~ 1 ~ การพัฒนาสูตรอาหารในการเพาะเลี้ยงเห็ดถั่งเช่าสีทอง โดยใช้แหนแดงเป็นอาหารเสริม และฆ่าเชื้อด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ ปุญญาพร วงศ์มีแก้ว 1 , พรหมพร พรหมเมือง1 ,ชยาภรณ์ เพ็ญธิสาร1 เมฆา ดีสงคราม2 , สุกัญญา วราพุฒ2 โรงเรียนสกลราชวิทยานุกูล
~ 2 ~ การพัฒนาสูตรอาหารในการเพาะเลี้ยงเห็ดถั่งเช่าสีทองโดยใช้แหนแดงเป็นอาหารเสริม และฆ่าเชื้อด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ ปุญญาพร วงศ์มีแก้ว 1 , พรหมพร พรหมเมือง1 ,ชยาภรณ์ เพ็ญธิสาร1 เมฆา ดีสงคราม2 , สุกัญญา วราพุฒ2 นักเรียนโรงเรียนสกลราชวิทยานุกูล , Email : [email protected] โรงเรียนสกลราชวิทยานุกูล บทคัดย่อ การพัฒนาสูตรอาหารในการเพาะเลี้ยงเห็ดถั่งเช่าสีทองโดยใช้แหนแดงเป็นอาหารเสริมและฆ่าเชื้อด้วย ไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ เป็นโครงงานที่ศึกษาเกี่ยวกับการศึกษาระยะเวลาการเดินของเส้นใยให้อาหารเลี้ยง PDA ในขั้นตอนการ เตรียมหัวน้ำเชื้อ, ศึกษาอัตราความเข้มข้นของ H2O2 ที่เหมาะสมในการควบคุมการปนเปื้อนในการผลิตเห็ดถั่งเช่า, ศึกษา ระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าที่ใช้ข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าวบาร์เลย์ และ ลูกเดือย เป็นวัสดุเพาะ, ศึกษาระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่า สูตรอาหารที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดงเป็นวัสดุเพาะ และเปรียบเทียบความสูง และน้ำหนักของเห็ดถั่งเช่าในสูตรอาหาร ต่างๆ ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดงเป็นวัสดุเพาะ ผลพบว่า 1) การเตรียมหัวน้ำเชื้อเห็ดถั่งเช่าสีทองทำได้โดยเมื่อนำชิ้นส่วน นำไปเพาะบนอาหารวุ้นในจานแก้วระยะเวลาเฉลี่ยในการเดินเส้นใย เมื่อเส้นใยเดินเต็มอาหารเลี้ยง PDA มีค่าเท่ากับ 14.67 วัน 2) อัตราความเข้มข้นของ H2O2 ที่เหมาะสมในการควบคุมการปนเปื้อนในการผลิตเห็ดถั่งเช่า พบว่า สารละลาย H2O2 เข้มข้น 0.15 – 0.45%w/v สามารถยับยั้งการปนเปื้อนในระดับที่ยอมรับได้ 3) ระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าที่ฆ่าเชื้อด้วยวิธี H2O2 ใช้ข้าว เหนียว ข้าวจ้าว ข้าวบาร์เลย์ และ ลูกเดือย เฉลี่ยเป็น 22.67 วัน 16.00 วัน 13.33 วัน และ 15.67 วัน ตามลำดับ จะเห็นว่าข้าว บาร์เลย์ มีระยะเวลาการเดินเส้นใยน้อยที่สุด 4) ระยะเวลาการเดินของเส้นใย และการเจริญเติบโตของดอกเห็ดถั่งเช่า ที่ฆ่าเชื้อ ด้วยวิธี H2O2 ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดง อัตราส่วนโดยน้ำหนักของข้าวบาร์เลย์ต่อแหนแดง เป็น 60 ต่อ 40 มีระยะเวลา เดินเส้นใยน้อยที่สุด คือ 7.00 วัน และการเจริญเติบโตของดอกเห็ดถั่งเช่าเมื่ออายุ 40 วัน มีค่าเฉลี่ยเป็น 7.14 เซนติเมตร ซึ่งมีค่า มากว่าที่ใช้สูตรข้าวบาร์เลย์เพียงอย่างเดียว 5) น้ำหนักสดของเห็ดถั่งเช่าสดอายุ 40 วันหลังกระตุ้นดอก ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์เพาะและ ข้าวบาร์เลย์โดยใช้แหนแดงเป็นอาหารเสริม เฉลี่ยเป็น 30.83 กรัม ซึ่งมีค่ามากว่าที่ใช้สูตรข้าวบาร์เลย์เพียงอย่างเดียว คำสำคัญ : ถั่งเช่าสีทอง, แหนแดง 1. ที่มาและความสำคัญ เห็ดเป็นสิ่งมีชีวิตที่มีวิวัฒนาการยาวนานมีประโยชน์มากมายมหาศาล การแพร่กระจายของเห็ดมีได้กว้างมาก และมัก พบได้ทั่วไปตามธรรมชาติ เป็นตัวช่วยให้เกิดการหมุนเวียนธาตุอาหารในระบบนิเวศ ปัจจุบันความนิยมในการรับประทานเห็ดมี มากขึ้นเรื่อย ๆ เนื่องจากผู้คนใส่ใจในสุขภาพของตนเองมากขึ้น และมีผู้ทานมังสวิรัติกันมากขึ้น มีงานวิจัยหลายชิ้นที่ยืนยันว่าเห็ด มีคุณสมบัติป้องกันโรคได้ โดยในเห็ดมีสารบางอย่างที่ช่วยกระตุ้นการทำงานของระบบภูมิคุ้มกัน และลดความเสี่ยงต่อโรคหลอด เลือดหัวใจ และช่วยในการต้านมะเร็งหลาย ๆ ชนิดด้วย จึงมีผู้นำไปเพาะเลี้ยงขายเป็นอาหารและพัฒนาไปสู่อุตสาหกรรมแปรรูป อาหารและการผลิตเป็นยารักษาโรค
