische bedrijven. Een tweede projectvoorstel gaat over de ontwikkeling van een vaccin tegen dengue. ‘De effectiviteit van bestaande vaccins laat te wensen over. Sterker nog; vaccinatie kan het ziektebeeld in bijzondere gevallen juist verergeren. Als massaspectrometrist kan ik bijdragen aan de analyse van de structuur en de stabiliteit van een vaccin. Ik hoop daar samen met een Franse universiteit en een farmaceutisch bedrijf aan te kunnen werken.’ Het liefst voert hij zijn projectvoorstellen uit onder de vlag van Snijder Bioscience. ‘Dat zou mijn droom zijn’, zegt hij. Maar als de partners een andere werkrelatie prefereren – bijvoorbeeld een loondienstverband – staat hij daar ook voor open. ‘Het gaat mij erom de dingen te kunnen doen die ik interessant en belangrijk vind. In welke functie ik dat doe, is minder relevant.’ De toekomst van Snijder Bioscience is dan ook nog ongewis. ‘Het bevalt me prima om als zzp’er aan de slag te zijn, maar de deur naar de wetenschap is niet dicht.’ C2W_C2W 09 2018 93 12-09-18 15:55

Dé plaats in het najaar om studenten, starters en (young) professionals uit heel Nederland te ontmoeten! Deelnemen met uw organisatie? [email protected] 020 - 638 21 46 Onder andere de volgende events vinden plaats tijdens De Nederlandse Carrièredagen: op: De Nederlandse Carrièredagen is een activiteit van onderdeel van de Vrijdag 23 en zaterdag 24 november 2018 Utrecht DE BESTE BANEN VOOR BÈTA’S KIJK VOOR MEER BANEN OP WWW.BETABANEN.NL • Assistant Scientist DSP Development CLS Services, Leiden • Associate Data Assurance Manager CLS Services, Leiden • Bioprocess operator CheckMark, Regio Boxmeer • Chemisch Laborant Anorganisch Smit & Zoon, Weesp • Chemisch Laborant Polymeer Smit & Zoon, Amersfoort • Commercieel Levensmiddelentechnoloog LabResource Nijmegen, Regio Wageningen • Coördinator QC Laboratorium CheckMark, Regio Rotterdam • Docent Chemie Hogeschool Utrecht, Utrecht • DSP Technician CheckMark, regio Groningen • Fysisch chemisch laborant Labresource, Roosendaal • Junior Microbiologisch Analist CheckMark, Boxmeer • Klinisch Chemisch Laborant Labresource, Regio Breda • Kwaliteitsmedewerker (QA) LabResource Nijmegen, Regio Ede • Lab Technician Formulation CheckMark, Amsterdam • Laborant Monstervoorbehandeling LabResource Nijmegen, regio Apeldoorn • LIMS medewerker CheckMark, Utrecht • Medewerker Kwaliteit Labresource, Etten Leur • Process Engineer Manufacturing CheckMark, Regio leiden • Process Engineer Nanotechnology LabResource Nijmegen, regio Enschede • Productontwikkelaar / R&D medewerker Oranje Furniture Care, Oldenzaal • Programma manager Vaccins CheckMark, Rego Utrecht • Project Co-ordinator CLS Services, Leiden • Project Manager Biomarker CheckMark, Leiden • Quality Systems Analyst CLS Services, Leiden • Research Technician Molecular Biology CheckMark, Regio Utrecht • Safety Physician CLS Services, Leiden • Sales Manger Benelux CheckMark, Benelux • Senior Technician Antibody Research LabResource Schiphol, Regio Utrecht • Stability Scientist (Analytical Development) CLS Services, Leiden • Technician Clinical Immunology CLS Services, Leiden • Technisch Lab analist LabResource Schiphol, Regio Amsterdam • Trainee Patent Attorney V.O. Patents & Trademarks, Den Haag • Trainees Analytische Chemie of Life Sciences CheckMark, Heel Nederland advertentie C2W_C2W 09 2018 94 12-09-18 15:55

