336-Hormoonverstoorders

#336
Editie 83
juli 2017

Marga van Zundert

Hormoonverstoorders

Van storend tot schadelijk

Hormoonverstoorders zijn stoffen die doen wat de naam schappers achten de aanwezige concentraties te miniem om
suggereert: ze verstoren de werking van natuurlijke hormo- daadwerkelijk invloed te hebben. Zij spreken van bangmake-
nen. Vaak gaat om veelgebruikte chemicaliën als bisfenol-A rij of stemmingmakerij tegen de chemische industrie die de
en ftalaten die uit plastics lekken. Maar ook het antibioticum stoffen produceert. Niettemin is een aantal hormoonversto-
triclosan, pesticides, medicijnresten en brandvertragers kun- rende stoffen inmiddels verboden, andere staan op de lijst
nen de hormoonhuishouding beïnvloeden. Volgens sommi- van zeer zorgwekkende stoffen waarvoor alternatieven moe-
gen zijn ze een logische verklaring voor de toenemende ten worden gevonden. Over veel andere hormoonverstoor-
vruchtbaarheidsproblemen in de westerse wereld. En wel- ders wordt nog volop gediscussieerd. Zijn ze wel of niet scha-
licht ook voor een vervroegde start van de puberteit en de delijk? Moeten we ze uitbannen? Of zijn de risico’s minimaal
toename in borstkanker, ADHD en obesitas. Andere weten- en weegt het nut op tegen mogelijke nadelen?

Hormoonverstoorders

Van storend tot

We krijgen ze onbewust en ongewild binnen:
synthetische stoffen die onze hormoon­
huishouding beïnvloeden. De hoeveelheden
zijn klein, vaak miniem. Of en hoe schadelijk
ze zijn, is lastig aan te tonen, wat leidt tot veel
discussie. Uitbannen? Of is er geen risico,
maar veel bangmakerij?

Meer dan dertig klieren in houden van het lichaam: hormonen zorgen Van rode klaver is al eeuwen bekend dat het de vr
ons lichaam maken zeker ervoor dat alle lichaamscellen voldoende
zeventig verschillende hor- energie en vocht krijgen, dat er een con- monen. Begin jaren zestig mondt dit uit in
monen aan. Bekende hor- stante temperatuur in het lichaam heerst een belangrijke ontdekking: de pil.Voor het
monen zoals testosteron, geassocieerd met en de hartslag bij de mate van activiteit eerst was het mogelijk uiterst betrouwbaar
mannelijkheid en agressie, adrenaline, dat past. Hormonen zijn zo betrokken bij een zwangerschap te voorkomen met een pille-
je klaarwakker en alert maakt, of insuline, groot aantal basale lichaamsfuncties. tje. Maar al snel bleek hormoonbeïnvloe-
dat je bloedsuikerniveau reguleert. Maar er Hormonen zijn echte signaal- of bood- ding ook te kunnen misgaan. Het middel
zijn ook minder bekende hormonen, zoals schapperstoffen. Minieme hoeveelheden diethylstilbestrol, beter bekend als DES,
het schildklierhormoon calcitonine, dat zijn genoeg om hun bericht over te bren-
betrokken is bij botopbouw, of het bijnier- gen. Ze werken vaak al in ppt-hoeveelhe-
schorshormoon aldosteron, dat een be- den. Ppt staat voor parts per trillion, delen
langrijke rol heeft bij urineproductie. per biljoen. 1 ppt is dus 1 deeltje per
Al die hormonen zetten organen aan tot 1.000.000.000.000. Om een idee te geven:
actie. Het woord hormoon komt van het dat is eenzelfde verhouding als 1 l water
Griekse hormao, dat ‘in beweging zetten’ tegenover het totale waterverbruik van alle
betekent. Vanaf de klier waar ze worden Nederlanders per jaar.
gemaakt, reizen ze met de bloedstroom
mee naar hun doelorgaan. Ze zijn dan ook Geen afgesloten systeem
meestal gericht op de langzamere proces-
sen als voortplanting, groei, ontwikkeling De hormoonhuishouding is een intern sys-
en homeostase. Dat laatste is het in balans teem: klieren maken alle hormonen die het
nodig heeft zelf aan. Dat doen ze op basis
DES, bedoeld als middel ter voorkoming van van signalen van het lichaam zelf, maar ook
een miskraam, bleek één generatie later tot uit de omgeving. Het is dus geen afgesloten
ernstige complicaties te leiden. systeem. Dat is eigenlijk al eeuwen bekend.
Schaapherders bijvoorbeeld mijden grasland
met rode klaver in de dekperiode, want an-
ders kan het aantal lammetjes in het voorjaar
tegenvallen, weten ze uit overlevering. Pas de
laatste jaren is duidelijk waarom precies.
Klaver bevat fyto-oestrogenen, plantaardige
stoffen die lijken op het vrouwelijke hormoon
oestrogeen. Ooien die veel klaver eten, krij-
gen daardoor extra hormonen binnen en dat
maakt ze minder vruchtbaar.
In de jaren dertig van de vorige eeuw be-
ginnen veehouders en artsen gebruik te
maken van de groeiende kennis over hor-

