The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.

Verboden verbeteraars

Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by info, 2021-05-27 08:47:04

226-Doping

Verboden verbeteraars

Keywords: Chemsiche Feitelijkheden,KNCV

Chemische editie 50 | nr 226 | juni 2006
Feitelijkheden
DE CONTEXT Schone sport
DE BASIS Alles onder controle?
DE DIEPTE Gouden genen

AUTEUR: ASTRID VAN DE GRAAF

DOPING

Verboden verbeteraars

Sport en doping lijken onlosmakelijk met elkaar ver- geavanceerde analysemethoden zelfs de kleinste spoortjes
bonden. Vooral de atletiek- en wielerwereld worden doping kunnen aantonen, gaat de ratrace tussen doping-
telkens weer opgeschrikt door affaires, want lang niet gebruikers en -jagers gewoon door. De nieuwste variant heet
alle topsporters blijken bestand tegen de verleidingen van gendoping, een genetische aanpassing die sporters onover-
doping. Zij hopen daarmee beter, sneller en sterker te wor- winnelijk zou moeten maken. Over het gevaar voor de
den dan de concurrentie. gezondheid is nog weinig bekend, maar het blijft de vraag
De strijd tegen doping begint eind jaren vijftig, als het of dat sporters ervan weerhoudt deze vorm van doping te
Internationaal Olympisch Comité (IOC) een resolutie opstelt gaan gebruiken.
die bepaalde prestatieverbeteraars voor sporters verbiedt.
Volgens het IOC is doping in strijd met de ethiek – zowel In deze Chemische Feitelijkheid |
van de sport als van de medische wetenschap. De lijst met • De Context: Wat maakt een stof tot doping? Waarom is
verboden middelen groeit sindsdien gestaag en bevat
inmiddels tal van stoffen die eigenlijk ontwikkeld waren het verboden, en wat wordt ertegen gedaan?
voor de behandeling van ziekten. Denk maar aan bèta- • De Basis: Dopingcontroleurs proberen gebruikers op
blokkers, groeihormonen of het geneesmiddel epo.
Hoewel verscherpte dopingcontroles succes hebben en heterdaad te betrappen. Hoe gaat dat in zijn werk?
• De Diepte: Gentherapie is nog experimenteel, maar de

interesse van de sportwereld is al gewekt.

2 DE CONTEXT

DOPING CHEMISCHE FEITELIJKHEDEN | JUNI 2006

Zelfs door heel hard te trainen verbeteren de prestaties van sporters slechts vrij langzaam. De

verleiding om ‘iets’ te gebruiken is daardoor groot. Maar ook erg riskant. De dopingjacht van

controleurs gaat immers voort, en ook andere gevaren liggen op de loer.

Schspoortne

Vrijdag 13 juli 1967 was een zeer Bodybuilders en krachtsporters staan alom te boek Ook bloedtransfusies en middelen die
warme dag in de Ronde van Frank- als de grootste dopinggebruikers. dopinggebruik kunnen maskeren staan op
rijk. De Britse wielrenner Tom de opsporingslijst van dopingjagers.
Simpson was toen negenentwintig en op Stoffen als anabole steroïden, corticoste-
het hoogtepunt van zijn carrière. Tot het roïden, groeihormonen en epo duiken LEVENSLANG
noodlot toesloeg: vlak voor de top van de met de regelmaat van de klok op in
Mont Ventoux stortte hij van zijn fiets. dopingschandalen, terwijl ze ontwikkeld Het WADA hanteert drie criteria om te
Onderweg naar het ziekenhuis overleed zijn voor zware vormen van osteoporose, bepalen of een stof op die lijst moet
de favoriet aan een combinatie van uit- luchtwegaandoeningen, groeistoornissen komen: prestatiebevorderend, schadelijk
putting, hitte, alcohol en... doping. In zijn en voor nierpatiënten met bloedarmoede. voor de gezondheid en ingaan tegen de
wielershirt vond men ampullen met sportethiek. Als aan twee van deze criteria
amfetamine. wordt voldaan, gaat de stof op de lijst.
Vooral het ethische criterium leidt tot veel
Simpsons tragische dood wordt door discussies, want daardoor komen ook
velen gezien als een keerpunt; wereldwijd stoffen op de dopinglijst die niets met
leidde het tot anti-dopingacties van sport- prestatieverbetering van doen hebben.
organisaties en overheden. Maar wat is Cannabis bijvoorbeeld. Regelmakers vin-
eigenlijk doping, en wat niet? Hiervoor den dat sporters een voorbeeldfunctie ver-
kan een sporter de dopinglijst raadplegen vullen en dergelijke middelen niet horen
van het in 1999 opgerichte Wereld Anti- te gebruiken. Met concurrentievervalsing
Doping Agentschap (WADA). De internatio- heeft dat niets te maken. Integendeel
naal erkende WADA-lijst bevat een lange zelfs, want cannabis vermindert het reac-
reeks stoffen die grotendeels als genees- tievermogen en daarmee de sportpresta-
middel verkrijgbaar zijn bij de apotheek. tie. Daarbij komt dat het niet zo slim is
Op recept dus, en alléén voor patiënten. om deze ‘recreatieve’ drug te gebruiken
buiten het wedstrijdseizoen, omdat de
POPULAIRE DOPING actieve stoffen drie maanden later nog
terug te vinden zijn bij dopingtests.
stofgroep voorbeelden effect risico’s Bovendien zijn de straffen voor zondaars
zwaar. De eerste positieve dopingcontrole
anabole nandrolon toename spiermassa hart- en vaatziekten, onvruchtbaar- levert een schorsing op van twee jaar.
steroïden stanozolol Worden sporters nogmaals op doping-
testosteron heid, psychische afwijkingen, suiker- gebruik betrapt, dan zijn ze levenslang
uitgesloten van wedstrijden.
ziekte, leverfunctiestoornissen, impo-
Behalve deze zware straffen blijkt het
tentie, prostaatkanker vergroten van de pakkans een uitstekend
middel tegen misbruik. Sinds augustus
glucocortico- triamcinolon ontstekingremmend botbreuken, spier-, bot- en peesaan- 2004 moeten topsporters hun adres- en
steroïden acetonide verblijfsgegevens doorgeven, zodat ze
cannabinoïden cannabis doeningen altijd beschikbaar zijn voor een doping-
controle. Verschillende sportorganisaties
stemmingversterkend verminderd reactievermogen, concen- kunnen een sporter aanwijzen voor zo’n
controle, die in Nederland wordt uitge-
tratieverlies, hoge bloeddruk voerd door de stichting Doping Controle
Nederland (DoCoNed).
stimulantia amfetamine verhoogt de stofwis- rusteloosheid, slapeloosheid, hartin-
efedrine,cocaïne
beta-2-agonisten salbutamol seling en alertheid farct, beroerte, hersenbloeding
clenbuterol
maskerende furosemide verbetert de ademhaling trillende handen en vingers, hartklop-
stoffen hydrochloorthiazide
peptide erythropoëtine pingen, nervositeit, rode huid
hormonen hCG; LH
diuretica bevorderen uitdroging, kramp, duizeligheid