september 2018 | 95 Media 08_Bijschrift ECHT nano, hoe moleculen machines konden worden Martijn van Calmthout € 18,95 paperback Dat Ben Feringa bijna twee jaar na zijn Nobelprijs nog altijd een Nederlandse held is, wil niet zeggen dat iedereen nu alles snapt van zijn nanotechnologie. Dat is geen wonder, want het gaat om moleculen die te klein zijn om in het echt te zien. Je kunt de nanowerkelijkheid alleen schetsen met extreem uitvergrote modellen, ondersteund door specialistisch reken - werk. Schetsen is dus precies waarvoor Martijn van Calmthout, tot voor kort wetenschapsredacteur bij de Volkskrant, kiest in ECHT nano. Niet alleen de moleculen in kwestie, maar ook het wetenschappelijke sfeertje eromheen, en de geschiedenis van het vakgebied. Dat verhaal giet hij grotendeels in ctieve brieven aan de hooggeleerde Sibrandus Stratingh, de chemicus naar wie Feringa’s onderzoeksinstituut is vernoemd. Nanotech voor 19de-eeuwse dummies KATERYNA KON/ADOBE.STOCK.COM Stratingh overleed in 1841, toen Nobel een schooljochie was en het bestaan van moleculen nog allerminst zeker. Stilistisch is het een slimme vondst: zo kan Van Calmthout uitleggen zoveel hij wil zonder mensen te ergeren die het allang weten. Uitputtend En uitleggen doet Van Calmthout. De eerste vier brieven gaan uitputtend in op het molecuulbegrip, de nanobeginselen van Richard ‘plenty of room at the bottom’ Feynman en Eric Drexler, het idee van moleculaire machines en het (mogelijke) praktische nut daarvan. De auteur wisselt ze af met interviews met Ben Feringa en zijn medelaureaten Jean-Pierre Sauvage en Sir James Fraser Stoddart. Samen vormt dit een afgerond geheel; de Rijksuniversiteit Groningen liet het eerder in beperkte oplage drukken als relatiegeschenk. Wat daarna komt, lijkt vooral voor meer body te moeten zorgen: zijpaden als DNA-origami, kunstmatig leven en fysica (niet voor niets Van Calmthouts specialisme), een korte biograe van Feringa’s leermeester Hans Wijnberg (die zelf nooit iets met nanotech heeft gedaan) en een ctief interview met wijlen Feynman. Hier en daar is het wat veel van het goede. Het lijkt wel of Van Calmthout er elke wetenschapper bijsleept die iets met nanotech te maken heeft. Het bewijst dat hij zijn huiswerk goed heeft gedaan, maar soms gaat het de lezer duizelen. Het is echter vlot en boeiend geschreven, en draagt zeker bij tot beter begrip van de nanotechnologie én van de context waarin dit vakgebied zich heeft ontwikkeld. Want Stratingh heeft natuurlijk ook 177 jaar wereldgeschiedenis gemist. Van Calmthout is op zijn best als hij de oude Groninger bijpraat met bloempjes als ‘Amerika is sinds uw tijd veranderd van een betrekkelijk achterlijk prairieland vol straatArjen Dijkgraaf ECHT nano vertelt alles wat je over het vakgebied wilt weten – en misschien wel meer. ‘Soms gaat het de lezer duizelen’  Heel Nederland Op 6 en 7 oktober heeft het jaarlijkse Weekend van de Wetenschap plaats. Minstens 150 bedrijven, onderzoeksinstituten, universiteiten en musea houden open huis en organiseren rondleidingen, lezingen, pretlabs en andere activiteiten voor jong en oud. Het overgrote deel is gratis. Een echt thema is er dit keer niet; de organisatie wil vooral de jeugd enthousiast maken voor wetenschap en techniek in het algemeen. www.weekendvandewetenschap.nl  Bijna heel Nederland Normaal valt de Dag van de Chemie in de oneven jaren. Maar vanwege haar eeuwfeest heeft de Koninklijke VNCI de twintigste editie doorgeschoven naar 6 oktober, tegelijk met het Weekend van de Wetenschap. Ook dit keer wil ze bezoekers laten zien dat er ‘niets geheimzinnigs is’ aan de chemische sector, en dat die ‘een boeiende werkomgeving’ biedt. In hoeverre ze zelf meewerkt is afwachten: eind augustus hadden nog maar vijftien locaties zich aangemeld, veel minder dan bij voorgaande edities. www.dagvandechemie.nl arme landverhuizers in een toonaangevende natie op het gebied van wetenschap en technologie. Maar dat terzijde.’ En de kortste samenvatting ooit van de Tweede Wereldoorlog: ‘Duitsland begon en verloor.’ Die zit. C2W_C2W 09 2018 95 12-09-18 15:56

