อุปกรณ์พิธีสวดพระอภิธรรม

เรียบเรยี งโดย ว่าที่ ร.ต.สามารถ สุขจิต

ตาแหน่งนกั วชิ าการวฒั นธรรม
กลุ่มอานวยการพธิ กี ารศพทไ่ี ดร้ ับพระราชทานท่ี 14 พงั งา สานกั งานวฒั นธรรมจังหวดั พงั งา

ความรูเ้ ก่ยี วกับอุปกรณใ์ นพธิ สี วดพระอภธิ รรม

การสวดพระอภิธรรมในพิธีการพระศพ หรือ พิธีงานศพในพระ
บรมราชานุเคราะห์ พระราชานุเคราะห์ และพระอนเุ คราะห์ จะต้องมีอุปกรณ์
ในพิธีโดยเฉพาะ เม่ือได้เห็นอุปกรณ์ในพิธีการ ก็จะทราบได้ทันทีว่าเป็นพิธี
สวดพระอภิธรรมงานศพหลวง อุปกรณ์ตา่ งๆ มีดังน้ี

๑. สถานท่นี ง่ั สวด เรยี กว่า ชา่ ง (คดซ่าง" คดสร้าง สร้างส้าง สาซ่าง) พระแท่น
เตยี งสวด เตียงสวด อาสน์สงฆ์ (ช่าง หมายถึง สิ่งปลูกสรา้ งช่ัวคราวอยา่ งปะรา มยี ก
พื้นอยขู่ ้างใน สาหรับพระสงฆ์น่ังสวดพระอภิธรรมตัง้ อยู่ ๔ มุมเมรุ)

๒. ตพู้ ระธรรมมี ๔ แบบ คอื ตู้ทองทบึ ต้ปู ระดับกระจก ต้ลู ายรดนา้ ใหญ่ และ
ต้ลู ายรดน้าเลก็

๓. คมั ภรี ์พระอภธิ รรม
๔. พดั ยศพระราชาคณะชัน้ สามัญยก ใชต้ ้งั ตดิ กบั ต้พู ระอภิธรรม
๕. พัดยศพระพิธธี รรม ๔ ดา้ ม มสี ีเหลือง สแี ดง สีนา้ เงนิ และสีเขียว
๖. ทบ่ี ชู ากระบะมุกสาหรับบูชาพระธรรม

อุปกรณใ์ นพิธีสวดพระอภิธรรม

อุปกรณต์ า่ งๆ มีระเบยี บการใชแ้ ละขอ้ ปฏิบตั ิท่ีแตกตา่ งกนั ไปดงั น้ี

1. ซ่าง (คดซ่าง คดสร้าง สร้าง ส้าง สาซ่าง พระแท่นเตียงสวดเตียงสวด
อาสน์สงฆ์ เป็นสถานที่สาหรับพระพิธีธรรมน่ังสวดพระอภิธรรมในงานพระศพ ณ พระท่ี
น่ังดุสิตมหาปราสาท จะมีการต้ังพระแท่นเตียงสวด ๒ พระแท่นทางมุขด้านทิศเหนือ ใน
งานพระเมรุมาศที่ท้องสนามหลวง จะมีที่สาหรับพระพิธีธรรมน่ังสวดพระอภิธรรมที่ด้าน
มุมของเมรุท้ัง ๔ มุมพระเมรุ เรียกว่า ช่าง หรือ ช่างเมรุ ในงานพระบรมราชานุเคราะห์
พระราชานุเคราะห์ พระอนุเคราะห์ท่ีจัดตามวัดต่างๆ จะมีอาสน์สงฆ์เป็นท่ีน่ังสวดพระ
อภิธรรม แต่บางวัดก็มีเตียงสวดหรือมีซ่างด้วย เช่น วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ และวัด
เบญจมบพติ รดุสิตวนาราม เปน็ ต้น

การน่ังสวดบนช่าง

การสวดพระอธธิ รรมศพพระราชานุเคราะห์ การสวดหนา้ ไฟ

๒. ตู้พระธรรม ใช้ในเวลาสวด โดยตั้งไว้ด้านหน้าพระพิธีธรรมตู้พระธรรมนี้มี
ระเบียบการใชใ้ นงานหลวงตา่ งๆคอื

2.1 ตพู้ ระธรรมทองทึบ ใชใ้ นสวดพระอภิธรรมงานพระบรมศพและพระบรมวงศา
นุวงศ์ช้นั เจา้ ฟ้าขึ้นไป สมเด็จพระสังฆราชเจา้ และสมเดจ็ พระสงั ฆราช

2.2 ตพู้ ระธรรมประดับกระจก ใชใ้ นงานสวดพระอภธิ รรม พระบรมวงศานุวงศช์ ัน้
พระองค์เจ้า และราชนกิ ลุ

2.3 ตู้พระธรรมลายรดนา้ ใหญ่ ใช้ในงานศพพระราชาคณะ ข้าราชการชั้นผใู้ หญ่
องคมนตรี ประธานศาลฎกี า ประธานศาลรฐั ธรรมนูญ และรัฐมนตรีซ่งึ เสียชีวติ ขณะดารง
ตาแหนง่