2 | Chemische Feitelijkheden 336 | 2017

schadelijk

uchtbaarheid van schapen negatief beïnvloedt. Pas onlangs is ontdekt waarom: fyto-oestrogenen in de plant lijken op het oestrogeen van de schapen.

zou herhaling van een miskraam moeten werd uiteraard van de markt gehaald. fen die we onbewust en vaak ongewild bin-
voorkomen. Maar de dochters van de Maar wanneer het nu over hormoonver- nenkrijgen. Denk aan resten pesticides in
vrouwen die DES slikten (zogeheten DES- stoorders gaat, draait het niet om voedings- levensmiddelen, brandvertragende stoffen
dochters) bleken een hoger risico op ingrediënten of geneesmiddelen. Het gaat in meubels of kleding, stoffen die lekken
vrucht­baarheidsproblemen te hebben en om verstoring van de hormoonhuishouding uit voedselverpakkingen of aan stoffen in
een veertigmaal hogere kans op een zeldza- door lichaamsvreemde stoffen in de omge- verzorgingsproducten die doordringen in
me vorm van baarmoederkanker. DES ving, kleine hoeveelheden synthetische stof- de huid.

Chemische Feitelijkheden 336 | 2017 | 3

Hormoonverstoorders

‘Gestolen toekomst’

De Wereldgezondheidsorganisatie definieert
een hormoonverstoorder als een stof of
mengsel van stoffen die het hormoonsys-
teem verandert, zodanig dat het organisme
of het nageslacht daarvan schade onder-
vindt. Het gaat dus nadrukkelijk om een
stof van buitenaf (natuurlijk of synthetisch)
met een negatieve invloed.Wetenschappers
spreken overigens meestal over endocrine
disruptors of endocrine disrupting chemicals,
afgekort tot EDC’s.
Zorgen over hormoonverstoorders bereik-
ten begin jaren negentig het grote publiek
met het boek Our stolen future van farmaco-
loog-ecoloog Theo Colborn, milieujourna-
list Dianne Dumanoski en bioloog John
Peterson Myers. Ze waarschuwen dat alle-
daagse synthetische stoffen in de omg­ eving