www.labresource.nl Schiphol 020 406 97 50 Zwolle 038 799 70 00   Nijmegen 024 799 99 20 Rotterdam 070 445 04 60   Eindhoven 040 798 40 04 Dé grootste laboratorium-recruitment organisatie in Nederland voor toptalent met een wetenschappelijke of lab achtergrond Wij bieden vaste en tijdelijke functies voor starters en ervaren werknemers in alle vakgebieden bij grote multinationals, onderzoeksinstituten, productiebedrijven, start-ups, commerciële laboratoria en overheidsinstanties Onze vakgebieden: Kwaliteitscontrole/QC Quality Assurance/ Kwaliteitszorg Productie Research & Development Pharmacovigilance Procesvalidatie en -optimalisatie Laboratoriumcoördinatie & -management QESH TalentMatch Tinder voor je carrière. Ga naar Jobnet.nl/TalentMatch en ontdek jouw carrièrematch! Werkgever Werkgever Werkgever Ga naar evmi.nl/proefabonnement VOLG EVMI: MAAK KENNIS MET EVMI EN VRAAG UW GRATIS PROEFABONNEMENT AAN!* *U ontvangt 2 gratis nummers en de gratis nieuwsbrief. GRATIS 2 NUMMERS EVMI 1/1_EVIM_stopper_proefabonnement.indd 1 19-07-18 09:37 advertentie C2W_C2W 09 2018 96 12-09-18 15:56

september 2018 | 97 Mensen Charles Shaver wordt ceo van Akzo Specialty Chemicals. Hij volgt Werner Fuhrmann op, die de aan investeerder Carlyle verkochte chemietak moest losweken van AkzoNobel. Shaver is nu nog ceo van de Amerikaanse verfmaker Axalta, die vorig jaar bijna met AkzoNobel was gefuseerd. Arian van Asten verlaat het Nederlands Forensisch Instituut in Rijswijk, waar hij sinds 2006 werkte. Per 1 september bezet hij de gloednieuwe leerstoel forensic analytical chemistry and on-scene chemical analysis aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij sinds 2012 al buitengewoon hoogleraar was. Tevens is Van Asten aangesteld als opleidingsdirecteur van de master forensic science. De Oostenrijkse vereniging voor analytische chemie ASAC heeft de Fritz-Pregl-medaille toegekend aan Peter Schoenmakers, hoogleraar analytische chemie en forensisch analytische chemie aan de Universiteit van Amsterdam. Dit vanwege zijn bijdragen aan de theorie en praktijk van de vloeistofchromatografie. De prijs is vernoemd naar de nestor van de Oostenrijkse analytische chemie, die in 1923 de Nobelprijs voor de Scheikunde ontving. ‘Dit jaar is er best veel gebeurd’, bevestigt Laura Heitman (37). Deze zomer ontving de Leidse associate professor een Vidi-beurs van onderzoeksinstituut NWO voor haar onderzoek naar GPCR-receptoreiwitten in celmembranen. Begin september huldigde de Euro pean Federation for Medical Chemistry haar in Ljubljana, Slovenië, als runner-up voor de EFMC Prize for a young medical chemist in academia. ‘Je mag het podium op, dus het voelt alsof je gewonnen hebt.’ En begin oktober, tijdens de Dutch Medicines Days, kan ze wellicht een Prix Galien Research Award (voorheen bekend als de Galenus prijs) mee naar huis nemen. Een goede basis Die nominatie was iets meer werk dan bij de EFMC. ‘Na kandidaatstelling door je leidinggevende vraagt het bestuur je een dossier over jezelf te maken en in te dienen’, vertelt Heitman, die nuchter is over haar kansen. ‘33 %, de andere twee genomineerden hebben ook een mooie staat van dienst.’ Aan GPCR-eiwitten werkt ze sinds haar promotie, die startte in 2004. Ze ontdekte het onderwerp als tweedejaars biofarmaceutische wetenschappen en was meteen verkocht. ‘Ik vond het een mooi idee, een groot eiwit als slot met een klein molecuul als sleutel.’ Voor die studie koos ze wél heel bewust. ‘Toen ik twaalf was overleed een oom aan multiple sclerose, en sindsdien wil ik geneesmiddelen ontwikkelen. Dat bepaalt het traject dat ik al heel lang volg. En ik ben nieuwsgierig: er zijn heel veel eiwitten binnen het lichaam, hoe kun je die zo moduleren dat het een geneesmiddel oplevert?’ Heitman maakte naam met twee toppublicaties waarin eiwitbindingskinetiek een rol speelde. In 2012 beschreef ze in Science hoe Na+-ionen binden aan een GPCReiwit. En eind 2016 haalde ze Nature met het kristallograsche bewijs dat een GPCR kleine moleculen bindt op twee plekken tegelijk. Een daarvan blijkt aan de binnenkant van de cel te zitten, als geheel nieuw aangrijpingspunt voor geneesmiddelen. ‘Mijn Vidi-aanvraag borduurt hierop voort. ‘Zo’n high impact-publicatie is een goede basis voor een beurs.’ Rolmodel Heitman moet toegeven dat ze minder de diepte in kan gaan, nu ze groepsleider is. ‘Het lukt nog als je een onderzoeksaanvraag schrijft, maar mijn laatste labjournaal is van 2012. Ik ben nu vaak op reis om resultaten van mijn aio’s en postdocs te presenteren of ik geef onderwijs.’ Voor eiwitonderzoeker Laura Heitman is 2018 een topjaar. Zelf presenteert ze zich intussen graag als rolmodel. ‘Ik vind dat er te weinig vrouwen in de wetenschap zijn, maar ik wil vooral ook uitstralen dat je een balans kunt hebben tussen wetenschap en privé. Dat laatste gaat over je gezin, maar ook over hobby’s. En het geldt voor mannen én vrouwen. Mensen vergeten vaak dat je ook succesvol kunt zijn zonder jezelf drie slagen in de rondte te werken. Al doe ik dat nu en dan natuurlijk ook.’ Arjen Dijkgraaf ‘Je kunt een balans hebben tussen wetenschap en privé’ ARJEN DIJKGRAAF C2W_C2W 09 2018 97 12-09-18 15:56

