2013(2)

–0–

ºðºì²ÜÆ äºî²Î²Ü вزÈê²ð²Ü
Ææºì²ÜÆ Ø²êܲÖÚàôÔ

²ÎàôÜø

¶Æî²Î²Ü Ðà¸ì²ÌܺðÆ ÄàÔàì²Ìàô

ÂÆì 2(8)

ºðºì²Ü
ºäÐ Ðð²î²ð²ÎâàôÂÚàôÜ

2013

–1–

² 414

Ðñ³ï³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ¿ »ñ³ß˳íáñ»É
ºäÐ Æ稳ÝÇ Ù³ëݳ×ÛáõÕÇ ·ÇïËáñÑáõñ¹Á

¶É˳íáñ ËÙµ³·Çñ`
å³ïÙ. ·Çï. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ ²Þàî ܺðêÆêÚ²Ü

ÊÙµ³·ñ³Ï³Ý ËáñÑáõñ¹`
¶ñÇß³ ²É»ùë³ÝÇ Ô³ñÇµÛ³Ý – ïÝï»ë³·Çï. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ,
ÐÐ ¶²² ÃÕóÏÇó ³Ý¹³Ù
Պետրոս Հովհաննեսի Հովհաննիսյան - պատմ. գիտ. թեկնածու,պրոֆեսոր
гñáõÃÛáõÝ ²É»ùë³ÝÇ Ø³ñ½å³ÝÛ³Ý – ïÝï»ë³·Çï. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ
лÝñÇÏ Øáõß»ÕÇ ²µñ³Ñ³ÙÛ³Ý – å³ïÙ. ·Çï. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ
è³ýÇÏ ²ëù³Ý³½Ç ܳѳå»ïÛ³Ý – å³ïÙ. ·Çï. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ
ê³Ùí»É ²ñß³íÇñÇ ²é³ù»ÉÛ³Ý – å³ïÙ. ·Çï. ûÏݳÍáõ, ¹áó»Ýï
гÛÏ ØÏñïÇãÇ ¸»ñÓÛ³Ý – Çñ³í³·Çï. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ
лݽ»É ¶»ñ³ëÇÙÇ Ø³Ýáõã³ñÛ³Ý – ù³Õ³ù³·Çï. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ
²Ýݳ ¶ñÇ·áñÇ ²ë³ïñÛ³Ý - ³ñí»ëï³·ÇïáõÃ. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ
ê³Ùí»É ä³ñ·¨Ç Øáõñ³¹Û³Ý – µ³Ý³ëÇñ. ·Çï. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ
껹³ ø»ñáµÇ ¶³ëå³ñÛ³Ý – µ³Ý³ëÇñ. ·Çï. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ
ê»Ûñ³Ý ²ñïáõß³ÛÇ ¼³ù³ñÛ³Ý – ÷ÇÉÇë. ·ÇïáõÃ. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ
Ø»ÉëÇÏ ä³ñ·¨Ç ØÏñïáõÙÛ³Ý – Ñá·»µ³ÝáõÃ. ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

² 414 ²ÏáõÝù. ¶Çï³Ï³Ý Ñá¹í³ÍÝ»ñÇ ÅáÕáí³Íáõ / ÊÙµ. ËáñÑáõñ¹`
¶.². Ô³ñÇµÛ³Ý ¨ áõñÇß.; ¶ÉË. ËÙµ.` ².². Ü»ñëÇëÛ³Ý. – ºñ©£
ºäÐ Ññ³ï©, 2013 é – 222 ¿ç£

ÐÐ ´àÐ-Ç 13.03.2012Ã. áñáßٳٵ §²ÏáõÝù¦ ÅáÕáí³ÍáõÝ µ³í³ñ³ñáõÙ ¿ ´àÐ-Ç
å³Ñ³ÝçÝ»ñÁ ¨ ׳ݳãíáõÙ ÁݹáõÝ»ÉÇ ³ï»Ý³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙݳϳÝ
³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ ¨ ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ Ññ³ï³ñ³ÏÙ³Ý Ñ³Ù³ñ:

© ºäÐ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ, 2013 é
© лÕ. ËáõÙµ, 2013 é

–2–

ՊԱՏՄԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

АРМЯНО-РУССКИЕ ОТНОШЕНИЯ
В ЦЕРКОВНОЙ СФЕРЕ
1836 – 1917 ГГ.

ВАЛЕРИ ТУНЯН

Функционирование управления армянской церкви в Российской державе
как синтез внутренних интересов самодержавия и Эчмиадзинского престола от
принятия регламентационного акта 1836 г. до 1917 г. является знаменательным
для понимания общего и особенного в развитии армянской нации. Тем более, что
в этом контексте проблема имеет сложный характер, исследуется и актуальна в ис-
ториографии1.

В церковном “Положении” 1836 г. о управлении армянской церкви в Рос-
сийской империи имелись недочеты: право наследование имущества духовенства
светскими лицами, порядке назначение епископов и прерогатив католикоса. Не-
соответствие армянским традициям распоряжения личным имуществом затронуло
прошение главе церкви Мадрасские и Калькуттские армяне в 1839 и 1840 гг., пос-
кольку добровольные приношения предназначались духовенству, а не светским
лицам; все принимавшие обет священнослужители находились на довольствии ар-
мянской церкви Индийские армяне предлагали расширить состав Синода из восьми
членов до 12: шесть епископов и шесть архимандритов. Компетенцией католикоса, а
не Синода сочтено рассмотрение вопросов веры. Неприемлемым указано требо-вание
“Положения” “О сложении монашествующего и вообще духовного сана” лишь по раз-
решению Эчмиадзинского Синода. Кроме того, в 1839 г. появилась книга “Дополне-
ния к доказательству о древности трехперстного сложения”, где, якобы, утверждалось
о наличии двоеперстного сложения в армянской церкви, которое характеризовалось
проявлением армянской ереси.

Все эти наболевшие вопросы католикос Ованес Карбеци (1831-1842) 8 августа
1840 г. направил прошением главноуправляющему Закавказья для предоставления ца-
рю Николаю I. Католикос Карбеци утверждал, что догматы армянской церкви “соглас-
ны с греческой”, и появление подобного утверждения являлось “оскорблением право-
славной церкви нашей”. Испрашивалась высочайшая санкция на недопущение подоб-

1 В.Г. Тунян, Восточная Армения в составе России. Ер., 1988; “Положение”Армянской церкви.Ер., 2001;
Эчмиадзинский престол ХIХ - нач. ХХ вв. Ер., 2001; Эчмиадзинский вопрос в политике России. Ер.,
2002; Армянская церковь: материалы еженедельника “Овив”.Ер., 2009; Дякин В.С.Национальный воп-
рос во внутренней и внешней политике царизма (начало ХХ в.) - Вопросы истории. 1996, N 11-12; Верт
П. Глава церкви, подданный императора: армянский католикос на перекрестке внутренней и внешней
политики империи, 1828-1914. - Ab Imperio. 2006, N 3; Архимандрит Августин (Никитин). Армянская
христианская община в Петербурге. - Нева, 2011, N 1 (“Русский журнал”[email protected] ); Национальная
политика ХIХ (конец) - ХХ (начало) + Руссификационная политика царизма ХIХ (конец) - ХХ (начало).-
@ Vaeringjar Team; Амбарцумов И. В. Эчмиадзинские католикосы и их влияние на общественно-поли-
тическую жизнь Армении (1892 - 1912) . – Вестник ТвГУ.Серия “История”. 2012, с. 76-87.

–3–

ных мыслей со стороны русской цензуры в различных изданиях и публикациях.
Прошение было рассмотрено Николаем I. Относительно проблемы крещения

монарх повелел сообщить верховному католикосу о принятии мер св. Синодом по не-
допущению подобных мыслей “на счет” армянской церкви. От Ованеса Карбеци зат-
ребовано изложение основ григорианского вероучения, представления в Министерст-
во внутренних дел для рассмотрения св. Синодом. Высочайшая воля была сообщена
А. Г. Строганову и обер-прокурору св. Синода графу Н. А. Протасову, а 12 декабря
1841 г. - верховному католикосу. Решение этой проблемы довелось осуществить като-
ликосу Несесу Аштаракеци (1843 - 1857)2.

В июне 1848 г. Нерсес Y представил наместнику Кавказа свои замечания по
наследственным статьям 39, 71, 89 и 91 “Положения”, затронутые в прошениях ин-
дийских армян. Католикос отвергал наличие собственности у армянского духо-
венства, достоянием которого располагала вся церковь: “Самый Эчиадзинский мо-
настырь и церковь Армянская в Иерусалиме содержатся подобными средствами, и
все это приобретается посредством монашествующих”3. Долг церковных иерархов
усмотрен в служении пастве и богу, а не в обогащении родственников: “Епископу
не подобает радеть и заботиться о обогащении своей родни, забывая своего Го-
сподня”4.

Все имеющиеся спорные дела о наследовании подлежали рассмотрению
указанным подхода: “Силу сего закона допустить и на дела, возникшие после 11
марта 1836 года”5. Церковный подход к наследованию имущества духовенства
представлялся залогом умиротворения общественного мнения: “Это успокоит умы
целой нации и сохранит в святости церковные законы, коими руководствовались
армяне с самого введения христианства”6. При этом католикос указывал, что изло-
женным правом наследования руководствуются все армяне других стран

Затрагивался также вопрос о процедуре избрания главы. В прибавление к
статье 15 Аштаракеци указывал: “Национальный устав о выборе патриарха-католи-
коса всех армян, последователей св. апостолов христиан Фадея и Варфоломея (Бар-
дугимеос) и преемника их святого Григория Великого просветителя, до кончины
патриарха Гукаса Каринского в 1779 году, был следующим в течении веков”7. Пос-
ле чего следовало изложение избирательной процедуры до регламентации русс-
кой власти: “По кончине патриарха-католикоса почетнейшие из духовенства и ми-
рян Араратской области собираются в патриаршем престольном монастыре к цере-
монии погребения усопшего патриарха. На другой или на третий день после по-
гребения собираются в храме св. Эчмиадзина архиепископы, епископы, архиман-
дриты, протоиереи, иереи, также и почтеннейшие лица из светских сословий ар-
мян - меликов, юзбашей, старшин и других, и собором став пред Святым Престо-
лом, возносят к Богу молитву о вспомоществовании силы ума и сердца всего собо-

2 Матенадаран, ф. Архив Лазаревых, п. 146, д. 45, ед. хр. 9, л. 133 - 136., 225.
3 НАА, ф. 57, оп. 1, д. 84, л. 140.
4 Там же, л. 139 об.
5 Там же, л. 140.
6 Там же, л. 140, 141.
7 Там же, л. 120.

–4–

ра в выборе”8. Заслушивались отзывы каждого из присутствующего, итог суммиро-
вался, а полученный результат сообщалась армянам Константинополя, Иерусали-
ма и других мест.

10 сентября 1848 г. Совет Главного управления Закавказья рассмотрел пред-
ставление католикоса Аштаракеци об изменения наследственных статей главы
церкви, епископов и монашествующих армянского духовен-ства. Совет постановил
отложить дальнейшее рассмотрения дела, чтобы католикос уточнил свое мнение
по оставшимся статьям прошения индийских армян - 11,12, 13, 33, 35, 37 “Положе-
ния”, относящимся к избирательному процессу католикоса, процедурным вопро-
сам, взаимоотношениям католикоса и Эчмиадзинского Синода, круга действий
последнего9.

В исповедальном вопросе католикос Аштаракеци предпочел действовать ка-
ноническим путем. В отношении. от 13 января 1850 г. наместнику Кавказа кн. М. С.
Воронцову им отмечена занятность сбором исторических сведений в исповедальном
вопросе. Указывалось о наличие канонического труда католикоса Нерсеса (Шнорали-
Благодатного) ХII в., содержащегося в книге “Исторические памятники вероучения
армянской церкви, относящиеся к ХII столетию”, изданной в переводе Ал. Худобашева
за 1847 г. в С.-Петербурге, которая давала исчерпывающий ответ о сущности и харак-
тере вероучения как национальной христианской церкви. Аштаракеци отмечал: “Кто
бы не принялся излагать в настоящее время наше вероисповедание, но все таки оно не
может быть столь полно, столь удовлетворительно какое представляет соборное по-
слание патриарха Нерсеса Клаэнского ко всему Армянскому племени, касающиеся су-
щественных истин религии и в особенности в догматическом отношении переписки
его с греческим императором Мануилом Комненом и зятем Комнена Алексеем и со
всем собором церкви Константинопольской,…”10 Высылались два экземпляра книги:
один - для наместника Кавказа, а другой - св. Синоду11. Мнение католикоса Аштара-
кеци принято к сведению.

Нерсес Аштаракеци был волевым и авторитетным верховным католикосом.
При нем установилось самовластие католикоса, непогрешимого и безотчетного в
своих действиях, которые имели целью укрепить влияние и самобытность армянс-
кой церкви. В среде армянского духовенства воплощен тезис: ”Верховный католи-
кос - “Положение и закон”. Аштаракеци установил контроль над Эчмиадзинским
Синодом, оставляя постоянно вакантным большинство его состава, управляя ли-
чно хозяйственной частью. Доходы епархий концентрировались в негласной каз-
не, что позволило собрать 1 млн. руб. асс. на открытие духовной академии, учреж-
дение духовной семинарии в Эчмиадзине и улучшить положение Тифлисского
училища Нерсисян.В образовательной сфере главной заслугой стало открытие цер-
ковно-приходских училищ, с санкции царя Николая I, ставших кузницей нацио-
нального просвещения для подрастающего поколения12.

8 Там же, л. 121.
9 Там же, л. 126, 141.
10 Там же, л. 75.
11 Матенадаран, Архив католикосата, п. 154, ед. хр. 541, л.1-2 об.
12 Российский государственный военно-исторический архив (РГВИА), ф.169, оп.1, д. 4, л. 189; Излече-
ние из всеподданнейшего отчета министра внутренних дел за 1855. СПБ, 1857 с.178

–5–

Общее состояние армянской церкви в России прогрессировало при католи-
косе Нерсесе Аштаракеци. В 1848 г. высочайшей санкцией осуществлено освобож-
дение армянских церквей и монастырей в России от всех городских и полицейс-
ких повинностей. На следующий год разрешено продавать восковые свечи, ис-
пользуемые при духовных обрядах, в самих церквях либо находящихся при них
лавках. В 1853 г. подтвержден вневедомственный статус армянских духовных учи-
лищ от попечительства Кавказского учебного округа., а спустя год регламентиро-
ваны права детей священнослужителей при поступлении в военную службу.

Таблица 1.
Состояние белого армянского духовенства 1855 г.

Наименование Церкви Духовенство Число
епархий кафед- приход- припи- кладби- свящ.-церковно прихожан

Н.Бессарабская ральные ские сные щенские служители 23948
Астраханская 4 28 1 3 54 48 7002
Ереванская 3 12 2 3 76 18 143479
Грузинская 1 446 1 3 504 350 127560
Карабахская 4 18 240 37 312 332 62127
Шемахинская 1 164 3 169 82 15502
Всего… 35 3 32 32 379618
13 703 244 56 1147 862

По армянским епархиям России в 1855 г. значилось 1016 церквей: кафед-
ральных - 13, приходских -703 приписных -244, кладбищенских - 56, а также 310
часовен. Из них во внутренних епархиях имелось церквей: Нахичевано-Бессарабс-
кой - 4 кафедральных, приходских-28, приписных -1, кладбищенских -3 (всего 36),
а в Астраханской - 3 кафедральных, приходских -12, приписных 2, кладбищенских
- 3 (всего20). В Нахичевано - Бессарабской епархии численность священнослужи-
телей равнялась 54, церковнослужителей – 48 (всего 102), а прихожан 23948 обоего
пола, а в Астраханской, соответственно, 76 и 18 (всего 94) и 7002 прихожан. Коли-
чество духовных лиц этих двух епархий от общего числа армянской церкви (2009)
равнялась 196, что составляло 10,97%, а численность прихожан 30950: Нахичевано-
Бессарабской - 23948, а Астраханской -7002. По сравнению с данными 1836 г. ко-
личество прихожан в Нахичевано-Бессарабской епархии (19792) увеличилось на
4156 человек, а по Астраханской (16135) произошло уменьшение в 9133 лиц. Если
в первом случае действовал механизм естественного роста, то во втором случае
резкий упадок имел связь с миграционным процессом.