XXZombiehormoon In de jaren veertig waren ‘DDT-trucks’ een bekend verschijnsel in sommige delen van de VS. Inmiddels is DDT in
In Europa is het sinds 1988 verbo-
den, maar in de VS krijgt vleesvee vérgaande effecten hebben, omdat hormo- van mensen die beroepsmatig in aanraking
hormonen toegediend. Vaak gaat nen betrokken zijn bij de aanleg en de ont- komen met bepaalde hormoonverstoorders.
wikkeling van organen, inclusief onze herse- En een belangrijke vraag die op tafel ligt, is
het om trenbolonacetaat. In nen, en bij de voortplanting. Dat betekent of combinaties van synthetische stoffen mo-
Nederland is de stof vooral bekend dat ze schade toebrengen aan gezondheid, gelijk schadelijker zijn dan de optelsom van
intelligentie, gedrag én aan het nag­ eslacht. de kleine hoeveelheden die we elke dag bin-
bij bodybuilders als de (illegale) Het boek Our stolen future presenteert hor- nenkrijgen via de omgeving, ons eten,
spierversterker ‘tren’. moonverstoorders als waarschijnlijke oor- luchtvervuiling of andere bronnen.
zaak van verschillende zorgwekkende trends Wat het onderzoek complex maakt, is dat
Het vee groeit er sneller door: in de moderne westerse wereld: afname van foetussen, jonge kinderen en pubers extra
20 % meer gewichtstoename per vruchtbaarheid bij mannen, toename van kwetsbaar zijn voor hormoonverstorende
borstkanker bij vrouwen en afwijkingen in stoffen omdat ze zich volop ontwikkelen.
dag. De hormoonrestanten in de ontwikkeling van dieren in de natuur, Dier-, weefsel- of celonderzoek zou zich
vlees leveren geen risico op, aldus bijvoorbeeld sekseverandering bij kikkers en daarop moeten richten, maar die technie-
de Amerikaanse voedselautoritei- vissen. ken zijn niet altijd voorhanden. Ook bete-
ten. Een conclusie die de EU be- Our stolen future leidde tot meer onderzoek kent het dat effecten soms pas op lange ter-
strijdt. Europa wil geen ‘hormoon- naar het hormoonverstorende effecten van mijn zichtbaar zijn.
synthetische stoffen.Toxicologen verdiepen
vlees’. Volgens onderzoek van zich in de mechanismen achter hormoon- (Epi-)genetisch effect
onder meer het Wageningse Rikilt verstoring via cel-, weefsel- en dieronder-
zouden jongens door het vlees zo zoek. Epidemiologen pluizen data uit om te Hormoonverstorende stoffen kunnen op
veel hormonen binnenkrijgen dat onderzoeken of hormoonverstoorders een verschillende manieren de natuurlijke hor-
ze afwijkingen aan geslachtorga- statistisch relevante verklaring zijn voor ver- moonhuishouding verstoren. Ze kunnen in
schijnselen als verminderde spermakwali- het lichaam eenzelfde werking hebben als
nen en kanker kunnen teit, vervroegde puberteit, toename in kan- een natuurlijk hormoon, omdat ze gelijke-
ontwikkelen. ker, obesitas, ADHD en diabetes. Ook nis in chemische structuur vertonen en zo
kijken onderzoekers naar de gezondheid het effect versterken. Maar ze kunnen ook
Amerikaanse ecologen maken zich juist remmend werken. Dat gebeurt wan-
ook zorgen over de gevolgen voor

de natuur. Trenboloneen de af-
braakproducten stromen met de
urine naar sloten. En concentra-
ties van 10 ppt in het water heb-
ben al effect op de vruchtbaarheid
van vissen en de sekseverhouding.
Bovendien blijkt dat trenbolon een