productie van urine

epo stimuleert aanmaak hoge bloeddruk, longembolie, hart-

rode bloedcellen en herseninfarct , trombose (epo)

CHEMISCHE FEITELIJKHEDEN | EDITIE 50 | NUMMER 226 DE CONTEXT 3

DOPING

DOPINGZONDAARS HOOP OF HYPE

Ben Johnson, (1988/1993) Le Tour Noir (1998) DiegoMaradona(1991/1994) Oost-Duitse atleten “Bij de top van de topsporters vind je volgens
mij nauwelijks gebruikers. Die worden zwaar
stanozolol epo, groeihormonen cocaïne, efedrine (1970-1989)

gecontroleerd”, aldus Harm Kuipers, wereldkampi-

oen allround schaatsen in 1975. Kuipers is medicus,

wetenschapper en voormalig lid van de medische

commissie van het IOC en van de dopinglijstcom-

missie van het WADA (2001-2004). Het gevaar zit

volgens hem in de subtop en de middenklasse:

Johnson loopt de 100 De 85e Tour de France Wereldster Maradona ‘Staatsplan 14.25’, zo heet “Daar gebeuren de meeste ongelukken. Zo dachten

meter sneller dan ooit staat te boek als de ‘Tour wordt in 1991 in Italië het geheime project waar- wielrenners vroe-
ger dat amfetami-
(9,79 seconden), maar Noir’, door dopingaffaires geschorst wegens het mee het communistische NH2

blijkt anabole steroïden te rond TVM en Festina en gebruik van cocaïne. Drie regime in Oost-Duitsland ne hielp. Onzin,

hebben gebruikt. Vijf jaar razzia’s van de Franse jaar later komt tijdens het 'vitaminepillen' verstrekt

later loopt hij opnieuw justitie. Slechts de helft WK een eind aan zijn aan vele topsporters. Die want door amfeta-

tegen de lamp en wordt van de renners rijdt deze loopbaan als hij positief vitamines blijken doping mine ga je minder

hij levenslang geschorst. tour uit. test op efedrine. te zijn. hard, je slaapt niet amfetamine

