Tijdschrift jaar 1991 nr.1

HISTORISCHE
VERENIGING
GEMEENTE BEILEN

\s0,'

1,1

r,1}1„Fr . Hihtfil Illllq ul u LI 11

.. lh,q111;1!1

H.CH1-11JR. .to<I a' s41,4, 4 oz1
/
1 987

BEILEN

jaargang 3 - nummer 1- februari 1991

1-1991

Verkoopprijs: Losse nummers f 7,95

Inhoudsopgave: blz. 1 "400e lid voor Historische Vereniging" - redactie
blz. 2 "De Ned. Hervormde kerk van Beilen" - G. J. Dijkstra
blz. 8 "Restauratie Ned. Herv. Kerk" - redactie
blz. 9 "Restauratie Ned. Herv. Kerk 1990" - S. Deinum
blz. 14 "Restauratie 1937 - 1939" - redactie
blz. 18 "Beilen op één lijn " - T. L. Kroes
blz. 20 "Hervormd Beilen in de 19e eeuw" - A. Ludwig-Drost en

A. Streutker-Betting
blz. 23 "Als de grote klokke luidt..." - R. Wessels
blz. 25 "Hervormde predikanten in Beilen" - G. Timmerman
blz. 26 "Wandeling door oud-Beilen (2)" - F. C. Kerkhove
blz. 33 "Armenzorg in Drenthe" - H. Gras
blz. 39 "Armen in het kerspel Beilen" - G. J. Dijkstra

De auteurs: S. Deinum, Asserstraat 45, 9411 LJ Beilen
G. J. Dijkstra, Pinksterbloem 42, 9411 CH Beilen
H. Gras, Bazaltstraat 116, 9743 TV Groningen
F. C. Kerkhove, Hekstraat 6, 9411 NG Beilen
T. L. Kroes, Hijkerweg 19, 9411 LS Beilen
A. Ludwig-Drost, Schapendrift 38, 9411 BT Beilen
A. Streutker-Betting, Boterbloem 38, 9411 CD Beilen
G Timmerman, Reigerlaan 17, 9411 GS Beilen
R. Wessels, Asserstraat 42, 9411 LM Beilen

De redactie: T. L. Kroes, Hijkerweg 19, 9411 LS Beilen, tel. 05930-3382
(eindredacteur)
Het volgend G. J. Dijkstra, Pinksterbloem 42, 9411 CH Beilen, tel. 05930-4826
nummer: R. Wessels, Asserstraat 42, 9411 LM Beilen, tel. 05930-3458

Eind mei verschijnt het volgend nummer, dat gewijd zal zijn aan
de ingebruikneming van het verbouwde gemeentehuis. Voor vol-
gende nummers zijn uw bijdragen, zowel foto's als artikelen en
verhalen zeer welkom.

Copyright: Het overnemen van artikelen of delen daarvan is slechts toe-
gestaan na verkregen SCHRIFTELIJKE toestemming van de eind-
Tekeningen redacteur.
omslag:
De Nederlandse Hervormde kerk van Beilen.
Pentekeningen van H. Schuur.

1-1991

400e LID VOOR
HISTORISCHE
VERENIGING

Woensdag 31 oktober jl. werd in Hotel G. J. Dijkstra onverhandigt Roel Snoeyer
Prakken de ledenvergadering van de "His- het boek voor zijn grootvader, het 400e lid
torische Vereniging Gemeente Beilen" ge- van de Historische Vereniging.
houden. De vergadering werd begonnen
met een feestelijk tintje, want de Histori- straat waar hij electriciën was en een
sche Vereniging heeft haar 400e lid kun- fietsenzaak had in het pand van Jannie,
nen inschrijven. In haar nog korte bestaan Mannie en Rieks. Halverwege de jaren
heeft de vereniging een snelle groei door- dertig werd hij postbode; hij bleef dat tot
gemaakt; de belangstelling voor onze 1954. In dat jaar emigreerde hij naar
plaatselijke geschiedenis is niet alleen in Canada samen met de familie van zijn
Beilen maar ook daarbuiten groot. Dat schoonzoon, de familie Tamming uit de
blijkt zeker uit het feit, dat het 400e lid, Hekstraat. In Canada voorzag hij campers
dhr. Snoeyer, in Canada woont. van electrische bedrading en later was hij
Johannes Snoeyer woonde o.a. in de Kruis- onderhoudsmonteur in een ziekenhuis. Tot
zijn 68e jaar heeft hij gewerkt.
Deze foto werd genomen op de dag dat Johannes Snoeyer hoopt in september van
Johannes Snoeyer en Aaltje Bruulsema dit jaar 90 jaar te worden. Hij is getrouwd
zich verloofden. met Aaltje Bruulsema die oorspronkelijk
uit Eemster komt. Op 3 mei 1989 waren
zij 60 jaar getrouwd.

Kleinzoon Roel Snoeyer heeft regelmatig
contact met zijn grootvader. Dit jaar is hij
nog bij hem op bezoek geweest en Roel gaf
hem daar een exemplaar van het tijd-
schrift van de Historische Vereniging.
Snoeyer vond dat prachtig, want alles wat
aan vroeger en zeker aan Beilen herin-
nert, mag zich verheugen in een grote
belangstelling. Roel Snoeyer heeft zijn
grootvader een abonnement cadeau ge-
daan, zodat het tijdschrift nu regelmatig
in Canada gelezen zal worden door
Snoeyer en zijn familie.
De voorzitter van de Historische Vereni-
ging, dhr. G. J. Dijkstra, overhandigde

1

1-1991

Roel Snoeyer voor zijn grootvader als blijk Ook o.a. van de families Brunsting, Prak-
van waardering de Drentse roman "Olde- ken, Otten, Pots en Veeningen werden
warries Volk" van Jan Kuik. foto's gekregen. Hartelijk dank daarvoor.
Na de ledenvergadering hield dhr. Dijk-
stra een lezing over kleine criminaliteit in Op de ledenvergadering van november jl.
Beilen tijdens de 18e eeuw, welke door een is aangenomen dat het lidmaatschap voor
zeventigtal leden aandachtig gevolgd dit jaar f 30,00 bedraagt. Postleden
werd. Tijdens de pauze werd het nieuwe betalen f 37,50.
nummer van het tijdschrift van de vereni- De penningmeester verzoekt u na ont-
ging aan de leden overhandigd. vangst van de acceptgirokaart zo spoedig
mogelijk het juiste bedrag over te maken.
Het bestuur ontving uit de nalatenschap
van mevrouw G. Hunse een aantal foto's. Redactie

DE NEDERLANDSE in de richting van Westerbork rijdt, ziet
HERVORMDE recht voor zich een typisch Drentse hoge
KERK VAN BEILEN toren van de vijftiende eeuw. Achter de
toren bevindt zich een gotisch éénbeukig
DE KERK, HAAR BEHEERDERS, gebouw.
HAAR VOORGANGERS EN HAAR
BEZITTINGEN') De kerk van Beilen behoort samen met die
van Anloo, Eelde, Norg, Roden, Roderwol-
Het dorp Beilen kent slechts één monu- de en Vries tot de oudste kerken van
mentaal bouwwerk, de Nederlandse Drenthe. Vermoed wordt dat de kerken
Hervormde Kerk. Wie over de Torenlaan van Anloo en Beilen in de Middeleeuwen
de voornaamste van Drenthe waren. Deze
beide kerken droegen ook het meest af aan
kerkelijke belastingen.2)

Kerspel Beilen
Het "Olde Lant-
schap Drenthe" was
reeds in de Middel-
eeuwen verdeeld in
zes rechtsgebieden.
Zo'n rechtsgebied
werd dingspel (ding
= geding) genoemd.
Eén van de zes
rechtsgebieden was
het Beiler dingspel.

De Nederlandse
Hervormde kerk
van Beilen, decem-
ber 1990.
(Foto: Archief Hist.
Ver.)

2
1-1991

Het Beiler dingspel vormde een gebied, kreeg de pastoor van Beilen. Volgens een

dat reikte van Hooghalen tot Zuidwolde en opgave van 1598 behoorden tot deze

van achter Orvelte tot de Friese grens. De Heilige Stefanus-vicarie 3 mud bouwland

eerste christelijke kerken in Drenthe moet op de es bij Beilen, 4 mud bouwland en

men dan ook zoeken in de centra van de een half mud gersteland op de es bij

zes dingspelen. Van het Beiler dingspel Wijster en 25 "dalers" in geld, die op rente

was Beilen het centrum. De buurtschap waren uitgezet.5)

Beilen met zijn kerk werd een "kerspel" In andere bronnen worden andere heiligen

genoemd. Andere kerspelen in het Beiler genoemd, waaraan de kerk van Beilen zou

dingspel waren Westerbork en Zuidwolde. zijn gewijd. In de oud-vaderlandse rechts-

De kerk van Beilen is de moederkerk van bronnen wordt de Heilige Martinus ge-

de kerken in deze dorpen. noemd.6) Arts meent dat de kerk aan

Willibrord was gewijd.')

De eerste vermeldingen Behalve de Sint Stefanus-vicarie wordt in

In een oorkonde van 1139 wordt voor het het begin van de 16e eeuw een Sint Anna-

eerst de kerk te Beilen genoemd. Vanaf vicarie genoemd. Vermoed wordt dat de

dat jaar schoof de bisschop van Utrecht, inkomsten van deze vicarie bestemd

Andries van Kuyk, de jaarlijkse kerkelijke waren voor de koster.8)

belasting uit Beilen, "acht penningen

sterlings" door aan de kerk van de Heilige Personatum en patronaat

Plechelmus te Oldenzaal. In 1206 kreeg de abdij Dikninge niet

In 1206 (of 1207) verruilde bisschop Dirk alleen het eigendom over de kerk van

van Arkel, op verzoek van de abt van het Beilen, maar ook het pastoorsambt

klooster Dikninge te Ruinen, de kerken "personatum", het personaatsrecht).

van Steenwijk en Borne voor de kerk van Door dit recht waren de inkomsten voor

Beilen, de kapel te Westerbork en "tien- het pastoorsambt, die opgebracht moesten

den" (= kerkelijke belasting op de oogst- worden door de inwoners van het kerspel

opbengsten) te Westerbork en Wij ster. De Beilen, voor het klooster. De abt van het

"acht penningen sterlings" werden nu aan klooster Dikninge was in feite de pastoor

1 de kloosterlingen te Ruinen betaald. Naast van de kerk van Beilen. Hij noemde zich

deze verplichting had de kerk te Beilen dan ook "overste kerkheer" van Beilen. De

nog de verplichting om elk jaar een witte geestelijke van het klooster, die het pas-

valk te leveren aan de deken en de kanun- toorsambt in Beilen vervulde was de

niken te Steenwijk. Deze verplichting "kerkheer". De dienstdoende geestelijke

werd in 1369 afgekocht door jaarlijks "tien nam de functie van pastoor van Beilen

loet lodich zilver" (= tien lood zuiver zilver) waar namens de abdij Dikninge, die hem

te betalen. In 1500 en later betaalde men daarvoor een bepaald inkomen toekende.

4 3/4 goudguldens. De kerk van Wester- Naast het personaatsrecht had de abdij

bork betaalde een derde gedeelte van deze Dikninge ook het patronaatsrecht. Dit

verplichting. In 1606 werd voor de laatste hield in, dat de abt van Dikninge aan de

keer door de Hervormde Kerk van Steen- bisschop van Utrecht een geestelijke

wijk de valkenpacht gevorderd. Het voordroeg, die door de bisschop met de

bedrag was toen één goudgulden.3) zielzorg van de kerspellieden (= de inwo-

ners) van Beilen werd belast. Volgens een

De beschermheilige oorkonde uit 1292 waren het meestal

De kerk van Beilen was gewijd aan de hei- monniken, die pastoor van Beilen werden,

lige Stefanus.4) Op het altaar dat aan hem maar soms werd de zielzorg ook opgedra-

gewijd was, was een zogenaamde vicarie gen aan een niet-monnik, een seculier

gesticht. Onder een vicarie moet worden (= wereldlijk) priester.

verstaan de jaarlijkse rente uit de geeste- Geestelijke priester waren onder andere

lijke goederen. Deze financiële inkomsten Godefridus (ca. 1292), Arnoldus (ca. 1377),

3

1-1991

Laurens Joncker (ca. 1408), Albert Pigge sprake. Slechts één predikant, Menso
(ca. 1415), Berend van Elburch (ca. 1494), Alting te Sleen, was omstreeks 1566 voor
Bernardus Assonius (ca. 1500), Berend korte tijd in Drenthe werkzaam. In 1596
Visser (ca. 1553), Johannes Tissink (ca. was graaf Willem Lodewijk door de Staten
1570) en Antonius Holle (ca. 1571). De Generaal te Den Haag benoemd tot stad-
laatste pastoor was een wereldlijk geeste- houder van Drenthe. Een jaar later gaat
lijk, Johannes Vledder. Hij was nog pas- hij zich actief bezighouden met de Hervor-
toor in Beilen, toen in 1598 in Drenthe de ming in Drenthe.'°)
hervorming werd doorgevoerd.9) In 1601 werd voor Beilen voor het eerst in
de persoon van Hendrik Pieters een
Hervormd predikant benoemd. In 1603
werd hij opgevolgd door Johannes Schré-
der.

De ingang onder de toren, december 1990. Paulus Antheunis
(Foto: Archief Hist. Ver.) In 1607 werd Paulus Antheunis in Beilen
als predikant aangenomen. Hij sloot met
De hervorming de kerkvoogden in Beilen een overeen-
Voor het landschap Drenthe had, evenals komst, die enig zicht geeft op de arbeids-
voor de andere Nederlandse gewesten, de voorwaarden voor predikanten in het
opstand tegen de Spaanse landheer grote begin van de 17e eeuw. Als predikant zou
gevolgen. In veel gewesten kozen de be- hij alle inkomsten van de goederen bij de
stuurders positie in gezagsconflicten, bur- kerk, pastorie en vicarie ontvangen. Daar-
gers verkozen een protestants geloof of tegenover moest hij zorgen dat op zijn
behielden het katholieke. In Drenthe kosten een bekwaam onderwijzer aan de
leefde dit alles niet sterk. Reformatorische kinderen van het dorp les zou geven. Bij
bewegingen hebben voor 1598 Drenthe een eventueel vertrek zou hij de pastorie
niet of nauwelijks bereikt. Van een beel- weer opleveren, zoals hij deze had ontvan-
denstorm in 1566, die elders voor veel gen. Hij was dan ook verantwoordelijk
beroering zorgde, was in Drenthe geen voor het onderhoud van de pastorie. Hij
had het vruchtgebruik van de hooi- en
bouwlanden van de kerk, maar moest
deze ook onderhouden. Bij een eventueel
vertrek werd van hem verwacht dat hij
deze akkers in dezelfde kwaliteit als hij ze
had ontvangen, zou achterlaten.

Zo'n 22 jaar was Paulus Antheunis werk-
zaam in de Beiler kerkelijke gemeente. Na
hem was Johannes Beeltsnijder van 1630
tot 1678 predikant, die op zijn beurt weer
werd opgevolgd door zijn schoonzoon, Wil-
lem Hofstede, die de Beiler gemeente tot
1718 diende. Achtereenvolgens waren tot
in de 19e eeuw predikant: Lubbertus
Schukking (1718-1754), Wijcher Meurs
(1756-1774), Johannes Heshusius (1775-
1779), Albertus Staverman (1781-1786),
Jan Reinder Staverman (1786-1806), Jan
Pieter Doornbosch (1807-1828) en Lucas
Lubbertus van Loenen (1829-1869).1)

4
1-1991

Collatierecht geschil over. De deken (= de geestelijke die
Na de kerkhervorming - vanaf 1598 - toezicht had over de parochies van Dren-
kreeg het Landschapsbestuur van Drenthe the), Roelof Ovinge, moest in een geschil
het benoemingsrecht voor de voorgangers. tussen de kerkheer (= pastoor) van Beilen,
Over het aftreden van Johannes Beeltsnij- Albert Pigge, en de kerspellieden beslis-
der en de benoeming van zijn schoonzoon sen. Zijn oordeel was dat de kerspellieden
Willem Hofstede in 1677 zijn nog een een nieuwe pastorie voor de pastoor
aantal archiefstukken bewaard gebleven. moesten bouwen. In de kosten van de te
In genoemd jaar hielden de kerspellieden bouwen pastorie zouden de inwoners van
een extra kerkdienst rondom het vertrek Beilen op de volgende wijze bijdragen:
van Beeltsnij der en de komst van Hofste- - de "volle boeren" - de bewoners van een
de. Voor deze bededag was geen toestem-
ming gevraagd aan Drost en Gedeputeer- "buerhuus" - moesten een " volle brand-
den, het landschapsbestuur. Zij alleen bede" (kerkelijke bijdrage) betalen;
hadden het recht om een extra bededag - de "keuters", die een eigen huis en een
toe te staan. Omdat de kerspellieden "hofstede" bezaten moesten een "halve
onwetend waren over dit recht, liep één en brandbede" betalen;
ander met een sisser af. - de arme "keuters" waren vrijgesteld van
betaling.
Van de predikanten Albertus Staverman Van de uitvoering van deze uitspraak is
(1781) en Jan Reinder Staverman (1786) weinig terechtgekomen. In een oorkonde
zijn de brieven bewaard gebleven, waarin van 7 november 1494 verklaren "Bartolt
zij het landschapsbestuur bedanken voor Wanninge, schulte van Beilen, Dirck An-
hun benoeming in Beilen.12) deluinge, Heijnrick Meijering, Hilbrant
In 1826 informeert de gouverneur van de Bijneder en Batte Bijnvint", allen kerk-
provincie naar de wijze, waarop predikan- voogden, dat zij hun pastoor Berent van
ten worden benoemd. In Beilen zijn geen Elburch toestemming hebben gegeven om
stukken bewaard gebleven, die hierover de pastorie te verkopen.
enige duidelijkheid kunnen geven. Wel De laatste vijftig of honderd jaar woonde
schrijft men de gouverneur, dat de gerefor- er overigens geen priester meer in. De
meerde (= herv.) inwoners zich in een pastorie zou ongeschikt en te ongerieflijk
dorpsvergadering verzamelden zodra er zijn voor bewoning door een priester. De
een vacante predikantsplaats in hun ker- kerkvoogden verbonden wel een voorwaar-
spel was. Zij gingen dan over een aantal de aan deze verkoop. De "hoeve" aan het
mogelijke candidaten stemmen. Verder be- einde van de Bisschopsstraat, waarin de
noemden zij in die vergadering een depu- pastoor(s) woonde(n) sinds zijn (hun)
taatschap, die de uitslag van de stemming verhuizing uit de oude pastorie aan de
en dus de voorkeur van de kerspellieden Kerkstraat, eigendom van het klooster
aan het landschapsbestuur bekend maakte. Dikninge, zou de nieuwe pastorie moeten
De schout van Beilen die dit in een brief worden. De kerkvoogden wensten op deze
aan de gouverneur verwoordt, geeft ook nieuwe pastorie dezelfde rechten te heb-
zijn mening. Hij vindt het niet meer dan ben als op de oude pastorie.
normaal dat een gemeente, die van de Van de oude pastorie werd nog gezegd, dat
overheid geen enkele subsidie krijgt voor deze als herberg en als winkel is gebruikt.
het traktement van de predikant, zijn Verondersteld mag worden dat de oude
eigen voorganger mag kiezen.13) pastorie vlakbij de kerk in de Kerkstraat
heeft gestaan. Uit bovenstaande blijkt
Pastorie tevens dat op de plaats van de Hervormde
De huisvesting van de pastoor van Beilen pastorie aan de Bisschopsstraat in de
was in de late middeleeuwen verre van op- Middeleeuwen een hoeve heeft gestaan
timaal. In 1415 ontstond er zelfs een van het klooster Dikninge te Ruinen. Dit
verklaart dan ook de typische vorm van

5

1-1991

deze kavel op de kadastrale kaart van
1832, waarop tevens een gracht rondom de
kavel staat afgebeeld.")