‘zombie’: de stof breekt snel af in
zonlicht, maar ontstaat ’s nachts

spontaan opnieuw uit de rest­
producten. Vooral in diep of scha-
duwrijk water blijft de stof op deze

manier langdurig aanwezig.

4 | Chemische Feitelijkheden 336 | 2017

de ban gedaan vanwege stapeling in de voedselketen; risico’s voor mensen zijn niet overtuigend aangetoond XXDosis
Dosis sola facit venenum is een
neer ze aan een hormoonreceptor binden PCB’s en onkruidverdelger atrazine. De legendarische uitspraak van de
maar die niet activeren; dan vindt er in fei- belangrijkste reden om deze stoffen uit te
te een blokkade plaats. Ook kunnen ze in- bannen, is hun slechte bioafbreekbaar- Zwitserse arts Paracelsus
direct storen, doordat ze het aantal recep- heid. Ze hopen zich op in het milieu en (Theophrastus Bombastus von
toren verminderen of vermeerderen, of daarmee in de voedselketen. Aan de top Hohenheim; 1493-1541). Letterlijk
doordat ze de productie van hormonen in van de voedselpiramide kunnen ze vervol- vertaald: de dosis maakt het vergif.
bepaalde klieren beïnvloeden. Een voor- gens schade aanrichten door de relatief Geen enkele stof is per definitie gif-
beeld is het bestrijdingsmiddel pyrimidine, hoge concentraties. Nog steeds bevat vis, tig, concludeerde Paracelsus. En
dat de productie van steroïdhormonen vooral roofvissen die in vervuild rivierslib aan de andere kant: elke stof kan
remt. Hormonen kunnen ook genetisch of zwemmen, PCB’s en DDT. Paling uit de gevaarlijk zijn. Zelfs te veel water
epigenetisch werken en specifieke genen al Maas, Rijn en IJssel is daarom niet ge- drinken kan fataal zijn. De beroemde
dan niet permanent aan- of uitschakelen. schikt voor consumptie. Binnen de EU uitspraak van Parcelsus is nog
Uit onderzoek blijkt dat dit bijvoorbeeld wordt vis steeksproefgewijs gecontroleerd
bij DES-dochters speelt. op het PCB-gehalte. steeds de lijfspreuk van de
Bij het regelen van homeostase zijn vaak toxicologie.
meerdere hormonen betrokken. Ze rem- BPA uit blikjes
men elkaar af of versterken elkaar in een Voor veel schadelijke stoffen geldt
complex terugkoppelingsmechanisme. Een hormoonverstorende stof die de af­ een lineair verband tussen dosis en
Zo’n regelsysteem is extra stabiel en voor- gelopen jaren sterk in de belangstelling schade. Tot een bepaalde concen-
komt pieken en dalen in bijvoorbeeld staat, is bisfenol A , vaak afgekort tot BPA tratie heeft de stof geen schadelijk
bloedsuiker of groeifactoren. Het maakt (van het Engelse bisphenol A). Het is een effect. Bij een bepaalde drempel-
het echter ook extra moeilijk om uit te van de meest gesynthetiseerde industriële waarde ontstaat schade, die stijgt
zoeken hoe een hormoonverstorende stof chemicaliën wereldwijd: vier miljoen ton
precies ingrijpt. in 2015. BPA wordt vooral gebruikt als met toenemende concentratie.
Een aantal hormoonverstoorders is al ver- grondstof voor polycarbonaat, epoxy en Maar juist bij hormoonverstorende
boden voordat de term in zwang kwam. flexibel pvc. Elke kunststof gemaakt uit stoffen is de relatie tussen dosis en
Voorbeelden zijn het insecticide DDT, BPA bevat sporen van de grondstof, het reactie soms complexer. Sowieso
monomeer. Dit monomeer kan uit het werken hormonen al bij zeer lage