meer en hebt geen

In 2004 werden wereldwijd 169.000 con- is een stof die het lichaam zelf aanmaakt trek in eten. Daardoor ben je jezelf aan het uitput-
troles uitgevoerd, waarvan 1,7 procent en ervoor zorgt dat spieren zich sneller
positief was. Volgens het Nederlands kunnen herstellen. Extra inname heeft bij ten en uiteindelijk aan het deklasseren. Al staat
Centrum voor Dopingvraagstukken felle inspanning hoogstens in de eerste
(NeCeDo) zweeft het aantal positieve test- dertig seconden effect. Inname van creati- amfetamine wél terecht op de dopinglijst. Het werkt
resultaten al jaren tussen de één en twee ne is ook niet te voorkomen, want het zit
procent. Van alle topsporters wordt onge- bijvoorbeeld in biefstuk en vis. Wie kan voor explosieve sporten als kogelstoten, waar een
veer 60 procent jaarlijks gecontroleerd. een sporter dat ontzeggen? Nadelige
Bij het WK gewichtheffen zelfs 100 pro- gezondheidseffecten zijn er nauwelijks. korte felle inspanning vereist is. Het spul pept je
cent. En dat is geen toeval, want samen Sporters slikken daarom soms dagelijks
met bodybuilders behoren de krachtspor- creatine en andere voedingssupplemen- zenuwstelsel op. Ondanks alles waren wielrenners
ters tot de grootste slikkers en spuiters. ten, zoals mineralen en vitaminepillen.
jarenlang overtuigd van het nut van amfetamine.
BOODSCHAPPENLIJST Grootste probleem van dergelijke prepa-
raten is dat ze vervuild kunnen zijn met Eigenlijk verdient een wielrenner die ondanks het
Cannabis is zeker niet het enige dis- verboden middelen als efedrine, steroïden
cussiepunt van de dopinglijst. Cafeïne en zelfs XTC. Een controleur maakt ech- gebruik van amfetamine wint een extra medaille,
heeft er bijvoorbeeld lang op gestaan van- ter geen onderscheid tussen opzettelijk
wege de prestatieverhogende werking, en onopzettelijk gebruik. Positief is posi- want die moet wel heel goed zijn.” |
maar is er uiteindelijk afgehaald. Het tief. Om sporters en hun begeleiders
effect treedt al op bij twee koppen koffie, meer zekerheid te geven over de kwaliteit EXTRA GEVAAR
waardoor een verbod op dit algemeen van supplementen heeft het NeCeDo in
geaccepteerde en onschadelijke pepmid- 2003 een speciaal systeem opgezet. Het gebruik van doping is in
del buitengewoon onpraktisch is. Het Voedingssupplementen worden sinds- Nederland niet wettelijk verboden,
plaatsen van insuline (een geneesmiddel dien getest op de meest voorkomende maar de handel erin wel. In België,
voor diabetespatiënten) op de lijst is vol- ‘vervuilingen’.
gens inspanningsfysiologen zelfs een Frankrijk en Italië denken ze er anders
grote fout, omdat het daardoor te boek Creatine is een lichaamseigen stof die spieren
staat als prestatiebevorderend. Dit is ech- sneller laat herstellen. Extra inname via creatine- over. Daar is noch het gebruik noch het
ter nooit aangetoond. Omdat de doping- pillen heeft echter slechts een kortdurend effect.
lijst voor sommige sporters als een soort bezit van stimulerende middelen toege-
boodschappenlijst fungeert, is verkeerd
gebruik van insuline een mondiaal pro- staan. Het kan in die landen gebeuren dat
bleem geworden. Het middel brengt bij
gezonde mensen de bloedsuikerspiegel de politie een inval doet bij atleten thuis,
drastisch omlaag, waardoor iemand in
coma kan raken of hersenschade oploopt. of in een sporthotel aan de vooravond van

Discussie over de lijst zal er altijd blij- een wedstrijd.
ven. Zo zouden sommige landen graag
‘onnatuurlijke toevoegingen’ erop willen Het merendeel van de sporters wil niets
zetten om middelen als creatine aan te
pakken. Creatine wordt al vijftien jaar op met doping te maken hebben. Degenen
vrij grote schaal geslikt. Dat mag ook. Het
die de verleiding niet kunnen weerstaan

zijn aangewezen op de zwarte markt,

want zonder recept zijn anabole steroïden

en andere (genees)middelen niet verkrijg-

baar. Die illegale markt is trouwens niet

bepaald zonder risico. Volgens onderzoek

van het NeCeDo is de kwaliteit van pro-

ducten er ronduit slecht: minstens 50 à

60 procent van de producten bevat niet

wat de verpakking vermeldt. Vaak zitten

er surrogaatverbindingen in – of te wei-

nig, te veel of helemaal geen werkzame

stof. Door een levendige handel in valse

verpakkingen en labels zijn nepmiddelen

echter steeds moeilijker te onderscheiden

van originele. Een extra gevaar dus voor

de frauderende sporter. |

4 DE BASIS CHEMISCHE FEITELIJKHEDEN | JUNI 2006

DOPING

Een dopinglijst opstellen is één ding. Vervolgens zijn controles nodig, en

moet je de verboden middelen ook kunnen aantonen bij de sporter. Voor

lichaamseigen stoffen als epo en testosteron is dat knap lastig.