Bezittingen Beilerstrom
Volgens de eerder genoemde opgave van
1598 behoorde bij de pastorie, behalve g
huis en tuin, nog eens 30 tot 40 mudde Een gedeelte uit de kadastrale kaart
bouwland (één mudde = ca. 0,27 ha.).15) In uit 1832.
1631 geven Herman Oosting en Jacob
Wesseling op, dat de "costerije" recht heeft verwoestte, de pastorie en de kosterswo-
op een jaarlijkse bijdrage van 15 mudde ning getroffen, waardoor het kerkelijk
rogge en dat zij op de Beiler en Hijker es archief met uitzondering van de doop- en
17 mudde aan bouwland heeft.") trouwboeken en de register van ontvang-
Bij de optekening van het grondschat- sten van de diaconie verloren is gegaan.
tingsregister van 1645 wordt bij de pasto- De schade aan de pastorie werd geschat op
rie van Beilen vermeld, dat zij ca. 4,25 5.000 gulden, het schadebedrag van de
mudde bouwland heeft en nog eens 7 dag- kosterswoning was 1.300 gulden. De
werken hooiland.17) waarde van het interieur van dominee Jan
In 1797 moesten de kerspellieden de gees- Pieter Doornbosch werd geschat op 1.232
telijke goederen opgeven. De kerk bezat gulden, dat van meester Van Cleef, die ook
vijf akkers bouwland, die jaarlijks ver- koster was, op 650 gulden.21)
huurd werden voor een bedrag van 4
gulden en tien stuivers. Verder ontving de Bouwperiode en bouwstijl
kerk drie schat rogge. De meeste kerken uit de 12e en 13e eeuw
De diaconie bezat aanzienlijk meer. Zij waren Romaans. In de 15e eeuw verander-
had een lening aan het landschapsbestuur de dit met de opkomst van de gotische
van f 2800,— uitstaan. Verder bezat zij vijf bouwstijl. Veel kerken werden in deze
huisjes.18) eeuw afgebroken en vervangen.
In 1807 waren de bezittingen van de Ned. De huidige vorm van de kerk dateert van
Herv. Kerk van Beilen aanzienlijk toege- ca. 1.400. Daarvoor was de kerk reeds
nomen. Bij de pastorie werd maar liefst 79 tweemaal verbouwd, en ook daarna is zij
mudde bouwland, 26 dagwerken hooiland, enkele malen gedeeltelijk of geheel geres-
7,5 koeweiden en nog eens 3,25 waardelen taureerd.
als bezittingen opgegeven. De diaconie be- De kerk is een "rijp gotisch, éénbeukig ge-
zat in dat jaar zes huisjes, drie te Beilen, bouw, bestaande uit een 15e-eeuwse hoge
twee te Eursinge, één te Makkum en één toren van het Drentse type, met één grote
te Zwiggelte. Aan land bezat de diakonie diepe spitsboognis in elk der vier zijden
slechts 2,5 mudde bouwland?) van de drie geledingen boven de lagere in-
gangsgeleding, een wellicht reeds 16e-
Branden eeuws schip en een smaller, vermoedelijk
Beilen is de eeuwen door vaak geteisterd 15e-eeuws koor".22)
door branden. In 1607 werd bij een brand
het kerkgebouw verwoest. Alleen de
muren stonden na de brand nog overeind.
Dankzij de nodige giften in geld en hout
slaagde de bevolking er in om de kerk
weer op te bouwen.20)
Bij de grote brand van 1820 bleef het kerk-
gebouw gespaard. Wel werd bij deze ramp,
die driekwart van de woningen van Beilen

6
1-1991

Restauraties Het koor van de Hervormde kerk; december
In 1910 werd een 1990. (Foto: Archief Hist. Ver.)
plan opgemaakt
voor een ingrijpen- schip en koor.
de restauratie. Dit Tijdens deze restauratie werd het plafond
plan werd niet in het schip verwijderd en het houten ton-
uitgevoerd door het gewelf weer in ere hersteld.")
uitbreken van de
Eerste Wereldoor- G. J. Dijkstra
log. In 1937 kon
vervolgens wel een 1) Dit artikel is een bewerking van een gestencilde uitgave
plan voor restaura- over de geschiedenis van de Nederlands Hervormde Kerk
tie van de kerk wor- van Beilen, dat is uitgegeven voor NCRV's Kerkepad in
den uitgevoerd. Het juni 1987. Verder is gebruik gemaakt van gegevens over
resulteerde in een de bouw van de kerk van de heer H. G. L. Schuur,
"frisse" aanpak van gegevens over het collatierecht, die in het gemeente-
het kerkgebouw. Zo archief van Beilen zijn gevonden door de heer R. Wessels
werd de kerk zowel en namen van priesters, die verzameld zijn door de heer
van buiten als van M. F. Niezing uit Assen.
binnen "vernieuwd":
- in het koor werden de gemetselde kruis- 2) P. Mathias Arts, Het Dubbelklooster Dikninge, Assen
1945, p. 241
ribgewelven opnieuw aangebracht;
- de ingang aan de oostzijde werd dichtge- 3) J. S. Magnin, Overzigt der Kerkelijke geschiedenis van
Drenthe, Groningen 1855, p. 90-91
metseld; P. Mathias Arts, Het Dubbelklooster Dikninge, Assen
- de oorspronkelijke ingang aan de west- 1945, p. 243

zijde, onder de toren, werd weer in ge- 4) Stefanus was één van de zeven diakenen van Jeruzalem,
bruik genomen; die door de apostelen waren aangesteld. Door de Joodse
- in de dichtgemetselde ramen werd weer Hoge Raad van Jeruzalem was hij ter dood veroordeeld.
glas geplaatst; Buiten de stadsmuren is hij gestenigd. Stefanus wordt
- aan de oostzijde werd een consistorie bij beschouwd als de eerste Christen-martelaar. De kerk van
de kerk aangebouwd; de vijfde eeuw eerde hem in talrijke preken en beschou-
- de verweerde muren werden grondig wingen, nadat in 415 zijn gebeente zou zijn teruggevon-
schoongemaakt. den. Ook in de Late Middeleeuwen genoot hij veel verering.

Tijdens de restauratie werd een aantal in- 5) J. S. Magnin, Overzigt der Kerkelijke geschiedenis van
teressante historische ontdekkingen Drenthe, Groningen 1855, p. 90-91
gedaan. Zo kwamen in de muren nissen
tevoorschijn uit de tijd, dat de kerk nog 6) Oud-vaderlandsche rechtsbronnen II, nr. 17, p. 502. De
gebruikt werd voor de Roomse eredien- Heilige Martinus (316 - ca. 400) was achtereenvolgens
sten. In één van deze nissen, direct bij de militair, kluizenaar, kloosterling. Op tal van plaatsen -
ingang, is een ingemetseld wijwaterbakje ook in de gemeente Beilen - wordt Sint-Maartensdag nog
te zien. Verderop in de zuidgevel is een folkloristisch gevierd.
nis, waarin een fonteintje voor de priester
stond. In de buitenmuur in de westgevel
werd een nis aangetroffen, die gebruikt is
voor een beeld of als een ruimte voor het
plaatsen van een kerkhoflicht.
Bij de restauratie is het oude meubilair
opgeruimd en vervangen door kerkeban-
ken. Het preekgestoelte werd verplaatst
van de oostwand naar de overgang van

7

1-1991

7) P. Mathias Arts, Het Dubbelklooster Dikninge, Assen Rijksarchief Drenthe, kadaster 1832
1945, p. 241 15) J. S. Magnin, Overzigt der Kerkelijke geschiedenis van
Willibrord (658-739) was aartsbisschop van de Friezen en
had Utrecht als bisschopszetel. Zijn graf bevindt zich in Drenthe, Groningen 1855, p. 91
16) Rijksarchief Drenthe, Oude Staten Archieven, inventaris-
de abdij van Echternach in Luxemburg.
8) P. Mathias Arts, Het Dubbelklooster Dikninge, Assen nummers 356 en 365
17) Rijksarchief Drenthe, Oude Staten Archieven, inventaris-
1945, p. 246
9) Zie hiervoor: P. Mathias Arts, Het Dubbelklooster nummer 845
18) Rijksarchief Drenthe, Oude Staten Archieven, inventaris-
Dikninge, Assen 1945, p. 241-244; Rijksarchief Drenthe,
Abdij Dikninge, inventarisnummer 37, 104, 156, 203, 330, nummer 369
19) Rijksarchief Drenthe, Oude Staten Archieven, inventaris-
416, 450
13) J. Heringa e.a., Geschiedenis van Drenthe, Meppel 1985, nummer 1513
20) T. A. Romein, De Hervormde predikanten van Drenthe,
hieruit: Kerkgeschiedenis van 0. J. de Jong, p. 297-317
Groningen 1861, p. 31-32
h1) T. A. Romein, De Hervormde predikanten van Drenthe, 21) Rijksarchief Drenthe, Commissie Beilen, toegangsnum-
Groningen 1861, p. 34-38
mer 0032
12)Rijksarchief Drenthe, Oude Staten Archieven, inventaris- Rijksarchief Drenthe, Archief Ned. Hervormde Kerk
nummer 354 22) P. Mathias Arts, Het Dubbelklooster Dikninge, Assen

13)Gemeentearchief Beilen, verzonden stukken, 4-4-1826 1945, p. 240
14)Rijksarchief Drenthe, Abdij Dikninge, inventarisnummer Kunstreisboek voor Nederland, Amsterdam 1969, p. 130
23) Nieuwsblad voor Beilen, 27 juli 1937
219

RESTAURATIE boktor. Vervolgens waren de galmgaten en
galmborden aan volledige vervanging toe.
NEDERLANDSE Rond de kerk moest een drainagesysteem
aangelegd worden, om optrekkend vocht
HERVORMDE tegen te gaan.
De glas-in-loodramen moesten ook grondig
KERK aangepakt worden, want tengevolge van
een foutieve constructie bij de aansluiting
Al een aantal jaren was duidelijk dat een aan de muren waren er nogal gebreken
aantal bouwkundige onderdelen van de ontstaan.
Nederlandse Hervormde kerk te Beilen Het plan tot restauratie dateert uit het
dringend aan herstel toe waren. Monu- begin van de jaren tachtig. Monumenten-
mentenzorg inspecteerde het bouwwerk; zorg was bij het voorbereidend werk be-
een groot aantal gebreken kwam toen aan trokken; architect Siebe Deinum uit
het licht. Zo moesten o.a. het metsel- en Beilen hield toezicht op de uitvoering.
voegwerk vernieuwd worden. De steun-
beren moesten voorzien worden van een Uiteraard waren de financiële problemen
afdekking, omdat de kwaliteit van het niet te onderschatten. Omstreeks 1980
metselwerk door was de bijdrage die de kerkelijke gemeente
inwatering werd
aangetast. Een deel
van het dakhout
van de toren was
verrot en moest dus
vervangen worden.
Ook moest het
houtwerk be-
schermd worden
tegen houtworm en

Plattegrond van de
Hervormde kerk te
Beilen.

8 1-1991

zelf moest opbrengen echter te hoog om de gebouwen te herstellen die zich in een
restauratie te beginnen. Maar op een gege- zodanig slechte staat bevinden, dat er
ven moment was de noodzaak om het werk gevaar bestaat voor personen danwel dat
aan te pakken toch wel duidelijk aanwe- het voortbestaan van het gebouw in
zig, zodat het plan in 1989 weer werd gevaar is of binnen enkele jaren in gevaar
opgepakt. Er was nu een subsidieregeling komt."1)
voor monumentale kerken gekomen; in vijf Daarbij leverde de provincie een bijdrage
jaar zal totaal 130 miljoen gulden beschik- van 10% in de kosten , terwijl een
baar gesteld worden, zodat de Beiler res- actie van de kerkelijke gemeente een
tauratieplannen een definitieve vorm bedrag van ruim f 90.000,— opbracht. Ook
konden krijgen. De plannen en het bestek het Prins Bernardfonds deed een gift. De
waren in grote lijnen gereed, zodat het restauratie kon beginnen.
geheel vlot kon verlopen.
De subsidie beslaat 80% van de kosten. De Redactie
regeling is van toepassing "waar het gaat
om kosten die gemaakt moeten worden om 1) NCM-nieuws; september 1989, blz. 3.
die onderdelen van beschermde kerk- Gegevens ontleend aan "Hervormd Beilen", 16-3-1990

RESTAURATIE HERVORMDE KERK 1990

ALGEMEEN eens versterkt door het historiserend
Als men eenmaal heeft besloten over te bewerken van de monumenten. Met geen
gaan tot restauratie van een monument, mogelijkheid is dan meer vast te stellen
zal men aan bepaalde voorwaarden moe- wat authentiek is.
ten voldoen. Het toppunt van harde restauratie is de
Bij het restaureren kan men twee hoofd- volledige reconstructie van het gebouw.
richtingen onderscheiden: Het Barcelona-paviljoen van de Duitse
a. de zogenaamde harde restauratie architect Mies van de Rohe (1886-1971)
b. de zachte restauratie. werd op basis van historische documenten
volledig opnieuw gebouwd. Café "De Unie"
Harde restauratie te Rotterdam van de hand van J. J. P. Oud
Bij de harde restauratie wordt het gebouw werd op een volledig andere plaats in een
teruggebracht naar één situatie, naar één andere context herbouwd.
stijl. Vooral in de negentiende eeuw was Reconstructie is - zeker als het op een
dit gebruikelijk. Men deinsde er niet voor compleet andere lokatie gebeurt - een
terug toevoegingen, die er mogelijkerwijs volstrekt a-historische bezigheid en
geweest of zelfs nooit geweest waren te volledig in tegenspraak met de hedendaag-
ontwerpen, mits men maar in de stijl van se restauratie-uitgangspunten.
het gebouw bleef. Harde restauraties
betreffen vrijwel alleen het exterieur; het Zachte restauratie
interieur wordt meestal aangepast aan de Bij een zachte restauratie is de geschiede-
huidige eisen. nis van een gebouw goed af te lezen.
Bij dit soort restauraties bestaat het Zeker bij kerken kan men vaak moeilijk
gevaar - zeker als het om verscheidene bij spreken over een eenheid van stijl. Dat
elkaar liggende monumenten gaat - dat er zou een ontkenning zijn van de historische
een soort openluchtmuseum gaat ont- continuïteit van het gebouw. In de loop der
staan. De Anton Piecksfeer wordt dan nog eeuwen is zo'n gebouw gebruikt, veranderd;

9

1-1991

voorhanden zijnde gegevens omgewerkt
tot een bestek (tekeningen en beschrijving

van het werk).
Een tweetal in restauratiewerk gespeciali-
seerde aannemers werd uitgenodigd om
aan de hand van het bestek in te schrij-
ven. Bij de aanbesteding schreef bouwbe-
drijf Koeling uit Dwingeloo het laagst in.
Nog dezelfde week werd de opdracht

verstrekt.
Eind mei stonden toren en kerk geheel in
de steigers. Het restauratiewerk kon

starten.

Mei 1990, de kerk staat in de steigers; het
karwei kan beginnen!)

eenheid van stijl zou een falsificatie van De opnieuw vergulde haan wordt getoond.3)
het historisch bouwproces zijn.
Het clichévoorbeeld van zachte restauratie Het was zaak om voor de bouwvakvakan-
is het dichtgemetselde venster. Dit wordt tie zoveel mogelijk werk gedaan te hebben.
bij zachte restauratie niet vervangen door Het eerst moesten het hout- en loodwerk
een nieuw 'oud' raam. Juist in dichtgemet- aan de voet van de torenspits vernieuwd
selde vorm is het een aanwijzing voor de worden. Ook de verrotte balkkoppen in de
historische ontwikkeling welke het ge- torenspits kwamen direct aan de beurt.
bouw heeft doorgemaakt. Het is toch Aangetaste delen werden verwijderd.
aardig om te zeggen: "Kijk, hier heeft Vervolgens werd er een bekisting ge-
vroeger een raam gezeten, dat later is maakt, waarna deze gevuld werd met een
dichtgemetseld."
Hedendaagse toevoegingen aan het monu-
ment behoren herkenbaar en eigentijds te
zijn.