concentraties. Daarbij komt dat
hormonen vaak onderdeel van een
ingewikkeld systeem van terugkop-
peling met andere hormonen. Het
normale, gewenste effect ligt bin-
nen een begrensd concentratiege-
bied. Dat betekent dat een te lage
concentratie soms eenzelfde effect

teweeg kan brengen als een te
hoge concentratie.

Lastig is ook dat het bij hormoon-
verstoring gaat om chronische
blootstelling aan lage doses die

wellicht pas op langere termijn ef-
fect hebben. De noodzakelijke
(dier)proeven zijn tijdrovend en

kostbaar. Het meten van het effect
van een hormoonverstorende stof
is dus een lastige klus, niet in het
minst omdat de uitkomst per defi-
nitie ter discussie staat. In een der-
gelijk controversieel veld is er altijd
wel een belanghebbende die iets

heeft aan te merken op het
onderzoek.

Chemische Feitelijkheden 336 | 2017 | 5

Hormoonverstoorders

plastic lekken en zo zorgsmaatregel voor deze daatslijst opgenomen van ‘zeer zorgwek-
de mens bereiken. kwetsbare groep, aldus kende stoffen’, wat de kans groot maakt
Omdat bisfenol A de EU. In babyvoe- dat de stof uitgefaseerd zal worden.
aan de receptor ding die is gegeven
voor het hormoon met dergelijke flesjes Kleinere zaadballen door
estradiol bindt en is namelijk geen ftalaten
die tevens acti- aantoonbare hoe-
veert, staat BPA veelheid BPA gevon- Andere hormoonverstoorders, de ftalaten,
te boek als hor­ den. Zweden gaat kwamen in het nieuws tijdens de scoubi-
moonverstoor- nog een stap verder dou-rage. Kinderen vlochten opeens mas-
der. en heeft het gebruik saal armbandjes van felgekleurde sliertjes.
BPA is schadelijk van BPA in voedsel- Was dat wel gezond? Want pvc bevat
voor lever en nie- verpakkingen voor weekmakers, ftalaten, die net als BPA ver-
ren bij langduri- kinderen onder de dacht werden van hormoonverstorende
ge blootstelling drie jaar verboden. werking.
en is geclassifi- Frankrijk heeft het Weekmakers zijn stoffen die het plastic
ceerd als schade- gebruik van BPA zachter en flexibeler maken. Ftalaten zijn
lijk voor de zelfs in álle voedsel- heldere, geurloze, olieachtige vloeistoffen
vruchtbaarheid. verpakkingen die als een soort intern smeermiddel wer-
In epidemiologi- verboden. ken. Ze vergroten de afstand tussen de
sche studies zijn Het Nederlandse polymeerketens. Toevoegingen van 20 tot
ook associaties RIVM pleitte in 60 % ftalaten aan pvc zijn normaal. Ze
gevonden tussen 2016 voor een stren- zitten ook in inkten, lijmen, medische
blootstelling aan gere norm voor BPA: slangen, nagellak, vinylvloeren, plakband
BPA en obesitas, ‘De Rijksoverh­ eid en parfums, en worden in grote hoeveel-
ADHD, diabetes en wordt geadviseerd waar heden geproduceerd: circa drie miljoen
prostaatkanker. Maar dit ton per jaar wereldwijd.
effect is niet gevonden in alle studies en mogelijk op korte termijn Ftalaten zijn verbindingen (esters) van
een oorzakelijk verband is nog niet vast-­ de blootstelling aan BPA te verminderen.’ ftaalzuur (1,2-benzeendicarbonzuur) met
ge­steld. Het RIVM baseert zich daarbij op nieuw een alcohol. De meest gebruikte zijn
BPA is meetbaar aanwezig in urine: ge- onderzoek. Bij dieren die in de baarmoe- bis(2-ethylhexyl)ftalaat (DEHP), dibu-
middeld zo’n 2 µg/l bij Europeanen. der zijn blootgesteld aan hoeveelheden tylftalaat (DBP) en benzylbutylftalaat
Werknemers in de kunststofbedrijven die BPA die dicht bij de huidige
werken met BPA blijken flink hogere con- norm liggen, is verstoring (BBP). Juist deze drie
centraties in de urine te hebben: gemid- van het immuunsysteem zijn aangemerkt als re-
deld 88 µg/l. Een gemiddelde Europeaan gevonden, wat leidt tot
krijgt 40 ng BPA per kilogram lichaams- meer allergieën. Om productietoxisch: ze
gewicht per dag binnen, concludeert de ook risicogroepen te kunnen de ontwikke-
Europese voedselautoriteit EFSA. Dat is beschermen, zoals zui- ling en voortplanting
honderd keer minder dan de huidige gelingen op de inten- schaden omdat ze de
Europese norm: 4 µg. sive care, dialysepatiën- aanmaak van testo­
De precieze hoeveelheid in de urine blijkt ten en zwangere steron blokkeren.
bij doorsnee-Europeanen vooral samen te vrouwen op werkplek- Hoe dat precies
hangen met eten en drinken uit blik. BPA ken waar huidcontact werkt, is nog ondui-
wordt gebruikt in de epoxycoatings aan met de stof kan optre- delijk. Omdat week-
de binnenzijde van blikjes en verpakkings- den, wil het RIVM een makers niet che-
kartons. Voor kinderen zijn ook polycar- verdere verlaging van misch gebonden
bonaat drinkflesjes en kinderspeelgoed de norm. Wat con- zijn, kunnen ze vrij-
een mogelijke bron. Daarnaast kan BPA creet bijvoorbeeld komen uit plastics
via de huid het lichaam binnendringen na neerkomt op een ver- en via de huid of de
contact met lijm en thermisch papier voor bod op het gebruik mond het lichaam
kassabonnen. van BPA voor medi- binnendringen.
De gehanteerde marge lijkt veilig, maar sche toepassingen. Ratten die in de
toch hebben overheden maatregelen ge- Begin 2017 is BPA baarmoeder en kort
nomen. Zo heeft Europa het gebruik van door het Europees na de geboorte aan
bisfenol A bij de productie van babyflesjes Agentschap voor DEHP zijn blootge-
vanaf maart 2011 verboden. Een voor- chemische stoffen steld, hebben minder
(Echa) in de kandi- sperma en kleinere
zaadballen. Moeders
die tijdens de zwanger-