controle?Alles onder
Eén van de bekendste dopingmid- Pas sinds de Tour de France van 2000
delen is ongetwijfeld de bloedver- wordt gecontroleerd op epo, want eerder De aanmaak van rode bloedcellen wordt bevor-
beteraar erytropoëtine ofwel epo. was er nog geen goede methode beschik- derd door epo, waardoor het zuurstoftransport
Gezonde mensen maken dit hormoon baar om het hormoon op te sporen. Epo is door het lichaam verbetert. Dit is interessant
zelf aan in hun nieren, waarna het in het vijf dagen na een injectie verdwenen uit voor duursporters zoals wielrenners, langlau-
beenmerg zorgt voor de aanmaak van het bloed of de urine, maar de piek in het
nieuwe rode bloedcellen. Die cellen trans- presteren moet dan nog komen. Tussen fers en langeafstandslopers.
porteren zuurstof en bereiken via het de zevende en tiende dag is het effect
bloed alle delen van ons lichaam. Voor maximaal. Dat weten sporters en hun retica) die zorgen voor een hogere urine-
nierpatiënten die zelf onvoldoende – of begeleiders, maar óók de dopingjagers. productie om de concentratie van een
geen – epo maken is het hormoon een Daarom worden sporters tegenwoordig dopingmiddel te verlagen, worden de gek-
uitkomst. zowel tijdens de wedstrijd als daarbuiten ste methoden gebruikt om met urine-
gecontroleerd; dat kan geheel onverwacht monsters te knoeien. Zo zijn via internet
Maar niet alleen voor hen: al snel nadat gebeuren. zelfs kunstpenissen te koop met een
het middel in de jaren tachtig als medicijn pompje en een zakje voor ‘schone’ urine.
verkrijgbaar werd, beseften sporters dat STRIKTE PROCEDURE
epo hun prestaties kan bevorderen. Extra Elke dopingcontrole verloopt volgens
rode bloedcellen in het bloed verhogen Voor het afnemen van monsters zijn een strikte procedure, die twee verzegelde
immers de zuurstofopname van het speciale controleurs opgeleid: en gecodeerde flesjes met urine oplevert:
lichaam. Vooral duursporters (wielren- dopingcontrole-officials. Zij moeten er het A- en B-monster, met respectievelijk
ners, langlaufers en hardlopers) hebben bijvoorbeeld op toezien dat de urine van 50 en 25 milliliter. Dit laatste is voor de zo-
daar baat bij. Daar staat tegenover dat het een sporter de plasbuis verlaat. Misschien geheten contra-expertise. Als een sporter
levensgevaarlijk kan zijn om het aantal niet zo prettig voor de sporter, maar geen positief is bevonden, moet dit bevestigd
rode bloedcellen kunstmatig te verhogen. onnodige maatregel. Praktijken waarbij worden door analyse van het B-monster.
Bloed wordt er ‘dikker’ door, wat bijvoor- een man ineens zwanger bleek omdat hij
beeld kan leiden tot trombose en hart- of zijn urine had verwisseld, zijn verleden Beide flesjes gaan naar het dichtstbij-
herseninfarcten. tijd. Maar naast middelen (zogeheten diu- zijnde officieel erkende dopingcontrole-
laboratorium. Wereldwijd zijn er 33 van
OPSPORING VERZOCHT dergelijke labs, onder andere in Gent en
Keulen. De urine wordt er eerst voorbe-
monster- urine werkt om verbindingen te concentreren
voorbereiding en storende stoffen te verwijderen. Dan
volgt een screening om te kijken of een of
stimulantia narcotica sterk anabolica diuretica peptide-
hormoon
zwak polair polair β2-agonisten

GC / NP-FID GC / MS GC / MS HPLC / UV alleen voor
GC / MS GC / MS hCG

GC / MS enzym-
immuno-
assay

Er komt veel kijken bij het screenen van monsters op doping. De aanwezigheid van verdachte (lees:
verboden) stofjes wordt bevestigd met gevoelige analysemethoden als gaschromatografie (GC),
massaspectrometrie (MS) en high-performance vloeistofchromatografie (HPLC).

CHEMISCHE FEITELIJKHEDEN | EDITIE 50 | NUMMER 226 DE BASIS 5

EPO-GEBRUIKER GESNAPT DOPING

1. Voorbewerking 2. Gel-elektroforese 3. Blotten en markeren 4. Streepjescode aflezen
Urinemonster Scheiden van epo-eiwitten in urinemonster en in refe- Gescheiden eiwitten Een unieke streepjescode laat zien
concentreren en rentiemonster. Lichaamsvreemd epo is negatiever ge- overbrengen op filter of het om lichaamsvreemd dan wel
zuiveren laden en loopt dus harder dan lichaamseigen epo. en antilichamen lichaamseigen epo gaat.

bewerkt eiwitten gel toevoegen van lichaamsvreemd
urinemonste (zijaanzicht) antilichamen

