ฉันท์สูตรสำเร็จ

๏ พร้อมเบญจางคประดิษฐ์สฤษดิดุษฎี กายจิตร์วจีไตร ทวาร ฯ ๏ กราบไหว้คุณพระสุคตอนาวรณญาณ ยอดศาสดาจารย์ มุนี ฯ ๏ อีกคุณสุนทรธรรมะคัมภิรวิธี พุทธ์พจน์ประชุมตรี ปิฎก ฯ ๏ ทั้งคุณสงฆะพิสุทธิศาสนะดิลก สัมพุทธสาวก นิกร ฯ ๏ นอบน้อมคุณพระคเณศวิเศษศิลปธร เวทางคบวร กะวี ฯ ๏ เปนเจ้าแห่งวิทยาวราภรณะศรี สุนทรสุวาที วิธาน ฯ ชิต บุรทัต

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 1 คำนำ หนังสือเล่มนี้เรียบเรียงขึ้นเพื่อเป็นคู่มือสำหรับการประพันธ์ ฉันท์ในระดับเบื้องต้น โดยนำวรรณคดีเรื่องสามัคคีเภท คำฉันท์ ฉบับ ห้องสมุดวัชรญาณ ของนายชิต บุรทัต มาเป็นตัวอย่างและแนวทางใน การประพันธ์ฉันท์ ฉันท์มีหลายชนิด แต่ที่นิยมแต่งกันทั่วไปมี 7 ชนิด คือ 1. อินทรวิเชียรฉันท์ 11 2. วสันตดิลกฉันท์ 14 3. ภุชงคประยาตร ฉันท์ 12 4. มาณวกฉันท์ 8 5. วิชชุมมาลาฉันท์ 8 6. อีทิสังฉันท์ 20 และ 7. สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19 หนังสือเล่มนี้เรียบเรียงขึ้นในลักษณะของแบบเรียนสำเร็จรูป ผู้ศึกษาจะสามารถประพันธ์และอ่านฉันท์ในระดับเบื้องต้นได้หาก ศึกษาหนังสือเล่มนี้อย่างจริงจัง บทประพันธ์ที่นำมายกตัวอย่าง สำเนามาจากฉบับห้องสมุด วัชรญาณ อาจมีบางคำไม่ถูกต้องตรงตามอักขระวิธีในปัจจุบันหรืออาจ ไม่มีความหมายใจพจนานุกรม เพราะเป็นคำที่ใช้มาแต่โบราณ แต่ พิจารณาแล้วว่ายังสมควรใส่ไว้ตามเดิม เพราะผู้ศึกษาจะได้เห็นถึงการ ผูกและแยกคำอย่างหลากหลายซึ่งไม่ผิดหลักเกณฑ์การประพันธ์ฉันท์ การประพันธ์ฉันท์ไม่ใช่เรื่องง่ายแต่ก็ไม่ยากเกินไปที่จะศึกษา เรียนรู้ จิตเป็นสมบัติส่วนตัว จงควบคุมมันแล้วก้าวเดินไปข้างหน้าอย่าง สง่างาม เตมีย์ อวะภาค

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 2 สารบัญ เรื่อง หน้า ตัวบทสามัคคีเภท คำฉันท์ ก คำนำ 1 สารบัญ 2 ความรู้ทั่วไปเกี่ยวกับฉันท์ 4 อินทรวิเชียรฉันท์ 11 ความหมาย ฉันทลักษณ์ แบบฝึกหัด ตัวอย่าง 7 7 7 8 11 วสันตดิลกฉันท์ 14 ความหมาย ฉันทลักษณ์ แบบฝึกหัด ตัวอย่าง 13 13 13 13 16 ภุชงคประยาตรฉันท์ 12 ความหมาย ฉันทลักษณ์ แบบฝึกหัด ตัวอย่าง 18 18 18 18 21 มาณวกฉันท์ 8 ความหมาย 23 23

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 3 ฉันทลักษณ์ แบบฝึกหัด ตัวอย่าง 23 23 27 วิชชุมมาลาฉันท์ 8 ความหมาย ฉันทลักษณ์ แบบฝึกหัด ตัวอย่าง 29 29 29 30 32 อีทิสังฉันท์ 20 ความหมาย ฉันทลักษณ์ แบบฝึกหัด ตัวอย่าง 34 34 34 34 37 สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19 ความหมาย ฉันทลักษณ์ แบบฝึกหัด ตัวอย่าง 39 39 39 39 42 ตัวอย่างเพิ่มเติม 44 บรรณานุกรม 47