6 | Chemische Feitelijkheden 336 | 2017

schap hoge urinewaardes hebben, krijgen toename in prostaatkanker en hormoon- XXHermafrodieten
zonen met gemid­deld kleinere zaadballen. gevoelige kanker bij vrouwen, ontregeling Vissen, kikkers, salamanders en
En meisjes die vroeg in de puberteit ra- van de schildklier en een verlaagd IQ. andere amfibieën zijn op dit mo-
ken, blijken hogere ftalaatconcentraties in Ook ziet de vereniging aanwijzingen dat ment de meest zichtbare slachtof-
het bloed te hebben. Ook zijn er associa- fers van hormoonverstorende stof-
ties gevonden tussen hogere ftalaatcon- hormoonverstoorders betrokken fen. In de beken de Dommel en de
centraties in de urine en meer buikvet. zijn bij obesitas, hartaandoenin- Aa zijn bijvoorbeeld hermafrodiete
Opvallend bij de ftalaten is dat lagere do- gen en diabetes. Ze pleiten dan brasems gevonden dicht bij de af-
ses soms meer effect hebben dan hogere ook voor meer preventie en watering van rioolwaterzuiveringen.
doses. de ontwikkeling van Ruim een derde van de mannelijke
De afgelopen jaren zijn er steeds meer alternatieven. vissen had in de zaadballen ook ei-
regels gekomen rondom ftalaten. Zo mag De American Chemistry cellen. Resten van ‘de pil’ zijn de
kinderspeelgoed niet meer dan 0,1 % Council, de grootste ver-
ftalaten bevatten en heeft de EU in 2015 eniging van de chemische vermoedelijke boosdoeners.
vier types verboden in elektronica. Sinds industrie, is het niet eens Ethinylestradiol, dat in de urine zit
2010 moeten alle medische producten met de conclusies. De
(dialyseslangen, bloedzakken) die ftala- Society maakt ‘brede en van vrouwen die de pil slikken,
ten bevatten dat duidelijk op het etiket ongefundeerde claims wordt in de rioolwaterzuivering niet
vermelden. Denemarken en Frankrijk over een verband tussen volledig afgebroken en belandt dus
hebben plannen om DEHP helemaal te bepaalde chemicaliën en
verbieden. Aan alternatieven wordt ge- ziektes’, stelt zij. De raad in de beken.
werkt, ook omdat enkele ftalaten op de heeft vooral bezwaar te- In Frankrijk zijn ook abnormale vis-
lijst van ‘zeer zorgwekkende stoffen’ gen de stelling dat ook sen aangetroffen stroomafwaarts
staan en dus op termijn verdwijnen. Voor lage concentraties hor- van een farmaceutische fabriek die
bloedzakken is er echter nog geen middel moonverstorende stoffen steroïden produceert. Zeker 60 %
dat evengoed werkt als DEHP. Dit ftalaat een reëel risico zouden van de vissen had zowel mannelijke
maakt plastic niet allen flexibeler maar vormen. ‘Dat stoffen de als vrouwelijke geslachtskenmer-
laat ook zuurstof door. De bewaartijd hormoonhuishouding
voor bloedproducten zou door een verbod kunnen beïnvloeden ken. Stroomopwaarts was dat
waarschijnlijk teruglopen. betekent niet automatisch maar 5 %. En in de VS bestaat het
vermoeden dat het onkruidbestrij-
‘Steeds steviger bewijs’ dingsmiddel atrazine (sinds 1999
verboden in Europa) de oorzaak is
De Endocrine Society, de van de forse achteruitgang in kik-
vereniging van hor- kers. Op plaatsen waar de stof in
moonwetenschap- het rivierwater zit, worden herma-
pers, publiceerde in
2009 en opnieuw frodiete kikkers gevonden.
in 2015 een
groot overzicht dat ze schadelijk zijn in lange concentra-
van alle studies ties. De stoffen zijn daar niet krachtig ge-
naar hormoon- noeg voor en de hormoonhuishouding
verstoring. Het past zich aan.’
meest recente, Het hormoonsysteem slaat dus niet direct
EDC-2, is een op hol, maar kan wat speldenprikjes heb-
150 pagina’s dik ben. De Internat­ional Councel of Chemi­
rapport met als cal Associations stelde een lijst op van elf
belangrijkste con- principes waaraan een stof moet voldoen
clusie dat de be- om als hormoonverstoorder te worden
wijsvoering voor aangewezen. Daarin benadrukt de indus-
gezondheidsschade trie dat het werkelijke en niet het mogelij-
door hormoonver- ke risico leidend moet zijn bij beslissingen
storende stoffen om stoffen wel of niet toe te laten.
steeds steviger is.
Dat geldt voor af-
name in vrouwelij-
ke en mannelijke
vruchtbaarheid, de

Chemische Feitelijkheden 336 | 2017 | 7

Hormoonverstoorders

Ook de veelgebruikte bacteriedodende en schimmelwerende stof triclosan wordt al meer dan veertig jaar gebruikt in desinfecterende zepen, in deodo-
rant, aftershave en tandpasta’s. De stof bindt aan de oestrogeenreceptor én de androgeenreceptor (‘testosteronreceptor’). De stof wordt beschouwd als
een zwakke hormoonverstoorder. In de EU is de maximaal toegelaten concentratie 0,3 % in cosmetische producten. Die limitering is ingesteld vanwege
het risico op resistentie tegen het antibioticum.