referentiemonster met
lichaamseigen en
lichaamsvreemd epo

filter

gel voor antilichaam
scheiden
eiwitten

centrifugeren en filtreren lichaamseigen

meer van de verboden stoffen van de hormoon. Het heeft lang geduurd voor er Met behulp van gel-elektroforese is het moge-
dopinglijst aanwezig is. De analyse ver- een goede test was ontwikkeld om beide lijk lichaamseigen epo te onderscheiden van
schilt per verbinding. Voor het opsporen vormen te identificeren. De oplossing kunstmatige epo die als doping wordt gebruikt.
van amfetamine en andere stimulantia bleek gel-elektroforese. Epo is een glyco-
wordt bijvoorbeeld een paar microliter in proteïne, een eiwit met een schil van sui- fraude is echter eenvoudig op te sporen,
een gaschromatograaf gespoten die de kermoleculen. Kunstmatig epo wordt via
stoffen van elkaar scheidt zodat ze op het recombinant-DNA-technieken gemaakt althans als het bloed van een donor
chromatogram als individuele pieken te met hamstercellen, die de suikermolecu-
herkennen zijn. Daarna volgt een volgen- len op een andere manier en in andere betreft. Bij deze test wordt een bloedmon-
de stap, waarbij de aanwezigheid van hoeveelheden aan het eiwit koppelen. Dit
amfetamine in de urine wordt bevestigd maakt het lichaamsvreemde epo lichter ster geanalyseerd in een flowcytometer,
via massaspectrometrie. en meer basisch, waardoor het kan wor-
den aangetoond met behulp van elektro- die het antigenprofiel bepaalt. De kans dat
LICHAAMSEIGEN forese.
bloedcellen van verschillende mensen
Voor het opsporen van het mannelijke Behalve in urine valt epo-gebruik ook
geslachtshormoon testosteron en indirect aan te tonen in het bloed. Onder- identiek reageren op antigenen (stoffen
andere anabole steroïden wordt direct de zoekers kijken daarbij naar de hoeveel-
tandem van gaschromatografie en mas- heid reticulocyten, jonge onrijpe rode die het afweersysteem activeren) is bui-
saspectrometrie ingezet. Controle op bloedcellen die door het beenmerg zijn
testosteron is lastig. Bij synthetische hor- aangemaakt. De snelheid waarmee deze tengewoon onwaarschijnlijk. Met flowcy-
monen is alleen het aantonen al voldoen- cellen vrijkomen verandert door bloeddo-
de bewijs, maar testosteron is van nature ping en epo-gebruik. Rode bloedcellen tometrie zijn transfusies van een week of
al in het lichaam aanwezig. Daarom hebben een levensduur van circa 120
wordt in de urine de verhouding gemeten dagen, waarna ze worden vervangen door maand geleden nog te traceren, waardoor
tussen de actieve vorm (testosteron) en de nieuwe. Het meten van de leeftijd van de
inactieve vorm (epitestosteron) van het cellen in een bloedmonster levert een de sporter door de mand valt. |
hormoon. Dit wordt de T/E-ratio ge- leeftijdsverdeling op, die er bij epo-
noemd. Normaal gesproken komen beide gebruikers heel anders uitziet. BLOEDSCHANDAAL
stoffen in gelijke mate voor, dus bedraagt
die verhouding gemiddeld één. Bij HEMATOCRIET In mei 2006 arresteerde de Spaanse politie een
testosterongebruikers stijgt deze waarde aantal kopstukken uit een omvangrijk dopingnet-
echter naar tien of meer. Een gematigd Een andere bloeddopingparameter is werk. Spil in het web waren een voormalig ploegarts
gebruiker komt er nog mee weg, want een hematocriet: het volumepercentage
uitslag boven de zes is pas verdacht. In rode bloedcellen. Een hematocrietgehalte en het hoofd van een laboratorium in Madrid. De
theorie zou een sporter extra epitestoste- van 42 procent is gemiddeld, maar bij 50
ron kunnen slikken om de verhouding procent mogen wielrenners en langlau- verdachten zouden in het lab bloed hebben afgeno-
weer recht te trekken. Maar dat heeft geen fers niet meer starten vanwege te dik
zin, want de controleurs meten ook de bloed. men bij coureurs, om de rode bloedlichaampjes
concentratie van epitestosteron.
Nu epo beter is op te sporen bestaat de eruit te halen en die later weer bij dezelfde renners
Bij epo-gebruikers is eveneens sprake kans dat sporters teruggrijpen naar de
van lichaamseigen en lichaamsvreemd oude variant van bloeddoping: transfusie te injecteren - de ‘klassieke’ vorm van bloeddoping
van bloed of rode bloedcellen. Ook deze
om het uithoudingsvermogen te vergroten. |

6 DE DIEPTE CHEMISCHE FEITELIJKHEDEN | JUNI 2006

DOPING

Gentherapie is nog experimenteel, maar desondanks staat de sportwereld al in de

startblokken om het uit te proberen. Tijdens de winterspelen van 2006 zou

gendoping zelfs al zijn entree gaan maken, zo werd voorspeld. Waarschijnlijk

wishfull thinking, want zover is de wetenschap nog niet.