Сопоставление с данными Эчмиадзинского прокурора Ф. Корганова за 1841
г. позволяет представить увеличение общего количества церквей при Аштаракеци,
так приходских на 47, но отмечается уменьшение численности священнослужите-
лей на 113 и церковнослужителей - 515. Фиксируется увеличение численности
прихожан армянской церкви:1841 г. - 288018 и 1855 г.- 379618, т. е. на 91600 чел.
Причем этот процесс был обеспечен за счет увеличение прихожан в Ереванской,
Грузинской, Карабахской епархиях и естественного прироста в Шемахинской, но
сокращение имело место в Нахичевано-Бессарабской и Астраханской епархиях (на
1000 и 11480 чел.).Число приходских училищ составило 21: Нахичевано-Бесса-

–6–

рабской - 9, Астраханской - 2, Ереванской-2, Грузинской - 6, Карабахской - 1, Ше-
махинской - 113.

При этом действовала двойная тенденция развития армянской церкви: с од-
ной стороны, расширение количественного состава священнослужителей, а с дру-
гой - оптимизация. Так, в 1848 г. в Карабахской епархии было возведено в сан свя-
щенника 77 лиц, хотя и после этого процесс пополнения духовных лиц продол-
жался14, но вскоре возникла проблема соотношения количества и качества. В авгус-
те 1851 г. был составлен список непригодных священнослужителей Карабахской
епархии, насчитывающий 34 фамилии15. Всего в ноябре в Карабахской епархии чи-
сло священников, дьяконов и церковнослужителей составляло 277 человек, что оз-
начало значительность непригодных священнослужителей16.

Общая численность духовных лиц Нахичевано-Бессарабской епархии в 1837
г. равнялась 319, а в 1855 г.- 102. Уменьшение их количества составило
31,9%.Более резко сократилось численность священнослужителей и церковнослу-
жителей по Астраханской епархии: 1837 г.-166 (56 + 110), а в 1855 г. - 94 (76+ 18), т.
е. выбыло 78 лица или 46,98%. Оптимизация состава духовных лиц шла парал-
лельно с процессом сокращения численностью армян Астраханской епархии, а
также новыми возможностями на гражданском поприще. При этом произошел рост
церквей в Нахичевано- Бессарабской епархии: 1855 г. - 36, а в 1837 г. – 28 (22,3%).
В Астраханской губернии имелся застой: 1855 г. – 20 церквей, а в 1837 г. - 19.

Деятельность епархиальных консисторий перед Эчмиадзинским Синодом
получила отражение в предоставлении полугодовых ведомостей.- именная о всех
производимых делах, а также о следственных и уголовных делах. Для повышения
эффективности деятельности отчетных структур о делопроизводстве вместо дву-
месячных ведомостей17 стали использоваться квартальные срочные ведомости. Так
в 1852 г. Астраханская епархиальная консистория их представило за июль, август,
сентябрь, а также за октябрь, ноябрь и декабрь.

Взаимосвязь демографическое положение армянского населения и статисти-
ки в делопроизводстве Астраханской губернии показывают данные срочных ведо-
мостей за конец 1852 г18.

Время поступления Следственных и Проси - Метрических Таблица 2.
уголовных тельных справок
От ноября к 1 дека-бря 11 53 22 Итого
оставалось нере-шенных дел
К1 декабрю поступило 11 3 61 28
Итого… 56 4
86
71

13 Извлечение из всеподданнейшего отчета министра внутренних дел за 1855 г. Приложение N 17, с.
118, 119.
14 Документальные материалы по истории армянской церкви. Сост. С. Бейбудян. Ереван, 2001, кн. 9,
N112, с. 163, 164; N 114, с. 168; N 116, с. 170; N 128, с. 183; N 134, с. 191. - На арм. яз.
15 Там же, N 141, с. 200, 201.
16 Там же, N 143, с. 202 - 213.
17 НАА, ф.56, оп. 2, д. 522, л. 1, 3, 5, 6; д. 564, л. 1 - 23, 24 - 30.
18 Там же, , д. 522, л. 25.

–7–

В декабре решено: 11 2 2
из нерешенных 1 1
вновь поступивших 3 3

Итого… 56 1 68
К 1 января 1853 г. ос-
талось нерешенных

Краткий срез представленных данных не позволяет делать обобщающее, го-
довое суждение, но показывают низкую эффективность решенных дел - за декабрь
1852 г. они составили 4,2% (3 дела).При этом, в Астраханской епархии имела тен-
денция стабилизации численности духовных лиц: 1855 г. -94 (священнослужите-
лей 76 и церковнослужителей 18), а в 1862 г. - 98 (священников - 55, дьяконов-5,
церковнослужителей - 38).Подпиткой являлось воспроизводство священнослужи-
телей. В 1862 г. было посвящено 8 лиц: из духовного сословия 6, а светского 2. Яв-
лении носило положительный характер, с учетом географического представитель-
ства духовных лиц епархии: города Астрахань, Владикавказ, Георгиевск. Ставро-
поль, Кизляр, Моздок, св. Креста, с. Армавир на Кубани, крепость Екатеринодар и
укрепление Темир хан Шур19.

При этом католикос Аштаракеци строго следил за целеуказанной направ-
ленности епархиальных иерархов. 4 ноября 1856 г. глава Нахичевано-Бессарабской
епархии архиепископ Матеос Вегапетям подал жалобу прокурору Эчмиадзинского
Синода Г. Васакяну, что католикос Аштаракеци отстранил его от управления епар-
хией без суда и следствия, обусловленное покровительством министром внутрен-
них дел С. Ланским20.

Потребность литературы об армянском вероисповедании для русской об-
щественности побудила Хачатура. Лазарев в 1857 г. переиздать работу иерарха Ар-
гутинского-Долгорукого “Исповедание веры Армяно-григорианской церкви”, по-
священную императору Павлу I. Точно так же оно было связано с противостоя-
нием католицизму и желанием возвысить православие21.

Произошло усложнение содержания церковной статистики, исходящей от
требования властей, получившей новые градации в данных за 1857 и 1863 гг22.

Епархии Число родившихся Число Таблица 3.
1857 1863 умерших
Астраханская 1857 1863 Число
(Став.губерния) 782 927 614 663 бракосочетаний
Шемахинская
Ереванская 836 910 936 561 1857 1863
Карабахская 8205 9537 5000 5040 153 159
Итого…. 2401 3003 2314 1343
12224 14377 8864 7607 267 218
2600 2040
1156 852
4176 3269

19 Там же, оп. 1, д. 3628,л. 85; оп. 2, д. 795, л.17, 18.
20 Там же, оп. 2, д. 629, л. 1-2.
21 РГАДА, ф. 1252, оп. 1, д. 394, л. 3.
22 НАА, ф. 56, оп. 1, д. 4601, 41.

–8–

Данные имеют определенные неточности, так по Астраханской епархии они
приводятся лишь по Ставропольской губернии, однако, представляют наличие оп-
ределенных всплесков в прибыли и убыли армянского населения по каждой пока-
занной епархии.

Бремя времени сказывалось на состояние церквей в Петербурге, Москве,
Кишиневе и других мест. Для обеспечения их существования в столицах предста-
вители фамилии Лазаревых возводили вокруг основанных церквей постройки,
обеспечивающих их финансовое положение. Эти поступления позволяли содер-
жать при армянских церквях причеты, бесплатных воспитанников в Лазаревском
институте, студентов духовного отделения, а в Эчмиадзин высылались разные
церковные принадлежности по требованию Синода23. Аналогичным образом
действовал иерарх Нерсес Аштаракеци в Грузинской епархии, обеспечив безбед-
ное существование основанного училища в Тифлисе построением караван-сарая и
лавок. Точно также он поступил в Бессарабской епархии, где использовал доходы
Кишиневской и Григоропольской церквей, как и ссуду от правительства в 5 тыс.
рублей для возведения построек и лавок, сдаваемых в наем24. Григориопольское
духовное правление проявляя прагматизм взяло от городской магистратуры пус-
тующий участок земля для “вспашки и посева”, чтобы увеличить самообеспечение
провиантом25. Доходные церковные дома были сооружены в г. Новый Нахичеван,
поступления от которых затем высылались католикосу Аштаракеци в Эчмиадзин26.

Поддержание благолепия храмов требовало поддержки общественности. В
1836 г. для перестройки церковного дома, постройки нового дома церкви св. вели-
комученицы Екатерины на Невском проспекте и улучше-ния состояния двух ста-
рых домов в Петербурге Хачатур Лазарев создал специальный строительный коми-
тет из видный армянских представителей - ст. сов. А. М. Худобашев, сов. А.-
С.Сумбатов, над. сов. И. С. Асхаранов, тит. сов. С. М. Лалаев. При этом предвари-
тельные проекты по улучшению и расширению церковного хозяйства были заказа-
ны архитектору академии художеств над. сов. А. И. Мельникову. Некоторые
проекты были поручены архитектору Е. Гр. Цолинову, что обеспечило хорошее
качество проделанной работы27.

В конце декабря 1843 г. Нерсес Аштаракеци добился правительственной
санкции на возведении св. Креста над армянским молельным домом в Одессе. С
главноуправляющим путей сообщений и публичными зданиями П. А. Клейнмихе-
лем было достигнуто соглашение о необходимости восстановления обветшалого
Собора Успения Богородицы в Астрахани, с предоставлением проекта необходи-
мых ремонтных работ28.

В то же время церковный капитал Петербургского и Московского духовного

23 НАА, ф. 399, оп. 1, д. 79, л. 1 об.
24 С. Самуэлянц, Воспоминания из жизни католикоса Нерсеса Y.- Базмавеп. 1904, с. 208, 251, 252. - На
арм. яз.
25 Дж. Фаньян, Описание армянских документов, опубликованных в “Трудах Бессарабской губернской
ученой архивной комиссии. - Вестник архивов Армении. 1987, N 3, с.113.
26 НАА, ф. 399, оп. 1, д. 79, л. 3.
27 Там же, д. 70, л. 202, 218, 219.
28 Там же, ф. 400, оп. 1, д. 48, л.243 об, 245.

–9–

правления стал уменьшаться в 60-гг. ХIХ в., что было связано с содержанием свя-
щеннослужителей и иерархов, прибывающих по разным вопросам в обе столицы
Российской державы. Это обусловило утверждение тайным советником, камерге-
ром Хачатуром Лазаревым 16 апреля 1865 г. “Руководство ктиторам” по контролю
церковной отчетности29. Затем последовало распоряжение попечительству армянс-
ких церквей Москвы и Петербурга действовать “благоразумною осторожностью”
во всех “надобностях, работах, счетах и в прочем”30. Напряженность в средствах,
ветхость деревянных церковных строений, заставила Хачатура Лазарева в 1869 г.
получить у правительства ссуду в 50 тыс. руб. на 33 год на уплату церковных дол-
гов и ремонт армянской церкви в Москве, что и было осуществлено. Кроме того он
добивался направления церковных доходов на ремонт Кишиневской армянской
церкви31.

При католикосе Геворге IY (1865-1882) произошла переоценка определен-
ных ценностей: “Положение” из зла превратилось в добро. Оно сохраняло и гаран-
тировало незыблемость статуса армянской церкви в Российской державе. 8 мая
1870 г. наместник Кавказа поставил в известность министра внутренних дел о же-
лании католикоса Геворга IY повременить с изменением содержания церковной
хартии: “Полагает необходимым отложить пересмотр действующего ныне Поло-
жения до более удобного времени”32. Вел. кн. Михаил Николаевич счел нужным
удовлетворить ходатайство

Управляющий министерством внутренних дел кн. Б. Лобанов-Ростовский
27 августа запросил заключения внешнеполитического ведомства. На основании
представления Азиатского департамента государственный канцлер А. М. Горчаков
15 сентября 1870 г. выразил мнение о совпадении точек зрения с наместником
Южной окраины.:“Я вполне разделяю выраженное е.в. наместником Кавказа мне-
ние об уместности удовлетворения настоящего желания верховного католикоса”33.

Министерство внутренних дел и руководство Кавказа были вынуждены
учитывать позицию верховного католикоса. Сочтено возможным пойти на частич-
ное удовлетворение прошения индийских армян. 1 марта 1871 г. царь Александр II
утвердил постановление Государственного Совета о порядке наследования иму-
щества армянского монашествующего духовенства в духе национальных тради-
ции34. На следующий день юридическую силу получил новый штат Эчмиадзин-
ского Синода в размере 9775 руб., превышающий прежний на 4725 руб. Для “бла-
гоустройства” Эчмиадзин-ского монастыря, а также армянских церквей Констан-
тинополя, пострадавших от пожара 1871 г., разрешено осуществить сбор пожертво-
вания в державе35.

29 Там же, ф 399, д. 79, л. 1 - 16 об.
30 Там же д. 70, л. 270.
31 Там же, д. 79, л. 4.
32 РГИА, ф. 821, оп. 140, д. 1, л. 229.
33 Там же, л. 239.
34 Отчет по Главном управлению наместника Кавказа за первое десятилетие управления Кавказским и
Закавказским крам е.и.в. вел. кн. Михаила Николаевича. Тифлис, 1873, с. 100, 101
35 Документальные материалы…, кн. 11,N 288, с. 364, 365; Пособие. - Арарат. 1871, 1871, сентябрь, с.28.
- На арм. яз.

– 10 –

Кондаком от 20 сентября 1873 г. было утверждено специальное правление
для заведования делами Эчмиадзинского монастыря, призванное содействовать
его благоустройству и управлению экономической части. Кондак запрещал кому-
либо вмешиваться в деятельность монастырского правления: “Никто из братии мо-
настыря, ниже других, в какую бы он должность не был облечен, не осмелился бы
явно или тайно вмешиваться в дела монастырского правления”36. Состав правления
включал шесть членов: епископы Степан и Иеремия, архимандриты Нересес, Гри-
горий, Мамбре, Степан37.

Необходимость прогресса в подготовке священнослужителей. для пользы
нации и церкви являлась предметом внимания католикоса Геворга IY Константи-
нопольского (Керестеджяна). 11 мая 1874 г. католикос направил свои соображения
об открытии духовной академии в Эчмиадзине наместнику Кавказа. Для армян-
ской церкви характерной чертой признавалась историческая забота о воспроиз-
водстве собственных священнослужителей: “По издревле существующему поряд-
ку, каждый монастырь имел при себе училище. Монастырь же Эчмиадзин, прес-
тол католикоса всех армян, включал в стенах своих рассадник высшего образова-
ния”. Система действовала и при иноверческом господстве, - “даже во времена го-
нения. Первопрестольный монастырь сей не имел недостатка в монахах с позна-
ниями из богословских и философских наук и языкознания”, - но затем дала сбой.
Уменьшение подготовленных священнослужителей заставило католикосов Нерсе-
са Аштаракеци и Матеоса Чухаджяна задуматься о необходимости духовной акаде-
мии, которую, по разным обстоятельствам, не удалось осуществить. Дух времени и
нахождение Эчмиадзина в составе Российской державы требовали решения дан-
ной проблемы: В видах пополнения крайнего недостатка в просвещенных и благо-
воспитанных духовных для армянской церкви. Академию предусматривалось ос-
вятить в октября.

Намечалось сохранить трехразрядную систему церковных заведений:
1.приходские школы при сельских и городских церквях; 2. среднеучебные заведе-
ния в каждом городе или монастыре, где имеется духовное правление; 3. по одной
семинарии в каждой епархии и Эчмиадзине. Армянскую систему образования
должна была увенчать духовная академия. Предусматривалось пересмотреть “уста-
вы” приходских и среднеучебных заведений, которые после рассмотрения и ут-
верждения “установленным порядком” подлежали сообщению правительству для
сведения.

1 июня 1874 г. наместник Кавказа вел. кн. Михаил Николаевич поддержал
намерение Геворга IY открыть духовную академию в отношении к министру внут-
ренних дел. Ознакомление с ходатайством католикоса главы внешнеполитическо-
го ведомства Лобанов-Ростовского привело к убеждению, что речь идет о реализа-
ции державной программы по усилению воздействия Эчмиадзинского престола,
которая требует учета интересов всех заинтересованных министерств. В отноше-
ние к управляющему министерством иностранных дел 6 июля 1874 г. указано: “В
бытность патриарха-католикоса в Петербурге были заявлены им некоторые пред-

36 РГИА, ф. 821, оп. 140, д. 44, л. 72.
37 Там же, л. 1 - 5.

– 11 –

положения, имеющие целью скрепить религиозно-нравственные узы, соединяю-
щие турецких армян с Эчмиадзинским патриаршим престолом. Предположения
эти были подвергнуты предварительному обсуждению министров иностранных и
внутренних дел, совокупно с находившимся тогда в Петербурге начальником
Главного управления наместника Кавказа и найдены вполне соответствующим с
целью и интересам армянской церкви”38.