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 4 ฉันท์ “คำประพันธ์ที่เน้นความสำคัญของจังหวะหนักเบา” ฉันท์คือลักษณะถ้อยคำที่กวีได้ร้อยกรองขึ้น เพื่อให้เกิดความไพเราะ โดยกำหนดครุ-ลหุ และสัมผัสไว้เป็นมาตรฐาน ฉันเป็นคำประพันธ์ที่ ไทยรับแบบแผนมาจากอินเดีย เดิมแต่งด้วยภาษาบาลีและภาษา สันสกฤต มีตำราที่ว่าด้วยกลวิธีการแต่งฉันท์โดยเฉพาะ ชื่อว่า “คัมภีร์วุตโตทัย” ต่อมาไทยได้จำลองแบบมาแต่งในภาษาไทยโดยเพิ่ม บังคับสัมผัสขึ้น เพื่อให้เกิดความไพเราะตามแบบไทยนิยม ฉันท์ในภาษาบาลีแบ่งออกเป็น 2 ชนิด คือ 1. ฉันท์วรรณพฤติ เป็นฉันท์ที่กำหนดด้วยอักษร คือวางคณะและ กำหนดเสียงหนักเบาที่เรียกว่า ครุ-ลหุ เป็นสำคัญ 2. ฉันท์ มาตราพฤติ เป็นฉันท์ที่กำหนดด้วยมาตรา คือวางจังหวะ สั้นของเสียงมาตราเสียงเป็นสำคัญ นับลหุเป็น 1 มาตรา คำ ครุเป็น 2 มาตรา ไม่กำหนดตัวอักษรเหมือนอย่างวรรณพฤติ ฉันท์ที่นิยมแต่งในภาษาไทยคือ “วรรณพฤติ” เพราะจังหวะและ ทำนองที่อ่านในภาษาไทยนั้นไพเราะกว่าแบบ “มาตราพฤติ” มาก แม้ ฉันท์วรรณพฤติถูกแปลงมาเป็นภาษาไทยแล้วแต่ก็ไม่ได้นิยมแต่ง ทั้งหมด หนังสือเล่มนี้จะอธิบายเฉพาะฉันท์วรรณพฤติที่นิยมแต่งกัน ทั่วไปเท่านั้น

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 5 เครื่องหมายที่ใช้ในการแต่งฉันท์ ครุคือพยางค์ที่มีเสียงหนัก ได้แก่ พยางค์ที่ประกอบด้วย สระเสียงยาว (ทีฆสระ) และสระเกินทั้ง ๔ คือ สระ อำ ใอ ไอ เอา และพยางค์ที่มี ตัวสะกดทั้งสิ้น เช่นตา ดำ หัด เรียน ฯลฯ ครุแปลว่า “เสียงหนัก” เป็นพยางค์ที่ประสมด้วยสระเสียงยาวใน มาตราแม่ ก.กาและมีตัว สะกด รวมทั้งประสมด้วย อำ ไอ ใอ เอา เช่น จำ ได้ ไป เขา รัก ลูก ตัวอย่าง 1. พยางค์ที่มีสระเสียงยาวไม่มีตัวสะกด เช่น มาหา พารา 2. พยางค์ที่มีตัวสะกดทั้ง 8 แม่ เช่น รัก ชิด ชอบ ฯลฯ 3. พยางค์ที่มีสระ อำ ไอ ใอ เอา เช่น เรา จำ ใจ ไป ลหุคือพยางค์ที่มีเสียงเบา ได้แก่พยางค์ที่ประกอบด้วย สระสั้น (รัสสระ) ที่ไม่มีตัวสะกด เช่น พระ จะ มิ ดุ แกะ ฯลฯ ลหุแปลว่า “เสียงเบา” เป็นพยางค์ที่ประสมด้วยสระเสียงสั้น เช่น จะ ดุ ติ ผิว กระทะ ฤ ครุ-ลหุ

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 6 ตัวอย่าง 1. พยางค์ที่มีสระเสียงสั้นไม่มีตัวสะกด เช่น มะลิ ชิชะ ก็ เถอะ 2. พยางค์ที่มีตัวพยัญชนะตัวเดียว เช่น ณ บ ธ ในการแต่งฉันท์ให้ดีและไพเราะขึ้นอยู่กับว่าผู้แต่งจะต้องมีความรู้ใน ข้อบังคับของคำประพันธ์ชนิดนั้น ๆ และต้องมีความรู้ทางภาษา รู้จัก เลือกสรรคำมาใช้ให้เหมาะกับเนื้อเรื่อง

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 7 อินทรวิเชียรฉันท์ 11 (อิน-ทระ-วิ-เชียน) “ฉันท์ที่มีลีลาอันรุ่งเรืองงดงามดุจสายฟ้าของพระอินทร์” นิยมใช้แต่งข้อความที่เป็นบทชมหรือบทคร่ำครวญนอกจากนี้ยังแต่ง เป็นบทสวด หรือพากย์โขนด้วย คณะ 1 บทมี 2 บาท 1 บาทมี 2 วรรค วรรคที่ 1 ของบาทที่ 1, 2 มี วรรคละ 5 คำ วรรคที่ 2 ของบาทที่ 1, 2 มีวรรคละ 6 คำ รวม 1 บท มี 22 คำ แผนผัง แบบที่ 1 แบบโบราณ ไม่มีสัมผัสระหว่างวรรคแรกและวรรคหลัง แบบที่ 2 การสัมผัสแบบนี้จะมีสัมผัสระหว่างวรรคแรกกับวรรคหลัง