98 | september 2018 In Beeld Lichtgevend textiel In Nature laat MIT-onderzoeker Yoel Fink zien hoe je leds verwerkt in kunstvezels. Hij stapelt vier dikke polycarbonaatplaten op elkaar, met tussen de lagen uitsparingen voor respectievelijk een metaaldraad, een rijtje losse elektronicacomponenten en een tweede draad. Die preform verhit je, zodat je er een dunne vezel van kunt trekken, terwijl je de draden laat meelopen. Die worden zo vanzelf tegen de componenten aan gedrukt. Fink heeft al kilometerslange vezels van 350 bij 350 µm gemaakt, waarin de ledjes een paar meter uit elkaar zitten. Je kunt ze door polyester textiel weven, waarna je ergens aan de rand de metaaldraadjes aansluit op een accu. Voorzie je sommige vezels van lichtdetectoren in plaats van leds, dan kun je twee kledingstukken met elkaar laten communiceren. (AD) MIT C2W_C2W 09 2018 98 12-09-18 15:56

Bruker Optics offers the most advanced FT-IR, FT-NIR, Raman and TeraHertz spectrometers to meet all your demanding application requirements. The countless innovations implemented in our spectrometers, epitomize our philosophy of being the performance leader in life science and analytical systems. Contact us for more details: www.bruker.com/optics Leading Innovations FT-IR, FT-NIR and Raman Spectroscopy Innovation with Integrity Bruker Nederland B.V. Elisabethhof 15 2353 EW Leiderdrop Tel: +31 88 1122-770 Fax: +31 88 1122-779 Email: [email protected] FT-IR Microscopy LUMOS is a stand-alone FT-IR microscope with full automation. It is designed to combine best performance for visible inspection and infrared spectral analysis with highest user comfort. FT-IR Routine and Research Spectrometers The broadest product range in the market, from the very compact ALPHA II spectrometer to the IFS125HR with the highest in resolution for all your routine, research and life science applications. FT-NIR Spectrometers Fast measurements for high sample throughput, simultaneous evaluation of different components and intuitive handling – for qualitative and quantitative tasks in the lab and online. Raman Spectrometers Intuitively to operate dispersive/ FT-Raman spectrometers and microscopes with high spectral and spatial resolution, well suited for research and quality control. FT-IR Gasanalytics The MATRIX MG series comprises robust high performance Mid- Infrared gas phase analyzers for process and research applications.

www.eppendorf.com/InnovaS44i · [email protected] · [email protected] Eppendorf® and the Eppendorf Brand Design are registered trademarks of Eppendorf AG, Germany. Innova® is a registered trademark of Eppendorf, Inc., USA. U.S. Design Patents are listed on www.eppendorf.com/ip. All rights reserved, including graphics and images. Copyright © 2017 by Eppendorf AG. > Hogere capaciteit in een compact systeem > De nieuwe X-Drive zorgt voor een geleidelijke agitatie en een langere levensduur > Stapelbaar met twee tot drie units > De samples zijn gemakkelijk te bereiken door het uitschuifbaar platform Eppendorf shakers zijn ontworpen voor het behalen van optimale resultaten met een maximale duurzaamheid. U kunt uw onderzoekstechnieken naar een hoger niveau brengen met de geavanceerde shaker technologie van Eppendorf. De nieuwe Innova S44i biedt innovatieve opties voor betrouwbare resultaten met minimale inspanning. Nauwkeurig in controle met de Innova® S44i Biological Shaker Growth in Motion Bezoek ons van 2 t/m 5 oktober op WoTS - standnummer 7B048 C2W 9 | Vakblad voor chemie en life sciences | september 2018