DE RESTAURATIE VAN DE
N.H.-KERK TE BEILEN
In april 1990 werd ons architectenbureau
gevraagd om in nauwe samenwerking met
de Provinciale Monumentenzorg de
restauratie van de Beiler kerk te begelei-
den. In een vrij kort tijdsbestek werden de

10 1-1991

twee-componentenhars. Een systeem van Voor het plaatsen van de makelaar kon-
glasfiberstaven zorgde voor een duurzame den we kiezen uit een tweetal oplossingen
bevestiging van kunsthars aan de nog n.l. de voorbewerkte eiken balk zou met
gave balkdelen; een tijdrovend en kostbaar spierkracht via allerlei torentrapjes naar
werk, dat heel secuur moest worden boven gebracht kunnen worden, of de
uitgevoerd. torenspits zou van boven verder openge-
In de zomer werden ook het kruis en de werkt moeten worden; vervolgens zou de
haan van de toren verwijderd om gerepa- makelaar met behulp van een mobiele
reerd te worden. De nog in redelijke staat kraan in de constructie kunnen zakken.
verkerende haan werd opnieuw verguld, Voor deze laatste oplossing is gekozen. Om
terwijl "De Twee Hendrikken" 2) zich over voldoende hij skracht te beschikken,
ontfermden over het kruis en het overige moest er een speciale kraan met een
smeedwerk. verhoogde giek gehuurd worden (kosten
ca. f 1.000,— per uur).
Vanwege de hoge kosten werden de plan-
nen zodanig opgesteld, dat alle werkzaam-
heden in één dag uitgevoerd konden wor-
den.
Op woensdag 19 september arriveerde de
mobiele kraan en deze werd in alle vroegte
opgebouwd.
Wij begonnen met het voorbereidend werk,
het openwerken van de spits.

De makelaar wordt in de spits neergelaten.

Vroeg in de morgen begint men met het 11
openwerken van de spits.

Voor het kruis en de haan echter opnieuw
de torenspits konden sieren, moest er een
lastig karwei geklaard worden: het ver-
nieuwen van de makelaar in de torenspits.
De makelaar is een verticale eiken balk
van ca. zes meter lang in het hart van de
kapconstructie van de spits. Aan deze ma-
kelaar wordt naderhand het kruis weer
bevestigd.

1-1991

muts was de torenspits weer waterdicht.
Toen kon het kruis met de haan geplaatst
worden om in de komende decennia de
toren te sieren en de windrichting aan te
geven.

Het kruis met de haan wordt geplaatst. Na de ingrijpende restauratie van de spits
volgde het voegwerk van de toren. Het
Daarna werd de makelaar naar boven voegwerk van de eerste twaalf meter was
gehesen en in de spits neergelaten. nog in goede conditie. Er werd dan ook
besloten om de overgang tussen het oude
In de loop van de middag werden dakhout en het nieuwe voegwerk bij de tweede
en leien weer aangebracht. Vervolgens waterlijst te leggen. Alhoewel er de eerste
werd het deel van de makelaar, dat zich in maanden een behoorlijk kleurverschil
weer en wind bevindt, afgewerkt met een tussen de oude en nieuwe voegen waar-
loden muts. Na het aanbrengen van die neembaar is, verwachten wij dat dit in de
nabije toekomst nagenoeg verdwijnt. Enig
Onder het verwijderde gedeelte van de kleurverschil zal altijd te zien zijn. Dat is
muur zijn duidelijk de kalklagen, de lichte niet te wijten aan het voegwerk, doch aan
horizontale strepen, zichtbaar geworden. de kleurnuancering tussen de diverse
steensoorten en steenformaten die aan de
toren verwerkt zijn (de vrij dunne waalfor-
maten in combinatie met de oude klooster-
moppen). De diverse bouwperioden zijn bij
de toren wel zeer goed afleesbaar.

Na het verwijderen van de steiger werd in
het najaar van 1990 de fundering
blootgelegd. Het schip van de kerk bezit
voor het belangrijkste deel geen gemetsel-
de fundering. Dat was niet nodig, omdat
wij hier te maken hebben met een vrij
stevige grondslag. Onze voorouders heb-
ben dan ook volstaan met een soort van
grondverbetering. Daartoe zijn in de grond
een aantal kalklagen op een onderlinge
afstand van ca. tien cm aangebracht.

Op verscheidene plaatsen aan de noordzij-
de werden zwerfkeien als fundering
toegepast.
Er kan niet meer vastgesteld worden of
het hier gaat om een authentieke fun-
dering, of dat we hier te maken hebben
met een fundering van latere datum, bij-
voorbeeld van de restauratie van 1938.
Om de kalklagenfundatie tegen verder
aantasten te beschermen zijn de losse
delen verwijderd en is het geheel weer
afgewerkt met een traditioneel gemetselde
fundering.

12
1-1991

De metselaar werkt
de fundering van de
buitenmuur af

Ook in het kerkgebouw moesten werk- 1) Indien niet anders vermeld, zijn alle foto's bij dit artikel
zaamheden uitgevoerd worden. van S. Deinum.
Niet deugdelijk voegwerk bij de afzaten4)
van de glas-in-loodramen, optrekkend 2) De Twee Hendrikken: smederijen te Diever
vocht en lekkende goten zorgden in het 3) De redactie weet niet wie het meisje is dat de haan
verleden voor aantasting van het stucwerk
van het interieur. Daarom is over een draagt. Er ligt een exemplaar van dit tijdschrift voor haar
hoogte van circa twee meter rondom het klaar. Neem contact op met de redactie s.v.p.
stucwerk verwijderd en is nieuw stucwerk 4) Afzaten: de horizontale muurafwerking onder het venster
aangebracht.
Ook is er herstelwerk verricht aan de
plavuizen vloer.

Terwijl ik dit schrijf, medio januari, staat
de laatste fase van de restauratie op het
programma, namelijk het schilderen van
het kerkinterieur. Het stucwerk zal in
afwijking van vóór de restauratie afge-
werkt worden met een verflaag. Er is
gekozen voor een vrij lichte tint. Met deze
lichtere kleurstelling trachten wij het inte-
rieur in combinatie met de vakkundig
gerestaureerde glas-in-loodramen een
fijner en sfeervoller accent te geven.

Ir. Siebe Deinum, architect

Noordgevel; deur met vroeg-gotisch raam. '43414 5!!";•1130111
Direct onder het venster boven de spitsboog •".•.:""15"t..t"e=tr:.,1
van de deur is de afzaat te zien. (Foto:
Archief Hist. Ver.)

13

1-1991

RESTAURATIE er voor de restauratie uitzag. De interieur-
1937 - 1939 foto is van ± 1910.
De preekstoel had toen een een plaats
tegen de zuidgevel in het schip. (De huidi-

Een ingrijpende ••• 111111e7.17"""
restauratie van de
Hervormde kerk Illt:
van Heilen heeft Het interieur van de Hervormde kerk om-
aan het eind van de streeks 1910. (Foto: Archief Hist. Ver.)
jaren dertig plaats-
gevonden. Het dak Mei 1937; De deuropening in de zuidgevel
werd toen in z'n is zichtbaar geworden.
geheel vervangen,
de muren werden
onderhanden
genomen en ook het
inwendige van het
kerkgebouw werd
gerestaureerd.
Onlangs is een foto-
album over deze
werkzaamheden boven water gekomen. De
zoon van de uitvoerder Van der Waart
vond bij het opruimen van de zolder in zijn
ouderlijk huis een foto-album waarin een
fotoverslag van de restauratie was weerge-
geven. Wij publiceren graag een aantal
van deze foto's. Hieruit blijkt duidelijk hoe
ingrijpend de restauratie destijds geweest
is.1)
Allereerst is het aardig te zien hoe het in-
terieur van de Ned. Hervormde kerk

RESTAURATIE

k'r.PV"D.C.2 NCD4 WEP.V8

TC brILEN

iz1.40M RH APRIL 1937.

rot MAART 1939.

NiEDLIZ incle.FSRUn< emit14 25

om. 4100M4 4.fs
412CLUTP..C.7

ARclis TEX.T 4. "4'5,
vArl 'ART rtuR, viD

MoMuirivizowc,. 1.r. De 4.44,

Het titelblad van het foto-album. De lei-
ding van de restauratie berustte bij archi-
tect J. Boelens Kzn. Hij werd bijgestaan
door H. Onnes van Monumentenzorg.

14
1-1991

ge positie van de preekstoel is op de
overgang tussen schip en koor.) Ook de
indeling van de zitplaatsen was toen
geheel anders dan die van na de restaura-
tie van 1937-1939. Het schip heeft hier
nog een vlak plafond.

' ) Foto's: Archief Hist. Ver.

Juli 1937; X = het vergane einde van een
kapbalk.

Juni 1937; tussen de kalklagen boven het
achterkoorraam is een muurschildering
gevonden. De tekst luidt: Want waar mijn
schat is, daar is ook mijn hart.

Het bedisselen van de nieuwe eiken kapbal-
ken. In de van de kalk ontdane muur zijn
de gevonden nissen zichtbaar.

Juli 1937; de oude kapbalken worden
gelicht; op het punt waar deze op de muur
rustten, waren de balken totaal vergaan.

15

1-1991

Juli 1937; de eerste kapbalk hangt in de
takel. Onder de kapaanzet op de toren
staat het orgel in een oorkisting.

Augustus 1937; de bebording wordt aange
bracht.

September 1937; het paszagen van de
gebogen lijsten voor het tongewelf.

Juli 1937; de eerste kapspant wordt gesteld.
16
1-1991

November 1937; de leidekker heeft de Februari 1938; de laatste hand wordt
aanzet gemaakt. gelegd aan de ingang in de zuidgevel.

Januari 1938; de monumentale ingang in Oktober 1938; de nieuwe aanbouw, de
de zuidgevel is in bewerking genomen. consistoriekamer, wordt gebouwd boven de
verwarmingskelder.

17

1-1991

Bezoek bij de direc-
tiekeet.

1 = burgemeester
H. J. Wytema;
2 = ds. 0. S. Jellema;
3 = president-kerk-
voogd Lammert
Nijboer;
4 = notaris T. W.
van der Leij;
5 = kerkvoogd ??;
6 = uitvoerder Van
der Waart.

BEILEN OP ÉÉN LIJN MET
GRONINGEN, UTRECHT, AMERSFOORT,

DORDRECHT EN ZWOLLE

Een van de punten voor de gemeente- de gemeenteraad moet komen. Het betreft
raadsvergadering van 22 oktober 1936
betrof de "subsidie herstelling Ned. Herv. hier toch een "belangrijk monumentaal

Kerk met toren". bouwwerk van bijzonder historische
De kerkvoogdij, de kerkeraad en de res-
tauratiecommissie van de "Nederlandse waarde, met welks behoud een algemeen
Hervormde Kerk" hadden een verzoek in-
gemeentebelang wordt gediend". De
gediend tot
a. "volledige restitutie van de reeds betaal- minderheid van het college is tegen een

de leges, verschuldigd op de door burge- gunstig advies, want het beschouwt "de
meester en wethouders krachtens de ge-
meentelijke bouwverordening verleende zaak als te zijn van
vergunning tot bovenbedoelde herstel-
Wethouder kerkelijk belang".
ling; H. Lunshof Dit laatste heeft
b. indien dit om formeele redenen niet wel enige uitleg

voor inwilliging vatbaar mocht zijn, een nodig. Wethouder
subsidie uit de kas der gemeente te
mogen verkrijgen tot een bedrag van Lunshof, de min-
f 368,80, welk bedrag overeenkomt met
derheid in het
de betaalde leges".
college, verklaart,

dat zijn zienswijze

niet een persoonlij-

ke is. "Zijns inziens

ligt het niet op den

weg van den ge-

meenteraad voor

De meerderheid van het college is van oor- kerkelijke instellin-
deel dat het met een gunstig advies naar gen gelden te

18 1-1991

voteeren". taar zijn woorden weer te geven:
Nu lag het probleem vooral bij de toren. "Het betreft hier een oud monumentaal
Wethouder Lunshof kan geen gemeente- gebouw uit de middeleeuwen. Aan het
belang ontdekken wat de toren betreft. eind der 18e eeuw is Beilen, met uitzonde-
ring van de kerk met toren en eenige
Hij betoogt, dat ieder die geen lid is van de schuuren, geheel afgebrand. De pogingen
Ned. Herv. Kerk wel naar die toren mag om dit waardvolle bouwwerk uit het grijze
kijken, maar er van moet afblijven. "Wil- verleden in goeden staat aan het nage-
len zij (niet-leden) hun dooden verluiden, slacht over te leveren, dienen gesteund te
dan moeten zij betalen". Hij vindt dat de worden. De regering geeft ook een belang-
kerkeraad zich daarmee op een zuiver rijke subsidie. Het kerkbestuur had, op
kerkelijk standpunt stelt. Dit waren zijn goede gronden ,wel een verder strekkend
motieven om tegen de subsidie te zijn. verzoek kunnen doen. Andere gemeenten
Zijn zienswijze wordt niet door een ieder hebben wel grootere bedragen toegestaan,
gedeeld. Zo vindt het raadslid Nijboer, dat zooals Groningen voor de Martinikerk en
de kerkvoogdij het onderhoud van de toren Utrecht vor de Dom. De toren is voor de
moet bekostigen en dat het daarom accep- gemeente van groote waarde. Zij teekent
tabel is dat niet-leden voor het gebruik Beilen al van verre zooals dat met de
van de toren moeten betalen. De kerkvoog- torens van Dordrecht, Amersfoort, Zwolle
dij is z.i. geen liefdadige instelling en enz. het geval is. Met het verleenen van de
daarbij is er toch een duidelijke reden om gevraagde steun wordt werkelijk een
de subsidie toe te kennen, de kerk is gemeentebelang gediend."
immers een monument. Dit blijkt toch ook
duidelijk uit bedragen die de regering Het voorstel van burgemeester en wethou-
heeft toegezegd: zo kon men voor de uit- ders wordt aangenomen met 9 tegen 4
voering in werkverschaffing op f 21.000,— stemmen
rekenen en ook monumentenzorg zou met Aardig te vermelden is de opmerking van
een flink bedrag over de brug komen. raadslid Lunshof, dat "de toren meer
Na wat heen en weer gepraat over het feit dienstbaar kon zijn aan het algemeen
dat het hier niet alleen een restauratie belang als er een uurwerk in was. De
van de toren, maar ook van de kerk betreft ingezetenen hebben er thans zoo weinig
en het dus een kerkelijke zaak is, dreigt de aan."
discussie te verzan-
den. Maar dan
probeert burge-
meester Wytema
het voorstel te
redden. Hij zegt,
dat hij aanstonds
toen dit verzoek
binnenkwam
sympathiek daar-
tegenover stond.
Het lijkt mij juist
om zonder commen-

Het hart van het
uurwerk van de
Hervormde kerk.
(Foto: Archief Hist.
Ver.)

19

1-1991

Burgemeester Wytema gaat in op deze Rectificatie
opmerking. Hij meent een oproep van be-
langstellenden gelezen te hebben voor het Helaas is een fout vermeld in de
verkrijgen van een uurwerk in de toren. rubriek "Lezingen en activiteiten"
Alle gezindten zouden daaraan meewer- van het novembernummer 1990 .
ken. "Dat zou een daad van burgerzin zijn,
die hij zeer zou toejuichen""). Het Dorpshuis van Wij ster staat
niet aan de Mr. Haddersstraat,
T. L. Kroes maar aan de Meester Hadders-
straat. Wij werden door mevrouw
1) Tijdens de restauratie is er een uurwerk op de toren T. A. Hadders-de Jonge te Soest op
geplaatst. Op de laatste bladzijde van het foto-album (zie deze onjuistheid gewezen.
Restauratie 1937-1939) staat een foto van de kerk; op de
toren prijkt het uurwerk.
Wie doet onderzoek naar de realisatie van dit uurwerk?

HERVORMD deze beslissing in beroep bij het provin-
BEILEN IN DE 19e ciaal kerkbestuur. Dat beroep is pas in
1832 - Doornbosch was toen al vier jaar
geleden overleden - afgehandeld.