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 8 สัมผัส ดูตามแผนผัง คำครุ-ลหุ ทุก ๆ บาทจะมีครุ 7 คำ ลหุ 4 คำ แบบฝึกหัด ตอนที่ 1 หาคำศัพท์ที่มีเสียงครุ-ลหุตามที่กำหนดให้ดังนี้ ตัวอย่าง (หมายถึง บริสุทธิ์) ได้แก่คำว่า พิมล 1. (หมายถึง งาม) ได้แก่คำว่า 2. (หมายถึง ดวงดา) ได้แก่คำว่า (หมายถึง ดวงดา) ได้แก่คำว่า 3. (หมายถึง ผู้หญิง) ได้แก่คำว่า (หมายถึง ผู้หญิง) ได้แก่คำว่า (หมายถึง ผู้หญิง) ได้แก่คำว่า 4. (หมายถึง ท้องฟ้า) ได้แก่คำว่า (หมายถึง ท้องฟ้า) ได้แก่คำว่า (หมายถึง ท้องฟ้า) ได้แก่คำว่า 5. (หมายถึง นางฟ้า) ได้แก่คำว่า (หมายถึง นางฟ้า) ได้แก่คำว่า 6. (หมายถึง ทองคำ) ได้แก่คำว่า (หมายถึง ทองคำ) ได้แก่คำว่า

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 9 ตอนที่ 2 ลองผูกคำโดยมีเสียงครุ-ลหุตามที่กำหนดให้และคำนั้นต้องมี ความหมาย ตัวอย่าง = เทพบุตร 1. = 2. = 3. = 4. = 5. = 6. = 7. = 8. = 9. = 1. = ตอนที่ 3 ผูกข้อความตามครุ-ลหุที่กำหนดให้ ตัวอย่าง พึงมาระยาตร์ยึด 1. 2. 3. 4. 5.

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 10 ตอนที่ 4 ผูกข้อความตามครุ-ลหุที่กำหนดให้ ตัวอย่าง สุประพฤติ์สงวนพรรค์ 1. 2. 3. 4. 5. ตอนที่ 5 นำคำที่กำหนดเติมลงในช่องว่างของคำประพันธ์ให้ถูกต้อง ตามฉันทลักษณ์อินทรวิเชียรฉันท์ 11 ภาคพื้นพนารัญ จรแสนสราญรมย์ เนินราบสลับ พิศเพลินเจริญใจ โขดเขินศิขร ณลำเนาพนา สูงลิ่วละลานไน ยนพ้นประมาณ ยอดมัวสลัว รุจิเรขเรียงราย เลื่อม ๆ ศิลา ก็สลับระยับสี ไลย เขา เมฆ ลาย สม หมาย

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 11 ตัวอย่างคำประพันธ์ ๏ พึงมาระยาตร์ยึด สุประพฤติ์สงวนพรรค์ รื้อฤษยาอัน อุปเฉทะไมตรี ฯ ๏ ดั่งนั้นณหมู่ใด ผิบไร้สมัคคิ์มี พร้อมเพรียงนิวัทธ์นี ระวิวาทระแวงกัน ฯ ๏ หวังเทอญมิต้องสง สยะคงประสบพลัน ซึ่งศุขกเษมสันต์ หิตะกอบทวีการ ฯ ๏ ใครเล่าจะสามารถ จิตระอาจจะรานหาญ หักล้างบแหลกลาญ ก็เพราะพร้อมเพราะเพรียงกัน ฯ ๏ ป่วยกล่าวอะไรฝูง นระสูงประเสริฐครัน ฤๅสรรพะสัตว์อัน เฉภาะมีชิวีครอง ฯ ๏ แม้มากผิกิ่งไม้ ผิวะใครจะใคร่ลอง มัดกำกระนั้นปอง พละหักก็เต็มทน ฯ ๏ เหล่าไหนผิไมตรี นฤมีณหมู่ตน การใดจะขวายขวน บมิพร้อมมิเพรียงกัน ฯ ๏ อย่าปราถนาหวัง ศุขะทั้งเจริญอัน จักมาอุบัติบรร ลุไฉนบได้มี ฯ ๏ ปวงทุกข์พิบัติสรร พะภยันตรายกลี แม้ไป่นิยมปี ติประสงค์ก็คงสม ฯ ๏ ควรชนประชุมเปน คณะเปนสมาคม สามัคคิปรารม ภะนิพัทธคำนึง ฯ ๏ ไป่มีก็ให้มี ผิวะมีก็จงพึง ให้ยิ่งภิโยจึง จะประสบศุขาลัย ๚

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 12

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 13 วสันตดิลกฉันท์14 (วะ-สัน-ตะ-ดิ-ลก-หลก-กะ) “ฉันท์ที่มีลีลางามวิจิตรประดุจรอยแต้มที่กลีบเมฆซึ่งปรากฏในตอนต้น ของวสันต์ฤดู” นิยมใช้แต่งสำหรับชมสถานที่ ชมธรรมชาติ สดุดีพระมหากษัตริย์ ความรัก หรือสิ่งอื่นที่เป็นของสูง คณะ 1 บท มี 2 บาท 1 บาท มี 2 วรรค วรรคที่ 1 มี 8 คำ วรรคที่ 2 มี 6 คำ รวม 1 บทมี 28 คำ แผนผัง สัมผัส ดูตามแผนผัง ครุ-ลหุ ทุก ๆ บาทมีคำครุ 7 คำ มีคำลหุ 8 คำ ตามแผนผัง แบบฝึกหัด ตอนที่ 1 จงใส่ ในข้อความต่อไปนี้ 1. โบราณะกาลบรมะขัต 2. ติยรัชชเกรียงไกร