~ 3 ~ “ถั่งเช่า”เชื้อเห็ดราชนิดหนึ่ง มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า คอร์ไดเซป ( Cordyceps) มีอยู่หลายสกุลและหลายชนิด ได้แก่Cordyceps sp., Elaphocordyceps sp., Metacordyceps sp. และOphiocordyceps sp. เป็นต้น มีการค้นพบแล้ว มากกว่า 400 ชนิด แต่มีไม่กี่ชนิดที่มีสารออกฤทธิ์สำคัญ ซึ่งมีสรรพคุณเป็นยาสมุนไพรในเอเชีย มีการค้นพบที่เขตปกครอง พิเศษทิเบต จีน เนปาล ภูฎาน เกาหลี เวียดนามและไทย จากการวิจัยทางเภสัชวิทยา พบว่าเห็ดถั่งเช่าอุดมไปด้วยสารสำคัญหลาย ชนิด อาทิเช่น สารคอร์ไดเซปิน (Cordycepin) กรดคอร์เซปิก (Cordycepic acid) และอะดีโนซิน (Adenosine) ช่วยเพิ่ม พลังงานภายในร่างกาย เสริมสร้างความแข็งแกร่งให้นักกีฬาใช้ในการป้องกันและรักษาโรค เช่น โรคหอบหืด วัณโรค โรคหลอดลม อักเสบเรื้อรังโรคไต โรคหัวใจ เป็นต้น กรดนิวคลีโอไซด์ (Nucleosides) มากกว่า 10 ชนิด เห็ดสกุลถังเช่า จัดเป็นพวกราแมลงใน กลุ่ม Ascomycetesเห็ดชนิดนี้มีความสำคัญทางเศรษฐกิจเป็นอย่างสูง ด้วยสรรพคุณทางยาที่คนจีนเชื่อว่าเป็นเห็ดอายุวัฒนะ รับประทานแล้วจะช่วยให้ร่างกายแข็งแรง รักษาได้สารพัด เห็ดถั่งเช่าอุดมไปด้วยสารต่าง ๆ ที่เป็นประโยชน์ ได้แก่ โพลีแซคคา ไรด์ (galactomannan), นิวคลีโอไทด์ (adenosine, cordycepin), cordycepic acidกรดอะมิโน และสเตอรอล (ergosterol, beta – sitosterol) นอกจากนี้ยังประกอบด้วยสารอาหารสำคัญอื่น ๆ เช่น โปรตีน วิตามินและแร่ธาตุต่าง ๆอีกทั้งเห็ดถั่งเช่าสี ทองมีปริมาณสารมีสารคอร์โดเซปิน และ อะดีโนซีนสูงกว่าเห็ดถั่งเช่าทิเบต และเห็ดถั่งเช่าสีทองในประเทศไทยมีราคาสูงถึง 8,000-15,000 บาท/กิโลกรัม.น้ำหนักสด การขายเห็ดถั่งเช่าสีทองจะขายในรูปเห็ดอบแห้ง ราคา 40,000-50,000 บาท ดอกสด ในขวดเพาะเลี้ยง ราคาขวดละ 700-1,000 บาท และขายในระยะเส้นนำไปผลิตยา การเพาะเลี้ยงเห็ดถั่งเช่าสามารถทำได้ 2 แบบ คือ การเพาะด้วยหนอนหรือดักแด้และการเพาะด้วยอาหารสังเคราะห์ มี การใช้ดักแด้ไหม หรือเมล็ดธัญพืชเป็นวัสดุเพาะ ได้แก่ ข้าวฟ่าง ข้าวโอ๊ต ข้าวโพด ลูกเดือย และข้าวชนิดต่างๆ โดยส่วนประกอบ หลักในอาหารเพาะเห็ดถั่งเช่าสีทองโดยทั่วไป ประกอบด้วย 1) แหล่งคาร์บอน (Carbon source) ได้แก่ เมล็ดธัญพืช แป้ง น้ำตาล และ 2) แหล่งไนโตรเจน (Nitrogen source) ได้แก่ยีสต์สกัด (Yeast extract) เปบโตน (Peptone) ไข่ ผงดักแด้ไหม มันฝรั่งสกัด 3) วิตามิน และแร่ธาตุอื่นๆ เช่น ดีเกลือ วิตามินบี1 ดังนั้นการเลือกใช้วัตถุดิบที่จะเป็นแหล่งคาร์บอน และไนโตรเจนจึงน่าจะมีผล ต่อการให้ผลผลิตของเห็ดถั่งเช่าสีทอง (สุภาพร อวรัญ, 2562) แหนแดง (Azolla spp.) เป็นเฟิร์นน้ำขนาดเล็กพบอยู่ทั่วไปบริเวณน้ำนิ่ง มีคุณสมบัติเป็นทั้งปุ๋ยพืชสด ปุ๋ยชีวภาพ และอาหารสัตว์ เนื่องจากในใบของแหนแดงมีสาหร่ายสีเขียวแกรมน้ำเงิน (Cyanobacteria) อาศัยอยู่ ซึ่งสามารถตรึงไนโตรเจน จากอากาศได้ ทำให้แหนแดงเจริญเติบโตได้เร็วและมีไนโตรเจนเป็นองค์ประกอบสูง (วิเชียร ฝอยพิกุล, 2548; ศิริลักษณ์ แก้วสุร ลิขิต, 2561) แหนแดงสามารถสลายตัวได้ง่ายและปลดปล่อยไนโตรเจน ออกมาได้เร็ว (กมลวรรณ ศรีปลั่ง, 2554) จากคุณสมบัติ ดังกล่าวจึงมีการนำแหนแดงแห้งมาใช้เป็นแหล่งธาตุไนโตรเจนให้กับผัก โดยเฉพาะผักรับประทานใบและลำต้น ปัจจุบันการเพาะเลี้ยงเห็ดในสกุลถังเช่าในบ้านเรายังไม่สามารถขยายผู้เพาะเลี้ยงให้มีจำนวนเพิ่มขึ้นได้นัก เนื่องจากการ เพาะเลี้ยงเห็ดถังเช่านั้นผู้เลี้ยงจะต้องมีองค์ความรู้ ทักษะและเทคนิควิธีการที่ค่อนข้างละเอียด