EEUW Na de dood van Doornbosch werd in 1829
bij koninklijk besluit ds. L. L. van Loenen
Van 1807 tot 1828 was ds. J. P. Doorn- tot predikant van Beilen benoemd. Aan
bosch hervormd predikant te Beilen. Het hem was de taak om de rust en de eenheid
gedrag van deze man was velen tot erger- binnen de hervormde gemeente te herstel-
nis en is een belangrijke aanleiding tot de len. Een aantal verontrusten hadden hun
Afscheiding geweest') Het ene na het heil inmiddels gezocht in de bijeenkom-
andere conflict stapelde zich rond Doorn- sten waar godsdienstoefenaars optraden
bosch op. Waren het in 1824 klachten over die recht in de leer waren. Eén van die
het niet aflossen van schulden door Doorn- godsdienstleraren was Jacob Koerts
bosch, die de Gouverneur van Drenthe Timmerman uit Rijken die in 1824 nog
bereikten, een jaar later was er tussen de deel uitmaakte van de hervormde kerke-
predikant en de kerkvoogden onenigheid raad. Van Loenen slaagde er voor een
over de aanvangstijden van de kerkdien- groot deel in rust te brengen in de gemeen-
sten. In 1827 deed een aantal kerkeraads- te. Uiteindelijk is maar een klein deel van
leden hun beklag bij het klassikaal be- de verontrusten met de Afscheiding mee-
stuur over de beledigende en vernederen- gegaan. Na verloop van tijd keerden zelfs
de opmerkingen tegen hen gericht, en over velen terug tot de hervormde kerk. In
het drankmisbruik van Doornbosch. Zij 1848 was het percentage afgescheidenen
verzochten om "ontdaan te worden van minder dan 10% van de bevolking.
eenen leeraar die haar tot een zeker Tot zijn emeritaat in 1866 is Van Loenen
verderf verstrekt". Het klassikaal bestuur in Beilen gebleven.
deed de zaak af met de vermaning aan Eind 1866 besloot de kerkeraad om, nadat
Doornbosch om zich in het vervolg beter zij een missive van de ministerie had ont-
te gedragen. Ook moest Doornbosch vanaf vangen, waarin zij toestemming tot het
de preekstoel zijn excuses aan de kerke- beroepen van een predikant verkregen,
raad aanbieden. De kosten van de behan- "eene nominatie van twaalf predikanten te
deling van de zaak kwamen voor rekening formeren en vervolgens daaruit een zestal
van de klagers. De kerkeraad ging tegen en uiteindelijk een drietal... waaruit een

20 1-1991

predikant zal benoemd worden". Het van een orthodox predikant tegen het
duurde nog tot mei 1867 voordat de kerke- belang van de gemeente in zou gaan. Hij
raad de machtiging van het klassikaal weigerde dan ook om aan zo'n beroep mee
bestuur om daadwerkelijk een beroep uit te werken. Ruim tweehonderd leden van
te brengen ontving. In de kerkeraadsver- de gemeente ondertekenden een rekest,
gadering van juni werd met overgrote waarin aangedrongen werd op het beroe-
meerderheid besloten om ds. H. A. Span- pen van een evangelisch predikant.
dau, aanhanger van de evangelische
richting') te beroepen. De slechte verhouding tussen de kerke-
Op 8 september 1867 werd ds. Spandau in raad en kerkvoogdij bleek uit een aantal
de ochtenddienst bevestigd. Hij bleef pre- conflicten die eind 1895 plaats vonden.
dikant in Beilen tot 1879. Van 1879 tot Beilen was inmiddels vacant en de consu-
1884 was ds. De Wilde, ook evangelisch, lente) nam waar. In november weigerden
predikant te Beilen. de kerkvoogden om voor een "door den
consulent zelf aangekondigde" avond-
Bij de voorbereiding van een volgend dienst de kerk te openen. Deze daad van
beroep bleek het niet meer vanzelfspre- "magtsmisbruik" werd in de dagbladen
kend, dat de kerkeraad voor een evange- aan de kaak gesteld door de predikant die
lisch predikant zou kiezen, getuige de in die dienst zou voorgaan.
brief die het college van kerkvoogden aan Een volgend conflict betrof het niet tijdig
de kerkeraad schreef. In deze brief dron- afgeven door de kerkvoogdij van de verkla-
gen zij erop aan om aan "het beroepen van ring') in het reglement op de vacatures.
een predikant van dezelfde (ev.) rigting Toen de verklaring uiteindelijk toch boven
mede te werken". Overeenkomstig het tafel kwam, kon met de beroeping van een
verzoek van de kerkvoogden werd in 1884 predikant worden begonnen. Ditmaal was
de evangelische predikant ds Cannegieter het de consulent die de kerkeraad waar-
beroepen, hij zou tot 1888 blijven. Ook de schuwde tegen het beroepen van een or-
volgende predikanten, ds. Nieweg (1888- thodox predikant. Hij sprak de hoop uit
1890) en ds. Janssonius (1890-1895) "dat de kerkeraad zoo zal handelen in de
behoorden tot de eerder genoemde rich- geest van het grootste deel der gemeente
ting. en niet zal luisteren naar inblazingen van
anderen of raadgevingen van lieden buiten
In 1895, toen een opvolger voor ds. Jansso- de gemeente en dringt met ernst aan te
nius moest worden beroepen, bleek lang trachten de vacante plaats door een
niet iedereen op één lijn te zitten. Wel was predikant van de evangelische richting te
men het er over eens, dat er geen predi- doen bezetten."
kant moest worden beroepen die de mo- In dezelfde vergadering deelden de kerk-
derne3) richting was toegedaan. Na voogden mede, dat zij besloten hadden
stemming met gesloten briefjes bleek de geen reiskostenvergoeding aan de hoor-
meerderheid van de kerkeraad voor het commissie te verstrekken indien deze bij
benoemen van een orthodox') predikant te een orthodox predikant ging horen.
zijn. De uitslag van deze stemming was
het begin van een periode vol onrust Nadat de hervormde gemeente bijna twee
binnen de hervormde gemeente van jaar vacant geweest was, werd in 1897
Beilen. ds. J. R. Slotemaker de Bruïne, ethisch
predikant, in Beilen bevestigd. Enkele
De kerkeraad, die vóór de benoeming van maanden na zijn benoeming werd, met
een orthodox (ethisch)5) predikant was, steun van de hervormde kerkvoogdij, een
stond tegenover ds. Janssonius, de kerk- plaatselijke afdeling van de Protestanten-
voogdij en een deel van de gemeente. bond opgericht. De machtsstrijd tussen de
Ds. Janssonius stelde, dat het beroepen kerkvoogdij enerzijds en de kerkeraad en

21

1-1991

ds. Slotemaker de Bruïne anderzijds De bijbel wordt vanuit het standpunt van de wetenschap
richtte zich van nu af op het gebruik van gelezen. Jezus wordt gezien als een bijzonder mens.
het kerkgebouw. De kerkvoogdij was van 4) De rechtzinnige richting, streng gelovig.
mening, dat het kerkgebouw ook ten 5) De ethische richting richt zich op de gehele mens, nl.
dienste moest staan van de Protestanten- gevoel en verstand. Haar aanhangers staan in de traditie:
bond voor het houden van godsdienstige Jezus is de zoon van God en de verlosser; toch is men niet
samenkomsten op tijden waarop de kerke- star orthodox.
raad er geen gebruik van maakte. Nadat 6) Predikant die de belangen van een vacante gemeente
de kerkeraad tevergeefs een poging ge- behartigt.
daan had om dit gebruik via het provin- 2) Deze verklaring was een ministeriële machtiging om een
ciaal college te laten verhinderen, loste predikant te kunnen beroepen.
ds. Slotemaker de Bruïne de kwestie op. 8) De eerste steen voor het kerkgebouw van de Protestan-
Hij richtte een zondagsschool - als degelij- tenbond te Beilen werd gelegd op 7 oktober 1902.
ke tegenhanger van de reeds bestaande -
op. Voor deze zondagsschool achtte hij het Jan R. Slotemaker de Bruïne (1869-1941) bleef tot april 1900
noodzakelijk om op zondagmiddag de als predikant te Beilen. Hij werd hoogleraar te Utrecht en
gehele kerk ter beschikking te hebben. staatsman. In 1926 werd hij minister van Arbeid, Handel en
Voor de Protestantenbond was er zodoen- Nijverheid, in 1933 minister van sociale Zaken, in 1935 mi-
de geen plaats.8) nister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Hij be-
Een maand later besloot de kerkvoogdij hoorde kerkelijk tot de ethische richting, politiek behoorde
eenparig haar functies neer te leggen. hij tot de Christelijk Historische Unie. Dat hij voor de
politiek geschikt was, moge blijken uit zijn truc met de
zondagmiddag.

N.B. Bovenstaande noten 3 t/m 6 proberen in enige woorden
de genoemde begrippen te omschrijven. Uiteraard zijn deze
omschrijvingen verre van volledig.

Aaf Ludwig-Drost
Alja Streutker-Betting

1) G. J. Dijkstra in zijn scriptie over de Afscheiding in
Beilen.
G. J. Dijkstra "Liefelijke woning", gedenkboek 150 jaar

gereformeerd leven in Beilen.
2) Gericht op het gevoelsleven van de mens; de bijbel staat

boven de leefregels. Jezus is een volmaakt voorbeeld als

zoon van God, niet gelijk aan God.
2) De rede, het verstand, heeft hier een belangrijke plaats.

Het kerkgebouw van
de Protestanten-
bond aan de
Weijerdstraat.
(Foto: Archief Hist.
Ver.)

22 1-1991

ALS DE GROTE Als ze op hun verzoek een antwoord
ontvangen,dat hen niet tevreden stemt,
KLOKKE LUIDT... richten ze zich in mei 1889 tot de Commis-
saris der Koningin. Deze informeert ver-
Eeuwenlang klinkt het bronzen geluid van volgens uitvoerig bij het gemeentebestuur
de grote klokken uit de galmgaten van de omtrent het eigendom van de klokken en
Grote (Nederlandse Hervormde)kerk op met welk recht de kerkvoogden thans de
zon- en feestdagen ver over Beilen en de toegang tot de toren toestaan of weigeren.
naaste omgeving. Ook bij overlijden en be-
grafenissen worden de klokken geluid. Het gemeentebestuur houdt de boot een
Naar men zegt, kon uit het aantal klokke- beetje af en deelt op 6 juni mee, dat in het
slagen worden afgeleid of er een man, gemeentearchief geen bewijs is te vinden
vrouw of kind werd "verluud". Behalve de dat de oude klokken eigendom zijn van de
Israëlieten, die van de klokken geen burgerlijke gemeente. Tevens wordt mee-
gebruik maakten, waren alle inwoners van gedeeld, dat de burgerlijke gemeente ook
de gemeente, na de Reformatie, Neder- met de vervanging van de klokken in 1855
lands Hervormd. In het algemeen kan niets te maken heeft gehad. Volgens de
gesteld worden, dat er één geloof was en Kerkvoogden van de Hervormde gemeente
één kerk 'voor allen'. zijn alle kosten die zij gemaakt hebben
Met de Afscheiding van 1835 kwam er voor herstelwerkzaamheden aan toren en
een eerste, belangrijke scheiding in de het vervangen van de klokken steeds voor
eensgezindheid van de "Grote Kerk'. Deze hun eigen rekening geweest.
scheiding had nogal emotionele gevolgen. In artikel 6 van de "additionele artikelen
Jaren later, in 1888, komt dat nog eens tot van de Staatsregeling van 1798", een wet
uiting. De Christelijk Gereformeerde Ge- uit de Franse tijd, staat het volgende
meenten van Beilen en Hijken, krijgen vermeld:
dan van de Hervormde gemeente het "De torens aan de kerkgebouwen gehegt,
bericht, dat ze jaarlijks f 5,— moeten benevens de klokken met derzelver huisin-
betalen voor het luiden van de klokken bij gen, worden verklaard eigendom te zijn en
begrafenissen. te blijven der burgerlijke gemeente,
De Gereformeerden, wensen zich daar niet staande ten allen tijde onder derzelver
bij neer te leggen. Zij zijn van mening, dat beheering en onderhoud."
de toren, met inbegrip van de klokken, het Aan dit artikel is door de burgerlijke ge-
eigendom is van de burgerlijke gemeente, meente niet de hand gehouden en het is
en dat dus ook alle inwoners van de juist dit artikel, waarop de Gereformeer-
gemeente Beilen recht hebben op het den zich beroepen.
luiden der klokken. Namens de Gerefor- Ze wenden zich nu tot de minister van
meerden richten Binnenlandse Zaken, Mackay. De minister
Fokke Strijker, vraagt informatie bij Gedeputeerde Sta-
Hendrik H. Tijmens ten, die op hun beurt informatie verlangen
en Hein Brink zich van burgemeester en wethouders. Het
op 2 september college brengt het beroep van de Gerefor-
1888 tot B. en W. meerden in de gemeenteraad. Op 23
en verzoeken om de augustus 1889 delen B. en W. aan G.S.
nodige maatregelen mee, dat de wet, waarop adressanten zich
te treffen. beroepen in Beilen nooit van kracht is ge-
weest. Zij kunnen dan ook geen antwoord
Hein Brink (1850- geven op de vraag of de omstreden voor-
1926) (Foto: Archief werpen wel of niet eigendom zijn van de
Hist. Ver.) burgerlijke gemeente. Tegenover een ver-
meend recht van de burgerlijke gemeente

23

1-1991

staat immers een zeer lang, ongestoord blijkbaar ook het conflict een schone dood
bezit van toren en klokken van de Her- gestorven, want er zijn geen bewijsstuk-
vormde Gemeente. ken te vinden, waaruit blijkt dat de ge-
En zo ontvangen de adressanten Strijker vraagde vijf gulden zijn betaald.
c.s. van de minister bericht, dat uit de in-
gewonnen ambtsberichten niet is geble- R. Wessels
ken, dat de bewuste toren en klokken
eigendom zijn van de burgerlijke gemeente Bronnen: Gemeentearchief ingek.stukken 1888 no. 268; 1889
no. 121; uit. stukken 1889 no's 237, 260, 346.
Beilen. Uit: G. J. Dijkstra: "Liefelijke woning..." gedenkboek 150 jaar
Hiermee is deze polemiek ten einde en is Gereformeerd leven in Beilen 1835-1985, pag 19.

Beiler kerkklokken Een kleinere klok is er ook geweest met
het opschrift: "L. Schukking Predikant.
In bovenstaand artikel wordt gesproken J. Hunse Koster. Fecit (heeft gemaakt)
over de vervanging van de klokken in J. Borghardt Groningen Ao 1741. Soli Deo
1855. Over die klokken schrijft Romeins): Gloria (aan God de eer) L. Smit. R. Rem-
In den toren hangen twee klokken. De melts. J. Seubringe. J.Beuvinge. Kerck-
grootste heeft dit opschrift:
"Paulus Anthonie Pastor 1617. Wybe voogden."
Syorts schulte tot Beilen. Hilbrant Oes- Deze klok was gescheurd, vertelt Romein,
tinck. Leffert Broestinck. Jan Symon me "en dit is welligt de reden, dat bij het be-
fecit." graven met de groote klok geluid, doch
Een overlevering zegt, dat zij hier gegoten met deze geklept werd. Zij is door eene
zou zijn. Ter gelegenheid van het te ver- andere vervangen, en heeft dit opschrift:
wachten, maar niet gerealiseerde, bezoek "Gegoten toen kerkvoogden waren te
van Lodewijk Napoleon, koning van Hol- Beilen W. Timmer, pres., J. Tonkens,
land, heeft men om meer de aandacht op secr., H. Tijmes, adm. P. Eleveld. notabe-
Beilen te vestigen het geluid van de klok len; R. Boelken, J. B. Rons, J. Brunsting,
willen vergroten door er met zware ha- H. Klooster, W. Bakker, R. Warris,
mers op te slaan. Het uiteindelijke resul- H. E. Lutken, J. R. Nijzing, J. W. Eleveld.
taat: een groot stuk werd uit de klok H. Vrijs, predikant L. L. van Loenen,
geslagen, terwijl Lodewijk Napoleon zich koster G. van Cleeff. Mij hebben gegoten
niet heeft laten zien. in de Schrans bij Leeuwarden, anno 1855.
L. J. Elsinga en zoon." Deze kleine klok
De huidige torenklok van de Hervormde
kerk. (Foto: Archief Hist. Ver.) Tijdens de restauratie van 1937 vond men
in de bankenbetimmering onder het orgel
dit schotje. (Foto: Archief Hist. Ver.)

24 1-1991

werd in de Tweede Wereldoorlog door de L. L. van Loenen met eene leerrede over
Duitsers gevorderd om te worden omgego- Psalm CL. Het heeft het volgende op-
ten tot oorlogsmateriaal. schrift. "Dit orgel is door den Heer
Romein vertelt over het orgel: " Het orgel B. Kerckhoff van Groningen in Oct. 1840
sterk 9 registers met vrij pedaal en één uit de Broederkerk aldaar afgebroken en
klavier, kostende ruim f 2.000,—, werd hier geplaatst".
grootendeels gevonden bij vrijwillige intee-
kening in de gemeente en het te kort door Redactie
eene tweede collecte in de kerk; hetzelve is
ingewijd den 22 Nov. 1840 door den pred. 1) T. A. Romein; De Hervormde predikanten van Drenthe,
sedert de Hervorming tot in 1861. Groningen, 1861

Hervormde predikanten in Beilen

Al enig tijd liep ik met het plan rond een wij nog niet wisten. Helaas lukte het ons
overzicht te maken van alle predikanten niet geheel volledig te zijn.
die de Hervormde gemeente te Beilen Bij elke predikant is, voorzover bekend,
hebben gediend vanaf de hervorming. Van zijn vorige gemeente, de datum van intre-
verschillende zijden had ik al enige infor- de, de datum van afscheid en de reden van
matie verzameld. vertrek genoemd.
Vervolgens ben ik samen met een geïnte-
resseerd gemeentelid naar het Rijks- De laatste priester in Beilen was Joannes
archief in Assen geweest, waar we onze Vledder.
gegevens controleerden en opzochten wat
G Timmerman

Haren 24-03-1601 Hendrik Pieters 17-09-1602 afgezet
Emmen 4-07-1603 Johannes Schalider 8-04-1605 Westeremden
Rouveen 6-08-1607 Paulus Antonii 1629 emeritaat
Wapserveen 1-01-1630 Johannes Beeltsnijder 1678 emeritaat
kandidaat 1678 Willem Hofstede overleden
kandidaat Lubbertus Schokking 13-03-1717 overleden
Wapserveen 13-01-1718 Wijcher Meurs 31-12-1754 overleden
Nijeveen 14-03-1756 Johannes Heshusius overleden
Wapserveen Albertus Sta verman 2-01-1774 emeritaat
kandidaat 9-04-1775 Jan Reinder Sta verman 27-11-1779 emeritaat
Avereest 25-03-1781 Jan Pieter Doornbosch overleden
Goingarijp Lucas Lubbertus van Loenen 03-1786 emeritaat
Vries 5-06-1786 H. J. A. Spandau 1806 Baflo
Doetinchem 15-02-1807 A. J. P. W. de Wilde Markelo
Westerbroek D. Cannegieter 4-07-1828 Goor
Diever 4-10-1829 H. Nieweg 1866 Zuidwolde (Gr.)
Holwerd 8-09-1867 H. Janssonius Roden
Haulerwijk 9-11-1879 J. R. Slotemaker de Bruïne 29-06-1879 Middelburg
Stegger 8-06-1884 J. Groenewegen 3-02-1884 Groningen
Aduard 10-06-1888 J. Rauws afgetreden
Schoonebeek 15-06-1890 J. A. L. Hovy 29-04-1888 Wijk aan Zee
Midlum 9-05-1897 P. A. Tichelaar 2-03-1890 Ned. 0. Indië
Davos 7-07-1901 0. S. Jellema Hoogland
Harkstede 16-04-1905 J. Gras 22-09-1895 Schiedam
Garrelsweer 14-06-1908 J. W. Koelman 22-04-1900 Lichtenvoorde
Nijeveen 7-05-1916 A. van Es 12-02-1905 Hengelo (0v.)
Ouwsterha u le 18-11-1928 H. Nijeboer 26-04-1908 Veenendaal
Lichtenvoorde 23-06-1946 A. van Heerden 19-12-1915 Veenendaal
Klazienaveen 11-04-1948 R. Pomp Heemskerk
Nieuw Vennep 4-06-1950 J. L. Keyzer 1928 Dongen/Rijem
Sassenheim 20-10-1957 A. Westra 31-08-1947
24-07-1949
1960
2-07-1967 1960
22-06-1969 10-03-1957
15-08-1976
9-04-1967
1968

14-01-1973
13-06-1976

1-1991 25

Wandeling door borg Maatschappij. Voor allerhande geld-
zaken moest men dus in de Bisschops-

Beilen (2) straat zijn, niet voor niets vaak geksche-
rend het "geldstraatje" genoemd.