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 14 3. ท้าวทรงพระนามะอภิไธ 4. ยะอชาตะศัตรู 5. ครอบครองมไหยศุริยเอก 6. อภิเษกประสิทธิ์ภูว์ 7. อาณาปวัตติบริบู 8. รณะบรรพประเพณี ฯ 9. แว่นแคว้นมคธนคระรา 10.ชคฤห์ราชบูรี ตอนที่ 2 หาคำที่แยกเป็นลหุได้ 3 พยางค์ ตัวอย่าง = วชิระ อ่านว่า (วะ-ชิ-ระ) 1. อ่านว่า 2. อ่านว่า 3. อ่านว่า 4. อ่านว่า 5. อ่านว่า 6. อ่านว่า

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 15 ตอนที่ 3 ผูกคำโดยมีเสียงครุ-ลหุตามที่กำหนดให้ และสัมผัสตาม แผนผัง 1. 2. 3. ตอนที่ 4 นำคำที่กำหนดเติมลงในช่องว่างของคำประพันธ์ให้ถูกต้อง ตามฉันทลักษณ์วสันตดิลกฉันท์11 ๏เนือง ขนัดอัศวะ หนะชาติ ศึกสมรรถะณสมร ชยะเพิกริปู ฯ ๏ ความศุขก็แสน ศุข สนุกสนาน ดีในผไทรัฐะ ทรรัตน์ เรือง ฯ ๏ กลางวันอนันตคณนา คลาคระไลเนือง กลางคืนมหุศวะ ดุริย์ศัพทะดีดสี ฯ ตอนที่ 5 แต่งคำประพันธ์วสันตดิลกฉันท์ 14 ต่อจากข้อความที่ กำหนด 1. กลิ่นแก้วผการะดะระรวย แน่น พา กุญชร ภินท์ บรม และ ยิน ประเทือง นร บุริน ชาญ จรูญ

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 16 2. โฉมฉายระเด่นสิริสะอาง 2. เจดีย์มหาวิไลประจักษ์ ตัวอย่างคำประพันธ์ ๏ อำพลพระมนทิรพระราช สุนิวาสน์วโรฬาร์ อัพภันตรไพจิตรและพา- หิรภาคก็พึงชม ๏ เล่ห์เลื่อนชะลอดุสิตฐา- นมหาพิมานรมย์ มารังสฤษฏ์พิศนิยม ผิจะเทียบก็เทียมทัน ๏ สามยอดตลอดระยะระยับ วะวะวับสลับพรรณ ช่อฟ้าตระการกลจะหยัน จะเยาะยั่วทิฆัมพร ๏ บราลีพิลาสศุภจรูญ นภศูลประภัสสร หางหงส์ผจงพิจิตรงอน ดุจกวักนภาลัย ๏ รอบด้านตระหง่านจัตุรมุข พิศสุกอร่ามใส กาญจน์แกมมณีกนกไพ- ฑุรย์พร่างพะแพรวพราย ๏ บานบัฏพระบัญชรสลัก ฉลุลักษณ์เฉลาลาย เพดานก็ดารกะประกาย ระกะดาษประดิษฐ์ดี ๏ เพ่งภาพตลอดตะละผนัง ก็มลังเมลืองศรี มองเห็นสิเด่นประดุจมี ชิวแม่นกมลครอง

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 17

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 18 ภุชงคประยาตรฉันท์ 12 (ภุ-ชง-คะ-ประ-ยาด) “ฉันท์ที่มีลีลางดงามประดุจอาการเลื้อยของงู” นิยมแต่งในบทที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับการต่อสู้ บทสดุดี บทถวายพระพร ชมธรรมชาติ ชมความงาม บทสนุกสนาน สามารถแต่งบรรยายความได้ อย่างรวดเร็ว คณะ 1 บทมี 2 บาท 1 บาทมี 2 วรรค 1 บทมี 4 วรรค วรรคที่ 1 มี 6 ตำ วรรคที่ 2 3 และ 4 มี 6 คำ รวม 24 คำ แผนผัง สัมผัส ดูตามแผนผัง คำครุ-ลหุ ทุก ๆ บาทมีครุ 8 คำ ลหุ 8 คำ ตามแผนผัง แบบฝึกหัด ตอนที่ 1 จงผูกคำโดยมีเสียงครุ-หลุตามกำหนด 1. = 2. = 3. = 4. = 5. =

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 19 6. = 7. = 8. = 9. = 10. = ตอนที่ 2 จงหาคำที่แยกครุ-ลหุดังนี้ ตัวอย่าง = ฉลาดยล 1. = 6. = 2. = 7. = 3. = 8. = 4. = 9. = 5. = 10. = ตอนที่ 3 ผูกคำโดยมีเสียงครุ-ลหุตามที่กำหนดให้ และสัมผัสตาม แผนผัง 1. 2. 3.