genenGouden

Het moet de droom zijn van elke stuurd, zoals erytropoëtine dat de aan- te zetten. Gentherapeuten gebruiken
topsporter: onoverwinnelijk wor- maak van rode bloedcellen stimuleert of daarom vaak een adenovirus als vector.
den door een kleine genetische groeifactoren die de celdeling stimuleren Dit is eigenlijk een verkoudheidsvirus,
ingreep. Die zou spieren kunnen laten in spierweefsel. Gentherapie wordt gen- maar dan zodanig aangepast dat het geen
groeien en slepende blessures als sneeuw doping zodra het wordt toegepast voor ziekte kan veroorzaken en zich niet meer
voor de zon laten verdwijnen. Voorlopig niet-therapeutische redenen, zoals het kan vermenigvuldigen. De ‘manke’ vector
blijft dat een droom, want gentherapie is nu verbeteren van sportprestaties. Uit voor- met gen wordt geïnjecteerd op de plaats
nog niet meer dan een experimentele zorg staat het daarom sinds 2003 op de van behandeling, waarna het gen moet
medische behandeling voor ernstig zieke WADA-dopinglijst. worden ingebouwd. Een andere aanpak is
mensen. de cellen eerst bij de patiënt weghalen,
INBOUWEN om vervolgens de gentherapie in het lab
Bij gentherapie wordt een gen inge- uit te voeren en de cellen weer terug te
bracht in de lichaamscellen van een pa- Het effect van gentherapie is blijvend plaatsen.
tiënt om zo de werking van een ontbre- wanneer een ‘therapeutisch’ gen in
kend of tekortschietend gen over te de celkern terechtkomt en daar onderdeel Tot nu toe hebben slechts enkele dui-
nemen. Het extra gen codeert voor een wordt van de machinerie voor de eiwit- zenden mensen gentherapie ondergaan.
eiwit, bijvoorbeeld een enzym dat een bio- synthese. Virussen kunnen een gen daar Daarbij werden successen afgewisseld
chemische reactie katalyseert. Maar het bijzonder effectief afleveren. Ze zijn met tegenslagen. Experimenten met het
kan ook gaan om een eiwit waarmee immers gespecialiseerd om hun genen in epo-gen leken veelbelovend, totdat enkele
andere lichaamsprocessen worden aange- de celkern van hun gastheer aan het werk proefdieren door een afweerreactie ernsti-
ge bloedarmoede kregen. Eén van de
GENDOPING grootste problemen is om het therapeuti-
sche gen alleen in de zieke cellen terecht
stukje DNA (gen) dat productie groeifactor-eiwit te laten komen, en dan ook op de goede
codeert voor groei- plaats in het DNA van de patiënt.
factor-eiwit Onderzoekers werken daarom aan verbe-
tering van de vectoren: zij proberen deze
virus transporteert viraal DNA wordt selectief te laten binden aan bepaalde cel-
het gen naar de cel ingebouwd in DNA len, de genexpressie te controleren met
van cel een celspecifieke promotor en de vector te
voorzien van een regulerende DNA-
humane cel sequentie.

EXTRA SPIERMASSA

De sportwereld volgt de ontwikkelin-
gen op de voet, want in theorie zou-
den tal van genen een sporter kunnen hel-
pen aan blinkend goud. Een voorbeeld is
de groei van spiermassa. Daarbij zijn twee
factoren erg belangrijk: de spiergroeifac-
tor IGF-1 (insuline groeifactor 1) en diens
tegenpool myostatine. IGF-1 zet de spie-

CHEMISCHE FEITELIJKHEDEN | EDITIE 50 | NUMMER 226 DE DIEPTE 7

DOPING

VIRAAL VERVOER vergt het uiterste van het lichaam en gaat DESIGNER DOPING
vaak gepaard met lichamelijke proble-
Adenovirussen (verkoudheidsvirussen) kunnen men. Meestal gaat het om beschadigde De meeste verboden dopingmiddelen komen
onschadelijk gemaakt worden en zijn daardoor banden en pezen, een gescheurde menis- niet rechtstreeks uit het lab. De stoffen werden
bruikbaar als vehikel, waarmee men een gen kan cus, kraakbeenbeschadigingen, botbreu- ooit ontwikkeld als medicijn en werden op een gege-
inbouwen in het DNA van een gastheercel. Dat is ken en spierblessures. Voor herstel en
veel effectiever dan het inspuiten van ‘kaal’ DNA. versteviging van botten, pezen en kraak- ven moment ontdekt
been lijken orthopedische gentherapeuti-
ren aan tot groeien; myostatine remt ze sche behandelingen op termijn beschik- door sporters. Sinds
juist af. Het stilleggen van het myostatine- baar te komen. Experimenten met een
eiwit heeft hetzelfde effect als het intro- vijftiental verschillende groeifactoren 2003 kwam daar ver-
duceren van een gen voor een groeibevor- hebben in proefdieren goede resultaten
derende stof. Mensen die teveel myostati- opgeleverd. Bij konijnen bijvoorbeeld andering in met de
ne in hun bloed hebben, krijgen last van blijkt de groeifactor Bmp2 een gescheur-
spierzwakte of spierdystrofie. Koeien die de aanhechting tussen pees en bot zelfs ontdekking van tetra-
door een afwijking in hun myostatine-gen sterker te maken dan voorheen. Iets der-
de stof juist niet maken, missen die gelijks is denkbaar bij gescheurde spie- hydrogestrinon (THG).
natuurlijke rem. Ze zijn van nature extra ren. Groeifactoren zouden het herstel van
gespierd en vrij van vetlagen. De effecten spiercellen kunnen versnellen en de groei Dit anabole steroïde
van gentherapie met IGF-1 en een myo- van littekenweefsel kunnen tegengaan.
statine-blokker blijven beperkt tot de Een uitkomst voor sporters, want spieren lijkt qua chemische structuur sterk op testosteron en
behandelde spier. Voor sporters lijkt zo’n die overbelast zijn door intensieve trai-
natuurlijke spierversterker wel interes- ning bevatten veel beschadigde cellen. werd speciaal ontwikkeld voor topsporters, en wel zo
sant, want ze zouden dan op de gewenste
plaats spieren kunnen ‘bijkweken’: de dat het onzichtbaar is tijdens reguliere dopinganalyses.
tennisster stevige schouderspieren, de
sprinter kuitspieren, en de bokser biceps. Bij de eerste screening van een urinemonster op