Op de foto zien wij links de ambtswoning

In het vorige nummer van ons tijdschrift van burgemeester W. C. de Vidal de Saint
waren wij tijdens onze wandeling door
Germain, die hier van 1898 tot 1916 bur-
gervader was.

Later werd het

huis de pastorie

van de voorgan-

gers van de Ned.

Protestanten-

bond, resp. ds

Supheert (1909-

1922), ds Hoek-

stra (1922-1926),

ds Van der

Kreeke (1926-

1928), ds Hoevers

(1928-1930) en de

heer G. A. de

Ridder (1930-

1970). In 1957

kocht de N.P.B.

een nieuwe

pastorie aan de

Oosterstraat en

oud-Beilen gekomen tot aan de kruising werd het oude huis aan de Bisschopsstraat
Kruisstraat-Bisschopsstraat-Weijerd- verkocht. Nadien hebben er verschillende

straat. families in gewoond.
Wij gaan nu rechtsaf de Bisschopsstraat In het volgende huis woonden resp. de no-
tarissen Fockens ( tot 1908), B. Schutter
in, die toen algemeen Bisschopsgat werd

genoemd. Hoewel

het maar een

klein, doodlopend

straatje is, was

het vanouds

altijd al belang-

rijk: er werden

veel geldzaken

afgedaan. Hier

woonden nl. de

notaris, een van

de burgemeesters

van Beilen, de

Boerenleenbank

was er gevestigd

en het kantoor

van de Onderlin- immium.~~~

ge Brandwaar-

26 1-1991

(1908-1924), T. W. van der Ley (1925- verder, maar fietsers of wandelaars kun-

1947), T. S. Wiersum (1947-1972) en mr. nen voor het hek van de voormalige

J. Groen (1973 tot heden). Op de foto heeft pastorie rechtsaf verder gaan via een

het huis alleen een begane grond met een smal paadje. Toen de Beilerstroom de

schuine kap; door notaris Schutter werd er Paltz nog kruiste, liep dit paadje door

een verdieping op gezet. Voordat het huis over de noordelijke oever van de stroom

in gebruik werd genomen door notaris tot aan het spoor. Daar was zelfs een

Fockens, was het een boerderij, waar ene overweg, waarover het pad verder ging. De

Mulder woonde. hoge noordelijke oever van de Beiler-

Het gebouwtje ernaast was het koetshuis stroom volgend leidde het over de oostelij-

met een woning, waarin de moeder van ke es, de Mulling, tot aan de zogenaamde

notaris Schutter woonde. Later werd deze Paardekolk. Deze noordelijke oever was

woning als kantoorruimte ingericht. Nota- wel zo'n twee meter hoger dan die aan de

ris Wiersum liet het gebouwtje grondig zuidkant De stroom liep daar dan ook

verbouwen tot moderne kantoorruimten. precies op de scheiding van de hoge es aan

Aan het eind van het straatje stond de de noordkant en de lage weilanden aan de

Hervormde Pastorie, waarin resp. woon- zuidkant. De Paardekolk was een afgesne-

den de dominees De Wilde, Slotemaker de den bocht van de Beilerstroom, die ge-

Bruïne (de latere minister), Groenewegen, bruikt werd als zwemplaats. Een zwemve-

Raus, Hovy, Tigchelaar, Jellema en Koel- reniging hield er toezicht. Men moest lid

man. In 1928 werd het oude huis grondig zijn van die vereniging, anders mocht men

verbouwd. Later werd het aangekocht door geen gebruik maken van de zwemplaats.

de stichting "Beileroord", die het eerst als Tegen deze regel werd blijkbaar nogal

dokterswoning gebruikte en later als ver- eens gezondigd, want in oude jaargangen

pleeghuis. van het Nieuwsblad voor Beilen ben ik

In het begin van dit artikel noemde ik de geregeld advertenties tegengekomen,

Bisschopsstraat een "doodlopend" straatje. waarin er op wordt geattendeerd dat

Dit is echter alleen leden recht van toegang hebben.

niet hele- Allen die belang stel- Ook in mijn jongenstijd in de dertiger en
maal juist. 27. len in de oprichting veertiger jaren maakten wij, mijn kamera-
Weliswaar van een den en ik, nogal eens gebruik van het
kan het au- wandelpaadje als wij naar de Mulling
Zwemvereeniging

toverkeer worden uitgenoodigd tot het bij- gingen, waar toen ook het voetbalveld van
hier niet
wonen eener VERGADERING
op Donderdag 20 Rei a.s., des
avonds 8 unr, in het hótel Boeman

Het Bestuur Ook ouders worden uitgenoo- Links: Geregeld moest er worden gewaar-
digd deze vergadering bij te wonen schuwd dat alleen leden van de zwemvere-
der Beiler niging van de Paardenkolk gebruik moch-
Zwemvereeniging brengt H. THALEN. ten maken. (N.v.B. 20 juni 1921)
ter kennis, dat de toegang A. ORUTTERINK.

tot de Zwemplaats „de

paardekolk" is

verboden. Bekendmaking. Vergadering Boven: N.v.B. van 15 mei
1915.
Alleen leden en huis- per Ondergeteekende van de
genooten van leden, voor- maakt bekend, dat het Midden-onder: Ds. Hovy in
zien van een vanwege het voor anderen dan belanghebbenden Beiler Zwem-vereeniging het Nieuwsblad voor Beilen
Bestuur afgegeven bewijs van 11 juni 1910 voor het
van toegang, worden toe- bij de verhuring van het topgras. op Dinsdag 7 Juni a.s., onbevoegd betreden van zijn
gelaten. verboden is zich buiten de voet- des avonds om S uur, hooiland.
paden in zijn hooiland te bevinden. in het hotel Van Marum.
De minimum-contributie Van de zwemplaats aan de Noord- Rechts: In 1921 werd ge-
bedraagt f 0.50 per jaar. mailing mag gebruik gemaakt Aan de orde : tracht de zwemvereniging
Daarvoor heeft het lid en worden, alleen onder voorwaarde nieuw leven in te blazen.
1 huisgenoot recht van dat die plaats bereikt wordt door Rekening en verant- (N.v.B.)
toegang. Voor meer dan vlak langs den stroom te gaan en woording.
2 personen wordt f 0.25 niet dwars door het land, en dat het 27
meer betaald. gras bij de zwemplaats wordt Huur oevers van de
ontzien. Na de verhuring staat paardekolk.
Aanmelding van nieuwe het aan de koopere van het top-
leden kan plaats hebben gras, personen al of niet toe te Bespreking verdere
bij een der bestuursleden laten. plannen.

H. THALEN. Het Bestuur.
P. A. TICHELAAR.
K. L. WESTRUP. P.S. Trouwe opkomst
van leden en belang-
stellenden wordt drin-
gend verzocht.

Deze bepalingen gelden opnieuw
wanneer na den eersten hooioogst
het gras wederom begint te wassen.

J. A. L. HOVY.

1-1991

Beileroord lag. Getuigen van onze bezoe- over wie gezongen werd in een plaatselijk
ken aan het wandelpaadje zijn nu nog te liedje in die dagen. Op de wijze van een
vinden in de vorm van onze initialen, die bekend Frans cabaretliedje, "La petite
wij in de gladde bast van de monumentale Tonquinoise", zong men:
beuken kerfden. Schuldbewust buig ik "Er waren drie matrozen: Aoldert Otten en
mijn hoofd, maar zo milieubewust als te- Job Schierbeek en Jan Joosten..."
genwoordig waren wij toen nog niet. Ook in onze jonge jaren zongen wij dit wel
Maar laten we terugkeren naar de Bis- eens, maar wij kwamen niet verder dan
schopsstraat. Aan de rechterkant van de deze ene regel, zodat ik nu nog niet weet
straat zien wij op de foto eerst een gedeel- wat die drie Beiler matrozen deden of wat
te van de boerderij van Albert Schierbeek. hun overkwam. Als er een lezer is, die
In dit pand begon Johannes Vredeveld zijn hierover inlichtingen kan verstrekken of
schildersbedrijf, dat later werd voortgezet de verdere tekst weet, dan houden we ons
door Bas Vredeveld en Fré Seydell. De graag aanbevolen.
boerderij werd afgebroken en in 1922 werd In 1937 werd Schierbeek opgevolgd door
er het huidige pand, hoek Weijerdstraat- zijn schoonzoon Roelof Hadders, waarna
Bisschopsstraat, neergezet. Roelof Pots, Schierbeek administrateur van de O.B.M.
schoonzoon van Albert Schierbeek, vestig- werd. In 1959 bouwde de boerenleenbank
de er een kruidenierszaak, annex tabaks- een nieuw pand in de Raadhuisstraat en
artikelen. In 1929 kwam in dit pand de werd het oude gebouw verkocht aan de
rijwielzaak van Herman Spoelder, waarna Amsterdamsche Bank, die voordien in het
in 1937 Herman Blom uit Holthe er zijn pand van Kats aan de Kruisstraat (nu
loodgietersbedrijf vestigde. Toen Blom in Houtland-Stevens) enkele ruimten huurde
1960 naar de Hekstraat verhuisde is het en later bij Fré Seydell aan de Weijerd-
niet meer als winkelpand in gebruik straat.
geweest. Nadat de Amro-bank, de voortzetting van
Het witte huis op de foto was een dubbele de Amsterdamsche Bank, in het begin van
woning, waarin resp. woonden Albert de 70er-jaren een nieuw gebouw aan de
Wilting, Chris Werndleij, Roelof Bazuin, Ettenstraat had gebouwd, werd het oude
Geert Schut, Aronius (handelaar in kalve- gebouw aan de Bisschopsstraat afgebro-
ren en ongeregelde goederen) en de wedu- ken. Na enige tijd werd hier een houten
we Van de Bult met haar dochter Margje. kerkgebouwtje neergezet door de Jehova's
Eerder was dit huis de boerderij van Getuigen, dat ze "De Koninkrijkszaal"
Aaldert Brunsting. Het oude huis werd noemden. Dit is als zodanig enkele jaren
afgebroken en vervangen door een nieuw in gebruik geweest, maar nadien werd het
pand. In dit pand woonde de zoon van gebruikt voor bijeenkomsten van een
Brunsting, Otte. In dit pand was later het hobbyclub.
kantoor van de Onderlinge Brandwaar- Hiermee zijn alle huizen in de Bisschops-
borg Maatschappij "Beilen" gevestigd, straat besproken, op één na, namelijk de
waarvan Otte Brunsting toen administra- boerderij, nu huisnummer 1, die niet op de
teur was, later opgevold door zijn zoon foto staat. Dit huis is de boerderij in de
Egbert Brunsting, die toen ook het pand kom van Beilen, die het langst als zodanig
bewoonde. in gebruik is geweest. Nog tot in de zeven-
Als laatste stond er nog een dubbel huis, tiger jaren werd door Henk Berghuis hier
dat op de foto niet zichtbaar is. Dit werd het boerenbedrijf uitgeoefend.
achtereenvolgens door diverse gezinnen Over het ontstaan van de naam Bisschops-
bewoond. Dit huis werd eveneens afgebro- straat tasten we nog in het duister. Vroe-
ken en vervangen door het gebouw van de ger werd het straatje, zoals we eerder al
Cooperatieve Boerenleenbank "Beilen". schreven Bisschops"gat" genoemd.
Jacob Schierbeek was hiervan de kassier. Zo gaat het verhaal dat de bisschop van
Schierbeek was ook één van de matrozen Munster, Bernard van Galen ("Bommen

28 1-1991

Berend"), in 1672 op zijn tocht naar zeker een heel oude, historische naam,
Groningen waar hij het beleg ging slaan, evenals de naam Paltz.
met zijn rijtuig of paard in Beilen in een Met onze gast lopen wij nu richting Kruis-
moeras zakte, waaruit hij slechts met straat. Daar aangekomen draaien wij ons
grote moeite kon worden gered. Deze om en zien de situatie, zoals die op de
moerassige plaats zou dan zijn gelegen, volgende foto is vastgelegd omstreeks
waar nu de Bisschopsstraat is. 1903. Toen ik deze foto in handen kreeg,
Een andere verklaring is de volgende. De kon ik mij op het eerste gezicht niet
bisschop van Utrecht bezocht zo nu en oriënteren, temeer daar het opschrift
dan het Landschap Drenthe dat onder luidde "Kerkstraat". Dit stuk straat, dat
hem ressorteerde. In Beilen werd dan nu Kruisstraat heet, was in die tijd echter
overnacht in het huis van de drost, dat zou een stuk van de Kerkstraat, die toen dus
hebben gestaan waar nu de voormalige liep van het kerkhof tegenover de Her-
hervormde pastorie staat. Om dit huis te vormde Kerk tot aan de Bisschopsstraat.
bereiken moest hij

de Beilerstroom via

een doorwaadbare

plaats oversteken.

deze plaats werd

daarom Bisschops-

gat genoemd.

Het lijkt mij echter

niet erg waarschijn-

lijk, dat alleen via

zo'n doorwaadbare

plaats de andere

oever kon worden

bereikt. Ook toen

zal er wel een

eenvoudig bruggetje over de stroom heb- Het eerste huis links, met de witte gordij-
ben gelegen, waarover de bisschop heel nen, stond op de plaats waar nu het Dak-
wat gemakkelijker de andere kant kon centrum Beilen is gevestigd. In dit oude
bereiken. huis had Cornelis Oostingh zijn boerderij,
later zijn zoon Jan. Het oude huis werd
Een derde verklaring van de naam zou de afgebroken en vervangen door een nieuw
volgende kunnen zijn. Ook in andere pand door Jan Padding, ( de in het vorige
plaatsen bestaat wel een Bisschopsstraat. artikel al genoemde "Jan Stoom"), die in
Zo heb ik eens gelezen, dat ergens (de het rechtse gedeelte zijn loodgietersbedrijf
naam van de plaats is mij ontschoten) ook vestigde. Dit bedrijf heeft hier tientallen
een straat van die naam was, die net als in jaren bestaan. Aan de andere kant woonde
Beilen in de volksmond Bisschopsgat werd Hein van Guldener, die er het bodehuis
genoemd. Als verklaring van het woord van Van Gend en Loos had. De goederen
"gat" werd genoemd, dat dit een verbaste- werden per handkar in Beilen bezorgd
ring zou zijn van het oude woord "gas", door Teunis Veen. Later vestigde zich hier
wat klein straatje of steeg zou betekenen, o.a. Herman Spoelder met een rijwielzaak.
net als het Duitse woord "Gasse". Dit zou Ook was er na de tweede wereldoorlog
dan inhouden dat we de gebeurtenis met enige tijd de particuliere uitleenbiblio-
de moerassige plaats en de doorwaadbare theek van de heer Brouwer, een gewezen
plaats in de Beilerstroom kunnen verge- verpleegde van Beileroord.
ten. Blijft nog de vraag waarom het straat- In het tweede pand links woonde de
je, de "gas", naar de bisschop werd ge- belastingambtenaar Van Marle; daarnaast
noemd. In elk geval is Bisschopsstraat

1-1991 29

Henderikus Even-

huis, die er een

bakkerij had. Door

Roelof Pots werd

het pand nader-

hand verbouwd. Hij

vestigde een bakke-

rij in het rechtse

gedeelte, die in

1920 werd overge-

nomen door de com-

pagnons Haver-

kamp en Hoekze-

ma. De zaak werd

reeds in 1925 ge-

splitst, toen Hoek-

zema een nieuwe

bakkerij liet bou-

wen in de Hekstraat, waarna beide bak- Henderiekus Brunsting, die daarbij, zoals

kers voor eigen rekening verder gingen. het uithangbord vermeldt, een vergun-

In het andere gedeelte van het huis woon- ning, een slijterij en een stalling had. De

den in de loop van de tijd o.a. Jan Lam- foto werd blijkbaar in de oogsttijd geno-

beek, kapper en Jacob de Vries, naaima- men, want tegen de muur staan enkele

chinehandelaar. Nu is het hele pand zeisbomen, die Brunsting blijkbaar ook

eigendom van de familie Seydell, die er verkocht. De kruidenierszaak werd nader-

een schildersbedrijf, annex warenhuis hand overgenomen door zijn zoon Arie. In

heeft gevestigd. 1916 liet Arie Brunsting er schuin tegeno-

Tussen de twee reeds besproken huizen ver een nieuw pand zetten (waar nu res-

loopt tegenwoordig het smalste straatje taurant "City" is gevestigd). Het oude huis

van Beilen, genaamd "De Naald". Volgens werd in 1924 betrokken door H. van der

mijn informant Jan Fokkens zou dit Molen. Deze vestigde er in augustus een

straatje ten tijde van de foto-opname nog kruidenierswinkel. In oktober van hetzelf-

niet hebben bestaan. Dit komt mij echter de jaar werd er ook een "bier- en melksa-

niet logisch voor, immers dit is een straat- lon" ingericht. Al in januari 1925 werd het

je, waar de gemeente het beheer over pand gekocht door Wessels uit Hijken, die

voert. Naar mijn mening zal hier daarom er zijn schoonzoon Gezienus Hulst een

wel een of ander pad hebben gelopen, dat kruidenierszaak in liet beginnen. Diens

later werd verhard. De gemeente zal toch zoon Jan heeft de zaak tot een tiental

niet voor een dergelijk, eigenlijk onnut jaren geleden voortgezet. Het achterste

straatje, grond hebben gedeelte van het

aangekocht. Deze advertentie stond in het huis, dat schuur-

In het volgende huis was de N.v.B. van 3 oktober 1924. ruimte was, is later

bakkerij van Hendrik Kui- Opening Bier- en Melksalon verbouwd tot een
per, die in 1922 werd overge- woning, waar in de
nomen door Willem Pots, die Kerkstraat - Beilen
loop van de tijd ver-

weer werd opgevolgd door Ondergeteekende maakt aan het publiek van scheidene families
diens zoon Hilbertus. De Beilen en Omstreken bekend, dat hij woonden, o.a. S.
bakkerij is een aantal jaren van Gelder, in
geleden opgeheven. vanaf heden heeft geopend een manufacturen,
Het eerste huis rechts op de Johannes de Vries,
foto is dat van de kruidenier Bier- en Melksalon rijwielhandel, de

30 - (tevens Verloflokaal) -
Voor uitstekende consumptie en bediening zal

worden zorg gedragen.