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 20 4. ตอนที่ 4 แต่งคำประพันธ์ภุชงคประยาตรฉันท์ 12 ต่อจากข้อความที่ กำหนด 1. ระรื่นรวยสะสวยเด่น 2. ชบาบานพนานป่า 3. ชะเงื้อมดาบ ธ ปราบสิ้น 4. สุรารสมิหวานลิ้น 1. นรีร้ายบุรุษโฉด

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 21 ตัวอย่างคำประพันธ์ ๏ ทิชงค์ชาติ์ฉลาดยล คเนกลคนึงการ กษัตริย์ลิจฉวีวาร ระวังเหือดระแวงหาย ฯ ๏ เหมาะแก่การจะเสกสัน ปวัตติ์วัญจะโนบาย มล้างเหตุพิเฉทสาย สมัคคิ์สนธิ์สโมสร ฯ ๏ ณวันหนึ่งลุถึงกา ละศึกษาพิชากร กุมารลิจฉวีวร เสด็จพร้อมประชุมกัน ฯ ๏ ตระบัดวัสสการมา สถานราชะเรียนพลัน ธแกล้งเชิญกุมารฉันท์ สนิทหนึ่งพระองค์ไป ฯ ๏ ลุห้องหับระโหฐาน ก็ถามการณะทันใด มิลี้ลับอะไรใน กถาที่ธปุจฉา

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 22

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 23 มาณวกฉันท์ 8 (มา-นะ-วก-กะ) “ฉันท์ที่มีลีลาเสียงไพเราะงดงาม ให้ความสดชื่นมีชีวิตชีวาประดุจ มาณพหนุ่มน้อย” นิยมแต่งในบทที่มีเนื้อหาตื่นเต้นเร้าใจและบรรยายความได้อย่าง รวดเร็วแต่ในทำนองปลอบประโลม คณะ 1 บทมี 4 บาท 1 บาทมี 2 วรรค วรรคละ 4 คำ 1 บทมี 8 วรรค รวม 32 คำ แผนผัง แบบฝึกหัด ตอนที่ 1 ผูกคำโดยมีเสียงครุ-ลหุตามกำหนด 1. = 2. = 3. =

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 24 4. = 5. = ตอนที่ 2 ผูกคำโดยมีเสียงครุ-ลหุตามที่กำหนดให้ และสัมผัสตาม แผนผัง 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 25 ตอนที่ 3 นำคำเติมลงในช่องว่างของคำประพันธ์ให้ถูกต้องตามฉันท ลักษณ์มาณาวกฉันท์ 8 อ้าวชรินทร์ ธ ประจักษ์ ท้าวจะ รักษะก็ชน กอบกิจดี จิต ไร้โรคะ ชิเจริญ ตอนที่ 4 นำคำที่กำหนดเติมลงในช่องว่างของคำประพันธ์ให้ถูกต้อง ตามเสียงครุ-ลหุ และความหมายที่กำหนด 1.ขุ่น เคือง ( : ใจ) 2. เรื่อง สาร ( : คน) 3. เช่นกะ ( : ลูกชาย) 4. ก่อนก็ ( : รวบรวม) 5. เลิก แยก ( : ผละออก) 6. แตก กลม ( : หมู่) 7. เกลียวบ ( : การกำหนด) 8. คบ เดิม ( : เหมือน)

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 26 ตอนที่ 5 เขียนแผนผังตามคำประพันธ์พร้อมทั้งใส่ครุ-ลหุ โยงสัมผัสให้ ถูกต้อง เธอก็แถลง แจ้งกิจะมวล ความตละล้วน จริงณหทัย ต่างก็มิเชื่อ เมื่อตริไฉน จึ่งผละใน เหตุบมิสม

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 27 ตัวอย่างคำประพันธ์ ๏ ล่วงณประมาณ กาลอนุกรม หนึ่งลุนิยม ท่านทวิชงค์ เมื่ออนุสิฏฐ์ วิทยะยง เชิญวระองค์ เอกะกุมาร ฯ ๏ เธอจระตาม พราหมะณะไป โดยเฉภาะใน ห้องรหุฐาน จึ่งพฤฒิถาม ความพิศดาร ขอธประทาน โทษะและไข ฯ ๏ อย่าติคะรู หลู่พจะเลย ท่านสิเสวย ภัตต์กะอะไร ในทินะนี้ ดีฤไฉน พอหฤทัย ยิ่งละกระมัง ฯ ๏ ราชธก็เล่า เค้าณประโยค ตามบริโภค แล้วขณะหลัง วาทะประเทือง เรื่องก็ประทัง อาคมะยัง สิกขะสภา ฯ ๏ เสร็จอนุสาสน์ ราชอุรส ลิจฉวิหมด ต่างธก็มา ถามนยะอัน ท่านวุฒิอา จาริยะปรา รพภะอะไร ฯ