และมีการลงทุนค่อนข้างสูง ทาง คณะผู้จัดทำการพัฒนาสูตรอาหารในการเพาะเห็ดถั่งเช่าสีทองโดยใช้แหนแดงเป็นอาหารเสริมฆ่าเชื้อด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ เนื่องจากเห็นว่าเทคโนโลยีการเพาะเลี้ยงเห็ดถังเช่าสามารถนำมาพัฒนาเป็นอุตสาหกรรมในระดับครัวเรือน ชุมชน หรือรวมกัน เป็นกลุ่มขนาดเล็กๆ ที่สามารถนำความรู้ไปพัฒนาเป็นอาชีพ และสร้างรายได้ให้กับครอบครัวได้อย่างยั่งยืน 2. วัตถุประสงค์ 2.1 เพื่อพัฒนาสูตรอาหารในการเพาะเห็ดถั่งเช่าสีทองโดยใช้แหนแดงเป็นอาหารเสริมฆ่าเชื้อด้วย ไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ 2.2.1 เพื่อศึกษาระยะเวลาการเดินของเส้นใยให้อาหารเลี้ยง PDA ในขั้นตอนการเตรียมหัวน้ำเชื้อ 2.2.2 เพื่อศึกษาอัตราความเข้มข้นของ H2O2 ที่เหมาะสมในการควบคุมการปนเปื้อนในการผลิตเห็ดถั่งเช่า 2.2.3 เพื่อศึกษาระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าที่ใช้ข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าวบาร์เลย์ และ ลูกเดือย เป็นวัสดุเพาะ 2.2.4 เพื่อศึกษาระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าสูตรอาหารที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดงเป็นวัสดุเพาะ
~ 4 ~ 2.2.5 เพื่อเปรียบเทียบความสูง และน้ำหนักของเห็ดถั่งเช่าในสูตรอาหารต่างๆ ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหน แดงเป็นวัสดุเพาะ 3. สมมติฐาน 3.1 ระยะเวลาการเดินของเส้นใยให้อาหารเลี้ยง PDA ในขั้นตอนการเตรียมหัวน้ำเชื้อมีระยะเวลาไม่เกิน 25 วัน 3.2 อัตราความเข้มข้นของ H2O2 ที่ 15 % w/v ขึ้นไปสามารถควบคุมการปนเปื้อนในการผลิตเห็ดถั่งเช่าสีทองได้ 3.3 ระยะเวลาบ่มเส้นใยเห็ดถั่งเช่าที่ฆ่าเชื้อด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ที่ใช้วัสดุเพาะต่างกันมีระยะเวลาบ่มแตกต่างกัน 3.4 ระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าสูตรอาหารต่างๆ ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดงในอัตราส่วนที่ต่างกัน มีระยะเวลาบ่ม แตกต่างกัน 3.5 ความสูงและน้ำหนักของเห็ดถั่งเช่าในสูตรอาหารที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ และข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดง แตกต่างกัน 4. วิธีการทดลอง การพัฒนาสูตรอาหารในการเพาะเห็ดถั่งเช่าสีทองโดยใช้แหนแดงเป็นอาหารเสริมฆ่าเชื้อด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ 4.1 การศึกษาระยะเวลาการเดินของเส้นใยให้อาหารเลี้ยง PDA ในขั้นตอนการเตรียมหัวน้ำเชื้อ 1.นำชิ้นส่วนเห็ดถั่งเช่าสายพันธุ์ CRMU–1 ที่ได้จากมหาวิทยาลัยราชภัฎเชียงใหม่ ไปทำความสะอาดด้วยน้ำยาฆ่าเชื้อ 2. การเตรียมอาหารเลี้ยง พีดีเอ (PDA: Potato Dextrose Agar) 3. นำชิ้นส่วนเห็ดถั่งเช่าสายพันธุ์ CRMU–1 จากข้อ 1 ไปวางบนอาหารเพาะเลี้ยง นำไปเก็บไว้ในที่มืดที่อุณหภูมิ 20 องศาเซลเซียส สังเกตบันทึกระยะเวลาที่เส้นใยเจริญเต็มอาหารเลี้ยง PDA 4. นำเส้นใยที่เจริญเต็มมาแบ่งผสมกับอาหารเหลวนำไปวางไว้บนเครื่องเขย่าเป็นเวลา 7–10 วัน ตามแบบของ ธัญญา (2559) จะนำน้ำหัวเชื้อเห็ดถั่งเช่านำไปใช้ในตอนต่อไป 4.2 ศึกษาอัตราความเข้มข้นของของไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์(H2O2) ที่เหมาะสมในการควบคุมการปนเปื้อนใน การผลิตเห็ดถั่งเช่าสีทองในข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าวบาร์เลย์ และ ลูกเดือย โดยเริ่มทำการทดลองกับข้าวเจ้าแบ่งการทดลอง ออกเป็น 5 กรรมวิธี โดยกำหนดให้ กรรมวิธีที่ 1 ข้าวเจ้าไม่มีการฆ่าเชื้อ กรรมวิธีที่ 2 ข้าวเจ้าฆ่าเชื้อด้วยหม้อนึ่งความดัน กรรมวิธีที่ 3 ข้าวเจ้า + 50 ml/L H2O2 (0.15% w/v) กรรมวิธีที่ 4 ข้าวเจ้า + 100 ml/L H2O2 (0.30% w/v) กรรมวิธีที่ 5 ข้าวเจ้า + H2O2 150 ml/L (0.45% w/v) กรรมวิธีที่ 1 ข้าวเจ้าไม่มีการฆ่าเชื้อ 1. ใส่ข้าวขาว 500 กรัม ผสมน้ำต้มมันฝรั่ง (100 กรัม) กับวิตามิน B1 1 เม็ด จำนวน 500 ลูกบาศก์เซนติเมตร ในหม้อ หุงข้าว หุงข้าวจนสุก 2. แบ่งใส่ขวด 16 ออนซ์ 50 กรัมจำนวน 3 ขวด 3. ใส่น้ำเชื้อเห็ด 10 ลูกบาศก์เซนติเมตร 4. นำขวดที่ใส่เชื้อเรียบร้อยไปบ่มที่อุณหภูมิ 20 องศาเซลเซียส สังเกตการเดินของเส้นใย บันทึกผลกการทดลอง กรรมวิธีที่ 2 ฆ่าเชื้อด้วยหม้อนึ่งความดัน 1. ใส่ข้าวเจ้า 50 กรัม จำนวน 3 ขวด ผสมน้ำต้มมันฝรั่ง (50 กรัม) กับวิตามิน บี 1 จำนวน 1 เม็ด จำนวน 500 ลูกบาศก์ เซนติเมตร นำไปนึ่งฆ่าเชื้อในหม้อนึ่งความดันไอน้ำความดัน 15 ปอนด์ต่อตารางนิ้ว อุณหภูมิ 121 องศาเซลเซียส เป็นเวลา 2 ชั่วโมงจากนั้นนำโหลอาหารที่นึ่งเสร็จไปทำการเทใส่ถ้วยพลาสติกขนาด 16 ออนซ์ ถ้วยละ 100 มิลลิกรัม จากนั้นปิดฝาให้สนิท
~ 5 ~ 3. ใส่น้ำเชื้อเห็ด 10 ลูกบาศก์เซนติเมตร 4. นำขวดที่ใส่เชื้อเรียบร้อยไปบ่มที่อุณหภูมิ 20 องศาเซลเซียส สังเกตการเดินของเส้นใย บันทึกผลกการทดลอง กรรมวิธีที่ 3–5 ข้าวเจ้า+50 ml/L H2O2 (0.15% w/v), ข้าวเจ้า+100 ml/L H2O2 (0.30% w/v) และข้าว เจ้า+150 ml/L H2O2 (0.45% w/v) 1. เตรียมสารละลาย H2O2 ให้ได้ความเข้มข้นที่กำหนด โดยที่ H2O2 ความเข้มข้น 0.15, 0.30 และ 0.45% w/v ให้ใช้ สารละลาย H2O2 ความเข้มข้น 3% w/v จำนวน 50, 100 และ 150 มิลลิลิตร (ตามลำดับ) ผสมกับ น้ำส้มสายชู 5, 10 และ 15 มิลลิลิตร (ตามลำดับ) ทิ้งไว้ครึ่งชั่วโมงในขวดพลาสติก จากนั้นเติมน้ำลงไปให้ครบ 1 ลิตร แล้วเทลงไปในหม้อหุงข้าวให้ท่วมข้าว 2. ทำการกดสวิตซ์หุงข้าว จนกระทั่งสัญญาณไฟเปลี่ยนจากหุงเป็นอุ่น 3. จากนั้นใช้ช้อนตักข้าวใส่ลงในถ้วยพลาสติกขนาด 16 ออนซ์ ปิดฝา แล้วตั้งทิ้งไว้ให้เย็น พอเย็นให้ใช้ทันที 4. ใส่น้ำเชื้อเห็ด 10 ลูกบาศก์เซนติเมตร 5. นำขวดที่ใส่เชื้อเรียบร้อยไปบ่มที่อุณหภูมิ 20 องศาเซลเซียส สังเกตการเดินของเส้นใย บันทึกผลกการทดลอง (ทำ การทดลอง กับข้าวเหนียว ข้าวบาร์เลย์ และลูกเดือย เช่นเดียวกัน) 4.3 ศึกษาระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าที่ฆ่าเชื้อด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ที่ใช้ข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าวบาร์เลย์ และลูกเดือย เป็นวัสดุเพาะ 1. เตรียมสารละลาย H2O2ให้ไดความเข้มข้นที่กำหนด โดยที่ H2O2 ความเข้มข้น 30 w/v ใหใช้สารละลาย H2O2 ความ เข้มข้น 3% w/v จำนวน 100 มิลลิลิตร ผสมกับ น้ำส้มสายชู10 มิลลิลิตร ทิ้งไว้ครึ่งชั่วโมงในขวดพลาสติก จากนั้นเติมน้ำลงไปให้ ครบ 1 ลิตร แล้วเทลงไปในหม้อหุงข้าวให้ท่วมข้าว 2. ทำการกดสวิตซ์หุงข้าว จนกระทั่งสัญญาณไฟเปลี่ยนจากหุงเป็นอุ่น 3. จากนั้นใช้ช้อนตักข้าวใสลงในขวดแก้วขนาด 16 ออนซ์ปิดฝา แล้วตั้งทิ้งไว้ให้เย็น พอเย็นให้ใช้ทันที 4. ใส่น้ำเชื้อเห็ด 10 ลูกบาศก์เซนติเมตรและปิดฝาให้สนิท 5. นำขวดที่ใส่เชื้อเรียบร้อยไปบ่มที่อุณหภูมิ 20 องศาเซลเซียส หลังจากนั้นให้นำไปเก็บในที่มืดเป็นเวลา 7–10 วัน จากนั้นจึงให้แสงสว่าง 6.สังเกตการเดินของเส้นใย บันทึกผลการทดลอง (ทำการทดลองกับวัสดุเพาะที่เป็น ข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าวบาร์เลย์ และลูกเดือย) 4.4 เพื่อศึกษาระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าสูตรอาหารต่างๆ ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดงเป็นวัสดุเพาะ 1. เตรียมสารละลาย H2O2ให้ได้ความเข้มข้นที่กำหนด โดยที่ H2O2 ความเข้มข้น 30 w/v ให้ใช้สารละลาย H2O2 ความ เข้มข้น 3% w/v จำนวน 100 มิลลิลิตร ผสมกับน้ำส้มสายชู 10 มิลลิลิตร ทิ้งไว้ครึ่งชั่วโมงในขวดพลาสติก