การสวดพระอธธิ รรมศพพระราชานเุ คราะห์ การสวดหนา้ ไฟ

2.4 ตู้พระธรรมลายรดนา้ เลก็ ใชใ้ นงานศพพระบรมราชานุเคราะห์ พระราชา
นุเคราะห์ และพระอนุเคราะห์ ส่วนตู้อภิธรรมท่ีพบเห็นท่ัวไปในงานศพเป็นตู้
อภธิ รรมแบบทั่วไป

๓. คัมภีร์พระอภิธรรม แต่เดิมมาจะตั้งคัมภีร์พระอภิธรรมไว้บนตู้พระธรรม
ในขณะท่ีสวดสันนิษฐานว่า เพื่อให้พระสงฆ์อ่านในเวลาสวดเพ่ือป้องกันความ
ผิดพลาด ปัจจุบันนี้มิได้นาออกวางบนตู้พระธรรมคงบรรจุอยู่ในตู้พระธรรม และ
พระพธิ ีธรรมกม็ ิได้อ่านคัมภีร์ในขณะสวดแตป่ ระการใด และในการเชิญศพเวียนเมรุ
พระสงฆ์จะนัง่ เสลย่ี งอ่านคมั ภรี พ์ ระอภธิ รรม

4. พัดยศพระราชาคณะ ชั้นสามัญยก ใช้ตั้งติดตรงกลางตู้พระธรรม เรื่องนี้มีที่มา
อย่างไรไม่ปรากฏแต่มีการสันนิษฐานว่าในการพระศพ ในกรณีท่ีพระบาทสมเด็จพระ
เจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระราชินีเสด็จมาทรงบาเพ็ญพระราชกุศลเป็นการส่วนพระองค์
พระสงฆ์ตอ้ งถวายอดิเรก และพระสงฆท์ ่จี ะถวายอดิเรกได้ ตอ้ งเป็นพระราชาคณะต้องใช้พัด
ยศ เนื่องจากแต่ก่อน พระราชาคณะมีจานวนน้อยเม่ือถึงคราวจาเป็นรีบด่วนอาจทาให้ไม่
สามารถหาพัดยศได้ทันจึงจัดพัดยศมาตั้งเตรียมไว้ และเหตุท่ีใช้พัดยศพระราชาคณะช้ัน
สามัญยกซ่ึงเป็นพัดยศพระราชาคณะชั้นต้นนี้ เพราะมีธรรมเนียมว่า พระสงฆ์ที่มีสมณศักด์ิ
สูง สามารถใช้พัดยศสมณศักดิ์ชั้นต่ากว่าได้ แต่พระสงฆ์จะใช้พัดยศที่สูงกว่าสมณศักด์ิของ
ตนมิได้ ปจั จบุ นั พระสงฆ์สมณศักดมิ์ จี านวนมากการส่ือสารตลอดทั้งยานพาหนะสะดวก เมื่อ
เกดิ มกี รณดี งั กลา่ ว เจ้าหน้าทสี่ ามารถนิมนตพ์ ระราชาคณะมาได้ทันท่วงที การตั้งพัดยศไว้คง
ถือตามธรรมเนียมเดิม และถอื เป็นเอกลกั ษณ์งานหลวงอกี ประการหนึ่งด้วย

อา้ งองิ : หนงั สอื พระพธิ ีธรรม กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม

5. พัดพระพิธีธรรม การสวดในงานพิธีศพต่างๆ พระสงฆ์นิยมใช้พัดต้ังตรงหน้า
ในขณะทาการสวด พระพิธีธรรมมีพัดประจาตาแหน่งท่ีเรียกว่า พัดพระพิธีธรรม ลักษณะ
เหมอื นพัดเปรียญในรัชการที่ 5 ใช้ต้ังตรงหน้าเวลาสวด พัดพระพิธีธรรมนี้ มีจานวน ๔ ด้าม
ลักษณะเป็นพัดหน้านาง แต่ละด้ามมีสีต่างๆ กัน คือ สีเหลือง สีแดง สีน้าเงิน และสีเขียว
เป็นผ้าแพร สีพื้นเหมือนกันทั้งสองด้าน ปักไหมทองเป็นลักษณะคล้ายรัศมีจากใจกลางพัด
ด้ามเป็นไม้ลักษณะตับคาบใบพัดไว้ ตรงกลางทาไม้เป็นแผ่นรูปวงกลมรี แกะตัวอักษรด้วย
มุกคาว่า พระพิธีธรรม แล้วฝังลงในเนื้อไม้ ยอดพัดและส้นพัด เป็นงา (ปัจจุบันเปล่ียนเป็น
วัสดคุ ล้ายงาแลว้ )