Важность предполагаемого учебного заведения в форме семинарии связыва-
лась с подготовкой священнослужителей для турецких армян: “В числе тех пред-
положений находилось предположение об основании в Эчмиадзине некоторых
учреждений, в особенности семинарии, для приготовления духовных пастырей,
которые могли бы с честью занимать в последствии церковные должности в Тур-
ции”39.

19 июля 1874 г. царь Александр II утвердил “Правила об армянских школах”
для руководства духовным ведомством армяно-григорианского исповедания. ”Ус-
танавливался льготный статус армянских училищ двухступенчатого уровня. Пер-
вый предусматривал ограниченный контроль над церковно-приходскими учили-
щами со светским характером, а второй исключал всякой надзор над чисто духов-
ными заведениями.

Вершиной системы образования армянской церкви должна была стать ду-
ховная академия40. Межведомственный Кавказский комитет 24 сентября 1874 г. ут-
вердил “Правила Эчмиадзинской Армянской Духовной Академии”, призванной
поддержать религиозно-нравственное влияние Эчмиадзинского престола среди
российских и заграничных армян41.

Датой открытия академии было выбрано 28 сентября, которое совпадало с
празднованием тезоимянства главы армянской церкви. На торже-стве присутство-
вали представители братства, высшего духовенства и общественности ближайших
территорий42. Было открыто очередное учебное заведение у восточных армян, ко-
торое отличалось от ранее заведенных – Лазаревский институт в Москве, училище
Нерсесян в Тифлисе и Агабабовское в Астрахани, местопребыванием в Эчмиадзи-
не и духовным профилем. Академия рассматривалась католикосом Геворга IY
флагманом армянской системы образования: церковно-приходские школы, сред-
недуховные училища и семинарии. Вся она должна была находиться под контро-
лем Эчмиадзина, являвшейся автономной в системе образования Российской дер-
жавы43.

Уделено внимание регламентации деятельности духовных семинарий. 27
июня 1880 г. царь Александр II утвердил проект “Основных правил епархиальной
Нахичевано-Бессарабской армяно-григорианской духовной семинарии”, представ-
ленный министром внутренних дел статс.- сек. Маковым. Семинария учреждалась
в г. Нахичеване на Дону и содержалась за счет средств местных армянских церк-

38 РГИА, ф. 821, оп. 140, д. 1, л. 33.
39 Там же, л. 33, 33 об.
40 Там же, л. 33 об.
41 Там же, д. 49, л. 25
42 Празднование открытия академии св. Эчмиадзина. - Арарат. 1874, сентябрь, с. 342 - 347. - На арм. яз.
43 РГИА, ф. 821, оп. 130, д. 180, л. 34.

– 12 –

вей епархии, доходами со здания бывшего Халибовского училища в Феодосии и
другого имущества, а также пожертвований.

Семинария включала 6 классов, где преподавались богословские и общеоб-
разовательные сгруппированные предметы: 1.священная история и катехизис;
2.богословие догматическое, нравственное и пастырское; 3. гомилетика; 4. канони-
ческое право; 5. история армянской церкви; 6. логика, психология и педагогика;
7.общая церковная история; 8.всеобщая история и география; 9. история и геогра-
фия России; 10. армянская история и география; 11. армянский язык с историей
литературы; 13. латинский язык; 14. французский язык; 15. математика, физика и
начало космографии; 16. естественная история; 17. церковное пение; 18. черчение
и рисование.

Распределение предметов по классам осуществлял Учебный совет семина-
рии. Преподавание предметов в основном производилось на армянском языке,
кроме истории и география России, русского языка. При этом русский язык, исто-
рия и география России являлись обязательными предметами лишь для русско-
подданных граждан44.

Устав Нахичевано-Бессарабской семинарии обеспечил её исключительное
положение в системе епархиальных семинарий и духовной академии. Он давал
выпускникам разные льготы, полагаемые выпускникам государственных средне-
учебных заведений, освобождал от военной службы и облегчал поступление в
университеты. Учреждением Нахичевано-Бессарабской семинарии произошло
окончательное разграничение между статусом и учебными программами среднеу-
чебных заведений и духовной академии. Созданная целевая система включала
компоненты: 1) распределение функций; 2) субординация должностей; 3) средства
информации. Все эти функции объединял надзор руководства Эчмиадзинского
престола.

Между тем академия поступательно развивалась. Число русскоподданных
учеников пансионеров и вольноприемных в 1883 г. составило 28345. Динамику сос-
тояния сферы просвещения Эчмиадзинского престола показывают следующие
данные.

Таблица 4.
Состав церковно-приходских училищ 1874 - 1886/7 гг.

1874 1882 1885 1886-1887

Епархии число учащихся число учащихся число число учащихся
73 103
Ереванская 81 3089 95 4085 80 75 1709
Грузинская 45 3712 103 5683 24 74 2090
Карабахская 14 1282 16 1266 11 21 474
Шемахинская 575 11 758 52 21 439
Карсская 15 7 529
Астраханская 26 898 38 1955 270 36 613
Нах.Бессараб. 254 917 60 2602

Итого… 10473 330 16878 227 5325

44 Записка об Армянских школах. СПБ., 1911, …, с. Y - YIII.
45 НАА, ф. 56, оп. 1, д. 855, л. 15 об.

– 13 –

Из показанного количества учащихся за 1886 -1887 учебный год представи-
телями духовного, дворянского и служебного сословий, соответственно, по епар-
хиям составляли: Ереванская: - 110, 9 и 57; Грузинская - 108, 31 и 71; Астраханская
- 28, 1 и 3; Карабахская - 44, 55 и 14, Шемахинская -16, 9, и 28. Эти сведения пока-
зывают общесословную принадлежность, поскольку, даже при всем несовершенст-
ве представляемых данных, включали также представителей земледельческого на-
селения, которые составляли большинство армянского народа в Российской импе-
рии. Из этого ясно, что церковно-приходские училища имели народный характер
и давали доступное национальное образование46.

Имелась потребность в семинарии для Астраханской епархии. На 1 января
1886 г. по городу Астрахани имелось подведомственных епархиальному руко-
водству одно женское училище с 63 воспитанницами, отделение подготовительно-
го класса для 22 учениц, церковное приходское училище для 21 учеников и ремес-
ленная школа церковного попечительства общества армян г. Астрахани для 17 пи-
томцев. Общее количество учащихся составляло 85 человек. Вопрос уперся в фи-
нансовое и материальное обеспечение семинарии47. Лишь спустя двенадцать лет
был объявлен конкурс для построения духовной семинарии в Астрахани. Где бы-
ли представлены два интересных конкурсных проекта - “Опыт” и “Виктория”, но
правительство не утвердило “Устав” семинарии, представленный католикосом
Мкртичем I Хримяном (1893 -1907) , потребовав новой редакции48.

Армянские волнения 1890 г. в Османской Турции и участие в них закавказс-
ких армян обусловило принятие самодержавием России репрессивных мер против
духовенства. Тонкость геополитической ситуации состояла в том, что Туманный
Альбион по Кипрской конвенции 1878 г. получил право обеспечивать террито-
риальную целостность территорий Османской Турции. Англия неожиданно поя-
вилась у границ Кавказа и стала соседом Российской державы на границе Кавказа,
что было чревато разными осложнениями.

16 марта 1891 г. царь Александр II утвердил “Правила о применении каран-
тинных мер в административном порядке к армяно-григорианским священнослу-
жителям”, предусматривающее их заключение в монастырях и высылке в разные
места державы за нарушения “общественного порядка”49. Повышены требования к
преподавательскому составу приходских школ, семинарии и академии. От боль-
шинства преподавателей стали требовать предоставления свидетельств об оконча-
нии духовных семинарий и Эчмиадзинской академии, педагогических институтов
либо школьного ценза.

По указанию царя Николая II 16 января 1896 г состоялось заседание комите-
та министров России, посвященное рассмотрению всеподданнейшей записки по
Эчмиадзинскому вопросу главноначальствующего С. Шереметева. Комитет принял к
исполнению программу поэтапного подчинения армянской церкви из трех пунк-
тов: 1. изъятие общеобразовательных учреждений из ведения Эчмидзинского пре-

46 Документальные материалы…, кн.14, N159, с.25 8- 262; Тунян В. Г. Армянская церковь: материалы
еженедельника “Овив” 1906 -1910 гг. Ереван, 2009, с. 43.
47 НАА, ф. 52, оп. 2, д. 406, л. 14.
48 Там же, д. 696, л. 8, 9, 51, 59 об.
49 НАА, ф. 56, оп. 14, д. 8682, л. 92 - 93 об.

– 14 –

стола; 2. усиление контроля над армянскими благотворительными обществами с
возможностью закрытия; 3. в случае необходимости, осуществление секуляриза-
ции имущества армянской церкви. 12 февраля департамент общих дел внутрипо-
литического ведомства поставил в известность департамент духовных дел ино-
странных исповеданий о постановлении комитета министров России50. К 1 январю
1896 г. в Кавказском учебном округе имелось 240 церковно-приходских школ51. По
распоряжению правительства на Кавказе было закрыто 168 армянских школ, кото-
рые имели светский профиль52. Упразднялись льготы для церковно-приходской
системы образования. Открыты министерские школы народного просвещения.

Угроза секуляризации получила воплощение 12 июля 1903 г., когда царь
Николай II подписал указ о захвате имущества и капиталов армянской церкви.
Несмотря на длительный срок обсуждения принятое решение оказалось поспеш-
ным и необдуманным Дело в том, что при обсуждении этого вопроса в совете ми-
нистров России в мае-начале 1903 г. за секуляризацию высказалось пять минист-
ров, а против - 12. Царь поддался влиянию в этом вопросе тандема министра внут-
ренних дел К. Ф. Плеве и главноначальствующего Кавказа Г.С. Голицына. Расчет
царя строился на ряде фактров:1) не допустить провала политики захвата армян-
ских школ и превратить их в державно-народные, поскольку Эчмидзин в судах
Тифлиса, Еревана и Карса стал эффективно отсуживать церковное имущество и
собственность;2) лишить материальной базы армянского движения за самоопреде-
ление Западной Армении в Османской Турции; 3) упразднить значение Эчмиад-
зинского престола как общенационального института, а его главу превратить в ду-
ховного начальника русскоподданных армян; 4) превратить армянских священнос-
лужителей в чиновничью духовную коллегию, как было произведено с католико-
сатами Мцхета и Бичвинта Грузии в первой половине ХIХ в., которые стали бы
орудием политики самодержавной власти; 5) осуществить подавление револю-
ционных поползновений на Кавказе53.

Католикос Хримян последовательно стремился осуществить возврат церков-
ного достояния. В начале январе 1905 г. представителем главы армянской церкви в
С.-Петербурге стал епархиальный Нахичевано-Бессарабской епархии архиепископ
Нерсес, помощником которого являлся архимандрит Месроп. Перед иерархами
было поставлена задача добиться в правительственных кругах возврата к “Положе-
нию” 1836 г., что означало отказ от секуляризации, имущества и школ, отмена реп-
рессивных мероприятий относительно армянских священнослужителей. Католи-
кос учитывал высочайший закон 12 декабря 1904 г. о разработке мер законности
для населения державы, а также увольнение главноначальствующего Кавказа кн.
Голицына 1 января 1905. В правительственных верхах окончательно сформирова-
лось мнение, что тандем Плеве-Голицын совершил “большую ошибку несправед-
ливым актом” об отобрании имущества армянской церкви54.

50 Национальное. - Арарат, 1896. № 8, с. 380; Справочник. - Там же, № 10, с. 467, 468, 470. – На арм. яз.
51 Систематический обзор состояния всех учебных заведений Кавказского учеб - ного округа. – Кавказс-
кий календарь. Тифлис, 1896. Y отдел, с. 195.
52 НАА, ф. 56, оп. 15, д. 360 б, л. 51.
53 РГИА, ф. 1022, оп. 1, д. 60, л. 77.
54 НАА, ф. 503, д. 19, л. 2.

– 15 –

Между тем армянская церковь в Российской державе развивалась в рамках
существующего правопорядка, которая имела поступательный ха-рактер, даже при
наличии определенных препон, сказывающихся на функциональной деятельности
армянской церкви.

Таблица 5.
Состав армянской церкви в России: 1895 и 1904 гг.

Епархии Церкви Мона- Священо- Церковно- Число, тыс.
стыри служители служители прихожан
Ереванская 684 764 181 404 506405 619548
Груз.Имерет. 629 639 362 14 19 347 374 70 14 265710 323183
Карабахская 230 235 40 4 139726 173960
Шемахинская 456 214 214 14 14 36 43 75 39850 47134
Бессарабская 60 54 50 58 31255 18693
Астраханская 38 38 55 55 59 11 21 29770 41303
Итого ... 1412 1529 359 506 1012716 1222821
42 44 21

33 33 33

1318 1424 38 42

За десятилетний срок управления армянской церковью в Российской держа-
ве католикосом Хримяном состояние церквей, монастырей улучшилось, числен-
ность священнослужителей и церковнослужителей увеличилась55. После закрытия
в 1896 г приходских школ со светским уклоном, католикос Хримян лично принял-
ся за строительство новых церквей и часовен с целью сохранению влияния и зна-
чения армянской церкви. Незначительная поступательность в церковном строи-
тельстве характерно для Нахичевано-Бессарабской епархии, а по Астраханской –
отмечается застой. При этом численность прихожан первой уменьшилась, а второй
увеличилась за счет армян Кавказа, которые влились в местную рабочую инфра-
структуру.

Армянская самооборона, первая русская революция (1905-1907 гг.), Кавказс-
кая смута, а также позиция наместника Кавказа графа И.И. Воронцова-Дашкова,
обусловили высочайший указ 1 августа 1905 г. о возвращении приходских школ и
имущества армянской церкви. Восстанавливались “Правила” 1874 г. об управлении
приходской системой образования, которые, в тоже время, подлежали изменению.
Церковное имущество подлежало управлению на основе “Правил”, разработанных
под руководством наместника Кавказа, основанных на практике деятельности по-
печительств при католикосе Нерсесе Аштаракеци56.

Процесс движения к светской жизни в Российской державе стал оказывать
влияние на Эчмиадзинский престол. 10 мая 1906 г. католикос Хримян издал кон-
дак, предоставляющий право армянскому народу избирать епархиальных началь-
ников, викариев, благочинных и членов духовно-административных учреждений.
После чего должна была состояться утвердительная процедура, установленным
правительством порядком. Для этого католикос созвал номинально училищный
делегатский съезд (кондаки от 10 мая, 7 и 30 июня) из выборных представителей
народа, где доминировали представители партии “Дашнакцутюн”, принявший ре-
золюции о социализации. Съезд провозгласил себя распорядителем все дел церкви

55 В.Г.Тунян, Армянская церковь…, с. 66.
56 В.Г. Тунян, Последний период патриаршества Хримяна 1904-1907 гг. Ереван, 2003, с. 66 - 77, 120-123.

– 16 –

в хозяйственной и просветительской части. Лишь благодаря роспуску съезда влас-
тью наместника Кавказа в конце августа удалось избежать конфронтацию Эчмиад-
зина с самодержавием.

В феврале 1907 г. католикос направил в епархии кондак об исполнении
“Правил” об управлении и программе обучения приходских заведений, которые
были намечены училищным съездом и разработаны специальным комитетом. На-
мечалось опробовать “Правила” в течении года, чтобы определить их пригодность.
Однако, поскольку они не были утверждены руководством Кавказа, то по настоя-
нию Воронцова-Дашкова они были отозваны. Поэтому было отдано указание руко-
водствоваться “Правилами” 1874 г.57. Восстановлен институт епархиальных инспек-
торов и создана в училищная комиссия в Эчмиадзине под руководством архиманд-
рита Гарегина. Соответствующая комиссия организована при наместнике Кавка-
за58. Не был решен вопрос санкции на создание Астраханской духовной семинарии
из-за общеобразовательного профиля59.

Руководство Кавказа считало необходимым изменить статус семинарий,
сделать упор на богословском образовании. В октябре 1908 г. министерство юсти-
ции предложило наместнику Кавказа поручить Эчмиадзинскому Синоду составить
“Устав Армянских семинарий”. Определены основные параметры содержания:1)
армяно-григорианские семинарии должны были иметь богословский профиль и
готовить юношеств к поступлению в духовное звание; 2) семинарии подлежали
контролю со стороны наместника Кавказа и департамента духовных дел иностран-
ных исповеданий министерства внутренних дел; 3) главным начальством семина-
рий представлялся Эчмиадзинский Синод, который их управление вверял местно-
му епархиальному; 4) непосредственное руководство семинарий осуществлял рек-
тор, при содействии Педагогического совета и Хозяйственного правления; 5) пре-
подавание общеобразовательных предметов порулось в четырех старших классах
выпускникам российских университетов, а в младших - русских средних учебных
заведений;5) количество поступающих подлежало определению со стороны епар-
хиального руководства; 6) преподавание богословских наук намечалось на армянс-
ком языке, а общеобразовательных предметов - русском языке. Программы бого-
словских предметов представлялись епархиальным начальством на утверждение
Эчмиадзинского Синода, а общеобразовательных - министерству народного прос-
вещения, с утверждением министра внутренних дел.