Een andere groeifactor is VEGF (vascu- anabole steroïden via gaschromatografie en mas-
lar endothelium growth factor). Hier zijn
zelfs al klinische studies mee aan de saspectrometrie (GC-MS) gebruikt men een speciaal
gang. VEGF stimuleert de groei van nieu-
we bloedvaatjes – zowel in de skeletspie- algoritme om de tientallen verboden steroïden te
ren als in het hart. Spieren raken
daardoor beter doorbloed en ontvangen identificeren. Dit is gebaseerd op de verblijfsduur in
meer zuurstof en bouwstoffen.
Cardiologen hopen hiermee de doorbloe- de GC plus twee of drie pieken in het massaspec-
ding van de hartspier te herstellen na
schade door een hartinfarct. Als dit trum. Wanneer in de urine een onbekend steroïde
binnen handbereik van duursporters zou
komen, laat het effect zich raden. GEEN CONTROLE voorkomt, wordt deze niet herkend door het stan-

OPLAPPEN Gendoping lijkt vooral aantrekkelijk daardalgoritme. In het gebied van het gas-
voor sporters omdat op dit moment
Een andere potentiële toepassing van chromatogram waar steroïden verschijnen, bleef
gentherapie is het sneller herstellen
na een inspanning of blessure. Topsport opsporingstechnieken ontbreken. Een THG onzichtbaar omdat het onder deze analysecon-

stukje spier weghalen voor een DNA-test dities instabiel is. Door over te schakelen op een

gaat eenvoudig niet. Maar genfraudeurs andere analysetechniek, vloeistofchromatografie

in spe moeten niet te vroeg juichen. Via gevolgd door tandemmassaspectrometrie, lukte het

proteomics is het namelijk wél mogelijk uiteindelijk wel om THG te analyseren en te karakte-

om in één klap duizenden eiwitten in het riseren.

bloed te bepalen. Het gebruik van gendo- Chemisch gezien is

ping verandert de expressie van één of THG een eenvoudige

meerdere eiwitten. Deze verandering is

ook af te lezen in het RNA, dat voor het variant van gestri-

actuele eiwitaanbod zorgt. Met proteo- non, een synthetisch

mics-technieken kunnen veranderingen hormoon voor de

achterhaald worden in de expressie en behandeling van

translatie van genen. gynaecologische aandoeningen. Om dit steroïde om

Deskundigen zien de oplossing voor het te zetten in THG volstaat één hydrogenatie-stap.

detectievraagstuk rond genetische doping Anti-doping organisatie WADA kwam de stof op het

dan ook in het stelselmatig bepalen van spoor doordat een verontruste trainer het kant-en-

eiwit- en RNA-profielen van sporters. Het klaar in een spuit aanleverde. In het diepste geheim

Wereld Anti-Doping Agentschap, WADA, werd vervolgens een testmethode ontwikkeld. Tal

investeert inmiddels fors in de ontwikke- van Amerikaanse atleten bleken het preparaat (met

ling van dit soort opsporingsmethoden. de koosnaam The Clear) van supplementenfabri-

Ook juridisch gezien wordt het pad hier-

voor geëffend, want sinds kort mogen kant Balco te gebruiken. |

urine- en bloedmonsters van sporters

acht jaar lang worden bewaard. Tegen de

tijd dat de benodigde analysemethoden

zijn ontwikkeld, ligt er dus voldoende

bewijsmateriaal. |

Bij sprinter Tim Montgommery kon THG niet in
urine worden aangetoond (2004). Uit een ‘kuur-
schema’, oude bloedwaarden en getuigenverkla-
ringen wist men toch dopinggebruik af te leiden.

8 AANVULLENDE INFORMATIE CHEMISCHE FEITELIJKHEDEN | JUNI 2006

DOPING Lachen om doping? Dat kan in
de Belgisch/Franse fietsfilm ‘Le
Meer weten vélo de Ghislain Lambert’, een
hilarische komedie van Philippe
AANBEVOLEN LITERATUUR
- Chemische Feitelijkheden no 58, Anabolica voor mensen Harel over een gefingeerde
- Beter dan goed: over genetica en de toekomst van topsport Belgische profwielrenner uit de