N.B. Tevens voor besloten clubs en feestelijke
bijeenkomsten gelegenheid het lokaal te huren,
tegen billijk tarief

Beleefd aanbevelend,

N. va1n-1d9e9r 1Molen, Kerkstraat, Beilen.

eerder genoemde Herman Spoelder, de foto is nog te zien de boerderij op de
eveneens rijwielhandel en Sietse Greyda- hoek van de Weijerdstraat en de Bis-
nus met een handwerkwinkel. Later werd schopsstraat, waarover wij hiervoor al
het hele pand door wed. Hulst als kruide- vertelden.
nierswinkel ingericht.
In het daarnaast staande huis, waar nu Waar nu de Perkstraat loopt, was in de
Electrohuis Tjepkema is gevestigd, was tijd van onze wandeling alleen nog maar
het postkantoor. Albert Rons was de een smal straatje, dat voorbij de schuur
kantoorhouder en later mejuffrouw Loof. aan de rechterkant naar rechts afboog en
Toen het postkantoor verhuisde naar het dan een sintelweggetje werd dat naar het
grote gebouw aan de Kruisstraat vestigde kerkhof liep.
zich hier Albert Geertjes, die er een han- Als we dit straatje in lopen, zien wij aan
del in landbouwwerktuigen begon, waaruit de linkerkant eerst de al eerder genoemde
de grote zaak ontstond, die nu in Assen is kruidenierswinkel van Henderiekus
gevestigd. In 1935 verhuisde Jantinus Brunsting. Daarnaast staat een koetshuis
Meijer zijn meubelzaak naar dit pand. dat hoort bij het huis van de familie
Henderikus Knol, die daarvoor electro- F. I. van Bienema, het nu nog bestaande
monteur was bij de firma Wed. Eleveld in winkelhuis van Jan Abbing. Van Bienema
de Paltz, vestigde zich in 1961 in dit pand was één van de notabelen van het dorp;
met een zaak in electra en radio's. jarenlang was hij raadslid.
Het volgende huis werd bewoond door Voor de voorzijde (de zuidkant) van het
Albertus Rons, die er een kruidenierszaak huis bevond zich een riante, fraai aange-
en een boerderij had. Zijn schoonzoon, legde tuin, die zich uitstrekte tot ongeveer
Willem Gerding, die de zaak naderhand waar later de Beilerstroom zou komen.
overnam, had daarnaast ook een brand- Van Bienema was in 1908 de eerste in
stoffenhandel. Beilen die een toen moderne acethyleen-
Achter in het pand aan de kant van de licht-installatie in zijn huis liet aanleggen.
Julianastraat was een zakkenwasserij en - Dit licht was een enorme verbetering
stopperij waar jutezakken werden hersteld vergeleken met de petroleumlampen of
en gewassen. Dit bedrijfje werd tot in het kaarsen, waarmee men zich toen moest
begin van de 60er jaren voortgezet door behelpen. Het duurde daarna dan ook niet
Gerdings zoon Lukas, o.m. in de oude sy- lang of Hotel Jager in de Brinkstraat en
nagoge, die toen nog aan de Schoolstraat anderen schaften zich ook een dergelijke
stond. De kruidenierszaak van Gerding installatie aan.
werd later opgehe-
ven. In de 50er
jaren werd de
brandstoffenhandel
overgenomen door
Joop ten Kate. Het
oude pand, dat vrij
ver naar de straat
stond, werd in de
jaren '70 door de ge-
meente overgeno-
men en afgebroken,
om plaats te maken
voor het parkeer-
terreintje aan de
Weijerdstraat.
In het midden van

31

1-1991

Kijken we van hier in de richting van de in het dorp Beilen in 1935 werd de rijweg
kerk, dan zien wij tegenover de kerk het een twintig meter noordelijker verlegd.
boterfabriekje "De goede verwachting", De aanleg van de nieuwe Julianastraat
een van de vele die in de gemeente Beilen was mogelijk doordat de familie Van
in bedrijf waren. Ten gevolge van het Bienema het pand wilde verkopen en wel
oprichten van een stoomzuivelfabriek in genegen was een groot gedeelte van haar
1909 werden de
meeste van deze fa- tuingrond aan de gemeente over te doen.
briekjes opgeheven. Het huis werd gekocht door de gebroeders
Zo ook "De goede Geertjes, die er hun ijzerwarenhandel
verwachting". Het vestigden.
huis werd toen een In 1928 werd de nieuwe straat aangelegd.
dubbel woonhuis, Binnen enkele jaren waren de meeste
waarin o.a. hebben beschikbare huisplaatsen al bebouwd.
gewoond Jan Maat Op de hoek van de Paltz liet Albert Wil-
en Hendrik Rab- lems een huis bouwen dat nogal opzien
bers. In 1922 werd baarde door de ronde voorgevel. Hij vestig-
het betrokken door de er een sigarenzaak. Deze werd al een
Jan Peerlkamp, die half jaar later overgenomen door Arie
er zijn schildersbe- Brunsting, die de sigarenzaak de naam
drijf vestigde, dat "Juliana" gaf. Tot voor enkele jaren bleef
later door Kraal de zaak bestaan.
werd overgenomen. In het huis daarnaast woonde Martje
Het huis staat er Stuve-Timmer, met een dameskapsalon.
nog steeds. Verder heeft er gewoond Willem Lang-
Aan de rechterzijde zien we een klein broek met een groente en fruitzaak.
arbeiderswoninkje Wie er in woont, is mij In het huis daarnaast opende in 1929
niet bekend, maar later woonde er Hen- Jacob Kats een slagerij. Kats was een jood,
drik Kuik met zijn gezin. Kuik was een maar was getrouwd met een niet-joodse
nogal slank persoon en werd daarom vrouw, de weduwe Elsje Timmer-Padding.
"Lange Kuuk" genoemd. Hij was o.m. Daarom werd hij in de oorlog niet tegelijk
concierge van de openbare lagere school met de andere joodse ingezetenen opge-
aan de Schoolstraat. Daarbij moest hij ook pakt, maar mocht hij blijven. Later werd
de centrale verwarming verzorgen, die ge- hij toch weggevoerd.
stookt werd met cokes. Naast concierge
was hij ook kolensjouwer bij brandstoffen-
handel Willem Gerding. Het is dan ook
geen wonder dat men Kuik bijna alleen
maar zwart zag. Het huisje is in de jaren
'60 afgebroken.

In 1927 werd door de gemeenteraad een
besluit genomen tot aanleg van een nieu-
we straat vanaf de Paltz rechtstreeks naar
de kerk. Ook het inmiddels met sintels
van de zuivelfabriek verharde weggetje
langs het kerkhof zou worden verbeterd,
zodat er een goede verbinding zou ont-
staan naar Smalbroek en de Beilervaart.
Dit weggetje lag tussen de twee rijen
beuken; tijdens de aanleg van de riolering

32
1-1991

De volgende twee huizen, niet op de foto Tot zover deze keer onze wandeling.
zichtbaar, werden wat later gebouwd. In Hebt u opmerkingen of aanvullingen, dan
de eerste heeft o.a. Albert Geertjes, een houden wij ons graag aanbevolen.
van de firmanten van de ijzerwarenzaak
Gebr. Geertjes, gewoond. In de woning Ik moet nog even terugkomen op de vorige
daarnaast woonde Abraham Padding. wandeling. Bij een van de foto's van het
Later woonde er Jannes Oosting, notaris- hotel Jager was vermeld dat het gebouw
klerk en later makelaar. ernaast een gedeelte van de zuivelfabriek
Daarna kwam een stuk grond, dat toebe- zou zijn. Dit is niet juist. Hier staat het
hoorde aan Willem Gerding, die het huis dat Eppo Berghuis er liet bouwen en
gebruikte als tuingrond. Een houten waar hij een koffiehuis in exploiteerde, dat
bruggetje over de stroom gaf toegang tot hij het "Stationskoffiehuis" noemde.
het aan de overzijde liggende weiland, ge- Nadat dit koffiehuis een aantal jaren later
naamd De Perk. Er stond voorts een grote was opgeheven, werd deze naam gebruikt
houten schuur, die door Gerding werd door de eigenaar van het ernaast gelegen
gebruikt voor brandstofopslag. hotel. Het huis stond voor de fabriek meer
Dit stuk grond werd eerst in de vijftiger naar de straat toe. Later woonden er
jaren bebouwd. Er kwam het verbindings- employés van de zuivelfabriek en de
paadje naar de Domo en er werd door Jan Domo. O.a. heeft er W. J. V. Peters ge-
Eleveld een woning neergezet, waar later woond, boekhouder op de Domo. Het huis
o.a. tandarts Van Zanten heeft gewoond. werd afgebroken om plaats te maken voor
Naast dit stuk grond werden in de dertiger de kaasfabriek van de Domo, die inmid-
jaren enkele huizen gebouwd, de eerste dels al een aantal jaren geleden werd
door de gewezen winkelier Piet Mulder. opgeheven.
Later woonde er o.a. Hendrik Tijms. Verder heb ik niet vermeld, dat er pal
Het dubbele huis daarnaast werd in tegenover het station ook nog een huis
opdracht van Harry Denneboom gebouwd. heeft gestaan, dat in de twintiger jaren
Er woonden o.a. in de loop der jaren Derk werd gebouwd. Het was een boerderij,
Dondorff, schilder; meester Post van de waarin o.a. H. J. Jansen zijn bedrijf heeft
Gereformeerde School; Wijnja, politie- uitgeoefend. Vlak voor de Tweede Wereld-
adjudant en Renzema, directeur van het oorlog kwam er de Duitse joodse emigran-
postkantoor. tenfamilie Ludwig Wolff te wonen. Wolff
In het volgende huis hebben in de loop der was veehandelaar. Ook deze mensen zijn
jaren diverse families gewoond, o.a. Jan in de oorlog weggevoerd. Het huis moest
Wassen. ook plaats maken voor uitbreiding van de
Ook het volgende huis heeft vele bewoners Domo.
gekend. Er woonden o.a. Derk Mulder,
timmerman, en Matthijsen. F. C. Kerkhove

ARMENZORG IN DRENTHE

In het bijzonder tijdens de achttiende rangschikten in 1807 medicijnen, naast
eeuw (deel 2) uitkeringen in geld, kleding en turf, onder
de "Noodwendigheden". Te Zweeloo was
Naast deze steun moesten de diakenen men dezelfde mening toegedaan. Naast de
ook bijspringen bij ziekte. normale ondersteuning ontvingen de
Voor bedeelden werden de kosten vaak bedeelden "alles wat er bij ziekte of anders
gewoon betaald. De diakenen van Assen maar van noden is". Tiesingl) kwam in de

1-1991 33

oude diaconieboeken van Borger voortdu- Wanneer er een dokter aan te pas moest
rend uitgaven voor medicijnen tegen en komen konden de kosten hoog oplopen. Zo
ook in de diaconie-rekeningen van Norg betaalde de diaconie van Gieten in 1731
treft men regelmatig posten aan voor het enorme bedrag van 36 gulden "aan Dr.
bijvoorbeeld "een pottyn met zalve". De Venema wegens Marchyn Hommelinge" en
bedeelde Asse Roelfs uit deze plaats kostte de "genesing van de beenbreuk van
profiteerde van het geloof dat men hechtte Hendrik Roelofszoon Roelof" door Mr. Kui-
aan de geneeskrachtige werking van per de diakenen van Koekange in 1768 15
alcoholische dranken: tijdens zijn ziekte in gulden en 15 stuivers. De "zukkelende ge-
1776 kreeg hij vier kroes bier en een halve steltheit" van een weduwe met twee kin-
kroes "geneever" van de diakenen. Te deren in Norg leverde een "geneesmeester"
Dwingeloo kreeg men bij ziekte al gauw in één jaar 45 gulden op, tot duidelijk leed-

een kwart ton bier voorgeschreven, terwijl wezen van de diakenen die echter wel
bij speciale gevallen brandewijn werd zonder aarzeling hadden betaald. Voor de
uitgereikt. Zo gaven de diakenen in twee grootste bedragen kon men iemand
november 1751 10 stuivers aan Jacob in die tijd gemakkelijk een heel jaar
Wyben "om brandewyn te koopen, tot syn uitbesteden.

been". Toen dit niet afdoende bleek vielen Huizing en Wattel tenslotte verklaarden

de diakenen terug op het oude probate dat er heel wat geneeskundige behandelin-

middel: 5 december kreeg Jacob een kwart gen werden uitgevoerd op last van de

ton bier. Vreemd genoeg hielp ook dit niet, diakenen van Hoogeveen, Zuidwolde,

zodat uiteindelijk toch maar "dokter" Ten Koekange, Beilen en Dwingeloo. Deze
Houten bij de patiënt gehaald werd. Of het lastgevingen gebeurden meestal schrifte-
aan de goede zorgen van Ten Houten te lijk. Volgens hem blijkt uit het patiënt-
danken was, of toch aan de verstrekte boek van dokter Mantingh te Hoogeveen
drank, is onbekend, maar Wyben herstel- dat deze even gauw klaar stond voor
de hierna voorspoedig. Minder gunstig armen als voor welgestelden. Op de door
was het een paar jaar eerder afgelopen diakenen betaalde rekeningen stonden
met Geertien Roelofs, ofschoon zij onder nogal wat nachtvisites.

de hoede stond van een heelmeester. De 16 In ruil voor al deze vormen van ondersteu-
stuivers die de diaconie had uitgetrokken ning werd wel verwacht dat de bedeelden,
"voor brandewyn in haer wonden" moch- zowel uitbestedelingen als zelfstandig
ten niet meer baten... Beter dan bier en wonenden, hun beste beentje voorzetten
brandewijn werkte hopelijk de "breuk- en zoveel mogelijk probeerden te werken,
handt" die zowel Jan Brandt als Hendrik voor zover ze daartoe in staat waren.
Lugies kregen in 1749. Ze waren voor 2 Luiheid en lediggang moesten worden
gulden en 10 stuivers per stuk vervaar- geweerd. Had Paulus immers niet geschre
digd door de plaatselijke kleermakers. ven dat wie niet werken wil, ook niet zal

Ook verpleegkosten werden wel vergoed. eten? Door zoveel mogelijk werk te ver-
Jantien, de weduwe van Kaspers, ontving richten oogstten de bedeelden het respect
op 15 september 1755 18 stuivers van de van hun dorpsgenoten en konden ze - de
diaconie te Gieten "voor bedienen tot de uitbestedelingen zeker - iets tegenover de
Wed. Lolkens in de siekte". Te Norg kreeg hen zo gul verleende gaven stellen. An-
Hindrik Hindriks in 1773 5 gulden voor derzijds werd werken gestimuleerd door
niet nader omschreven "gedaene diensten de diakenen, omdat het de kosten van
an Asse Roelfs in syn siekwesen". ondersteuning drukte: hoe meer de armen
Gezien het bedrag en het feit dan Hindrik konden werken, hoe minder de diakenen
een man was, zal dit geen vergoeding ge- kwijt waren aan bedeling voor huiszitten-
weest zijn voor verpleging, maar voor an- de armen en aan kostgeld voor de uitbeste
delingen. Het weekgeld van zelfstandig
dere zaken.

34 1-1991

wonende bedeelden te Rolde liep daarom Speciaal voor min of meer zelfstandig
in 1807 uiteen van 8, 10,12 tot 15 gulden wonende oude bedeelden die te zwak
"naarmate de omstandigheden der indivi- waren om bij een boer te werken, hadden
du's zulks schynen te vorderen". Ook het de diakenen wel andere bezigheden:
kostgeld voor uitbestedelingen vertoonde spinnen, breien en naaien. Te Roden ver-
aanmerkelijke verschillen. Te Ruinerwold dienden de mannen iets met breien en de
werden armen "by anderen in de kost be- vrouwen met spinnen.
steed, voor het volle, half of minder kost-
geld naar mate zy in staat zyn om mede te
kunnen werken", terwijl in Havelte "Een
armen die wegens ouderdom of swaar
lichaams gebrek niet werken kan, word in
de kost besteed zo om de 80 gld (per jaar
HG), behalve de nodige klederen, anderen
die in de kost besteed worden zonder
lichaams gebrek kost in het jaar 50 á 40
Gld".