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 28

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 29 วิชชุมมาลาฉันท์ 8 (วิด-ชุม-มา-ลา) “ฉันท์ที่เปล่งสำเนียงเสียงยาวดุจสายฟ้าแลบที่มีรัศมียาว” นิยมแต่งเพื่อการบรรยายความ เพราะวิชชุมมาลาฉันท์ประกอบด้วยครุ ล้วนซึ่งบังคับให้ของความเป็นไปอย่างเนิบบาบและธรรมดา คณะ 1 บทมี 4 บาท 1 บาทมี 2 วรรค วรรคละ 4 คำ รวม 1 บทมี 32 คำ แผนผัง สัมผัส ดูตามแผนผัง ครุ-ลหุ ทุก ๆ บาทมีครุล้วน 8 คำ วรรคละ 4 คำ รวม 1 บทมีครุ 36 คำ

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 30 แบบฝึกหัด ตอนที่ 1 ผูกคำโดยมีเสียงครุ-ลหุตามกำหนด 1. = 2. = 3. = 4. = ตอนที่ 2 ผูกคำโดยมีเสียงครุ-ลหุตามที่กำหนดให้ และสัมผัสตาม แผนผัง 1. 2. 3. 4. 5.

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 31 ตอนที่ 3 นำคำที่กำหนดให้เติมลงในช่องว่างของคำประพันธ์ให้ถูกต้อง ตามฉันทลักษณ์วิชชุมมาลาฉันท์ 8 หนึ่งซึ่งเขา เปนเปาโรหิตย์ พวกปัจจา มาคธ ไผท ฯ ต้อง อาชญา หนีมา จำไล่ให้ไป ฤๅรับ ฯ ตอนที่ 4 เขียนแผนผังตามคำประพันธ์พร้อมทั้งใส่ครุ-ลหุ โยงสัมผัสให้ ถูกต้อง ทรงทราบข่าวสาสน์ โดยราชดำรัส สัญญาอาณัติ ทุ่มฆาฏเภรี ฯ ทุกไท้ราชา อาณาวัชชี มาชุมนุมมี การตฤกปฤกษา มิตร์ เขตร์ ราช เลี้ยงดู พราหมณ์ อาศรัย

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 32 ตัวอย่างคำประพันธ์ ๏ แรมทางกลางเถี่อน ห่างเพื่อนหาผู้ หนึ่งใดนึกดู เห็นใครไป่มี ฯ หลายวันถั่นล่วง เมืองหลวงธานี นามเวสาลี ดุ่มเดาเข้าไป ฯ ๏ ผูกไมตรีจิตร์ เชิงชิดชอบเชื่อง กับหมู่ชาวเมือง ฉันท์อัชฌาสัย ฯ เล่าเรื่องเคืองขุ่น ว้าวุ่นวายใจ จำเปนมาใน ด้าวต่างแดนตน ฯ ๏ เขาแสนสังเวช สังเกตอาการ แห่งท่านอาจารย์ ท่าทีทุกข์ทน ฯ ภายนอกบอกแผล แน่แท้ทุพพล เห็นเหตุสมผล ให้พักอาศรัย ฯ ๏ ข่าวคราวกล่าวกัน เปนอันแพร่หลาย ลือล่ำกำจาย จนแจ้งทั่วไป ฯ มนตรีกราบทูล เค้ามูลขานไข แด่องค์ท้าวไท แหล่งหล้าลิจฉวี ฯ ๏ ทรงทราบข่าวสาสน์ โดยราชดำรัส สัญญาอาณัติ ทุ่มฆาฏเภรี ฯ ทุกไท้ราชา อาณาวัชชี มาชุมนุมมี การตฤกปฤกษา ฯ

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 33

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 34 อีทิสังฉันท์ 20 (อี-ทิ-สัง) “ฉันท์ที่มีลีลางดงามประดุจฉันท์ที่ได้พรรณนามาแล้วข้างต้น” นิยมแต่งเฉพาะเรื่องที่แสดงอารมณ์รุนแรงทั้งหลาย เช่น โกรธ ตื่นเต้น หรือรักอย่างแรงกล้า เปรียบเสมือนมีคำพูดพรั่งพรูออกมายืดยาวตาม อารมณ์รุนแรงนั้น ๆ คณะ 1 บทมี 3 วรรค วรรคที่ 1 มี 9 คำ วรรคที่ 2 มี 8 คำ วรรคที่ 3 มี 3 คำ รวม 1 บทมี 20 คำ แผนผัง สัมผัส ดูตามแผนผัง ครุ-ลหุ บทหนึ่งจะมีครุ 11 คำ ลหุ 9 คำ ตามแผนผัง แบบฝึกหัด ตอนที่ 1 ผูกคำโดยมีเสียงครุ-ลหุตามกำหนด 1. = 2. =

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 35 3. = 4. = 5. = ตอนที่ 2 หาคำศัพท์ที่มีเสียงครุ-ลหุจากบทประพันธ์ตามความหมายที่ กำหนดให้ ๏ ไล่มิให้สถิตย์ณคามนิคม นครมหาสิมานิยม บุรีใด ฯ ๏ มันสมรรคสวามิภักดิใน อมิตตะลิจฉวีก็ไป บห้ามกัน ฯ ๏ เสร็จประกาศพระราชธูระสรรพ์ เสด็จนิวัติศุขาภิมัณฑ์ มหาคาร ๚ 1. (หมายถึง อยู่, ตั้งอยู่) = 2. (หมายถึง เมืองใหญ่) = 3. (หมายถึง เมือง) = 4. (หมายถึง ไป) = 5. (หมายถึง ยอมอยู่ใต้อำนาจ) = ตอนที่ 3 แต่งคำประพันธ์อีทิสังฉันท์ 20 ต่อจากข้อความที่กำหนดให้ ถูกต้องตามฉันท์ลักษณ์ 1. เสียงระฆังสดับสนั่นระแวก

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 36 2. เล่ห์สนิทสเนห์มิรู้กระไร 3. เจ้าสะบัดพระแสงวินาศภัย 4. สิ้นรักมิห่วงมิหลงมิไหล 5. แนบอุระประทับ ณ กลางหทัย

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 37 ตัวอย่างบทประพันธ์ ๏ ภูบดินทร์สดับอุปายะตาม ณวาทะวัสสการะพราหมณ์ และบังอาจ ฯ ๏ เกินประมาณเพราะการละเมิดประมาท มิควรจะขัดบรมราช ชโยงการ ฯ ๏ ท้าวก็ทรงแสดงพระองคะปาน ประหนึ่งพระราชหทัยธดาล พิโรธจึง ฯ ๏ ผันพระกายกระทืบพระบาทและอึง พระศัพทะสีหนาทะพึง สยองภัย ฯ ๏ เอออุเหม่นะมึงชิช่างกระไร ทุทาษสถุลฉนี้ไฉน ก็มาเปน ฯ ๏ ศึกบถึงและมึงก็ยังมิเห็น จะน้อยจะมากจะยากจะเย็น ประการใด ฯ ๏ อวดฉลาดและคาดแถลงเพราะใจ ขยาดขยั้นมิทันอะไร ก็หมิ่นกู ฯ ๏ เล่หะกากะหวาดขมังธนู บห่อนจะเห็นธวัชริปู ก็ท้อถอย ฯ ๏ พ่ายเพราะไภยะตัวสิกลัวจะพลอย พินาศชิพิตร์ประดิษฐ์ประดอย ประเด็นขัด ฯ ๏ กูก็เอกอุดมบรมกษัตริย์ วิจาระถ้วนบควรจะทัด จะทานคำ ฯ ๏ นี่ก็เห็นเพราะเปนอมาตย์กระทำ พระราชการะมาฉนำ สมัยนาน ฯ

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 38

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 39 สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19 (สัด-ทุน-ละ-วิก-กี-ลิ-ตะ) “ฉันท์ที่มีลีลาประดุจสิงโตคะนอง” นิยมแต่งเพื่อเป็นบทไหว้ครู บทโกรธ บรรยายสิ่งต่าง ๆ หรือ ยอพระ เกียรติพระมหากษัตริย์เป็นต้น จะให้ความรู้สึกว่ามีสง่า ศักดิ์สิทธิ์ และ น่าเกรงขาม คณะ 1 บทมี 3 วรรค วรรคที่ 1 มี 12 คำ วรรคที่ 2 มี 5 คำ วรรคที่ 3 มี 2 คำ รวม 1 บทมี 19 คำ แผนผัง สัมผัส ดูตาแผนผัง ครุ-ลหุ บทหนึ่งมีครุ 11 คำ ลหุ 8 คำ รวม 19 คำ ตามแผนผัง แบบฝึกหัด ตอนที่ 1 ผูกคำโดยมีเสียงครุ-ลหุตามกำหนด 1. = 2. = 3. = 4. =

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 40 5. = 6. = 7. = 8. = ตอนที่ 2 ใส่ครุ-ลหุตามคำประพันธ์ที่กำหนด ให้ถูกต้องตามฉันท ลักษณ์สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19 1. จอมทัพมาคธะราษฐ์ธยาตร์พยุหะกรี นคร ฯ 2. โดยทางอันพระทวาระเปิดนระนิกร อะไร ฯ 3. เบื้องนั้นท่านคะรุวัสสการทิชะก็ไป มคธ ฯ 4. เข้าปราบลิจฉวิขัติย์ณรัฏฐะชนบท และโดย ฯ 5. ไป่พักต้องจะกะเกณฑ์นิกายพหละโรย ประยุทธ์ ฯ ตอนที่ 3 นำคำที่กำหนดให้ต่อไปนี้เติมลงในช่องว่างให้ถูกต้องตาม ฉันทลักษณ์ สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19 และมีความหมายกลมกลืนกับตัว บท (ยาตร์: เดิน) (นคร : เมือง) (ทวาระเปิด : เปิดประตู) (ชเนนทร์: ผู้เป็นใหญ่) (เงื้อมพระหัดถ์: เงื้อมมือ) (ระดม : รวบรวม)