จากนั้นเติมน้ำลงไปให้ ครบ 1 ลิตร แล้วเทลงไปในหม้อหุงข้าวให้ท่วมข้าว 2. ทำการกดสวิตซ์หุงข้าว จนกระทั่งสัญญาณไฟเปลี่ยนจากหุงเป็นอุ่น 3. จากนั้นใช้ช้อนตักข้าวใสลงในขวดแก้วขนาด 16 ออนซ์ โดยใส่ข้าวบาร์เลย์ อัตราส่วนของข้าวบาร์เลย์ต่อแหนแดง ข้าวบาร์เลย์ต่อแหนแดง โดยมวล สูตร 1(100 ต่อ 0) สูตร 2 (80 ต่อ 20) สูตร 3 (60 ต่อ 40) สูตร 4 (50 ต่อ 50) สูตร 5 (40 ต่อ 60) สูตร 6 (20 ต่อ 80) และสูตร 7 (0 ต่อ 100) ใส่ขวดชนิดละ 3 ขวด จำนวน 50 ลูกบาศก์เซนติเมตร ปิดฝา แล้วตั้งทิ้งไว้ให้เย็น พอเย็นให้ใช้ทันที 4. ใส่น้ำเชื้อเห็ด 10 ลูกบาศก์เซนติเมตรและปิดฝาให้สนิท 5. นำขวดที่ใส่เชื้อเรียบร้อยไปบ่มที่อุณหภูมิ 20 องศาเซลเซียส หลังจากนั้นให้นำไปเก็บในที่มืดเป็นเวลา 7-10 วัน จากนั้นจึงให้แสงสว่าง 6.สังเกตการเดินของเส้นใย บันทึกผลการทดลองจากนั้นปิดฝาให้สนิท
~ 6 ~ 4.5 เปรียบเทียบความสูงและน้ำหนักของเห็ดถั่งเช่าในสูตรอาหารที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ และข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหน แดง นำเชื้อเห็ดถั่งเช่าที่เพาะโดยใช้อัตราส่วนของข้าวบาร์เลย์ต่อแหนแดง ข้าวบาร์เลย์ต่อแหนแดงโดยมวล สูตร 1 (100 ต่อ 0) สูตร 2 (80 ต่อ 20) สูตร 3 (60 ต่อ 40) สูตร 4 (50 ต่อ 50) ที่เชื้อเดินเต็มวัสดุเพาะไปกระตุ้นการเกิดดอกโดยให้ถูกแสงสว่าง 5–7 วัน จากนั้นสังเกตการเกิดดอกโดยเริ่มนับวันการเจริญของดอกเห็ดถั่งเช่าจากวันแรกที่กระตุ้นบันทึกผลการทดลองโดยวัด ความสูงของดอกเห็ด และชั่งน้ำหนักสดของเห็ดถั่งเช่าสีทองที่อายุ 40 วัน 5. ผลการทดลอง 5.1 ผลการศึกษาระยะเวลาการเดินของเส้นใยให้อาหารเลี้ยง PDA ในขั้นตอนการเตรียมหัวน้ำเชื้อ เมื่อน้ำชิ้นส่วนถั่งเช่าสีทองสายพันธุ์ CRMU–1 วางบนอาหารเลี้ยง PDA เก็บไว้ที่อุณหภูมิ 20 องศาเซลเซียส สังเกตการ เดินเส้นใย (วัน) เมื่อเส้นใยเดินเต็มอาหารเลี้ยง PDA มีผลการทดลองดังนี้ ตารางที่ 1 แสดงระยะเวลาในการเดินเส้นใย (วัน) เมื่อเส้นใยเดินเต็มอาหารเลี้ยง PDA ชุดอาหาร PDA เลี้ยงหัวเชื้อ ระยะเวลาในการเดินเส้นใย (วัน) 1 13.00 2 15.00 3 16.00 ค่าเฉลี่ย 14.67 ส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐาน 1.53 จากตาราง ระยะเวลาเฉลี่ยในการเดินเส้นใย เมื่อเส้นใยเดินเต็มอาหารเลี้ยง PDA มีค่าเท่ากับ 14.67 วัน ส่วนเบี่ยงเบน มาตรฐาน เป็น 1.53 เมื่อนำชิ้นส่วนนำไปเพาะบนอาหารวุ้นในจานแก้วเป็นเวลา 10 – 15 วัน เชื้อเห็ดจะเจริญเต็มอาหารวุ้นแล้วนำไปผสม น้ำใช้เป็นน้ำหัวเชื้อและเก็บไว้ที่เครื่องเขย่านาน 7 วัน จึงนำไปใช้ในการทดลองต่อไป 5.2 ผลการศึกษาอัตราความเข้มข้นของของไฮโดรเจนเพอรออกไซด์ (H2O2) ที่เหมาะสมในการควบคุมการ ปนเปื้อนในการผลิตเห็ดถั่งเช่าสีทอง จาการทดลองจะเห็นเส้นใยเห็ดเจริญจากเนื้อเยื่อเห็ดซึ่งสามารถมองเห็นได้ด้วยตาเปล่าเป็นเส้นใยสีขาว ส่วนอาหารที่ เกิดการปนเปื้อนจากเชื้อจุลินทรีย์อื่น เส้นใยจะเป็นสีอื่น เช่น ดำ เขียว หรือขาวขุ่นเยิ้ม โดยทำการสังเกต วันที่ 20 วันหลังจากเริ่ม การทดลอง มีผลการทดลองดังตารางที่ 2 ตารางที่ 2 แสดงเปอร์เซ็นต์การปนเปื้อน ในวัสดุเพาะชนิดต่างๆ โดยการฆ่าเชื้อที่ต่างกัน