Наместник Кавказа не согласился с проектом. Предвиделось нежелание Эч-
миадзинского Синода составить “Устав Армянских семинарий” на указанных нача-
лах и возник бы конфликт с правительственной властью. Учитывалась несвоевре-
менность” проекта поскольку, армянская церковь приступила к разрыву связей с
революционной партией “Дашнакцутюн”, которой ранее оказывалась “нравствен-
ную и материальную поддержку”. Главным же представлялось ликвидация льгот-
ного статуса армянской церкви, которая образовывала свою паству, лишения над-
зора над семинариями духовных властей и католикоса, с передачей департаменту
духовных дел. Выражалась надежда, что духовные заведения богословского про-

57 РГИА, ф. 821, оп. 139, д. 99, л. 9 - 10.
58 Туземная жизнь.- Закавказье. 1907, 18 сентября.
59 РГИА, ф. 821, оп. 139, д. 99, л. 10, 10 об.

– 17 –

филя будут сохранены за армянским духовенством. Правительству предложено
разработать “нормальный” “Устав Армянских семинарий”, взяв за основу “Устав”
Нахичевано-Бессарабской семинарии, признаваемых армянским духовенством и
российской властью.

Католикосу Матеосу Измирляну (1908-1910) было направлено компромисс-
ное предложение, чтобы до составления “Устава Армянских семинарий” использо-
вался “Устав” Нахичевано-Бессарабской семинарии 1880 г. Корректировка осуще-
ствлена на примере “Проекта временных правил Астраханской духовной семина-
рии”, которую католикос Хримян хотел открыть в 1906 г., но с существенными из-
менениями. Правительственная власть предлагала: 1) определить штатный состав
учащихся не более 300 человек, с ежегодным выпуском около 25 воспитанников;
2) ректор, инспектор и преподаватели назначаются на должности католикосом, с
порядком замещения должностей для римско-католического исповедания, согла-
сия министра внутренних дел; 3) преподавание общеобразовательных предметов в
четырех старших классах семинарии вверялось выпускникам российских универ-
ситетов, а в младших - русских средних учебных заведений.

При этом выявилось новое явление в церковном управлении армянской
церкви в Российской державе. Католикосы Мкртич Хримян и Матевос Измирлян,
отвечая на вызовы времени, стали осуществлять процесс “демократизации церков-
ных учреждений", усиливающих значение выборности и роль приходов, что выз-
вало недопонимание со стороны правительственной администрации. Власть стала
требовать отмены кондаков о выборности, упорядочения перехода представителей
различных исповеданий в армяно-григорианское, уведомлять об активной дея-
тельности священнослужителей в революционном движении, осуществлять назна-
чение на административные должности священнослужителей по согласию с граж-
данской администрацией. Возникли коллизии 60.

Правительственная ревизия управления Эчмиадзинского престола в конце
1910 и начале 1911 гг. выявила сохранение существовавшего положения дел. В сос-
тав привилегий Эчмиадзинского престола круг включены: развитая сеть приходс-
ких школ”, право избрания священников и епархиальных советов гражданским
собранием, а также уполномоченных для решение дел. Составлено представление,
что законодательный порядок “еще не санкционировал их существование”, в осо-
бенности право избрания священников и епархиальных советов гражданским со-
бранием Тревожило умонастроение светских лиц, стремящихся возвести гражданс-
кого представителя на Эчмиадзинский престол, что противоречило “Уставу” ду-
ховных исповеданий.

В сфере образования имелись достижения. Расширилась школьная система.
В 4 армянских епархиях Закавказья из 109200 детей школьного возраста 28819
(ок.25%) училось в 332 церковно-приходских школах. При этом суммарное коли-
чество учащихся подростков в министерских и церковно-приходских школах сос-
тавляло 51136 или около 50%. В то же время число учеников в министерских шко-
лах 1909 г. по сравнению с 1908 г. увеличилось на 616, а в церковно-приходских -
5551.

60 РГИА, ф. 821, оп. 139, д. 180, л. 96.

– 18 –

В духовной академии и армянских семинариях имелось 92 преподавателя,
из которых лишь 4 имели духовный сан, 28 являлись выпускниками академии и 17
- армянских семинарий. Это означало, что 45 преподавателей имели духовное об-
разование, что составляло менее 50% общего состава. Из оставшихся 47 преподава-
телей 22 являлись выпускниками государственных высших учебных заведений, 10
- средних учебных заведений, а оставшиеся закончили учительские институты и
другие школы. Одна треть всего учебного персонала обучалась в русских и загра-
ничных учебных заведениях, обладала учеными степенями, но преимущественно
не богословского характера.

Сохранился статус-кво в соотношении преподавания духовных и светских
предметов армянских духовных семинариях.

Таблица 6.

Наименование Количество уроков Число
заведений учащихся
богословских общеобразовательных
Духовная академия 50
Эчмиадзинская сем. 36 166 146
Ереванская 12 200 363
Тифлисская 33 231 496
Шушинская 35 214 289
Нах. -Бессарабская 270
Всего… 1614

Главный вывод утверждал, что в духовной академии и армянских семина-
риях преобладало преподавание общеобразовательных предметов что противоре-
чило богословско-духовному статусу61.

Разворот попечительной политики самодержавия к армянской церкви осу-
ществил наместник Кавказa Воронцов-Дашков. В письме к царю от 10 октября 1912
г. им было подчеркнута жизненность данной позиции: “Вашему величеству из-
вестно, что во всей истории наших отношений к Турции по Кавказу вплоть до
русско-турецкой войны 1877-1878 г., кончившейся присоединением к нашей тер-
ритории нынешних Батумской и Карсской областей, русская политика непрестан-
но с Петра Великого базировалась на доброжелательном отношении к армянам, ко-
торые и отплачивали за это нам во время военных действий активной помощью
нашим войскам”.

Подчеркивалась важность Эчмиадзина как национально-духовного полити-
ческого института:”С присоединением к нашим владениям так называемой Ар-
мянской области, в которой находился Эчмиадзин, эта колыбель армяно-григо-
рианства, император Николай Павлович употребил немало усилий для создания
из Эчмиадзинского патриарха попечителя турецких и персидских армян, справед-
ливо полагая тем самым достичь полезного России влияния среди христианского
населения Малой Азии, через которую пролегал путь нашего исконного поступа-
тельного движения к южным морям. Покровительствуя армянам, мы приобретали

61 Записка об Армянских школах…с. 10 - 18, 21 - 25 ,86.

– 19 –

верных союзников, всегда оказывавших нам большие услуги. Если эта политика и
не всегда нам удавалась, ввиду противодействия Турции, желавшей сосредоточить
духовное влияние над своими армянами у Константинопольского патриарха, то, во
всяком случае, она проводилась последовательно и неуклонно почти полтора сто-
летия”.

Смена “исконной политики” России в 90-х гг. ХIХ в. репрессивными мера-
ми, по словам Воронцова-Дашкова, привела к “печальным результатам”. Их уп-
разднения представлялось восстановлением русско-армянских доброжелательных
отношений, особенно с западноармянством, которые надлежало закрепить: “Я по-
лагаю, государь, что теперь настало время вернуться к исконной русской политике
покровительства турецким армянам и настоятельно необходимо изыскать лишь те
формы, в которые оно должно в данный момент вылиться”62.

Получила решение проблема усиления богословской подготовленности. 30
июля 1912 г. католикосом Геворг Y Суренянц (1911-1930) кондаком утвердил пре-
образование специальных классов духовной академии в Эчмиадзине на два фа-
культета - богословский и филологический, которые должны были составить выс-
шее отделение. Начато разработка будущего устава высшего отделения духовной
академии63.

В конце 1912 г. католикос утвердил новый “Устав” и программу обучения
для всех епархиальных школ. Она ставила целью установить связь обучения между
приходскими школами, семинариями и духовной академией. Новая программа
выстроила иерархию программных взаимоотношений образовательных учрежде-
ний: епархиальные училища являлись продолжением церковно-приходских школ,
а эчмиадзинская семинария - дополняющей епархиальные. Хозяйственная и учеб-
ная часть вверялись избранным от прихожан попечителям, ставших полностью хо-
зяевами положения. Высшая духовная власть сохраняла за собой лишь контроль-
ную функцию64.

В декабре 1913 г. в Эчмиадзине открылся съезд армянских представителей
по школьному делу, обративший внимание на преподавание закона Божия и необ-
ходимости увеличения средств училищного фонда (основан 13 октября 1912 г.),
призванного усилить образовательный процесс в самых отдаленных местах65. Сос-
тавлен проект образования для средних учебных церковных заведений, требую-
щий от учителей образовательного ценза, наличие свидетельств для преподавания
отдельных предметов как музыка, физкультура, рисование, вышивания. Проект
был разослан епархиальным для ознакомления. Слабой стороной проекта призна-
но отсутствия требования о педагогического подготовки, необходимости стажа
для занятия должности старших учителей и допуск без ценза любого священнос-
лужителя к преподаванию закона Божия66.

62 Красный Архив.М., 1928, N 1(26), с. 118 – 120.
63 РГИА, ф. 821, оп. 139, д. 43, л. 21.
64 Вокруг армянских школ. - Закавказская Речь. 1913, 3 января.
65 Документальные материалы…, кн. 4, , N 68, с. 130, 131; N 68, с. 130, 131
66 По случаю нового Устава. - Арарат. 1915, 12 июля, с.401 402. - На арм. яз.

– 20 –

Таблица 7.
Состав церковно-приходских школ на Кавказе в 1913 г.

Наименование епархий Число школ Число учащихся Число учителей
Грузино-Имерет. 98 9114 354
Карабахская 47 2783 67
Ереванская 175 13441 417
Шемахинская 14 1480 61
Астраханская 38 2435 89
Итого... 373 29243 989

Данные показывают сохранения значения национальной системы школьно-
го образования армянской церкви, обеспечивающей интересы народных масс. При
этом имело место конкуренция с правительственными народными школами, при
отсутствии постоянного источника обеспечения, когда учитель из жалованья в
300- 400 рублей недополучал 50-100 руб67.

13 января 1914 г. и.о. попечителя Кавказского учебного округа поставил в
известность главу Грузино-Имеретинской епархии епископа Месропа Тер-Мовси-
сяна о разрешении наместника Кавказа проводить утренние молитвы для армянс-
ких учащихся в учебных заведениях при наличии инословных законоучителей для
представителей других конфессий по нормам каждого вероисповедания. В февра-
ля епископ Тер-Месропян сообщил попечителю Кавказского учебного округа, что
армянские законоучители в учебных заведениях г. Тифлиса получили указание во
время утренних молитв армянским воспитанникам читать кроме “Отче наш” также
“Евангелие” и молитву ”Дело Наших рук”.Обращено внимание на соответствую-
щий запрос епархиального к католикосу, поскольку распоряжение наместника от-
носилось ко всем учебным заведениям Кавказа68.

В августе 1915 г. принят временный “Устав” армянских церковно-приходс-
ких школ”, имевший преимущества над актами предшествующих католикосов, тем
что регламентировал деятельность администрации и учебного персонала. Это оз-
начало пресечение их произвола и вседозволенности. Проблема упиралась лишь в
действенном исполнение принятого акта69.

Начавшаяся Первая мировая война обусловила служение армянских свя-
щенников на Кавказском и других фронтах. Деятельность армянских священни-
ков определялась “Инструкцией для военного духовенства”, разработанной воен-
ным командованием. Инструкция состояла из десяти пунктов: прихожанами
военного священника являлся весь состав полка, обязательность ежедневных
встреч с солдатами, учить их молитве “Отче наш”, читать им наставления из св.
Писания и национальной церковной истории; быть в рясе на поле боя, но без
оружия, раз в два месяца представлять отчет о своей деятельности местному епар-
хиальному либо консистории70.

В то же время “удобным” сочтено для сохранения драгоценностей Первоп-
рестола и рукописей хранилища обеспечить их перемещение в безопасное место

67 Новый временный Устав”. - Овит.1915, 20 сентября, с. 56. - На арм. яз.
68 1700-летию принятия христианства…, N4, с.18, 19.
69 Новый временный “Устав”. …, с. 56.
70 РГИА, ф. 821, оп. 139, 272, л. 12 -19.

– 21 –

до окончания войны. 3 февраля 1915 г. они были направлены в Москву, в сопро-
вождении члена Синода епископа Матеоса Матеосяна и архимандрита Бабкена,
где 11 февраля были сданы на хранение армянской церкви св. Креста. Составлен-
ная опись представлена 1-3 марта 1915 г на хранение Духовному правлению ар-
мянских церквей г. Москвы, местной комиссии и представителям паствы71.

Католикос Суренянц 6 июля 1916 г. направил письмо наместнику Кавказа
вел. кн. Николаю Николаевичу об организации помощи и государственного пок-
ровительства западноармянским беженцам72. Беженская смета Кавказского намест-
ничества на апрель, май и июнь составляла 7107807 руб. Освобожденные районы
Турецкой Армении были разорены, имелась большая потребность в средствах на
покупку рабочего скота и инвентаря. Наместник Кавказа запросил 500 тыс. руб. у
Министра земледелия для обсеменения плодородных земель в освобожденных
районах Турецкой Армении, которые стали поступать для беженцев из Вана и Кар-
са. Правительство России выделило 900 тыс. руб. для организации потребительс-
ких лавок для беженцев армян на Кавказе. К октябрю 1916 г. расходы на уст-ройст-
во турецкоподданных 200 тыс. армянских-беженцев составили 25 млн. руб. Выде-
лен специальный кредит на сумму в 300 тыс. руб. для поддержания ссудами ту-
рецкоподданных армян-интеллигентов73.

Национальная трагедия - геноцид западноармянства находилась в фокусе
внимания деятельности гуманитарных организаций - “Московский благотвори-
тельный комитет”, “Армянский комитет Феодосии”, “Союз городов Кавказа”, “Та-
тьянин комитет”. ”Армянское благотворительное общество” Тифлиса и “Армянс-
кий центральный комитет”, комитет “Братской помощи”, находящийся под патро-
нажем Его Святейшества. Стали открываться приюты-школы74. Октябрьская рево-
люция 1917 г. обусловила новую геополитическую ситуацию.

Таким образом, армяно-русские отношения в церковной сферы с 1836 по
1917 гг. представляют собой время развития церковного управления, состоящий из
определенных периодов, имеющих свои характерные черты и особенности. Опре-
деление статуса армянской церкви показывают синхронизации державного право-
порядка к армянским особенностям. Уси-лены церковные взаимоотношения. Регу-
лятором синхронного духовно-образовательного развития и центрального уст-
ройства армян России стал св. Эчмиадзин, но определенное воздействие оказывал
российский церковный правопорядок.

Соответственно, можно выделить три периода. Первый представляет попе-
чительную политику самодержавия в отношении Эчмиадзинского престола, исхо-
дя из внешнеполитических интересов, отраженный в льготном статусе “Положе-
нии” 1836 г.: укрепление материальной базы, создание духовно-светской системы
образования - церковно-приходские школы - семинарии - академия. Ставилась
цель усилить духовно-политическое воздействие Россин на малоазиатских армян.
Хронологические рамки второго периода начинаются с кончины католикоса Ге-

71 Первопрестол. - Арарат. 1915, N 2-3, с. 132, 133. - На арм. яз.
72 1700 - летию принятию Христианства в Армении. - Вестник архивов Армении. 2001, N 9, с. 21 - 24. На
арм. яз.
73 Русские источники о геноциде армян в Османской империи 1915 1916 гг. Сост. Абрамян Г. А., Севан-
Хачатрян Т. Г. Ереван, 1995, N 108, с. 140, 141; N 120, с. 163, 164; N 141, с. 199, 200; N 151, с. 212.
74 1700 летиию принятия Христианства…, N, 10, с. 25, 26.

– 22 –

ворга IY в 1882 г. и длятся до 1905 г. Суть составляет сдерживание революционных
поползновений, заключающихся в поддержке соплеменников Турции против на-
силий султанскогo режима. Для этого вначале используются сдерживающие меры
как школьный ценз для преподавателей, разграничие приходских школ на светс-
кие и духовные, изъятие первых из контроля Эчмиадзинского престола, секуляри-
зация 1903 г., возвращение церковного достояния и армянских школ в 1905 г. Тре-
тий период заключает время августа 1905 г. до 1917 г., когда наместничество Кав-
каза пошло на послабления в отношениях с армянской церковью.