Men hoefde beslist niet volledig gezond te Spinster te Wapse. De man naast haar
zijn om bekwaam geacht te worden tot het hanteert de handkaarde. Het kaarden van
verrichten van enige werkzaamheden. Te de wol gaat vooraf aan het eigenlijke
Zuidlaren had de diaconie in 1807 twee spinnen. *)
personen onder haar hoede "waar van de
eene een accident (= ongeluk HG) aan Zyn Ook te Emmen waren in 1807 "Drie
Bille heeft, en de andere al wat oud is en Ouden, die niet kunnen, dan een weinig
haar verstand niet regt heeft, dog kunnen spinnen en naayen". Volgens Tiesing werd
beide nog een weinig arbeiden". De bedeel- voor oude vrouwen vaak een woonvertrek
den moesten werken zoveel als in zijn ver- gehuurd waarin hen werk werd verschaft
mogen lag, ter verlichting van de diaco- door ze te laten spinnen. De armverzor-
niekas. Te Rolde meenden de diakenen in gers zorgden voor een spinnewiel met
1807: "werk is er egter genoeg - hy die toebehoren en de dorpsgenoten brachten
daartoe lust heeft, kan werk genoeg wol en vlas om tot garen te spinnen.
vinden, & hy, die de armbezorgers hiertoe
bekwaam rekenen, worden daartoe aange- Mensen die zichzelf niet meer konden red-
spoort & verpligt". Ook te Vledder, Diever den en dus arm dreigden te worden,
en Wapserveen hing de hoogte van de uit- werden ook wel, buiten de diaconie om,
kering af van de omstandigheden der geholpen door hun mede-dorpelingen. Die
armen, hun gezondheid "en of er veel of
weinig werkzaamheden, zo met heide
plukken als ander voor hun gevonden
word, waar na de bedelingen worden gere-
geld".

De meeste werkzaamheden werden in het
agrarische Drenthe, hoe kan het ook
anders, gevonden in de landbouw. Dit
werk was echter zwaar, voor velen vaak te
zwaar met name voor kinderen en oude-
ren. Sommige diakenen betreurden dan
ook het ontbreken van andere mogelijkhe-
den om mensen aan werk te helpen.

1-1991 35

probeerden dus te voorkomen dat zij arm november gegeven werd: "De boeren, wien
werden en een beroep moesten doen op de dit aangezegd was, zonden een zoon of
diaconie. De achtergrond hiervan was dienstknecht naar een arbeider om aan
enerzijds medemenselijkheid en naasten- het onthaal deel te nemen. Tot goedma-
liefde. Anderzijds scheelde het de meer- king van kosten bracht ieder wat aardap-
gegoeden in de portemonnee: de rijkere pels aan, de één een half mud, de ander 3/
dorpelingen moesten namelijk de finan- 4 of een heel mud, zoodat de arbeiders 5
ciën van de diaconie opbrengen, voorname- 6 mud aardappels kreeg voor den winter.
lijk door collecten en bij tekorten door Het onthaal bestond uit een paar borrels
omslagen, personele heffingen naar draag- per persoon, gevolgd door koffie met
kracht. Een mooi voorbeeld van dit soort Drentsche stoet en beschuiten. Het was
hulp vormde het "aardappelmaol". Een een bijeenkomst, die men "het vrije woord"
paar schrijvers uit de vorige eeuw, de Po- zou kunnen noemen en als het feestje te
dagristen2), noemden de aardappelmaolen tien uur geëindigd was, waren de meege-
"de toepassing van 't Drentsche spreek- brachte aardappels betaald.
woord: met een metworst naar een zij spek
smijten (een schellevisch uitwerpen om Ook al was het wel doorzichtig, toch
een kabeljauw te vangen). Povere vrouw- ontbrak bij de aardappelmaolen het
tjes doen 't, die niet vermogend genoeg wederkerig element niet. Tegenover de
waren een akkertjen of wat met aardappe- gulle gaven werd het onthaal van de arme
len (...) te verbouwen. Als d' oude voorraad gezet, zodat het geheel schijnbaar op
zoo wat slinkt, neugen zij heur burinnen naoberschap leek, waar voor de ene dienst
en begunstigsters op een kopjen extra- een wederdienst bewezen werd, in plaats
koffij. Extra, zeggen wij; want gewoonlijk van op het toestoppen van een gift aan een
is 't cichories met koffij, in plaats van om- arme, wat het toch in wezen was. De
gekeerd, wat de levensgeesten der armen menselijke waardigheid van de armen
zielen moet opwekken. De genoodigden bleef bewaard door hen het gevoel te geven
rekenen 't zich geen oneer, bij haar te gast dat zij geen aalmoes ontvingen, maar een
te gaan, en, nooit het ware doel harer presentje in ruil voor een paar gezellige
komst vergetende, getuigt heur armkorf uren.
overvloedig, dat zij de christelijke barm- Een tweede voorbeeld van de manieren
hartigheid niet enkel tot een zaak van be- waarop dorpelingen hielpen om mensen
spiegeling maken. Kortom, als de gasten buiten de bedeling door de diaconie te hou-
zijn vertrokken, heeft het nooddruftige den was het zogenaamde rondeten. Het
moedertjen alleszins stof tot dankbare rondeten betrof vooral oude alleenstaande
vreugde. Met een blijmoedig hart mag zó mannen. De diaconie huurde voor hen een
den naderende winter tegemoet zien, nachtkwartier waar zij konden slapen.
overtuigd, (...) dat 's middags even lustig Daarnaast moesten ze rondeten: elk gezin
bij haar de aardappel op den schotel zal in het dorp gaf hen om de beurt een dag de
rooken, als bij de rijken dezer wereld. kost. In ruil daarvoor verrichtte zo iemand
werkzaamheden op het land of in de
Aardappelmalen werden aanvankelijk schuur.
alleen gegeven door "povere vrouwtjes" en
beslist niet door alle armen. Pas toen het Men moest een bezoek de avond ervoor
na de jaren van de aardappelziekte, die aankondigen. "Bestond er bezwaar tegen
toesloeg tussen 1845 en 1847, voor de het bezoek op die dag, dan ging de armlas-
arbeiders bezwaarlijk werd om een hele tige een huis verder om de voorbijgegane
jaarvoorraad aan aardappelen te verbou- dagbeurt later weer in te halen", aldus
wen, werden ook bij hen aardappelmalen Tiesing. Tiesing kon het zo mooi vertellen:
gehouden. Tiesing gaf een beschrijving "In het gezin dat de eer had hen een dag
van zo'n maal, dat gewoonlijk en in als commensaal te hebben, werden zij met

36 1-1991

Egbert van Drielst: gezicht op de achter- uitbestede bejaar-
kant van een boerderij te Eext (tweede helft den werd bij ziekte
achttiende eeuw. *) verpleging inge-
huurd en de dokter
den boer, de boerin en dienstbaren aan erbij gehaald.
dezelfde tafel toegelaten. Bij een middag- Hoe behoorlijk
disch aten allen naar plaatselijk gebruik uitbestede bejaar-
van dien tijd, uit één bord of tinnen schaal den werden behan-
hetgeen werd aangeboden, welke schaal deld, blijkt uit het
na elke lediging natuurlijk weer gevuld voorbeeld van de
werd". Zoals gezegd betrof het hier vooral twee bejaarde
oude mannen. Voor oude vrouwen werd broers Jan en Asse
volgens Tiesing vaak een woonvertrek Roelfs uit het
gehuurd, waarin hen werk werd verschaft kerspel Norg. Zij
door ze te laten spinnen. werden samen met
hun zuster Geb-
bechje vanaf 1770
bij verschillende ge-
zinnen uitbesteed. Van de diakenen
kregen de broers zelfs tabak. Blijkbaar
waren het flinke rokers, want ene Jan
Willems kreeg in 1775 voor het leveren
van 27,5 pond tabak 7 gulden en 12 stui-
vers. In hetzelfde jaar werd voor Jan
Roelfs bovendien een tabaksdoos gekocht
ter waarde van 4 stuivers en 4 penningen.
Ook voor een net uiterlijk werd zorg
gedragen: Frerick Lammerts ontving 1
gulden "voor een jaar baart scheren van
Jan Roelfs". Daarnaast kregen verschillen-
de uitbestedelingen van tijd tot tijd nog
enkele stuivers "buisgeld", oftewel zak-
geld.

Ondanks al deze hulp, van dorpelingen en Ouderen werden ook wel in huis genomen
diaconie, konden ouderen, bij het klimmen door hun kinderen, al of niet met steun
der jaren, vaak niet langer zelfstandig van de diaconie. In die tijd zonder sociale
blijven wonen. Dan werden ook zij uit- voorzieningen - als we bedeling door de
besteed, ondergebracht bij particulieren diaconie daar even niet onder laten vallen
tegen een vergoeding van de diaconie. Dit - rustte op kinderen ook een morele onder-
kon ook niet anders. Eeuwenlang waren er houdsplicht. Voordat ze vader of moeder in
in Drenthe geen speciale instellingen om huis namen zullen ze ook al wel wat geld
hulpbehoevenden in op te nemen, zoals of eten, brandstof, kleding etcetera hebben
elders in Nederland: geen ziekenhuizen, toegestopt.
gasthuizen, hofjes, weeshuizen - behalve
in Coevorden armhuizen of werkhuizen. De hier beschreven en nog vele andere
Op het uitbesteden moeten we niet neer- manieren van armenzorg zorgden ervoor
zien. In het achttiende-eeuwse Drenthe dat de Drentse armen naar de normen van
was het een heel behoorlijke manier om die tijd goed verzorgd werden. Dat dit
armen te verzorgen en de verzorging zelf mogelijk was, was overigens ook te danken
was vaak ook heel redelijk. Ook voor aan de kleine aantallen armen per ker-

1-1991 37

spel. Het Drentse "systeem" van armen- einde van de vorige en het begin van deze
zorg - als men daar tenminste van spreken eeuw. Geleidelijk aan kwamen er toen
mag - bleef zodoende bestaan tot in de allerlei landelijke sociale voorzieningen.
jaren dertig, veertig van de negentiende De opbouw van de sociale zekerheid
eeuw. De stijging van het aantal armen en raakte na de Tweede Wereldoorlog in een
de veranderende denkbeelden over armen- stroomversnelling. In 1947 kwam de
zorg leidden toen tot de bouw van arm- en Noodwet Ouderdomsvoorziening tot stand,
werkhuizen. die in 1956 werd omgezet in de Algemene
Ouderdomswet (A.O.W.). In 1952 volgde
Armen die bedeeld werden, moesten zich de Wachtgeld- en werkeloosheidsverzeke-
verplicht laten opnemen in zo'n huis, ring en tenslotte als sluitstuk in 1965 de
anders verloren zij hun bijstand. Vooral in Algemene Bijstandswet.
de werkhuizen heerste een streng regime. Armenzorg werd zo sociale zorg: de staat
Men moest gedwongen werk verrichten, nam de zorg over van particuliere en
mannen en vrouwen, óók echtparen, kerkelijke armbesturen. En via wetten
sliepen en aten apart, 's zondags moest veranderde het ontvangen van steun van
men gedwongen naar de kerk onder een gunst in een recht. De diaconieën
leiding van de Vader en Moeder van het verloren door deze ontwikkeling groten-
gesticht en men moest zich houden aan deels hun functie. Daardoor werden al
allerlei regels. Het waren zaken die de voor de oorlog in Drenthe veel oude arm-
"verpleegden" meestal niet bevielen. Velen en werkhuizen omgezet in "Tehuizen voor
probeerden zich daarom nog liever zelf- Ouden van Dagen", zoals men toen zei. De
standig te redden, ook al moest dat dan overheid subsidieert die instellingen
zonder bedeling.
Het armhuis in Smalbroek bij Beilen.
Deze situatie heeft globaal bestaan tot het (Foto: Archief Wim Bakker)

38 1-1991

tegenwoordig voor het grootste deel. De lijk wel over eens, ook binnen de kerk.
band met de diaconie of de kerk is eigen-
lijk nog louter officieel. De diaconieën H. Gras
leidden, althans wat hun binnenlandse
activiteiten betreft, decennialang een BRON: Gras, H. Op de Grens van het bestaan. Armen en
slapend bestaan, tot de tijd aanbrak van armenzorg in Drenthe 1700 1800. Zuidwolde, 1989
wat "de nieuwe armoede" genoemd wordt.
Er kwamen kerkelijke conferenties over 1) Harm Tiesing, landbouwer te Borger, heeft over de
deze problematiek en de grote vraag was landbouw en het volksleven in Drenthe geschreven.
en is: hoe de nieuwe armen te ondersteu-
nen, zonder terug te vallen in het oude 2) Een podagrist is een lijder aan podagra, een soort van
systeem van gunsten? jicht, die hevige pijn in de voet veroorzaakt.
Want dat het toch niet meer moet worden De Podagristen waren: D. H. van der Scheer, H. Boom en
zoals vroeger, daar is iedereen het eigen- A. L. Lesturgeon; zij maakten een voettocht door Drenthe.
"Drenthe in vlugtige en losse omtrekken geschetst" is een
verslag van die voettocht.
Illustraties uit: H. Gras; Op de grens van het bestaan;
Zuidwolde 1989; pag. 58 en 112

ARMEN IN HET KERSPEL BEILEN 1)

In zijn dissertatie over de armenzorg in getuigen. Op deze eerste lijst worden 22
Drenthe karakteriseert H. Gras de bede- personen genoemd, die vrijgesteld zijn van
ling als een veelomvattende zorg, die in het betalen van het zogenaamde haardste-
eerste instantie een aanvullend karakter dengeld, een belasting uit de 18e eeuw.
had. In veel gevallen ging de bedeling Deze belasting werd geheven naar het
verder dan alleen een aanvulling. Toch aantal paarden, dat men bezat of naar het
ging men er bij de armenzorg in eerste beroep dat men uitoefende. Bezat men
instantie vanuit, dat iedere arme/bedeelde bijvoorbeeld vier paarden dan betaalde
zoveel mogelijk trachtte in zijn eigen men vier gulden; bezat men geen paarden,
onderhoud te voorzien, met werk of door maar was men bijvoorbeeld kleermaker,
het zelf verbouwen van voedsel (aardappe- dan betaalde men voor dit ambacht één
len, graan, boekweit). gulden.
Verder heeft hij door onderzoek aange-
toond, dat de ondersteuning vooral terecht De handtekeningen van predikant
kwam bij wezen, verzwakte bejaarden, L. Schukking en de diakenen Aaldert War-
geestelijk en lichamelijk gehandicapten, molts, Hendrik Jansen, Aaldert Lamberts
zieken, weduwen en weduwnaars met of en Hendrik Berends.
zonder kinderen, ongetrouwde vrouwen
met kinderen en gezinnen.2) e i.r,e,e,-;
Van het kerspel Beilen zijn van het jaar
1744 een tweetal lijsten bewaard gebleven,
die een indruk geven van wie in het
midden van de 18e eeuw ondersteuning
kregen en in welke vorm.
De eerste lijst is opgesteld door verwalter
(= plaatsvervangend schulte) Wigbelt
Coninckx en is mede ondertekend door
schatbeurder (= de belastingophaler) en
door de eigenerfden (= landbouwers met
een eigen bedrijf). De laatste drie als

1-1991 39

De tweede lijst is opgesteld door predikant Blinde
L. Schukking en mede ondertekend door Ook de blinde Jan Wolters uit Holthe ont-
de diakenen Aaldert Warmelts, Hendrik vangt financiële steun van de diaconie.
Jansen, Aaldert Lamberts en Hendrik Be- Deze steun is des te opmerkelijker, omdat
rends. Op deze lijst worden 32 personen zijn vader, Wolter Harms, in 1742 als vier-
vermeld, die een ondersteuning paardsboer voor vier gulden wordt aange-
krijgen van de diaconie?) slagen.5) In de beschrijving van de belas-
ting-vrijstellingen wordt dan ook heel ge-

Diaconale steun nuanceerd geschreven: "Wolter Harms tot
Holthe raakt het remis (= vrijstelling van
In het kerspel Beilen kregen in 1744 32 het betalen van het haardstedengeld) niet
als alleen sijn blinde soone geniet uit de
gezinshoofden/personen ondersteuning diaconie". Het was dus misschien mogelijk
financiële ondersteuning van de diaconie
van de diaconie van de Ned. Hervormde te krijgen ook al waren de ouders vermo-
gend genoeg om in de levensbehoeften van
Kerk van Beilen. een invalide kind te voorzien. Of was de fi-
nanciële positie van Wolter Harms zo
Deze groep van 32 is als in tabel 1 te penibel, dat hij deze extra financiële
bijdrage nodig had?
rubriceren. Zoals in tabel 1 Andere verklaringen kunnen zijn, dat
de inleiding al is Wolter Harms het goed kon vinden met de
gesteld, zijn het gezin 8 diakenen of dat de diaconie van Beilen
vooral weduwen, financieel zo goed bij kas zat, dat men niet
weduwnaars en man alleen 7 naar het inkomen van de vader hoefde te
oude mensen, die in
man en kinderen 1

vrouw alleen 10

vrouw en kinderen 5

de problemen jongen, blind 1

komen met hun totaal 32
voorziening in de

eerste levensbehoeften. Enerzijds komt

dat door hun ouderdom, waardoor zij geen

geld meer kunnen verdienen of anderzijds kijken.

doordat zij niet in staat zijn of in staat Oude vrouwen
worden gesteld om genoeg te verdienen om Voor een oude vrouw -vermoedelijk afkom-
in hun levensonderhoud te voorzien. stig uit Beilen-, die bij haar dochter in
Stijntien Berends was op 27 maart 1735 in Gasteren woonde, betaalde de diaconie
het huwelijk getreden met Remmelt jaarlijks een bedrag van 20 gulden.
Lucas. Op 11 maart 1736 werd hun kind De diakenen van de Hervormde Kerk van
Lucas Remmelts gedoopt. Begin april 1739 Beilen verwachten, dat zij in de komende
kreeg Remmelt Lucas op één van de jaren voor de weduwe van Harm Wychers,
paasdagen een woordenwisseling met Wychertjen, meer zal moeten betalen dan
Pieter Harms. Dit liep zo uit de hand, dat het maandelijkse bedrag in 1744, groot 6
bij de vechtpartij die ontstond, Pieter stuivers. Wychertjen is namelijk al
Harms een dodelijke verwonding opliep. een "oude vrouw".
Vanaf dat moment ontbreekt ieder spoor

omtrent de gevolgen voor Remmelt Lucas. Bedelaars
Is hij gevlucht? Is hij bestraft? Ten aan- Ook bedelaars in het kerspel Beilen
zien van het eerste en het laatste is geen kregen van de diaconie financiële en
zekerheid te geven, omdat de justitiële materiële ondersteuning. Bij Jan Roelofs
bronnen van 1739 niet meer aanwezig en zijn vrouw Jantje uit Beilen staat ver-
zijn. Wat wel zeker is, dat Stijntien Be- meld, dat zij "om de huijsen gaande". Toch
rends als een alleenstaande vrouw verder ontvangen zij maandelijks een schat rogge
door het leven gaat en ondersteuning van en jaarlijks een bedrag van tien gulden
de diaconie nodig heeft. Zij ontvangt elke huishuur en zonodig kleding en schoenen.
maand 12 stuivers en verder ontvangt zij Ook de weduwe van de soldaat Pieter
een vergoeding voor huishuur, kleding en bedelt. Zij ontvangt elke maand tien
roggegeld.4)