~ 7 ~ วัสดุเพาะ เปอร์เซ็นต์การปนเปื้อน ไมมีการฆ่า เชื้อ ฆ่าเชื้อด้วย หม้อนึ่งความดัน H2O2 0.15% w/v H2O2 0.30% w/v H2O2 0.45% w/v 1. ข้าวเหนียว 100 0 15 5 0 2. ข้าวเจ้า 100 0 10 0 0 3. ข้าวบาร์เลย์ 100 0 20 5 0 4. ลูกเดือย 100 0 15 0 0 เฉลี่ย 100 0 15 2.5 0 จากตารางวัสดุเพาะที่ไม่มีการฆ่าเชื้อ เกิดการปนเปื้อนที่ 100% ส่วนวัสดุเพาะ ฆ่าเชื้อด้วยหม้อนึ่งความดัน เปอร์เซ็นต์ การปนเปื้อนเป็น 0 % วัสดุเพาะที่ฆ่าเชื้อด้วย H2O2 0.15% w/v , H2O2 0.30% w/v และ H2O2 0.45% w/v มีเปอร์เซ็นต์การ ปนเปื้อน เฉลี่ยเป็น 15 % , 2.5 % และ 0% ตามลำดับ 5.3 ผลการศึกษาระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าที่ฆ่าเชื้อด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ที่ใช้ข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าว บาร์เลย์ และลูกเดือย เป็นวัสดุเพาะ ตารางที่ 3 แสดงระยะเวลาการบ่มเส้นใย เชื้อเห็ดถั่งเช่าที่ฆ่าเชื้อด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ ที่ใช้ข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าวบาร์เลย์ และลูกเดือย เป็นวัสดุเพาะ วัสดุเพาะ ระยะเวลาการบ่มเส้นใย (วัน) เฉลี่ย ส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐาน ขวดที่ 1 ขวดที่2 ขวดที่ 3 1. ข้าวเหนียว 21 23 24 22.67 1.53 2. ข้าวเจ้า 14 16 18 16.00 2.00 3.ข้าวบาร์เลย์ 13 13 14 13.33 0.58 4. ลูกเดือย 16 16 15 15.67 0.58 จากตาราง ระยะเวลาในการบ่มเส้นใยของเชื้อเห็ดถั่งเช่าฆ่าเชื้อด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ ในข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าว บาร์เลย์ และลูกเดือยเฉลี่ยเป็น 22.67 วัน 16.00 วัน 13.33 วัน และ 15.67 วัน ตามลำดับมีส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐานเป็น 1.53, 2.00, 0.58, 0.58 ตามลำดับ 5.4 ผลการศึกษาระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าในสูตรอาหารต่างๆ ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดงเป็นวัสดุเพาะ ตารางที่ 4 แสดงระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าในสูตรอาหารต่างๆ ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดงเป็นวัสดุเพาะ สูตรอาหาร (ข้าวบาร์เลย์ต่อแหนแดง โดยมวล) ระยะเวลาการบ่มเส้นใย (วัน) เฉลี่ย ส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐาน ขวดที่ 1 ขวดที่2 ขวดที่ 3 สูตร 1 100 ต่อ 0 13 13 14 13.33 0.58 สูตร 2 80 ต่อ 20 14 12 11 12.33 1.53 สูตร 3 60 ต่อ 40 6 7 8 7.00 1.00 สูตร 4 50 ต่อ 50 9 10 10 9.67 0.58 สูตร 5 40 ต่อ 60 10 11 11 10.67 0.58 สูตร 6 20 ต่อ 80 * 15 14 14.50 0.71 สูตร 7 0 ต่อ 100 * * * - - *มีลักษณะเหลวเส้นใยไม่สามารถเดินได้เมื่อเวลาผ่านไป 30 วัน
~ 8 ~ จากตาราง ระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าในสูตรอาหารต่างๆ ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดงเป็นวัสดุเพาะในสูตร อาหารที่ 1–6 มีระยะเวลาเฉลี่ยเป็น 13.33 วัน 12.33 วัน, 7.00 วัน, 9.67 วัน, 10.67 วันและ 14.50 วัน ตามลำดับ มีส่วน เบี่ยงเบนมาตรฐานเป็น 0.58, 1.53, 1.00, 0.58, 0.58 และ 0.71 ตามลำดับ ส่วนในสูตรที่ 7 วัสดุเพาะมีลักษณะเหลวเส้นใยไม่ สามารถเดินได้เมื่อเวลาผ่านไป 30 วัน 5.5 ผลการศึกษาการเปรียบเทียบความสูง และน้ำหนักของเห็ดถั่งเช่าในสูตรอาหารต่างๆ ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับ แหนแดงเป็นวัสดุเพาะ ตารางที่ 5 แสดงความสูงของเห็ดถั่งเช่าอายุ 40 วัน ในสูตรอาหารต่างๆ สูตรอาหาร (ข้าวบาร์เลย์ต่อแหนแดง โดยมวล) ความสูง (เซนติเมตร) เฉลี่ย ส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐาน ขวดที่ 1 ขวดที่2 ขวดที่ 3 สูตร 1 100 ต่อ 0 3.52 5.63 7.24 5.46 1.87 สูตร 2 80 ต่อ 20 5.23 7.06 5.63 5.97 0.96 สูตร 3 60 ต่อ 40 6.32 7.86 7.25 7.14 0.78 สูตร 4 50 ต่อ 50 5.26 7.25 6.56 6.36 1.01 สูตร 5 40 ต่อ 60 5.20 6.70 7.32 6.41 1.10 จากตารางความสูงของดอกเห็ดถั่งเช่าอายุ 40 วัน ในสูตรอาหาร สูตรที่ 1–5 เฉลี่ยเท่ากับ 5.46 เซนติเมตร, 5.97 เซนติเมตร, 7.14 เซนติเมตร, 6.36 เซนติเมตรและ 6.41 เซนติเมตร ตามลำดับ มีส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐานเป็น 1.87, 0.96, 0.78, 1.01 และ 1.10 ตามลำดับ ตารางที่ 6 แสดงน้ำหนักสดของเห็ดถั่งเช่าอายุ 40 วัน ในสูตรอาหารต่างๆ สูตรอาหาร (ข้าวบาร์เลย์ต่อแหนแดง โดยมวล) นำหนักสด (กรัม) เฉลี่ย ส่วนเบี่ยงเบน ขวดที่ 1 ขวดที่2 ขวดที่ 3 มาตรฐาน สูตร 1 100 ต่อ 0 18.75 19.25 18.67 18.89 0.31 สูตร 2 80 ต่อ 20 18.26 18.29 19.86 18.80 0.92 สูตร 3 60 ต่อ 40 30.25 29.78 32.45 30.83 1.43 สูตร 4 50 ต่อ 50 24.12 22.45 24.39 23.65 1.05 สูตร 5 40 ต่อ 60 23.14 24.02 23.45 23.54 0.45 จากตารางน้ำหนักสดของดอกเห็ดถั่งเช่าอายุ 40 วัน ในสูตรอาหาร สูตรที่ 1–5 เฉลี่ยเท่ากับ 18.89 กรัม 18.80 กรัม, 30.83 กรัม 23.65 กรัม และ 23.54 กรัม ตามลำดับ มีส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐานเป็น 0.31, 10.91, 1.43, 1.05 และ 0.45 ตามลำดับ
~ 9 ~ 6. สรุปและอภิปรายผลการทดลอง 6.1 สรุปผล 6.1.1 การเตรียมหัวน้ำเชื้อเห็ดถั่งเช่าสีทองทำได้โดยเมื่อนำชิ้นส่วนนำไปเพาะบนอาหารวุ้นในจานแก้วระยะเวลาเฉลี่ย ในการเดินเส้นใย เมื่อเส้นใยเดินเต็มอาหารเลี้ยง PDA มีค่าเท่ากับ 14.67 วัน ส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐาน เป็น 1.53 6.1.2 อัตราความเข้มข้นของ H2O2 ที่เหมาะสมในการควบคุมการปนเปื้อนในการผลิตเห็ดถั่งเช่า พบว่า สารละลาย H2O2 เข้มข้น 0.15 – 0.45%w/v สามารถยับยั้งการปนเปื้อนในระดับที่ยอมรับได้ 6.1.3 ระยะเวลาในการบ่มเส้นใยของเชื้อเห็ดถั่งเช่าฆ่าเชื้อด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ ในข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าว บาร์เลย์ และลูกเดือยเฉลี่ยเป็น ในข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าวบาร์เลย์ และลูกเดือยเฉลี่ยเป็น 22.67 วัน 16.00 วัน 13.33 วัน และ 15.67 วัน ตามลำดับมีส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐานเป็น 1.53, 2.00, 0.58, 0.58 ตามลำดับ 6.1.4 ระยะเวลาบ่มเชื้อเห็ดถั่งเช่าในสูตรอาหารต่างๆ ที่ใช้ข้าวบาร์เลย์ผสมกับแหนแดงเป็นวัสดุเพาะในสูตร อาหารที่ 1–6 มีระยะเวลาเฉลี่ยเป็น 13.37 วัน 12.33 วัน, 7.00 วัน, 9.67 วัน, 10.67 วันและ 14.50 วัน ตามลำดับ มีส่วนเบี่ยงเบน มาตรฐานเป็น 0.58, 1.53, 1.00, 0.58, 0.58 และ 0.71 ตามลำดับ ส่วนในสูตรที่ 7 วัสดุเพาะมีลักษณะเหลวเส้นใยไม่สามารถ เดินได้เมื่อเวลาผ่านไป 30 วัน 6.1.5 ความสูงของดอกเห็ดถั่งเช่าอายุ 40 วัน ในสูตรที่ 1 – 5 เฉลี่ยเท่ากับ 5.46 เซนติเมตร, 5.97 เซนติเมตร, 7.14 เซนติเมตร, 6.36 เซนติเมตร และ 6.41 เซนติเมตร ตามลำดับ มีส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐานเป็น 1.87, 0.96, 0.78, 1.01 และ 1.10 และตามลำดับ และน้ำหนักสดของดอกเห็ดถั่งเช่าอายุ 40 วัน ในสูตรอาหาร สูตรที่ 1 – 5 เฉลี่ยเท่ากับ 18.89กรัม 18.80 กรัม, 30.83 กรัม 23.65 กรัม และ 23.54 กรัม ตามลำดับ มีส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐานเป็น 0.31, 10.91, 1.43, 1.05 และ 0.45 ตามลำดับ 6.2 อภิปรายผล 6.2.1 ในการเตรียมหัวน้ำเชื้อเห็ดถั่งเช่าสีทองเมื่อนำชิ้นส่วนนำไปเพาะบนอาหารวุ้นในจานแก้วเป็นเวลา 10–15 วัน ซึ่ง เป็นไปตามสมมุติฐานข้อที่ 1 6.2.2 ความเข้มข้นของ H2O2 ที่เหมาะสมในการควบคุมการปนเปื้อนที่สารละลาย H2O2 เข้มข้น 0.15 – 0.45%w/v สามารถยับยั้งการปนเปื้อนในระดับที่ยอมรับได้สอดคล้องกับการศึกษาของธัญญาและคณะ (2554) ศึกษาประสิทธิภาพของ ไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ (H2O2) ในการควบคุมจุลินทรีย์ในการเลี้ยงเชื้อเห็ดหัวลิง (Hericiumerinaceus) โดยเปรียบเทียบเชื้อเห็ด ที่เลี้ยงบนอาหาร PDA