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 41 ๏ จอมทัพมาคธะราษฐ์ธ พยุหะกรี ฑาสู่วิสาลี ฯ ๏ โดยทางอันพระ นระนิกร ไป่รอจะต่อรอน อะไร ฯ ๏ เบื้องนั้นท่านคะรุวัสสการทิชะก็ไป นำทัพ ไท มคธ ฯ ๏ เข้าปราบลิจฉวิขัติย์ณรัฏฐะชนบท สู่ หมด และโดย ฯ ๏ ไป่พักต้องจะกะเกณฑ์นิกายพหละโรย แรงเปลือง โปรย ประยุทธ์ ฯ

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 42 ตัวอย่างบทประพันธ์ ๏ พร้อมเบญจางคประดิษฐ์สฤษดิดุษฎี กายจิตร์วจีไตร ทวาร ฯ ๏ กราบไหว้คุณพระสุคตอนาวรณญาณ ยอดศาสดาจารย์ มุนี ฯ ๏ อีกคุณสุนทรธรรมะคัมภิรวิธี พุทธ์พจน์ประชุมตรี ปิฎก ฯ ๏ ทั้งคุณสงฆะพิสุทธิศาสนะดิลก สัมพุทธสาวก นิกร ฯ ๏ นอบน้อมคุณพระคเณศวิเศษศิลปธร เวทางคบวร กะวี ฯ ๏ เปนเจ้าแห่งวิทยาวราภรณะศรี สุนทรสุวาที วิธาน ฯ ๏ สรวมชีพหัดถประณามประนตพระบทมาลย์ บพิตระสมภาร พระองค์ ฯ ๏ สมเด็จอรรคะมหาจุฑาธิปะพระมง กุฎเกล้าพิศิฎฐ์พงศ์ กระษัตริย์ ฯ ๏ บานบำเทองพระเถลิงถวัลยอธิปัติ์ ที่หกดิลกรัฏฐ์ ประชา ฯ ๏ ชุ่มชื่นมณฑละภูมิ์นิพัทธ์วัฒนะปรา กฎเพียงพระรามา วตาร ฯ ๏ ปางไวกูณฐประกอบประกาศกิติอุฬาร เลิศมากประมาณคือ พระองค์ ฯ

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 43

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 44 ตัวอย่างเพิ่มเติม วสันตดิลกฉันท์ 14 : วัดพระแก้ว ศรีเนาวรัตน์วรวิหาร นฤบาลประสิทธิ์ไว้ เอกองค์ธ หมายพระหฤทัย ถิรคู่สถิตกรุง เบื้องโบสถ์มหาชรแชล่ม ลุแอร่มระฟ้าฟุ้ง กาญจน์แก้วประดับรุจิจรุง ดุจเทวบัลดาล รงรองมณีมหสุคต มรกตมโหฬาร อวดองค์ ณ มัธยสถาน ระดะเหมเครื่องทรง เตมีย์ อวะภาค

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 45 ยอพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19 โอมองค์เทพพระสยามสถิตสกรณีย์ เทวาธิราชศรี สุจิตร โอบอารักษ์ ณ มหานครจตุรทิศ ข้าปีติมานิต สุขี มาณวกฉันท์ 8 เทิดวรราช ปราชญ์วรกุล เกียรติรติคุณ ก้องมหกาล ศักดิ์สิริเลิศ เจิดสุขุมาล สมปณิธาน องค์สุรพร สรรพประสิทธิ์ กิจ ธ ประสงค์ หัตถพระองค์ สร้างพระนคร โรจน์สิริศรี ปรีติขจร สันติอมร เรืองปฐพี วสันตดิลกฉันท์ 14 เหนือเกล้ามหาวชิรวุธ สุบุรุษนราเดช เรืองยศบรมสุรพิเชฐ ฉะสมัย ณ จักรี อ้าองค์มหาสิรประมุข มนสุขจรัสศรี องค์ธีรราชศุภบดี อดิศัยนโรดม

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 46 อินทรวิเชียรฉันท์ 11 เอกกาญจน์กวีศิลป์ พระนรินทร์ ธ รังสรรค์ ดลดาลระดานันทน์ มนราษฎร์สราญรมย์ โขนขับละครร้อง ดุจก้อง ณ แดนพรหม นวยนาดก็ชวนชม พิสดารวิชาธร กิจราษฎร์ฤงานเมือง มิปริเปลื้องฤทิ้งถอน ไพร่ฟ้าประสิทธิ์พร มนชื่นเพราะภูบาล สมเกียรติสมัญญา วิจิตราวิชาชาญ เปรมปราชญ์มุนีญาณ อธิราชภูมินทร์ เตมีย์ อวะภาค

เตมีย์ | ฉันท์สูตรสำเร็จ X สามัคคีเภท คำฉันท์ | หน้า 47 บรรณานุกรม บรรจง ชาครัตพงศ์. (2551). เคล็ดลับการแต ่งคำประพันธ์. สำนักพิมพ์ดอกหญ้าวิชาการ จำกัด. บุญเหลือ ใจมโน. (2549). การแต่งคำประพันธ์. สำนักพิมพ์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์. วิเชียร เกษประทุม. (2551). ลักษณะคำประพันธ์ไทย. สำนักพิมพ์ พัฒนาศึกษา. สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2554). พจนานุกรม ฉบับ ราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554. https://dictionary.orst.go.th/