Վալերի Թունյան – Հայ – ռուսական հարաբերությունների եկեղեցական

ոլորտը 1836 – 1917թթ. – Հոդվածում լուսաբանված է հայ – ռուսական հարաբե-
րությունների եկեղեցական ոլորտը 1836թ. Պոլոժենիայից մինչև 1917թ. Փետր-
վարյան հեղափոխությունը: Բացահայտված է միջեկեղեցական հարաբերութ-
յունների զարգացման տրանաբանությունը:

Valeri Tounyan – The Sphere Between Russian-Armenian Church Relationships
in 1836-1917. – The article dwells on the sphere of Russian-Armenian religious rela-
tionships. The logic of the relationships between churches is investigated.

– 23 –

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԴԱՐԻ ՀԱՅ ՊԱՏՄԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
ՄԻՔԱՅԵԼ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒԹՅԱՄԲ

ԱՆԻ ՈՒԹՈՒՋՅԱՆ

Միքայել Նալբանդյանի բազմաբնույթ և բազմաժանր ժառանգության մեջ ի-
րենց ուրույն տեղն ունեն նրա պատմաբանասիրական բնույթի գրվածքները: Հայ
հին մատենագրության ու պատմության բնագավառում ունեցած իր հետաքրքրա-
սիրությունների մասին նա վկայել է տակավին «Կոմս Էմմանուելի հիշատակա-
րան»-ում: Նալբանդյանն այստեղ հավաստում է. «Ճշմարիտ պիտո է ասել… ամե-
նայն մարդ ունի յուր համար մի սիրական բան, իմ սիրականը է հնության խու-
զարկությունքը, մանավանդ թե այդ բանը ունենա պատմական արժանավորութ-
յուն»75: Եվ իրոք, Նալբանդյանի գրական ժառանգության ուսումնասիրությունը
ցույց է տալիս, որ նրա համարյա բոլոր աշխատություններում շոշափվում են հայ
ժողովրդի միջնադարյան պատմության և հայ հին գրականության հետ աղերսվող
բազմաթիվ հարցեր: Քննարկման առարկա դարձնելով իր ժամանակի հայ գրա-
կանության վիճակը՝ Նալբանդյանը շատ հաճախ հետադարձ հայացք է ձգում
նաև հայ հին գրականությանը, վերլուծության ենթարկում երկու տարբեր պատ-
մաշրջաններում ստեղծված գրական երկերը և դրանք համադրում միմյանց: Դի-
տելի է, որ Նալբանդյանին հատկապես հետաքրքրել է անցյալի հայ գրականութ-
յան կենսական նշանակությունը՝ ազգային կյանքի արտահայտման չափանիշով
և ժամանակների առաջադրած պահանջի տեսանկյունով: Նալբանդյանը հին
գրականության բնորոշման մեջ ելնում էր նոր գրականության պահանջներից՝
տարբեր կողմերով ցույց տալով նրա մեջ ոչ թե ազգային, այլ առավել կրոնական
բովանդակությունը: Դեռևս Մոսկվայի համալսարանում ուսանելու տարիներին
(1854-1855 թթ.) Նալբանդյանը հեղինակում է «Յաղագս հայկական մատենագրու-
թեան ճառ» աշխատությունը, որը հայ հին գրականությանը նվիրված նրա առա-
ջին ամբողջական գործն էր: Սույն երկասիրությունը հայ միջնադարյան մատե-
նագրության ամբողջական տեսությունն է: Ի՞նչ նպատակ է հետապնդել երիտա-
սարդ հետազոտողն իր այս ուսումնասիրությամբ: Այս հարցին նա պատասխա-
նում է հետևյալ կերպ. «Եւ զի չէ մեր դիտաւորութիւն զպատմութիւն աւանդել
զհայոցս գրականութեան, որպէս պահանջեն կարգք և օրէնք, այլ միայն քաղեալ
անտի զկարևոր գիտելիս առ ի վկայութիւն ասացելոցն ի մէնջ»76:

Ուրեմն, այստեղից ակներև է, որ Նալբանդյանի սույն «Ճառ»-ը նպատակ չի
հետապնդում տալու հայ գրականության պատմության բազմակողմանի քննութ-
յունը, այլ, գրականության բովանդակության ու ձևի արմատական փոփոխության
խնդիրն առաջադրելով, գնահատել անցյալի դարավոր ժառանգությունն ընդհան-
րապես: Այստեղ, հասկանալիորեն, խոսք չէր կարող լինել հին գրական տեսակ-
ների ու նրանց գեղարվեստական առանձնահատկությունների մասին, քանզի

75 Միքայել Նալբանդյան, Երկերի լիակատար ժողովածու վեց հատորով (այսուհետև՝ ԵԼԺ), հատ. 3,
Երևան, 1982, էջ 45:
76 ԵԼԺ, հատ. 2, Երևան, 1980, էջ 22:

– 24 –

Նալբանդյանին հետաքրքրող հարցը միայն անցյալի գրականության գաղափա-
րական բովանդակությունն է եղել և ոչ թե նրա գեղագիտական քննությունն առ-
հասարակ: Իսկ ո՞րն է հեղինակի «ասացելոցը»: Նալբանդյանն իր այս երկով
փորձում է ապացուցել «թէ հին մատենագրութիւնն բաց ի պահելոյ յինքեան
զնուիրականն բարբառ, չաւանդէ մեզ, ապա եկելոցս, զայլ ինչ, ուստի բաց ի Ազ-
գային պատմութեանցն տեղեկութենէ»77: Իսկ այդ տեղեկությունները և ընդհան-
րապես հին մատենագիրների երկերը, ըստ Նալբանդյանի, «իբր ի բազումս պա-
կասեալք և ի կանոնաց՝ պատմագրութեան և ժամանակագրութեան, զորս մի
խիստ ումեք թուեսցի բանս, եթե ասիցեմ աբեղայական դերձակաց կարկատանս,
յաբեղայական հոգւոյ յղացեալս և ի լոյս ծնեալս նոյնպէս առանց գործակցութեան
յաջողակ մանկաբարձութեան առաջնորդականին մտաց»78:

Այստեղ հեղինակը զարգացնում է այն տեսակետը, թե հայ ժողովուրդը
անցյալում չի ունեցել զուտ համազգային գրականություն, քանզի «Ազգ հայոց չէ
եղեալ երբեք մասնակից այդպիսի օտարաշունչ ազգային դպրութեան. զի որչափ
ինչ հասանէ տեսողութիւն աչաց, տեսանեմք, զի աբեղայք էին, որ հիմն եդին
գրականութեան ազգին… աբեղայք էին, որ պահպանողք գտան այդր գրականու-
թեան, ուստի և մինչև այժմ աբեղայական տեսանի գրականութիւնդ այդ»79: Նույն
այս միտքը հեղինակը կրկնում է նաև 1857 թվականին հրատարակած «Թափա-
ռական հրեայի» թարգմանության առաջաբանում, որտեղ պնդում է, թե «հայերը
մինչև այժմ աշխարհական դպրություն չեն ունեցել. լավ ու վատ եղել է ու կա ա-
բեղայական դպրություն»80, որը նա գնահատում է որպես «զհետին չքավորութիւն
ի վհատեցուցիչ միօրինակութեամբ»:

Իսկ «Մեռելհարցուկ»-ի տողատակերից մեկում նա դառնորեն գրում է.
«Ի՞նչ կա հայերի դպրության մեջ, որ օտարազգին ցանկանա հայոց լեզուն ուսա-
նել: Մի չար բախտով հայկական մատենագրությունը, այս րոպեիս չէ կարող հա-
յերին ևս ծառայել որպես կամուրջ լուսավորության, թեև հայերը չկամին այս բա-
նի վերա մտածել, չկամին վաստակել մի պարծանք, հայկական խոպան և անշեն
անապատը մշակելով- հայկական դպրության մեջ ուղ ու ծուծ դնելով, որ ազգի
զավակը կարողանա յուր իմացական քաղցը կշտացնել յուր հատուկ ազգային
հացով»81:

Ինչպես տեսնում ենք, Նալբանդյանը փաստորեն անտեսում է հայոց հին
մատենագրության գրական մեծ նշանակությունը ընդհանրապես: Դրանով նա
անտեսում էր անհերքելի այն իրողությունը, որ Եվրոպայում և Ռուսաստանում
հենց նույն այդ ժամանակ հայոց մատենագրության, լեզվաբանության ու պատ-
մության նկատմամբ առաջացել էր բուռն և մեծ հետաքրքրասիրություն, որ օ-
տարները ոչ միայն ցանկանում էին, այլև՝ ուսումնասիրում հայոց լեզուն ու
պատմությունը:

Պետք է նշել, որ Նալբանդյանը հետագայում վերանայեց իր այս տեսակե-
տը հայոց մատենագրության նշանակության մասին և ի հակադրություն վերևում
բերված խոսքերի՝ «Հայոց լեզվի ուսումնասիրությունը Եվրոպայում և հայ գրա-

77 ԵԼԺ, հատ. 2, էջ 15:
78 Անդ, էջ 8:
79 Անդ, էջ 8-9:
80 Անդ, էջ 77:
81 ԵԼԺ, հատ. 1, Երևան, 1979, էջ 307:

– 25 –

կանության գիտական նշանակությունը» ռուսերեն աշխատությունում խիստ
բարձր գնահատեց հայոց հոգևոր արժեքները ոչ միայն Հայաստանի, այլև հին աշ-
խարհի շատ երկրների պատմության ուսումնասիրության բնագավառում82: Ինչ
խոսք, այստեղ Նալբանդյանը այլևս կոչ չէր անում ժխտելու անցյալի հայ մատե-
նագրության արժեքները: Հայ հին գրականությանը տրված նրա գնահատական-
ները չպետք է ընկալել միակողմանիորեն: Քննադատելով անցյալի մեր մատե-
նագրությունը՝ Նալբանդյանը ելնում էր հայ ժողովրդի ներկա կյանքից ու պա-
հանջներից՝ անցյալը վերագնահատելու և նրանից ներկայի վերակառուցման
համար դասեր առնելու նպատակով: Բացի այդ, քննադատելով հին մատենագիր-
ներին, Նալբանդյանը աչքի առաջ ուներ, ինչպես ճիշտ նկատել է Ա. Գ. Հովհան-
նիսյանը, նրանց դափնիների վրա հանգստացող կղերական կամ կղերամիտ հայ-
կաբաններին, որոնց աշխարհայացքի ու մեթոդի տեսակետից հեռու չէին միջնա-
դարյան աբեղաներից83: Հայ հին գրականությունը գնահատելիս՝ Նալբանդյանը
նախ և առաջ ելնում էր այն իրողությունից, որ այդ գրականությունը ստեղծվել է
հոգևորականների կողմից, նրանց խցերում ու վանական մենաստաններում: Իսկ
այդ խցերը, նրա կարծիքով, «չէ և չէ այն դիտանոցը, որտեղից կարելի լիներ ա-
զատ տեսողութենով նկատել աշխարհի իրողությունը»: Այսպիսով, Նալբանդյանը
հայ միջնադարյան մատենագրության մասին ունի այն որոշակի կարծիքը, թե ե-
կեղեցական, աբեղայամիտ գաղափարախոսությունը արգելակել է գրականութ-
յան աշխարհիկ լայն բովանդակությանը և, որ այն կտրված է եղել ժողովրդից ու
վեր չի հանել նրա հոգսերն ու ձգտումները: Նալբանդյանը զարգացնում է այն տե-
սակետը, որ գրականությունը պետք է լինի ոչ միայն ժողովրդի համար, այլև նրա
միջոցով. «Հեղինակն առանց ժողովրդեան և ժողովուրդն առանց հեղինակի չզօ-
րեն ինչ առնել, այլ միացեալ ի կամս և հոգի բազում ինչ ի լուսավորութիւն հա-
մազգեաց»84: Այս կապակցությամբ է, որ Նալբանդյանը քննադատում է իր ժամա-
նակներում ժողովրդին անհասկանալի գրաբարագիր գրականությունը:

Մ. Նալբանդյանը, հայ ժողովրդի պատմական անցյալում հոգևորականութ-
յան՝ մատենագրության և ընդհանրապես մշակույթի բնագավառում կատարած
դերի հարցում վիճելով պահպանողականների հետ, «Երկու տող»-ում գրում է.
«Եթե կան մի տեսակ մարդիկ, որ ընդունում են այս սնոտի պարծանքը եկեղեցա-
կանների ոչ միայն չկատարած, այլ երազում անգամ չտեսած գործի մասին, մեր
փույթը չէ. մենք մեր կողմից հոգու ամենայն զորությամբ մերժում ենք եկեղեցա-
կանների այդ մտացածին արդյունքը և խնդրում ենք գործ ցուցանել մեզ»: Այս տո-
ղերից անմիջապես հետո Նալբանդյանը կատարում է մի շատ կարևոր վերապա-
հում՝ գրելով. «Մեր այս խոսքերը, հոգևորականների ընդդեմ, չէ վերաբերում մեր
տոնելի թարգմանիչներին կամ նոցա հետևող փոքրագույն մասին: Ինքեանք, այդ
սուրբ թարգմանիչքը, աքսորվեցան և հալածվեցան մինչև ի մահ ընդհանուր հո-
գևորականության ձեռքով»85: Մ. Նալբանդյանը շեշտում է այն իրողությունը, որ
հոգևորականության գործունեությունը և ընդհանուր նկարագիրը միատարր չի

82 «Об изучении армянского языка в Европе и научном значении армянской литературы», տե´ս ԵԼԺ,
հատ. 3, Երևան, 1982, էջ 245-253:
83 Ա.Գ. Հովհաննիսյան, Նալբանդյանը և նրա ժամանակը, գիրք երկրորդ, Երևան, 1956 (մասնավորա-
պես տե´ս չորրորդ բաժնի 5-6-րդ գլուխները, էջ 459-522):
84 ԵԼԺ, հատ. 2, էջ 57:
85ԵԼԺ, հատ. 4, Երևան, 1983, էջ 21-22:

– 26 –

եղել: Ճիշտ է, հինգերորդ դարի հայ մատենագրության խոշորագույն դեմքերը ևս
հոգևորակնների էին,- սակայն նրանց հոգևորականությունը,- գրում է նա,- «ար-
հեստ չէր նյութական կյանքի պիտույքը հայթայթելու համար, այլ ծառայում էր
ազգի առաջադիմության»: Ահա թե ինչու Նալբանդյանը նրանց գրական ժառան-
գությունն էլ չէր համարում բովանդակությամբ եկեղեցական: Նալբանդյանը հին-
գերորդ դարի պատմագիրների թողած ժառանգության արժեքը տեսնում էր
նրանց երկերի աշխարհիկ բովանդակության և նույնիսկ եկեղեցականության դեմ
ուղղված սուր քննադատության մեջ: Նրա միանգամայն ճիշտ գնահատմամբ,
հինգերորդ դարի մեր մշակույթի վիթխարի գործիչները, որպիսիք էին Մեսրոպ
Մաշտոցը, Եղիշեն, Փարպեցին, Մովսես Խորենացին, պատկանում են ժողովրդին
ու հանդիսանում են ժողովրդի և ոչ թե հոգևորականության պարծանքը, որով-
հետև նրանք իրենց գործունեությամբ հոգևորականության բուն զանգվածից վեր
են կանգնած եղել: Վերջում Նալբանդյանը հենց այս տեսանկյունից է մոտեցել ու
արժևորել հինգերորդ դարի հայոց մատենագրությունը, որը նա համարում է հայ
հին գրականության ամենափայլուն էջը: Ճշմարիտ հայրենասիրությամբ ու ազ-
գային հպարտության զգացումով է նա գնահատում հինգերորդ դարի մեր երախ-
տավորներին և նրանց հակադրում ժամանակաշրջանի աբեղայամիտ գործիչնե-
րին, վեր հանում նրանց մեծ ավանդը ժողովրդի լուսավորության ու առաջադի-
մության գործում:

Մ. Նալբանդյանը խորին ակնածանքով է խոսում Մեսրոպ Մաշտոցի մա-
սին և նրա գործունեությունը բնութագրում որպես աննախադեպ ու անկրկնելի:
Իր՝ «Սուրբ Մեսրովբի տոնին» բանաստեղծության մեջ նա Մաշտոցին համարել է
ամենամեծ հայը, որը ազգի իսկական փրկիչն է ու լուսավորիչը: Նալբանդյանի
կարծիքով, Մաշտոցի գործունեությունը ժողովուրդների օրենսդիր ու նրանց հա-
մար փրկության ճանապարհ նշող բիբլիական Մովսես Մարգարեի գործունեութ-
յունից շատ ավելի բարձր է, որովհետև վերջինս «թեև օրենք տվեց, բայց գիրը կար
շատ առաջ»: Իսկ «Մեսրովբը ազգերին գիր տվեց», ուստի նրա անունը աստղերից
վեր է և «բոցավառ»: Ահա թե ինչու կգան ու կանցնեն «բյուր-բյուր դարեր», բայց
«նորան չի տիրիլ խավար»: Նալբանդյանը ազգային լուսավորության, գիտության
ու գրականության նահապետ և նախաշավիղ Մեսրոպ Մաշտոցին պաշտպանում
էր պապական այն իմաստակներից, որոնք փորձում էին Մխիթար Սեբաստա-
ցուն վեր դասել Մաշտոցից: Նուրբ հումորով հեգնելով այդպիսիներին՝ նա գրում
է.