ซึ่งนึ่งฆ่าเชื้อด้วยหม้อนึ่งความดัน กับเชื้อเห็ดที่เลี้ยงบนอาหารที่ใช้สารละลาย H2O2 ในการเตรียมอาหาร โดยไม่นึ่งฆ่าเชื้อ และขยายเชื้อเห็ดโดยไม่ใช้ตู้เขี่ยเชื้อ ผลการทดลองพบว่าเมื่อเพิ่มเข้มข้นของ H2O2 ในอาหารเลี้ยงเชื้อเห็ดส่งผล ให้เปอร์เซ็นต์การปนเปื้อนจากเชื้อจุลินทรีย์ลดลง สารละลาย H2O2 เข้มข้น 0.15–0.45% w/v สามารถยับยั้งการปนเปื้อนใน ระดับที่ยอมรับได้ เมื่อเปรียบเทียบการเจริญและพัฒนาของเชื้อ 6.3.2 การศึกษาการคัดเลือกวัสดุเพาะซึ่งเป็นธัญพืช 4 ชนิด ได้แก่ ข้าวเหนียว ข้าวเจ้า ข้าวบาร์เลย์ และลูกเดือยจาก การศึกษาพบว่า ข้าวบาร์เลย์ใช้ระยะเวลาในการเดินเชื้อน้อยที่สุด คือ 12 วัน ซึ่งจะใช้เวลาน้อยกว่าข้าวเหนียว ข้าวเจ้า และลูก เดือย ประมาณ 2–4 วัน โดยเฉลี่ย แตกต่างจากข้าวเหนียว ซึ่งใช้ระยะเวลาในการเดินเชื้อมากที่สุด เพราะเมื่อพิจารณาจาก ลักษณะของเมล็ดข้าวเหนียวกับเมล็ดธัญพืชอื่นๆ เปรียบเทียบกัน คือ ข้าวเหนียว จะมีส่วนประกอบสำคัญ คือ starch ซึ่งเป็น กลูโคสพอลิเมอร์แบบหนึ่ง และแป้งข้าวเหนียวนั้นประกอบด้วยสารที่เรียกว่า Amylopectin ทั้งหมด หรือเกือบทั้งหมด Amylose นี้ทำให้ข้าวเหนียวเกาะตัวกันเป็นก้อน ซึ่งแตกต่างจากข้าวเจ้า ลูกเดือย ข้าวบาร์เลย์ และข้าวบาร์เลย์ยังมีสารอาหาร มากมาย จึงช่วยให้เจริญเติบโตได้ดีกว่าธัญพืชชนิดอื่น 6.2.4 การศึกษาสูตรอาหารของเห็ดถั่งเช่าที่ใช้ข้าวบาร์เลย์เป็นวัสดุเพาะ โดยใช้แหนแดงเป็นอาหารเสริมจากการศึกษา พบว่า การผสมแหนแดงลงในข้าวบาร์เลย์สามารถทำให้เชื้อเห็ดเจริญเติบโตได้ดี เพราะในแหนแดงมีสารอาหาร จำพวก โปรตีน นอกจากจะช่วยในเรื่อง การเจริญเติบโตของดอกเห็ด แล้วยังช่วยเพิ่มคุณประโยชน์ในเห็ดถั่งเช่าได้อีกด้วย
~ 10 ~ 7. บรรณานุกรม กมลวรรณ ศรีปลัง, สุรางค์รัตน์ พันแสง, และพวงผกา แก้วกรม. 2554. การศึกษาสภาวะที่เหมาะสมต่อการเจริญ แหนแดงในท้องถิ่นและสาหร่ายสีเขียวแกมน้ำเงินเพื่อเพิ่มผลผลิตข้าว. เพชรบูรณ์,คณะวิทยาศาสตร์ และเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ์. ธัญญา ทะพิงค์แก. 2552. รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์ การผลิตเชื้อเห็ดนางรมแบบง่าย.มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงใหม่. ธัญญา ทะพงค์แก มงคล ยะไชย วรรณพร ทะพงค์แก และธวัช ทะพงค์แก. (2554). วิธีการใหม่ ในการเพาะเลี้ยงเห็ดหัวลิงโดยการใช้ไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์. วารสารวิทยาศาสตร์เกษตร ปีที่ 42 ฉบับที่ 3/1 (พิเศษ) สิงหาคม–ธันวาคม 2554 หน้า 71–74. ธัญญา ทะพิงค์แก. 2557.เอกสารประกอบการอบรมเชิงปฏิบัติการ เรื่อง การเพาะเห็ดถั่งเช่า รุ่นที่ 14 วันเสาร์ที่ 14 มีนาคม 2557 โดยสำนักวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงใหม่. ธัญญา ทะพิงค์แก. 2559. การเพาะเห็ดถั่งเช่า. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพมหานคร : เฟรม-อัพดีไซน์. วิเชียร ฝอยพิกุล. 2548. เทคนิคและการใช้ดิน-ปุ๋ย-น้ำ. สุรินทร์: คณะวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี, มหาวิทยาลัย ราชภัฏสุรินทร์. ศรวัฒน์ แก้วขาว และพลากร พูนทอง. 2553. ผลของไฮโดรเจนเพอรออกไซด์ต่อการปนเปื้อนของอาหารเพาะเลี้ยง และการเจริญเติบโตของว่านสีทิศในสภาพปลอดเชื้อ. ปัญหาพิเศษ. ศิริลักณ์ แก้วสุรลิขิต, ประไพ ทองระอา, กานดา ฉัตรไชยศิริ, และภาสันต์ ศารทูลทัต. 2561. ผลของแหนแดงต่อการ เจริญเติบโตของกวางตุ้ง. The 17th National Horticultural Congress 2018, หน้า 332-337. สุภาพร อวรัญ. 2562. สูตรอาหารเลี้ยงเชื้อและวิธีที่เหมาะสมในการเพาะเลี้ยงเห็ดถั่งเช่าสีทอง. วารสารวิชาการสถาบันการ อาชีพศึกษาเกษตร. ปีที่ 3 ฉบับที่ 2. หน้า 15-23