Voor op school Editie

1. Wat is de functie van hormonen in ons lichaam? Hormoonverstoorders
2. Wat wordt bedoeld met homeostase? editie 83 | nummer 336 | juli 2017
3. Leg uit welke factoren het moeilijk maken om de effecten van hor-
084_B. i jsOmcpohowrineftvlkeersttwoereenmdeansiteorfefennkoupnndeengheozormndohoenivdetrestoonrdenerdzeosetkoefnfe. n de www.chemischefeitelijkheden.nl
coverbeeld: in sommige beken en sloten zijn de gevolgen van
natuurlijke hormoonhuishouding verstoren? hormoonverstoorders in het milieu zichtbaar in de eitjes van
5. Wat wordt bedoeld met de epigenetische werking van een hor-
amfibieën en reptielen, die soms hermafrodiet worden.
moon of hormoonverstorende stof?
6. Waarom wordt de (illegale) spierversterker trenbolone ook wel een Colofon

zombiehormoon genoemd? Over Chemische Feitelijkheden
Ftalaten zijn esters van ftaalzuur (benzeen-1,2-dicarbonzuur) en diverse Chemische Feitelijkheden is een actuele encyclopedie over moleculen, mensen, materialen en milieu.
alcoholen. Dibutylftalaat (DBP) is een van de meest gebruikte weekma- Het is een losbladige uitgave van de KNCV en verschijnt driemaal per jaar met in totaal tien onderwerpen.
kers, bijvoorbeeld in pvc (polyfenyletheen).
7. Wat is de functie van een weekmaker en welke milieueisen zou jij Redactie
dr. Erwin Boutsma (hoofdredacteur), drs. Franny Scholte (eindredacteur),
stellen aan een weekmaker?
8. Geef een beschrijving op microniveau hoe DBP ervoor zorgt dat Marga van Zundert (tekst), Henk Ubbels (vragen en correctie)
Vormgeving & Opmaak
pvc soepeler en buigzamer wordt.
Bisfenol A (BPA) is meetbaar aanwezig in urine: gemiddeld zo’n 2 µg per l Marije van de Linde/Twin Media BV
bij Europeanen. Uitgever
9. Reken deze hoeveelheid om in massa ppt. Ga er bij je berekening
Roeland Dobbelaer, Bèta Publishers BV
vanuit dat de dichtheid van urine gelijk is aan de dichtheid van water. Postbus 19949, 2500 CX Den Haag

Meer weten? 070-2629100, [email protected]
Abonnementen
W HO informatiepagina over hormoonverstoorders MijnTijdschrift.com
088-2266626
• ACC informatiepagina over hormoonverstoorders
• G reenfacts informatiepagina over hormoonverstoorders [email protected]
• RIVM informatiepagina over hormoonverstoorders Wij hanteren de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan ervan uit dat Chemische Feitelijkheden
• E ndocrine Society altijd wordt ontvangen uit hoofde van het beroep. Hierdoor wordt het abonnement automatisch met een
•• E DC-2: The Endocrine Society’s second scientific statement on en- jaar verlengd tenzij twee maanden vóór de einddatum een opzegging is ontvangen. Een abonnement op
Chemische Feitelijkheden geeft via de website toegang tot tien nieuwe edities per jaar en het totale online
docrine-dirsrupting chemicals (2015)
archief. Daarnaast ontvangen abonnees in drie zendingen per jaar de losbladige edities.
Tarieven (2017)

Voor particulieren: online toegang met inlogcode en papieren editie (inclusief verzamelmap)
kost € 87,75*; leden van de KNCV, KVCV en NVON krijgen € 10 korting.

Voor bedrijven en (onderwijs)instellingen: onbeperkt toegang tot de digitale edities op basis van
IP-adres en papieren editie in drievoud (inclusief verzamelmappen) kost € 262,50*.
Losse nummers kosten € 9,95* per stuk en zijn te bestellen bij Abonnementenland.
* Bij betaling per acceptgiro wordt € 2,95 administratieosten in rekening gebracht.

8 |Chemische Feitelijkheden 336 | 2017