พดั พระพิธีธรรมน้ี เมอื่ ใช้ในขณะสวดจะมีวิธนี ง่ั สวดและเรยี งพัดเป็น ๒
แบบ ได้แก่ เรียงตามลาดับศักดขิ์ องพัดยศ และเรียงตามคู่ การเรยี งตามลาดับ
ศกั ด์ขิ องพดั คือ สีเหลอื ง สแี ดง สีน้าเงนิ สีเขียว
ส่วนการเรยี งตามคูน่ น้ั เริง อรรถวบิ ูลย์ ไดก้ ล่าวถึงลักษณะพดั พระพิธีธรรม
และการใช้ไวด้ ังนี้

พัดยศพระพิธธี รรม มี ๔ ด้าม มสี ตี ่าง ๆ กนั ดงั น้ี
สีเหลอื ง สาหรบั แม่คู่รปู ท่ี ๑ สแี ดง สาหรบั แมค่ ู่รูปที่ ๒
สีนา้ เงนิ เคยี งแม่คูร่ ูปท่ี ๑ สีเขยี ว เคียงแม่คู่รปู ที่ ๒
เฉพาะ พดั ยศพระพธิ ธี รรมน้ี ตรงใจกลางพัดยศ ชา่ งสลักแกะดว้ ยมกุ
เป็นอักษรวา่
พระพธิ ีธรรม ฝังอยู่
การเรยี งพัดพระพธิ ธี รรมและวิธกี ารนงั่ สวดตามท่ีกลา่ วถึงกจ็ ะเป็น สี
นา้ เงิน สเี หลือง สแี ดง สีเขยี ว เพราะสเี หลืองกับสีแดงเป็นแมค่ ู่ นั่งอยู่ตรงกลาง
ส่วนสีนา้ เงินเปน็ ลูกคู่ของสเี หลอื งตอ้ งนั่งดา้ นขวาของสีเหลอื ง สเี ขยี วเปน็ ลูกคู่
ของสแี ดง ตอ้ งนงั่ ด้านซ้ายของสแี ดง สว่ นการใช้พัดพระพธิ ธี รรมในพธิ กี ารอ่ืน
เชน่ สดับปกรณ์ มาตกิ า บังสกุ ลุ เป็นต้นนยิ มนง่ั เรียงตามลาดบั ศกั ดิ์ของพดั ยศ

ความหมายของสีพัดพระพธิ ีธรรมมี ดงั นี้

สีเหลอื ง หมายถงึ พดั เปรียญธรรม 6 ประโยค สีแดง หมายถึง พัดเปรียญธรรม 5 ประโยค

สนี า้ เงิน หมายถึงพดั เปรยี ญธรรม 4 ประโยค สเี ขียว หมายถึงพัดเปรยี ญธรรม 3 ประโยค

ในโบราณผจู้ ะเปน็ พระพิธีธรรมจึงเป็นเปรียญด้วย และมีธรรมเนียมว่า เปรียญเอก คือต้ังแต่
7 ประโยคข้ึนไป ไม่นิยมให้สวดอภิธรรมเพราะถือว่าเป็นเปรียญสูงแล้ว แต่ภายหลังอนุโลม คงงด
เพียงแต่เปรียญ 9 เท่านั้น พัดพระพิธีธรรมจึงมีสีเพียงแค่เปรียญ 6 คือสีเหลืองนั้นเอง และมีธรรม
เนียมอีกอย่างหนึ่งว่า พระราชาคณะไม่ให้สวดธรรมคาถารับเทศน์ เพราะเป็นผู้ใหญ่แล้ว งานรับ
เทศนเ์ ปน็ ของพระครแู ลเปรียญเทา่ นัน้

อา้ งอิงจาก : (ขอ้ มลู และภาพจาก พระมหาปกรณ์ กติ ตฺ ิธโร ป.ธ.9 วดั ชนะสงคราม)

6. ทีบ่ ูชากระบะมุกสาหรับบชู าพระธรรม เคร่ืองนมัสการกระบะมุก ใชใ้ นงานหลวง
ท่วั ไป และพระราชวงศช์ ัน้ พระองค์เจา้ ทรงบชู าพระรัตนตรัยในการทรงบาเพ็ญพระกุศล เช่น
เสดจ็ ถวายผา้ พระกฐนิ พระราชทาน และจดั เป็นเคร่ืองพระราชทาน
พระเกียรติยศแก่พระศพพระราชวงศ์ชั้นพระองค์เจ้าและศพหม่อมเจ้า ศพพระสงฆ์ชั้น
พระราชาคณะ ศพข้าราชการทั่วไป ท่ีอยู่ในพระบรมราชานุเคราะห์ ทรงพระกรุณาโปรด
เกล้าฯ ให้มีพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม ประกอบด้วยกระบะย่อมุมไม้สิบสองลงรัก
ประดับมุก สาหรับต้ังกรวยเชิงทาด้วยแก้ว ใส่พุ่มดอกไม้ 4 พุ่ม เชิงแก้วปักเทียน 4 เชิง ปัก
ธูปไมร้ ะกา 1 เชิง

อา้ งองิ : หนังสือพระพธิ ีธรรม กรมการศาสนา กระทรวงวฒั นธรรม