Իբր «Մեսրովբ պարտական է
Սըվազցի Մխիթարին.
Հացեկացին սկսել է,

Բայց կատարել Սըվազցին»86:
Նալբանդյանը մեծ սիրով ու հիացմունքով է խոսում նաև «Ոսկեղնիկ» Եղի-
շեի ու նրա «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմի» երկի և նրանում արծարծ-
ված կենսափիլիսոփայության մասին: 1850-1860-ական թվականներին ականա-
վոր մտավորականը ամենատարբեր առիթներով անդրադարձել է Եղիշեի ան-
մահ ստեղծագործությանը: Հրապարակախոս Նալբանդյանն իր «Հիշատակա-
րան»-ում Եղիշեի երկը դարձնում է ագիտացիոն նյութ ժամանակաշրջանի տգի-

86 ԵԼԺ, հատ. 1, էջ 117-118:

– 27 –

տության, խավարի, աբեղայամտության, հետամնացության և ազգատյացության
դեմ պայքարելիս: Նալբանդյանը բազմիցս օգտագործել է Եղիշեի պատմությունը
ժամանակի հուզող հարցերի արծարծման համար: «Հիշատակարան»-ում բարձ-
րացնելով հայ երեխաների դաստիարակության հարցը՝ Նալբանդյանը քննադա-
տում է իր օրերի հայ կանանց նիստն ու կացը և կոչ անում նրանց նմանվել Եղի-
շեի կերտած հայ կանանց նկարագրին: Նա փորձում է XIX դարի կեսի հայ կա-
նանց ոգեկոչել Եղիշեի Պատմության ջերմ հայրենասիրական շնչով՝ նրանց մեջ
ազգային արժանապատվության զգացում ու պատվասիրություն արթնացնելու և
ներշնչելու միտումով: Նալբանդյանը կարևոր դեր է հատկացնում հայ կանանց՝
հայոց լեզվի պահպանման, մանուկ հայորդիներին հայեցի դաստիարակելու գոր-
ծում: Եվ դարձյալ, նա իր մտորումները հայոց լեզվի պահպանման ու անաղար-
տության վերաբերյալ համեմում է Եղիշեի Պատմության առողջ ու կենդանի հա-
յեցողությամբ: Հրապարակախոսն այդ կապակցությամբ գրում է, որ ազգության
սիրտն ու հոգին պահողը լեզուն է: Օտար լեզվի միջոցով հնարավոր չէ լուսավո-
րել ազգը, «թող ուրեմն հայ մանուկը, նախ և հառաջ որպես հայի զավակ, ուսանի
յուր սեփական լեզուն և ապա օտարինը»: Դպրոցն է այն արգանդը, որից ծնունդ
են առնում ազգի գալիք սերունդները: Դպրոցը եթե չի ծառայում ազգի նպատակ-
ներին, «եթե նա մի մեքենա է, հայի զավակի մեջ օտարություն պատվաստելու,
լավ է մանուկներին տգետ հայ մնալ, քան թե դառնալ թերակիրթ չհայ»87: Մայրե-
նին իմանալու գործում Նալբանդյանը մեծ նշանակություն էր տալիս ընտանե-
կան դաստիարակությանը, և հատկապես այդ գործում շեշտում էր մոր նշանա-
կալից դերը: Եղիշեի երկի վերջաբանության ձևով ու գաղափարական բովանդա-
կությամբ Նալբանդյանը քննադատում է իր ժամանակի այն կանանց, որոնք բա-
ցասական իմաստով հակապատկերն են հինգերորդ դարի «փափկասուն տիկ-
նանց», որոնք հանուն իրենց ժողովրդի ճակատագրի, իրենց երեխաների գոյութ-
յան՝ եղբայրների ու ամուսինների, հայրերի ու որդիների հետ միասին հերոսութ-
յամբ մարտնչում էին օտար նվաճողների դեմ. «Հինգերորդ դարում, երբ հայոց ըն-
տիր որդիքը,-գրում է Նալբանդյանը,- զոհ գնացին պարսկական վիշապին, նոցա
մայրերը, կանայքը, քույրերը և դստերքը պակաս չերևեցան այդ քաջերից, որ ազ-
գի պահպանության համար քաջությամբ ընկան պատերազմի դաշտումը… Այս-
պես էին մեր հին մայրերը և քույրերը, այսպես էին մեր կանայք, բայց ի՞նչ մնաց
այն օրից»88: Եզրակացությունը պարզ է. Նալբանդյանը XIX դարի կեսերին հայ
կանանց, որոնք դուստրերն ու թոռներն էին հինգերորդ դարի հայ կանանց, կոչ է
անում նմանվել այն «մեծահոգի և խնկելի քաջ արմենուհիներին», ընկալել նրանց
հերոսական գեները, բնավորությունների հաստատակամությունը, հայրենասի-
րությունը և առաքինությունը: Հետևելով Եղիշեի նկարագրած հայ կանանց՝
պետք է նոր ժամանակի երիտասարդներին կրթել ու դաստիարակել և նրանց ի
սպաս դնել ազգի վերանորոգմանն ու զարթոնքին: Տարբեր առիթներով Նալբանդ-
յանը հատկապես նշում է Եղիշեի առողջ ու կենդանի հայեցողության հետ լծորդ-
ված նրա զվարթ ու պայծառ ոճը, վեր հանում երկի անուրանալի գեղարվեստա-
կան արժանիքներն ու բարձր գնահատում այն՝ համաշխարհային գրականութ-
յան լավագույն չափանիշներով: Ահա թե ինչու Եղիշեն տակավին «Յաղագս հայ-

87 ԵԼԺ, հատ. 3, էջ 184:
88 Անդ, էջ 185:

– 28 –

կական դպրութեան» ճառում անվանում է «Ոսկի բերանն առ հայս» «զի որ սո-
րայս են պարզութիւնն ոճոյ լծորդեալ ընդ փիլիսոփայականին, առողջ և կենդանի
հայեցողութիւնք առ և´ ոչ մի ընկերակիցս նորին գտանեմք»89:

Մ. Նալբանդյանը տարբեր առիթներով անդրադարձել է նաև Ղազար Փար-
պեցուն և խիստ բարձր է գնահատել նրա երկասիրությունների նշանակությունը
հինգերորդ դարի Հայաստանի պատմության, հասարակական երևույթների ու
հարաբերությունների, ազատագրական շարժումների իրական նկարագիրը ներ-
կայացնելու գործում: Ոչ միայն այդ, Նալբանդյանը բազմիցս օգտագործել է Փար-
պեցու երկերը իր գրաքննադատական աշխատություններում, պոլեմիկական
գրվածքներում, նամակներում: Մ. Նալբանդյանն իր ժամանակի տգետ, հետամը-
նաց ու պահպանողական հոգևորականության ու հասարակական-քաղաքական
գործիչների դեմ պայքարելիս՝ Փարպեցու հռչակավոր «Թուղթ»-ը ուղղակի դարձ-
նում է պայքարի հատու զենք: Եվ դա պատահական չէր: «Թղթի» քննադատական
ոգին, նրա ընդգծված հակաաբեղայական շեշտվածությունը չէին կարող չգրավել
երիտասարդ ուսումնասիրողի ուշադրությունը: «Թղթի» օգնությամբ նա ցույց է
տալիս, որ հոգևորականությունը ոչ միայն XIX դարում, այլև վաղ անցյալում, եր-
բեք էլ միատարր չի եղել և, որ առաջադեմ ու լուսավորյալ անձիք հալածվել են
տգետների ու խավարամիտների կողմից՝ լինի դա V, VII, թե XIX դարում: Մ.
Նալբանդյանը այնքան է հրապուրվում Փարպեցու «Թղթով», որ որոշում է այն
թարգմանել աշխարհաբար և այդ ճանապարհով է´լ ավելի ընդլայնել «Թղթի» ըն-
թերցողների շրջանակը, որպեսզի գրվածքի բովանդակությունը հասնի ժողովըր-
դին: Ահա թե ինչու նա 1864 թվականին՝ Պետրոպավլովյան բերդարգելության
շրջանում, աշխարհաբար է թարգմանում Մկրտիչ Էմինի աշխատասիրությամբ
1853 թվականին Մոսկվայում հրատարակված Փարպեցու «Թուղթ առ Վահան
Տէր Մամիկոնէից» աշխատությունը90 և այն հագեցնում բազմաթիվ արժեքավոր,
գիտական բարձր պատասխանատվությամբ ու հմտությամբ կազմված ծանոթագ-
րություններով: Նալբանդյանի կատարած այդ թարգմանությունը լույս է տեսավ
միայն նրա մահից հետո՝ 1868 թվականին՝ Մ. Տեր-Գրիգորյանի ջանքերով91: Ճիշտ
է, Փարպեցու «Թուղթ»-ը ծավալով շատ փոքր է, բայց իբրև գրական երկ խիստ
նշանակալից է: Դեռ ավելին, այն եզակի է իր ժանրի մեջ որովհետև այդ աշխա-
տությունը մեր հին մատենագրության պատմության մեջ աշխարհիկ բովանդա-
կություն ունեցող առաջին առանձին հրապարակախոսական-քննադատական
երկն է: Այստեղ հեղինակը բացահայտում է ստախոս աբեղաների խոսքի ու գոր-
ծի միջև գոյություն ունեցող հակասությունները, ցույց տալիս բարձրաստիճան
հոգևորականության կենցաղի ու գործունեության արատները, բարքերի ու սովո-
րությունների ապականությունը: Մ. Նալբանդյանը, Ղազար Փարպեցու «Թուղթ»-
ը գնահատելով որպես մի սքանչելի երկ, անշուշտ, իր դրական գնահատականի
խոսքն է ասում նաև նրա «Հայոց պատմությանը», որը նա համարում է հայ միջ-
նադարյան մատենագրության լավագույն երկերից մեկը: «Հայոց պատմությանը»

89 ԵԼԺ, հատ. 2, էջ 29:
90«Ղազարայ Փարպեցւոյ Թուղթ առ Վահան Տէր Մամիկոնէից», հրատարակեց Մկրտիչ Էմին, Մոսկ-
վա, 1853, 68 էջ:
91 «Ղազար Փարպեցու գրած Թուղթը. մեղադրութիւն ստախօս աբեղաներին»: Թարգմանութիւնք և բա-
ցատրութիւնք Մ. Նալբանդեանց, տպագրութիւն Մ. Տեր-Գրիգորեանց, Ս. Պետերբուրգ, 1868, 84 էջ,
տե´ս նաև ԵԼԺ, հատ. 4, Երևան, 1983, էջ 303-368:

– 29 –

տրված բարձր գնահատականի մասին է խոսում նաև այն փաստը, որ Փարպե-
ցու՝ ջերմորեն փառաբանած Վահան Մամիկոնյանին Նալբանդյանը դարձնում է
իր առանձին «Մամիկոնյան Մեծ Վահանի պատասխանը» խորագրով բանաս-
տեղծության հերոսը92: Վերջինիս բերանով Նալբանդյանը առաջ է քաշում նոր
պայմաններում ազատագրական պայքարի հարցը՝ ընդդեմ օսմանյան բռնապե-
տության և ցարական ինքնակալության: Մ. Նալբանդյանը գտնում է, որ հայ ժո-
ղովրդի հաղթանակի նախապայմանն է ազգային միասնությունը, որը Փարպե-
ցին համարում էր կերպ-կերպ բարության հիմքը, իսկ անմիաբանությունը՝ հա-
զար ու մի չարիքների ծնողը: Հրապարակախոսը, «Հայոց պատմություն» և Փար-
պեցու «Թուղթ» ստեղծագործությունները հակադրելով Ագաթանգեղոսի ու
Փավստոս Բուզանդի երկերին, դրանք ավելի բարձր է դասում վերջիններից և
զուգակից համարում հռոմեական հայտնի պատմիչ Տակիտոսի Տարեգրություն-
ներին: Նալբանդյանը միայն մեկին է տեսնում մեր մատենագրության մեջ, որ կա-
րող է «նորա (Փարպեցու) առաջնությունը գրավել և դա անզուգական ու խնկելի
Մովսես Խորենացին է»:

Անտարակույս իրավունք ուներ Նալբանդյանը, երբ Փարպեցու «Հայոց
պատմություն»-ը զուգակից էր համարում Կոռնելիոս Տակիտոսի Տարեգրություն-
ներին, սակայն, մեր կարծիքով, չի կարելի թերագնահատել նաև Ագաթանգեղոսի
ու Փավստոս Բուզանդի երկերի արժեքը:

Մ. Նալբանդյանի ստեղծագործությունից երևում է, որ նա առանձին հե-
տաքրքրություն է ցուցաբերել դեպի հայ միջնադարյան պատմագրության ամե-
նափայլուն դեմքի՝ Մովսես Խորենացու անձի և երկերի նկատմամբ: Հայ մատե-
նագիրներից ոչ մեկը այնքան չի արժանացել Նալբանդյանի ուշադրությանը, որ-
քան Քերթողահայրը: Նալբանդյանը Խորենացու մեջ տեսել է նախ և առաջ իսկա-
կան ու ճշմարիտ հայրենասերի, գնահատել նրա խորաթափանցությունն ու
քննական ոգին, համարել ժողովրդի իրական լուսավորիչ և պատվել «իմաստուն
ու անզուգական փիլիսոփա» տիտղոսով: Խորենացու «Հայոց պատմության» ջերմ
հայրենասիրական շունչն այնքան է ոգևորել Նալբանդյանին, որ նա այդ երկը
համարել է ոչ միայն հայ հին, այլև ամբողջ հայ գրականության ամենափայլուն
ստեղծագործությունը: Նալբանդյանը երախտագիտության ջերմ խոսքեր է ասել
Խորենացու հասցեին հատկապես այն բանի համար, որ վերջինս մոռացության
ու անդառնալի կորստյան գրկից փրկել ու մեզ է հասցրել հայ ժողովրդական բա-
նահյուսության հնագույն թանկարժեք գոհարները: Այդ կապակցությամբ նա
գրում է. «Հայոց հին դպրությունը ևս ունեցել է երկեր, ավանդություններ և առած-
ներ, որոնցից մի քանիսը Խորենացի պատվական ծերունու միջնորդութենովը
հասած են մեզ. Որպես «Երկէր երկին և երկիր», «Հատուած գնացեալ Վարդգէս
Մանուկն», «Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս» և այլ մի քանիսը»93: Նալբանդյանը
երգիծական սուր գրչով, սկզբունքային ու անհաշտ դիրքերից քննադտաության է
ենթարկել Պատմահոր վերաբերյալ արտահայտված թյուր տեսակետները: Այս-
պես, «Կոմս Էմմանուելի հիշատակարան»-ում, պատասխանելով «Մեղու Հայաս-
տանի» օրաթերթի թղթակից Մովսես Իսահակյանի բանավիճային գրվածքներից
մեկին, որտեղ հեղինակը նշում էր, թե Խորենացու «Ողբ»-ը որևէ ազդեցություն չի

92 Տե՛ս ԵԼԺ, հատ. 1, էջ 126-127:
93 ԵԼԺ, հատ. 5, Երևան, 1984, էջ 46:

– 30 –

թողել հայոց հետագա մտածողության վրա և այդ կապակցությամբ մեղադրում էր
Պատմահորը, Նալբանդյանը խիստ բարձր կարծիք է հայտնել «Ողբ»-ի արժանիք-
ների մասին: Մերժելով Խորենացու նորահայտ քննադատի տեսակետները՝ նա
գրում է. «Դուք կամիք արդարացնել Խորենացու անձը, ասելով, որ հանգամանքը
բռնի խլել էր նորա բերանից Ողբը. առաջինը, պարոն, Խորենացին անկարոտ է
մեր նման փաստաբանների պաշտպանությանը, մանավանդ ոչինչ սուտ չկա
նրա ասածի մեջ. երկրորդ, ձեր այդ ընթացքով ցույց եք տալիս ձեր թուլությունը
հայկական դպրության մեջ: Խորենացին, վերադառնալով Ալեքսանդրիայից,
չգտավ Հայաստանը այն վիճակի մեջ, ինչ վիճակում բարյավ մնաց էր ասել նրան:
Արշակունյաց թագավորությունը և հայրապետությունը Լուսավորչի տնից վեր-
ջացել էին, և նա մեծամեծ հույսերով ոտք էր կոխում Հայաստան՝ հունական լու-
սավորությունը տարածելու, և պատահելով ազգի իշխանների անսիրտ ընդունե-
լությանը և հոգևորների կոպիտ, խավարասեր հալածանքներին, ամենայն արդա-
րությամբ պիտո է գրեր, մանավանդ Խորենացու պես երկնաքաղաքացին և տոնե-
լի մարդ»94:

Այնուհետև Նալբանդյանը բերում է Ղազար Փարպեցու մի վկայություն այն
մասին, որ «Հայոց աբեղայքը մինչև հիմա հալածելուց հետո և մահից զկնի չեն
հաշտվում այն պատկառելի ծերունու հետ, սեղանապիղծ ձեռքով մոտենում են
նրա խնկելի ոսկորներին և, հանելով գերեզմանից, թափում ջրի մեջ»95: Նույն այս
միտքը Նալբանդյանը բերում է «Նամակներ Այվազովսկու վարդապետարանի
մասին» գրվածքում, գրելով, թե «Զողբ անդուլ հեծեն այսօր արձագանք լերանց
Հայաստանի՝ առեալ ի բերանոյ ծերունւոյն Խորնոյ»96:

Բանավիճելով նույն Իսահակյանցի հետ՝ Նալբանդյանը «Հիշատակարան»-
ի մեկ այլ էջում բարձր է գնահատում Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի ջան-
քերը Հայաստանում դպրոցներ բացելու, գիրն ու գևականությունը տարածելու
գործում: Նրա բառերով ասած, այդ երկու «բարի և օրհնյալ հիշատակի արժանի»
սուրբ թարգմանիչների գործունեության ամենանշանավոր էջերից մեկն էլ կայա-
նում էր նրանում, որ նրանք շուրջ 60 մտավարժ մանուկների ուղարկեցին այն
ժամանակվա լուսավորության ու գիտության կենտրոնները՝ ուսում և կրթություն
ստանալու նպատակով, որպեսզի վերջիններս, վերադառնալով Հայաստան,
«կանգնեցնեին ընդհանուր ազգի լուսավորության ավազան»: «Ես տեսնում եմ, որ
պարոն Իսահակյանցը ամենևին անտեղյակ է մեր մատենագրության պատմութ-
յանը, - շարունակելով քննադատությունը գրում է Նալբանդյանը,- խորհուրդ ենք
տալիս նրան օրինավոր կերպով կարդալ և հասկանալ Խորենացին, և եթե բնագի-
րը անհասկանալի է, փառք աստուծո, շուտով ռուսերենը ևս դուրս կգա, պարոն
Էմինի աշխատությամբ թարգմանված97: Այդ թարգմանությունը կարող է պարոն
Իսահակյանցին և ուրիշներին հասկացուցանել Խորենացու Հայոց պատմությու-
նը, ըստ որում ներկայումս հայոց լուսավորությունը այն թշվառ դրության մեջ է,
որ ազգը ավելի շուտով կհասկանա Խորենացին ռուսերեն, քան թե հայերեն: Խոր-
հուրդ ենք տալիս նույնպես կարդալ Ղազար Փարպեցու նամակը՝ գրած Մամի-

94 ԵԼԺ, հատ. 3, էջ 22:
95 Նույն տեղում:
96Անդ, էջ 227:
97 Տե´ս «История Армении Моисея Хоренского». Перевель с Армянского и обьяснил Н. Эмин, Москва,
1858, 384+VIII էջ:

– 31 –

կոնյանց տիրոջ Վահանին, որովհետև այդտեղից շատ բան է երևում»98: Նալբանդ-
յանը հատկապես խստորեն է քննադատել Ալ. Խուդաբաշևին, վերջինիս՝ Խորե-
նացու «Հայոց պատմության» վերաբերյալ արտահայտած վայրիվերո տեսակետ-
ների կապակցությամբ: Հրապարակախոսը, ցույց տալով Խուդաբաշևի «Обозре-
ние Армении» աշխատության մեջ99 տեղ գտած բազմաթիվ փաստական սխալնե-
րը, գրում է. «Թողունք պարոն Խուդաբաշևի ծուռ ու սխալական հայացքը ազգա-
յին պատմության մեջ երևացած իրողությունների վերա, բայց ինչպե՞ս լուռ
մնանք համր դևի պես պապանձված, կամ ինչպե՞ս չբողոքենք այն զրպարտութ-
յունների ընդդեմ, որ պարոնը ժողովում է մեր երանելի և սուրբ նախահարց
գլխին, որպիսիք էին սուրբ Պարթևը, սուրբ Մովսես Խորենացին, սուրբ Ներսես
Շնորհալին, որոնց անունը խնկվում է հայկական եկեղեցու մեջ, և որոնց գերեզ-
մանի հողը համբուրելի են մեզ: Ինչպե՞ս չհարցնենք պարոն Խուդաբաշևից, թե
Խորենացու ո՞ր բանը իրավունք է տվել նորան, որ նա Խորենացին անվանե թե-
թևամիտ: Խորենացին՝ ազգի համար մինչև ի մահ աշխատողը, մեր պատմության
հայրը, յուր ժամանակի անզուգական փիլիսոփան և այն խոհեմ, ծանր, խելացի և
իմաստուն ծերունին, մի թեթևամիտ հռչակել, և այն էլ օտար լեզվով, մինչ եվրո-
պական գիտությունը ընդունել է նորան և, օրինավոր քննություն առնելով, հա-
տուցել է արժանի վարձը: Ո՛չ ապաքեն առավել, քան թեթևամիտ է նա, որ այսպի-
սի անհիմն և անտեղի կարծիք ունի այն երկնաքաղաքացի ծերունու վերա»100: Այ-
նուհետև Նալբանդյանը գրում է, թե, այս բոլորից ելնելով, ինքը եկել է այն հաս-
տատ համոզման, որ Խուդաբաշևը կամ «ամենևին չէ կարդացել Խորենացին, կամ
թե չէ հասկանում նորա գրվածքը, ավելի շուտ վերջինը»: Ամփոփելով վերոնշվա-
ծը՝ Նալբանդյանը գրում է, որ Խուդաբաշևը, մեղանչելով Խորենացու անձին դեմ,
մեծապես մեղանչել է նաև պատմության դեմ՝ իր ցանկացածի պես աղճատելով
իրողությունները: «Համորեն հայոց ազգի անունով,- զայրույթով գրում է Նալ-
բանդյանը,- բողոքում ենք պարոն Խուդաբաշևի ընդդեմ»101:

Մ. Նալբանդյանը Խորենացուն և հինգերորդ դարի մյուս պատմիչներին
հակադրում է իր օրերի՝ XIX դարի պահպանողական մտածողներին: Հրապարա-
կախոսն իր «Երկու տող» քաղաքական գրվածքում պարզապես նշում է, որ հոգե-
վորականության դեմ ուղղված իր ամենասուր խոսքերը «չէ վերաբերում Խորե-
նացուն և մեր մյուս թարգմանիչներին»: Ընդհակառակը, Խորենացու «տգիտահա-
լած մատյանները», որոնք կրոնամոլ աբեղաները «փաթաղիկես անունով հռչակե-
ցին», Նալբանդյանի կարծիքով, նախ և առաջ ուղղված էին հոգևորականության
ապականված բարքերի ու սովորույթների դեմ102: Այսպիսով, Նալբանդյանը Խո-
րենացուն պաշտպանում էր հայ և օտարազգի բոլոր այն «հայկաբաններից», ո-
րոնք Խորենացու երկի մեջ տեսնում էին բազում կեղծիք ու հերյուրանք, թերութ-
յուն ու արատ, բայց ոչ իսկական պատմություն: Մերժելով նման բոլոր որակում-
ները՝ հրապարակախոսը մեծ հմտությամբ և ունակությամբ կարողացավ տեսնել
ու գնահատել Խորենացու Պատմության մեծ ու անուրանալի արժեքը և նրա դերն
ու տեղը հայ մատենագրության պատմության մեջ:

98 ԵԼԺ, հատ. 3, էջ 90:
99 Տե´ս А. Худабашев, Обозрение Армении в географическом, историческом и литературном отноше-
ниях, С. Петербург, 1859.
100 ԵԼԺ, հատ. 3, էջ 207-208 (ընդգծումը Մ. Նալբանդյանինն է):
101 Նույն տեղում, էջ 211:
102 ՏԵ´ս ԵԼԺ, հատ. 4, էջ 22-23:

– 32 –

Հինգերորդ դարի հայ մատենագրության նկատմամբ Նալբանդյանի ցուցա-
բերած այս բուռն հետաքրքրությունը ինքնանպատակ չէր: Նա հայ մատենագ-
րության ուսումնասիրության գործում մեծ խորհուրդ էր նկատում ոչ միայն հայ
ժողովրդի պատմության հարցերը լուսաբանելիս, այլև համաշխարհային պատ-
մության շատ հարցեր վերագնահատելիս: Պատասխանելով այն հարցին, թե ի՞նչ
օգուտ կարող է տալ V դարի հայ մատենագրության ուսումնասիրությունը հա-
մաշխարհային պատմությանն ու լեզվաբանությանը՝ Նալբանդյանը գրում է. «Այդ
բանը հեշտ կարելի է եզրակացնել ժողովրդի պատմական կյանքից, որը, ինչպես
տեսանք, կապված էր հին աշխարհի համարյա բոլոր ազգերի հետ և անմիջական
կամ կողմնակի ազդեցություն է ունեցել այն բոլոր մեծ դեպքերի վրա, որոնք կա-
տարվել են քաղաքացիական կամ կրոնական ասպարեզում»: «Եվ իրոք,- շարու-
նակում է Նալբանդյանը,- հայ գրականությունը մեծ լույս է սփռում Արևելքի հին
պատմության վրա՝ պահպանելով այնպիսի անհայտ մանրամասնություններ, ո-
րոնք վերաբերում են Մարական և Ասորեստանյան թագավորությունների պատ-
մությանը»: «Հայ գրականությունը պարունակում է շատ հետաքրքրական և
կարևոր տեղեկություններ Արշակունյան և Սասանյան հարստության պատկա-
նող պարսից թագավորների մասին, ինչպես և լրացնում է Արևելյան Հռոմեական
կայսրության բացերը», հինգերորդ դարի հայ դպրությունը որոշակի տեղեկութ-
յուններ է պարունակում «Կովկասյան լեռների և Եվքսինյան Պոնտոսի ափերին
բնակվող ժողովուրդների մասին»: Մ. Նալբանդյանը շատ բարձր է գնահատել
նաև հինգերորդ դարի հայ թարգմանական գրականությունը և այն համարել հա-
մաշխարհային նշանակություն ունեցող իրողություն: Նա գտնում է, որ անտիկ ու
վաղ միջնադարյան հույն, լատին, ասորի փիլիսոփաների, մատենագիրների ու ե-
կեղեցու հայրերի գործերի հայերեն թարգմանությունները վերին աստիճանի
կարևոր են, «քանզի թարգմանական որոշ բնագրերի կորստյան պայմաններում
դրանց հայերեն թարգմանությունները ձեռք են բերում բնագրի նշանակություն:
Մյուս կողմից, հայ գրականության ուսումնասիրությունը, գրականություն, որն
ունի Սուրբ Գրքի, եկեղեցու հայրերի ստեղծագործությանց, Պլատոնի, Արիստո-
տելի և հունական, լատինական, ասորական ու պարսկական այլ գրողների երկե-
րի զարմանալի ճիշտ թարգմանությունները, վերին աստիճանի կարևոր է հիշյալ
աշխատությունների շատ մութ կետերը բացատրելու, արտագրողների աղճա-
տած բնագրերը մաքրելու համար»:

Ամփոփելով, Նալբանդյանը գրում է. «Մենք չունենք բավականաչափ
տվյալներ, որպեսզի լիովին գնահատենք հայ գրականության հարստություննե-
րը, քանզի շատ ձեռագրեր անհայտ պահվում են վանական հաստատություննե-
րի գրադարանների փոշու մեջ, շատերը չեն հրապարակված, կամ կորած են, թե-
պետ և դրանց աննշան մասն է մատչելի եվրոպական գիտնականներին, բայց այդ
տվյալներով իսկ մենք որոշ հավանականությամբ կարող ենք ենթադրել, որ հայ
գրականության ուսումնասիրությունը անչափ շահեկան կլիներ եվրոպական գի-
տությանը»103:

Ինչպես հինգերորդ դարի, այնպես էլ ընդհանրապես ամբողջ հայ մատե-
նագրության ուսումնասիրությունը Նալբանդյանի համար ուներ մեկ կարևոր
կողմ ևս: Նրան չէին բավարարում հրապարակի վրա գտնվող «Հայոց պատմութ-

103ԵԼԺ, հատ. 3, էջ 363:

– 33 –

յուններ»-ը: Քննադատելով Մ. Չամչյանի, Ղ. Ինճիճյանի և այլոց «Հայոց պատ-
մություններ»-ը ու հայոց պատմության մասին լույս տեսած ուսումնասիրություն-
ները՝ Նալբանդյանը գտնում էր, որ դեռևս չի ստեղծվել իսկական և ճշմարտա-
պատում հայոց պատմություն: «Հայոց պատմության շատ երեսներ դատարկ են,-
ցավով գրում է Նալբանդյանը,- եթե եվրոպականի ակնոցներով նայենք այդ
պատմության վերա»: Իսկ ի՞նչ էր հարկավոր մի օրինավոր պատմություն գրելու
համար «ոչ հում ու խակ, ինչպես մինչև այժմ կատարված է այդ գործողությունը,
այլ եփած կրիտիկայի կրակով»104: Մինչև նման աշխատանքի ստեղծումը, նա ա-
ռաջարկում էր նախ և առաջ «մեր ազգային մատենագրության վերաբերյալ
գրվածքները, որ ցեցակեր և հարյուրավոր տարեկան մագաղաթների մեջ փտում
են վանքերի կամ այս ու այն մատենադարանի անկյուններում, ձգել տպագրա-
կան մամուլի տակ և այս ճանապարհով դարձուցանել նորանց հասարակաց ժա-
ռանգություն»105: Այս միտքը Նալբանդյանը զարգացնում է նաև այլ կապակցութ-
յամբ: «Հյուսիսափայլ»-ի 1858 թ. 10-րդ համարում Նալբանդյանը, դարձյալ խոսե-
լով այն մասին, թե ինչպիսին պետք է լինի ազգային պատմությունը և երբ այն
կարող է դրվել սեղանին, նշում է, որ նախ և առաջ պետք է հրատարակել հայոց
մատենագրական հուշարձանները համապատասխան պատմաբանասիրական
լուսաբանություններով և դրանք դնել «մեր ազգի առջև»: Հայոց մատենագիրների
երկերի նման հրատարակություններից հետո միայն, ըստ Նալբանդյանի, կարելի
է ձեռնամուխ լինել վերաստուգման ու վերաարժեվորման խնդրին: Նալբանդյա-
նը հայ բանասերներին և պատմաբաններին կոչ էր անում զբաղվել հայ մատե-
նագրական հուշարձանների ուսումնասիրության և հրատարակության խնդրով:
«Մենք մեր կողմից,- խոստանում էր նա,- եթե ժամանակը թույլ տա մեզ, դնել մի
օր մեր ազգի առջև նորա՝ V դարու հեղինակների գործերը, զորօրինակ Խորենա-
ցին, Եղիշեն, Ղազարը և այլն՝ նոր, ժողովրդական, կենդանի և հասկանալի լեզ-
վով»106: Պետք է նշել, որ Նալբանդյանը մասամբ կատարեց իր այս խոստումը:
Հայտնի է, որ նա Պետրոպավլովյան ամրոցում և հետո՝ 1865 թվականի ընթաց-
քում, թարգմանեց Փարպեցու «Թուղթ»-ը և «Հայոց պատմության» որոշ հատված-
ներ: Վերջինիցս կատարված թարգմանությունները, ամենայն հավանականութ-
յամբ ամբողջական չէին, և, դժբախտաբար, դրանք ցայսօր հայտնաբերված չեն
տակավին: Նույն Պետրոպավլովյան ամրոցի Ալեքսեևյան ռավելինում Նալբանդ-
յանը սկսում է բնագրագիտական բնույթի մի շարք աշխատություններ, ինչպես օ-
րինակ, Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության համեմատությունը բնագրերի
հետ: Նաև սկսում է կազմել Էջմիածնի գրչագրերի սիստեմատիկ ցուցակը՝ դա-
սավորելով նյութերը ըստ հեղինակների: Վերջապես աքսորավայրում, ըստ որոշ
տեղեկությունների, պատրաստվում է թարգմանել Մովսես Խորենացու «Հայոց
պատմություն»-ը, գրում է ընդարձակ գրախոսական Ղ. Ալիշանի հրատարակած
Վարդան Արևելցու «Հավաքումն պատմութեան» երկի մասին107:

Այսպիսով, հինգերորդ դարի հայ պատմագրության մասին վերը բերված
նալբանդյանական դիտողություններն ու մտորումները մեծ նշանակություն ու-

104 ԵԼԺ, հատ. 2, էջ 317:
105 ԵԼԺ, հատ. 3, էջ 194:
106 ԵԼԺ, հատ. 2, էջ 317:
107 Տե´ս «Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի լուսաբանեալ», Վենետիկ, 1862: Սույն
գրքի վերաբերյալ Մ. Նալբանդյանի գրախոսականը տե´ս ԵԼԺ, հատ. 4, էջ 383-394:

– 34 –

նեն անցյալի մեր մատենագրության ուսումնասիրության գործում: Նրա՝ այդ կա-
պակցությամբ արտահայտած շատ տեսակետներ, այսօր էլ ունեն ոչ միայն պատ-
մագրական, այլև արդիական արժեք ու նշանակություն:

Ани Утуджян – Армянская историография пятого века по оценке Микаела
Налбандяна. – В статье подвергается оценке и обсуждению доводы Микаела Нал-
бандяна по отношению армянской историографии 5-ого века. Автор пправо нахо-
дит, что многие аргументы М. Налбандяна не потеряли свою актуальность.