(2006), Hilvoorde, I. van & B. Pasveer (red.) Veen Magazines jaren zeventig. Slechts door
ISBN 9085710227 doping kan hij meekomen met
- Rapport Genetische doping, Haisma, H.J., O. de Hon, P.
Sollie en J. Vorstenbosch. NeCeDo, Capelle a/d IJssel, 2004. het peleton, en slechts door
- Prikken en slikken, 30 jaar doping in de wielersport. (1999) bedrog weet hij eens één wed-
Willy Voet, Uitgeverij De Fontein.
- De zaak Festina: het recht van antwoord van dokter Eric strijd te winnen.
Rijckaert. (2000) Eric Rijckaert, Lannoo.
4. Het opsporen van anabole steroïden gaat onder meer via
AANBEVOLEN WEBSITES detectie van metabolieten (stofwisselingsproducten) van
- Nederlands Centrum voor Dopingvraagstukken: www.necedo.nl deze verbindingen. Zoek de reactieschema’s met stofwisse-
- Krachtsport en fitness: www.eigenkracht.nl, www.purekracht.nl lingsproducten van testosteron, nandrolon en stanozolol.
- Dopinglijn (België): www.wvc.vlaanderen.be/dopinglijn/ Welke overeenkomsten tref je aan?
- World Anti-Doping Agency: www.wada-ama.org/en/
- Dopinganalysetesten: www.dshs-koeln.de/biochemie/index.html 5. Nandrolon wordt in de lever snel afgebroken, waardoor oraal
- Achtergronden en actueel nieuws over doping: www.nos.nl/ innemen weinig zin heeft. Toediening gaat via injectie van
de ester van nandrolon met decaanzuur, die in het lichaam
sport/achtergronden/doping/ langzaam wordt gesplitst. Geef de structuurformule van
- Medicijnen-info: www.consumed.nl deze ester.
- Dossier doping van het NRC Handelsblad: www.nrc.nl/
6. Stofwisselingsproducten van doping worden geanalyseerd
dossiers/doping met een gaschromatograaf. Geef aan hoe deze techniek
- Gentherapie-info: www.biomedisch.nl werkt.

VOOR OP SCHOOL 7. Massaspectrometrie is een manier om de identiteit van
1. De WADA hanteert drie criteria om een stof wel of niet op moleculen vast te stellen. Hoe werkt deze methode?
de dopinglijst te zetten. Maak zelf een lijst met zes criteria
die volgens jou beter voldoet. 8. Met elektroforese worden moleculen van elkaar gescheiden.
2. Maak een consumenteninformatiefolder bij een medicijn, In een licht-zure gel (pH 5,4) bevindt zich een mengel van
bij doping, of bij een verslavend middel om verkeerd gebruik de aminozuren asparagine, glutaminezuur en lysine. Schets
van deze middelen te voorkomen. de posities van de aminozuren in de gel nadat de elektrofo-
3. Zoek de structuurformules van testosteron, nandrolon en rese is voltooid. Gebruik Binas voor het iso-elektrisch punt
stanozolol en geef aan welke overeenkomsten en verschillen van de aminozuren.
deze anabole steroïden vertonen.
9. Lichaamseigen testosteron en testosteron uit planten (soja-
bonen) kan van elkaar worden onderscheiden door de iso-
toopverhouding 12C/13C te bepalen. Leg uit waardoor
12C/13C-isotopen in verschillende verhoudingen voorkomen.

10. Via gentherapie is het mogelijk het lichaam op te lappen.
Geef argumenten voor én tegen gentherapie. Is het nodig en
verantwoord elke nieuwe techniek te gebruiken?

COLOFON DOPING

Chemische Feitelijkheden: actuele Uitgever: Abonnementen: editie 50
encyclopedie over moleculen, Roeland Dobbelaer • papieren editie en toegang tot nummer 226
mensen, materialen en milieu. Bèta Publishers digitaal archief op internet: juni 2006
Losbladige uitgave van de KNCV, Postbus 249, 2260 AE Leidschendam eerste jaar
verschijnt drie maal per jaar met in tel. 070-444 06 00 (inclusief verzamelmap): € 90,- Met dank aan:
totaal tien onderwerpen. fax 070-337 87 99 • Drs. Olivier de Hon, wetenschappe-
[email protected] KNCV- en KVCV-leden: € 80,-
Redactie: tweede jaar en verder: € 56,- lijk beleidsmedewerker, Nederlands
Alexander Duyndam (C2W) Abonnementen opgeven: Centrum voor Dopingvraagstukken
Marian van Opstal (Bèta Communicaties) Abonnementenland KNCV- en KVCV-leden: € 46,- (NeCeDo). [email protected]
Arthur van Zuylen (Bèta Communicaties) De Trompet 1739, 1967 DB Heemskerk • Prof.dr. Harm Kuipers, hoogleraar
Gerard Stout (Noordelijke tel. 0251-31 39 39 • alleen toegang tot digitaal archief Inspanningsfysiologie, Faculteit der
Hogeschool Leeuwarden) fax 0251-31 04 05 op internet: Gezondheidswetenschappen,
[email protected] eerste jaar: € 70,- Universiteit Maastricht.
Basisontwerp: Menno Landstra [email protected]
Abonnementen kunnen elk moment KNCV- en KVCV-leden: € 60,- • Prof.dr. Hidde Haisma, hoogleraar
Redactie en realisatie: ingaan. Abonnementen worden tweede jaar en verder: € 45,- Therapeutische Genmodulaties,
Bèta Communicaties automatisch verlengd tenzij vóór Farmacie, Rijksuniversiteit
tel. 070-306 07 26 1 november van het lopende jaar een KNCV- en KVCV-leden: € 40,- Groningen. [email protected]
[email protected] schriftelijke opzegging is ontvangen.


Click to View FlipBook Version