40 1-1991

stuivers en daar- bedrag is een optelling van bedragen, die
naast nog eens jaar- in de lijst van uitkeringen van de diakonie
lijks tien gulden worden vermeld. Ook bij personen waar
aan huishuur. niet expliciet een bedrag vermeld stond,
Het bedelen was in werden vergoedingen voor huishuur
die tijd een geoor- gegeven. Ook de bedragen die nodig waren
loofde methode of om materiële dingen als rogge, broodko-
werd oogluikend
toegestaan. Het was ren, kleding en schoenen te geven wer-
den niet vermeld.')
Jacques Callot: Een Op jaarbasis gaf de diaconie in 1744 een
`fatsoenlijke' bede- bedrag uit aan financiële ondersteu-
laar in lompen ning, dat -aanzienlijk- hoger moet zijn
gekleed, leunend op geweest dan de som van de optelling
krukken. *)
een methode om in zijn of haar eigen on- van 243 gulden en 42 gulden.
derhoud te kunnen voorzien. Voorwaarde
was wel, dat men op een fatsoenlijke wijze Diaconie van Beilen
bedelde...6) In het Rijksarchief te Assen worden de
diaconieboeken met daarin genoteerd de
Jacques Callot: Onfatsoenlijke bedelaars. jaarlijkse ontvangsten bewaard.
Deze bedelaars waren eigenlijk vage- Gespecificeerd worden de ontvangsten per
bonden; ze waren gewapend en stroopten
wild. *) datum genoteerd.
Van de uitgaven
De vergoedingen wordt alleen de
De financiële vergoedingen van de diaco- jaarlijkse totaaluit-
nie worden maandelijks uitgekeerd en gave vermeld.
variëren van twee stuivers tot twee gulden Voor de jaren
en tien stuivers. veertig van de 18e
In 1744 betaalt de diaconie maandelijks eeuw zijn de ont-
een totaalbedrag uit van 20 gulden en vijf vangsten en de uit-
stuivers. Het totaalbedrag in 1744 aan gaven in tabel II
maanduitkeringen was 243 gulden. verwerkt.
Daarnaast werd nog eens 42 gulden per Van de bedragen
jaar aan huishuur uitgekeerd. Dit laatste wordt eerst het
aantal guldens ge-
noemd, dan de
stuivers en tot slot de penningen.
Uit de tabel op de volgende bladzijde
blijkt, dat de diaconie van de Ned. Her-
vormde Kerk in geen enkel jaar meer
uitgeeft, dan zij ontvangt. In de jaren
1740, 1741, 1742 en 1744 is het verschil
tussen ontvangsten en uitgaven vrij klein.
Vanaf 1745 met een terugval in 1747 loopt
het verschil tussen inkomsten en uitgaven
vrij sterk op. In de jaren veertig houdt de
diaconie van Beilen een voordelig saldo
over van ruim 1 350 Carolus gulden.
In 1744 wordt door zo'n 300 gezinnen een
bedrag van 1.133 Carolus gulden opge-
bracht. Per gezin is dat 3,77 Carolus
gulden.

1-1991 41

tabel II Enige
vergelijkingen.

periode ontvangsten uitgaven voordelig saldo In 1742 haalden

12-11-1739 - 14-11-1740 1006.07.11 982.03.08 24.04.03 schatbeurder

14-11-1740 - 13-11-1741 941.04.00 900.14.08 40.09.08 T. Hunse aan
13-11-1741 - 15-11-1742 970.09.00 927.07.10 43.01.06 haardstedengeld in
15-11-1742- 12-11-1743 959.03.00 804.07.14 145.15.02 het dorp Beilen
12-11-1743 - 10-11-1744 1133.06.14 1083.11.00 49.15.12

10-11-1744 -16-11-1745 1020.13.12 899.10.14 121.03.08 een totaalbedrag
16-11-1745- 15-11-1746 1127.11.14 1052.12.08 74.19.06 van 199 gulden op.
15-11-1746 - 20-11-1747 1045.01.06 In het kerspel
20-11-1747 - 12-11-1748 1193.02.00 892.16.00 152.05.06
919.15.14 273.06.02

12-11-1748 - 16-11-1749 1362.12.06 937.10.00 425.01.12 Beilen (= het dorp

Beilen met alle dor-

pen/gehuchten

Aan 32 personen/gezinnen wordt een rondom Beilen) haalde hij een bedrag op

totaalbedrag uitgekeerd van 1.083 gulden. van 658 gulden.

Gemiddeld is dat per persoon/gezin 33,84 De jaarlijkse ontvangsten en uitkeringen

Carolus gulden. van de diaconie waren beduidend hoger

dan de belastingopbrengst in het kerspel

De gevers Beilen.12 )

De diaconie van Beilen kwam aan haar Voor de jaarlijkse uitgaven van de diaco-

financiële middelen door onder andere de nie kon men in de 18e eeuw in het dorp

collecten. Vooral de avondmaalscollecten Beilen een huis kopen. Een derde deel van

brachten veel geld op. de verkochte huizen/boerderijen in het

Daarnaast ontving de diaconie het zoge- dorp Beilen is in de tweede helft van de

naamde armoortjesgeld.8) Het landschaps- 18e eeuw verkocht voor een bedrag, dat

bestuur had een deel van de belastingen, lager was dan 300 gulden?)

de zogenaamde generale of gemene mid- Rond 1750 kon een Drentse diaconie

delen, verpacht aan particuliere belasting- iemand voor een heel jaar uitbesteden

inners. Dit waren indirecte belastingen die voor een vergoeding van zo'n 30 gulden.")

vooral drukten op de landbouw en de Jan Oosting uit Spier was van mei 1749

producten daarvan. De pachters van de tot mei 1750 als dienstknecht in dienst bij

Landschap moesten op iedere gulden, die Hendrik Schuiring in Wijster voor een

zij moesten betalen nog eens 10 duiten bedrag van 30 gulden.")

extra betalen. Twee van deze duiten, Voor het dorp Maasland in het gewest

oftewel "één oortje", werd uitgekeerd aan Holland is uitgerekend, dat in 1748 een

de diaconieën in de verschillende kerspels. gemiddeld gezin van vier personen een

Gemiddeld ontving iedere diaconie 20 á 30 bedrag van f 220,— nodig had voor voe-

Carolus gulden per jaar.9) In 1744 ontvin- ding, verwarming en verlichting.")

gen de diakenen van Beilen 62 Carolus Het bedrag, dat in Maasland nodig was

guldens aan armoortjesgeld.") om een gezin van vier personen te onder-

Verder ontving de diaconie de inkomsten houden, steekt schril af tegen de gemiddel-

uit verhuurde eigen bezittingen, onder de uitkering van zo'n 33 Carolus guldens

andere akkers. per persoon/gezin in het kerspel Beilen.

De verhuur van het "zwart laken" bij Bij de interpretatie van deze gegevens

begrafenissen leverde de diaconie ook de moet men zich wel afvragen in hoeverre

nodige gelden op. Dit zwart laken bedekte het leven voor een gezin in Beilen goedko-

de lijkkist van de overledene. per was dan in het gewest Holland. Goed-

Twee andere bronnen van inkomsten kope brandstof - turf - was bijvoorbeeld

waren nog de vrijwillige giften en financië- volop aanwezig.

le bijdragen uit erfenissen of boete- Verder is het zo, dat het gemiddeld bedrag

opbrengsten.11) van 33 Carolus guldens in het kerspel

42 1-1991

Beilen een "aanvullend" bedrag is. Boven- huizen" als potentiële belastingbetalers,
dien zijn de uitkeringen in de vorm van dan zou uitgegaan moeten worden van de
voedselproducten en brandstof niet in het 15 personen, die "remis" kregen van beta-
geldbedrag meegerekend. ling van het haardstedengeld en nog eens
een ondersteuning van de diaconie. Dat
Woonplaatsen zou het percentage van bedeelden in het
De 32 personen/gezinnen die door de kerspel Beilen op 5 brengen.
diaconie ondersteund werden, vond men Het aantal bedeelden in het kerspel Beilen
verspreid over het gehele kerspel Beilen in het midden van de 18e eeuw moet naar
en één buiten het kerspel: Beilen (14), mijn mening gelegen hebben tussen 5% en
Hijken (4), Wijster (4), Zwiggelte (3), 10%.'7)
Holthe (2), Eursing (2), Halen (1), Spier (1)
en Gasteren (1). Tot slot...
Dit artikel is een momentopname uit de
Bedeeld - onbedeeld 18e eeuw, namelijk het jaar 1744.
In 1742 zijn in het kerspel Beilen 303 Verder is in dit artikel slechts uitgegaan
personen geregistreerd als potentiële van financiële en materiële ondersteuning
belastingbetalers voor het haardsteden- van de Kerk. In hoeverre familieleden en/
geld. Van dit aantal hebben er 19 een of buren ondersteuning gaven aan hen die
vrijstelling remis) gekregen voor het het nodig hadden, is niet behandeld.
betalen van deze belasting. Van dit aantal Aangezien in het Drents landrecht veel
worden 15 personen door de diaconie aandacht wordt gegeven aan de lusten en
ondersteund. Vier personen hebben vrij- de lasten, die familieleden met elkaar
stelling gekregen, omdat zij arm zijn of om moeten delen en waar verder de "naober-
andere reden, bijvoorbeeld omdat zij plicht" in menig Drents dorp als een
soldaat zijn. belangrijke plicht gold, mag men ook
Van de 32 personen/gezinnen die van de verwachten dat niet alleen de Kerk de
diaconie ondersteuning krijgen, zal het "armlastigen" heeft gesteund, maar dat
merendeel geen haardstedengeld hoeven ook familieleden en buren vaak hulp - ook
te betalen omdat zij bij andere personen financieel en materieel - boden,
inwonen. wanneer dat nodig was. Gras heeft hier-
Zo woont Luichjen Gelmers met haar kind aan in zijn dissertatie zelfs een apart
bij de scheper van Zwiggelte in huis. Harm hoofdstuk gewijd. Ook in zijn artikel in dit
Andries Scheper woont met zijn vrouw en nummer vindt men hier voorbeelden van.
kinderen bij Jacob Wychers in Holthe in.
Egbert Jansen woont met vrouw en kinde- G. J. Dijkstra
ren bij Jacob Everts (Beilen) in.
Hoewel de verhouding bedeeld/onbedeeld 1) De redactie werd door de heer M. F. Niezing uit Assen
niet exact te bepalen is, omdat een aantal gewezen op lijsten met namen van mensen, die in 1744 in
van de bedeelden inwonend was, kan toch het kerspel Beilen ondersteuning kregen van de diaconie.
een grove schatting worden gemaakt. Uit- Tevens is de redactie de heer H. Gras erkentelijk voor het
gaande van het aantal geregistreerde be- doorlezen van het concept-artikel en zijn opmerkingen
lastingbetalers van 303 en n.a.v. het concept.
de 32 personen/gezinnen die financieel en
materieel gesteund werden, kan 2) Armenzorg in Drenthe, in het bijzonder tijdens de
gesteld worden dat maximaal ca. 10% van achttiende eeuw (deel I), H. Gras, in: Tijdschrift
de bevolking in het kerspel Beilen in het Historische Vereniging Gemeente Beilen, p. 27
midden van de 18e eeuw extra gesteund H. Gras, Op de grens van het bestaan, Armen en
moest worden door de diaconie van de armenzorg in Drenthe 1700- 1800
Ned. Hervormde Kerk.
Wanneer alleen wordt uitgegaan van "de 3) Rijksarchief Drenthe, Oude Staten Archieven, inventaris-
nummer 868/869

4) Rijksarchief Drenthe, Archief van de Etstoel, inventaris-
nummer 132, 1739

5) Rijksarchief Drenthe, Oude Staten Archieven, inventaris-
nummer 868/869, 1742

6) H. Gras, Op de grens van het bestaan, Armen en armen-
zorg in Drenthe 1700- 1800, pag. 154-161 en 171-176

1-1991 43

7) Rijksarchief Drenthe, Oude Staten Archieven, inventaris- Inlichtingen vorig
nummer 868/869, 1742
nummer
8) Ibidem Rijksarchief Drenthe, Archief Ned. Herv. Kerk,
Beilen, diaconieregisters In het laatste nummer van ons tijdschrift
publiceerden wij op de achterzijde drie fo-
9) H. Gras, Op de grens van het bestaan, Armen en to's, waarover wij inlichtingen vroegen.
armenzorg in Drenthe 1700- 1800, p. 130 Rinze Zoer vertelde ons, dat op foto 1 de
achterste boerderij van Hunse is; de
10)Rijksarchief Drenthe, Archief Ned. Herv. Kerk, Beilen, voorste is van Popping. De foto zal waar-
diaconieregisters, 1744 schijnlijk gemaakt zijn door mevrouw
Riimeling. De twee jongens op de foto zijn:
11)Rijksarchief Drenthe, Archief Ned. Herv. Kerk, Beilen, links Rinze Zoer, rechts Haro Popping (?).
diaconieregisters Foto 2 toont de schuur van Wubbeling.
Foto 3 geeft de voorzijde van de boerderij
12)Rijksarchief Drenthe, Oude Staten Archieven, inventaris- van Vos weer.
nummer 868/869

13)Rijksarchief Drenthe, Schultegerecht Beilen, inventaris-
nummer 116, Vrijwillige verkopingen

14)Informatie van de heer H. Gras
15)Rijksarchief Drenthe, Etstoel, inventarisnummer 14, deel

49, f. 164
16)D. J. Noordam, Leven in Maasland, Hilversum 1986
") Rijksarchief Drenthe, Oude Staten Archieven, inventaris-

nummer 868/869

EURSING

Van Henderikus Gaasbeek ontvingen wij
de volgende opmerkingen n.a.v. ons vorige
nummer•
Eursing begon in tegenstelling tot wat
Lute van de Bult opmerkt (jrg. 2, nr. 4,
pag. 15) bij het huis van Haveman, nu het
laatste huis aan de Brunstingerstraat. Dat
huis had huisnummer Eursing 2. Gaas-
beek heeft daar gewoond.
Wat v. d. Bult de 'kikkersloot' noemt,
heette volgens Gaasbeek de `bottersloot'.
Daar lag land langs dat ongeveer 10 à 12
meter breed was; dit heette `bottergat'.
Het liep ongeveer van waar nu het laatste
stukje klinkerweg van Eursing (naast de
Beatrixschool) uitkomt op de Eursinger-
weg tot aan de brievenbus bij Brinkkamp

De twee Eursinger boerderijen zijn: links
Marinus Peeks; rechts H. Hunse.

44
1-1991

Bestuur Historische Vereniging Gemeente Beilen:

drs. G. J. Dijkstra, Pinksterbloem 42, 9411 CH Beilen, tel. 05930-4826 - voorzitter
mr. G. Lindeyer, Esweg 133, 9411 AE Beilen, tel. 05930-5587 - secretaris
D. J. Rosenberg, 't Spiek 11, 9411 KX Beilen, tel. 05930-2698 - penningm. en ledenadm.
L. Kinds, Hoofdstraat 17, 9414 AA Hooghalen, tel. 05939-478
A. Rutgers-Gerrits, Brinkkampen 37, 9417 TC Spier, tel. 05936-694
G. Schuringa-Terpstra, Esweg 75, 9414 AC Beilen, tel. 05930-5991
H. L. G. Schuur, Nieuwe Es 10, 9418 PS Wijster, tel. 05936-412
B. Tattje-Bos, Westeinde 43, 9415 PH Hijken, tel. 05930-3475

Lidmaatschap Lidmaatschap van de vereniging bedraagt f 30,— per jaar.
Postleden betalen f 37,50.
Bankrek.nr. 30.65.27.774 t.n.v. Hist. Ver. Gem. Beilen.
Postbank nr. 3090700.

Lezingen, Do. 7 maart 1991: In Beilen: Bezoek aan de Oudheidkamer,
activiteiten: Kampstraat 2. Aanvang 20.00 uur.
Tevens zal dhr. M. Cox op deze avond een film over Beilen-
vroeger vertonen.

Do. 4 april 1991: In Hooghalen in het dorpscentrum 't Haoler-
hoes, Stengelinstraat 18: Een programma van de Historische
Werkgroep van Hooghalen. Aanvang 20.00 uur.

Ma. 7 oktober 1991: In Drijber in het Dorpshuis: De geschiedenis
van Drijber. Aanvang 20.00 uur.

Do. 7 november 1991: In Hijken in "De Dorpshoeve":
drs. H. G. Roelfsema-v. d. Wissel over de gezondheidszorg in
Drenthe. Aanvang 20.00 uur.

Di. 22 januari 1992: In Beilen in Hotel Prakken: dr. P. Th. F. M.
Boekholt over "Meester Van Cleef en het onderwijs in Drenthe."
Aanvang 20.00 uur.

Introducées Voor het bijwonen van lezingen mag u introducées meenemen.
Zij hebben gratis toegang.
Nabestellen
foto's: Het is mogelijk om foto's uit het tijdschrift na te bestellen. De
prijs voor een foto is vastgesteld op f 3,—, excl. verzendkosten.
Het gaat hierbij om foto's uit het foto-archief van de vereniging
en foto's van particulieren of instellingen die toestemming voor
het vermenigvuldigen van de foto's hebben gegeven. Foto's
kunnen nabesteld worden bij T. L. Kroes, tel. 05930-3382. Bij de
heer W Bakker kunnen foto's uit zijn foto-archief worden be-
steld: tel. 05930-3167. [email protected]

1-1991

,á DE,LE,4
irkt

rilmy

1-1991