Ani Utujyan – Fifth century Armenian historiography by Michayel Nalbandyan’s
estimation. – The apreciations of Michayel Nalbandyan towards the Armenian histori-
cal thought of fifth century are analysed and evaluated in the article. The author is
strictly sure, that Michayel Nalbandyan’s views haven’t lost their importance even up to
now.

– 35 –

ՅՈԶՂԱՏԻ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԱՀԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ
ԿՈՏՈՐԱԾՆԵՐԻ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ`

ԸՍՏ ՕՍՄԱՆՅԱՆ «ՄԵՄԼԵՔԵԹ» ՕՐԱԹԵՐԹԻ

ՄԵԼԻՆԵ ԱՆՈՒՄՅԱՆ

Սույն հոդվածը նվիրված է 1919 թ. փետրվար-ապրիլ ամիսներին Ստամ-
բուլի ռազմական դատարանում կայացած Յոզղատի հայերի տեղահանության և
կոտորածների դատաքննության նիստերի ժամանակ արծարծված որոշ հիմ-
նախնդիրների քննությանը` ըստ Ստամբուլում օսմաներենով (արաբատառ
թուրքերենով) հրատարակված «Մեմլեքեթ» օրաթերթի հաղորդագրությունների:

1919 թ. փետրվարի 5-ից մինչև ապրիլի 7-ը կայացած` տասնութ նիստից
բաղկացած, Յոզղատի դատավարությունն առաջինն էր 1919-1921 թթ. Ստամբու-
լի ռազմական արտակարգ ատյաններում հայերի տեղահանության և կոտորած-
ների մեղադրանքով հարուցված շուրջ 63 դատական գործերի շարքում: Կարծես
ճակատագրի հեգնանքով դատավարությունն ընթանում էր հենց այն դահլիճում,
որտեղ դրանից 10 տարի առաջ Աբդուլ Համիդի ներկայությամբ հանդիսավորա-
պես հռչակվել էր օսմանյան խորհրդարանի բացումը108:

Մեղադրյալները սկզբնապես եղել են երեքը` Յոզղատի փոխմութասարիֆ
(սանջակի կառավարիչ) և միաժամանակ Բողազլըյանի կայմակամ (գավառա-
պետ) Մեհմեթ Քեմալը, Յոզղատի ժանդարմերիայի գումարտակի հրամանատար
Թևֆիկը և Յոզղատի վաքֆային վարչության նախկին պաշտոնյա Ֆեյյազ Ալին:
17-րդ նիստում վերջինիս գործն առանձնացվել է` հետագայում քննվելու նպա-
տակով, որը, սակայն, մնացել է սոսկ թղթի վրա109: Դատավճիռը կայացվել է ապ-
րիլի 8-ին, ըստ որի` ամբաստանյալներից Մեհմեթ Քեմալը դատապարտվել է
մահապատժի110, իսկ Թևֆիկը` 15 տարվա տաժանակիր աքսորի111:

Հարկ է նշել, որ Յոզղատի դատական նիստերի ընթացքում և, հատկապես,
1919 թ. փետրվարի 22-ի նիստում, ընթերցվել են բազմաթիվ պաշտոնական փաս-
տաթղթեր, հատկապես` ծածկագիր հեռագրեր, որոնց վավերականությունը հաս-
տատելուց հետո միայն ռազմական դատարանը մահապատժի է դատապարտել
Մեհմեթ Քեմալին112:

108 Ն. Փիլիպոսեան, Ա. Քէստէքեան (Ա. Կապենց), Յուշարձան եօզղատցիներու (Եօզկատ), Ֆրէզնօ,
1955, էջ 405:
109 Ֆեյյազ Ալին բանտից ազատ էր արձակվել, որպեսզի հնարավորություն ունենար ներկայանալ մեկ
այլ շրջանում գտնվող դատարանին, որը պետք է քններ իր գործը, սակայն նա ուղևորվել է Անկարա և
պատգամավոր ընտրվել այստեղի նորաբաց Ազգային ժողովում: Տե'ս V. Dadrian, T. Akջam, “Tehcir ve
Taktil”, Divan-ı Harb-i Örfî Zabıtları, İttihad ve Terakki’nin Yargılanması 1919-1922, İstanbul, 2008, s. 194.
110 Հարկ է նշել, որ Մեհմեթ Քեմալը մասամբ ընդունել էր իր մեղքը` ասելով, թե ինքն ընդամենը բարե-
խղճորեն կատարել էր կառավարությունից ստացված հրահանգը: Տե'ս Tehcir ve Taktil Muhakemesi,
“Alemdar”, 28 Mart 1919. Նա կախաղան բարձրանալուց անմիջապես առաջ ևս փորձել էր արդարա-
նալ նույն փաստարկով. այդ մասին տե'ս Գրիկէր, Եոզղատի հայասպանութեան վաւերագրական
պատմութիւնը, Նիւ Եորք, 1980, էջ 1:
111 Takvîm-i Vekayi, No 3617, 7 Ağustos 1919 ss. 1-2.
112 Գրիկէր, Եոզղատի հայասպանութեան վաւերագրական պատմութիւնը, էջ 66:

– 36 –

1919 թ. փետրվարի 15-ին կայացած 6-րդ նիստում վկա Ստեփանը ցուց-
մունքներ է տվել առ այն, որ նախ` Գյուլլեր, ապա` Էլեքչիլեր աքսորված հայերը
կացիններով, քլունգներով և գերանդիներով սպանվել են տեղի գյուղացիների
կողմից113: Վկան հայտնել է, որ ջարդին ներկա են եղել նաև ամբաստանյալները,
և որ կոտորվել է իր գյուղի ամբողջ բնակչությունը114:

Նույն նիստում հայերի կոտորածների փաստը հավաստող վկայություննե-
րով հանդես է եկել նաև տիկին Աննիկը, որը հաղորդել է, թե առաջին և երկրորդ
քարավաններից առանձնացվել են տղամարդիկ, երրորդից` գեղեցիկ կանայք,
իսկ մյուս հայերը կոտորվել են115:

1919 թ. փետրվարի 18-ի` թվով 7-րդ նիստում հանդես եկած վկաներից Ան-
կարայի 15-րդ կորպուսի հրամանատար, գնդապետ Հալիլ Ռեջային վկայել է, որ
«ըստ մայոր Շահաբ բեյի116 ստացած ծածկագիր-հեռագրի` Բողազլըյանում
բնաջնջվել էին 2-ից 3 հարյուր հայեր»117: Արձանագրությունում կարդում ենք.

«Հալիլ Ռեջայի - Հանցագործությունների հետաքննիչ հանձնաժողովում ևս
ինձ հարցրել են, թե Բողազլըյանից հեռագիր ստացե՞լ եմ, թե ոչ: Կարծեմ` նման
մի հեռագիր է ստացել Շահաբ բեյը, որը վերաբերել է 2-ից 3 հարյուր հայերի
բնաջնջմանը: Հեռագիրն ինձ մոտ չէ: Այն պետք է որ Կայսերիից (Կեսարիա-Մ.Ա.)
հղված լինի Անկարա:

Դատախազ - Ի՞նչ պատճառներից ելնելով է Ռազմական գերատեսչությու-
նը զբաղվել տեղահանության խնդիրներով:

Հալիլ Ռեջայի - Տեղյակ չեմ: Ինձ նման հեռագիր հասավ, և ես այն հանձնե-
ցի գլխավոր հրամանատարությանը: Շահաբ բեյից չեմ հարցրել պատճառների
մասին...:

Դատախազ - Որտեղի՞ց է Շահաբ բեյը նման տեղեկություն ստացել:
Հալիլ Ռեջայի - Բողազլըյանից»118:
Նույն նիստում լսել են նաև ազգությամբ հույն վկա Հրիսթաքի Անդրեյադի-
սին, որը հանդես է եկել հետևյալ վկայությամբ. «331 թ. (1915-Մ.Ա.) հուլիսի 24-
ին` ուրբաթ առավոտյան, հրաման տեղ հասավ, և Ջեմալ բեյը119 սկսեց տեղահա-
նությունը: Աքսորյալների առաջին խումբը հաջորդ օրը տարագրվեց Սվազ (Սե-
բաստիա-Մ.Ա.): Երկրորդ խումբը ևս ուղարկվեց Սվազ: Հայերի երրորդ խումբն
աքսորվեց Կայսերի: Այդ ժամանակ Միություն և առաջադիմություն կուսակցութ-
յան պատվիրակը120 հայերին բնաջնջելու վերաբերյալ բանավոր հրամաններ
տվեց: Ջեմալ բեյը չհամաձայնեց դրանց: Գնաց Չորում: Լսեցինք, որ պաշտոնից
հեռացվել է. նրան փոխարինեց Քեմալը: Լսեցինք, որ բնաջնջվել են միայն Բո-
ղազլըյանի հայերը...
Այնուհետև ժողովրդին զույգ-զույգ տարել են Բաղլըջայի և Բեզլիհանի կող-
մերը: Լցրել են մի փարախ, որի շուրջը ճահճոտ է եղել, և այնտեղից երեք-երեք

113 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 16 Şubat 1919.
114 Նույն տեղում:
115 Նույն տեղում:
116 Շահաբ բեյը եղել է Կեսարիայի 15-րդ կորպուսի հրամանատարը:
117 Tarihî Muhakeme, “Alemdar”, 19 Şubat 1919.
118 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 19 Şubat 1919.
119 Յոզղատի մութասարիֆը:
120 Յոզղատում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության պատվիրակը եղել է Նեջաթի բեյը:

– 37 –

կամ հինգ-հինգ հանելով` սպանել: Փախած-թաքնվածներին բացահայտելու
նպատակով ասել էին, թե իսլամ ընդունածները փրկվելու էին, սակայն երբ փա-
խածները դուրս էին եկել իրենց թաքստոցներից, նրանց ևս կոտորել էին»121:

Հրիսթաքի Անդրեյադիսը նույն նիստում հաղորդել է նաև, որ Յոզղատը
տեղահանությունից առաջ ունեցել է 2000 տուն հայ բնակչություն, իսկ հետո` ըն-
դամենը 200122:

Դարձյալ միևնույն նիստում վկաներից ունկնդրության է արժանացել նաև
Սիմոն էֆենդին, որը դատարանին հայտնել է, թե Սալիմ բեյը պաշտոնազրկվել է
տեղահանության ժամանակ բնաջնջմանը չմասնակցելու պատճառով123:

Նույն նիստում հիշյալ վկայից հետո ունկնդրության արժանացած վկա Գե-
ղամ էֆենդին դատարանին տեղեկացրել է, որ հայերի բնաջնջմանը մասնակել են
նաև Յոզղատի ժանդարմները124:

Դատաքննության 9-րդ նիստում, որը տեղի է ունեցել 1919 թ. փետրվարի
22-ին, դատարանի նախագահ Հայրեթ փաշան դատական քարտուղարին խնդրել
է ընթերցել մի շարք ծածկագիր հեռագրեր, որոնցից մեկում դիվիզիոնի հրամա-
նատարը զինվորական կորպուսին էր հայտնում Բողազլըյանում 1500 հայերի
սպանության մասին, իսկ մյուսում, որը կրում էր 207 համարը, հիշատակվում էր
Բողազլըյանում և շրջակա բնակավայրերում 360 հայերի բնաջնջման մասին125:

Նույն նիստում դատարանի նախագահի հրահանգով ընթերցվել է նաև
1915 թ. հուլիսի 17-ի թվակիր հեռագիրը, ըստ որի` տեղահանության ընթացքում
հայերին սպանել է ժանդարմերիայի սերժանտ Հուսեյինը, ինչպես նաև օգոստոսի
11-ի թվակիր` թիվ 263 հեռագիրը, ըստ որի` Յոզղատի սանջակում ոչ մի հայ
չպետք է մնար126: Միևնույն նիստում, դարձյալ դատարանի նախագահի ցուցու-
մով, ներկայացվել է նաև մեկ այլ հեռագիր, որը վերաբերում էր Բողազլըյանում
130 հայերի ոչնչացմանը127:

Սույն դատական գործընթացի 10-րդ նիստում` 1919 թ. մարտի 5-ին, վկա-
ներից ունկնդրության արժանացած Թոքաթի մութասարիֆը հավաստել է, որ հա-
յերի սպանությունների փաստը հայտնի է եղել բոլորին128:

Այս նիստում լսված վկաներից Յոզղատի նախկին մութասարիֆ Ջեմալը
բացասական պատասխան է տվել իրեն ուղղված այն հարցին, թե արդյո՞ք որևէ
նախանշան եղել է առ այն, որ Յոզղատի հայերը պատրաստվում էին «ապստամ-
բել»129:

Միևնույն նիստում, որպես վկա, ունկնդրության է արժանացել նաև վար-
չական տեսուչ Նեդիմ բեյը, որը հայտնել է, թե ըստ իրեն հասած խոսակցություն-
ների` տարագրված 140 հոգանոց հայկական քարավանին գիշերը գավազաննե-
րով ոչնչացրել են մի փարախում: Վկան նաև շեշտել է, որ հայերին աքսորել են ո-

121 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 19 Şubat 1919.
122 Նույն տեղում:
123 Նույն տեղում:
124 Նույն տեղում:
125 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 23 Şubat 1919. Սույն նիստում ընթերցված մյուս ծածկագիր
հեռագրի մասին տե'ս Գրիկէր, Եոզղատի հայասպանութեան վաւերագրական պատմութիւնը, էջ 61:
126 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 23 Şubat 1919.
127 Նույն տեղում:
128 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 6 Mart 1919.
129 Նույն տեղում:

– 38 –

րոշ գյուղերից, և որ ճանապարհին նրանք ենթարկվել են չեթեներից բաղկացած
ավազակախմբերի հարձակումներին130:

Այս նիստում ևս ընթերցվել է Շահաբ բեյի` Բողազլըյանի տեղահանության
ժամանակ կատարված սպանությունները և չարաշահումները փաստող ցուցու-
մը: Ներկայացվել են ևս երկու ցուցում: Դրանցից առաջինում, ժանդարմերիան
հաղորդել էր, թե 36 հայերից 11-ը սպանվել էին հրոսակախմբերի կողմից, իսկ
մյուսները` կոտորվել հետագայում: Երկրորդը, որի վրա նշված էր «գաղտնի» բա-
ռը, վերաբերում էր Բողազլըյանի տեղահանությանը131:

Դատավարության տասներկուերորդ նիստում, որը տեղի է ունեցել 1919 թ.
մարտի 7-ին, դատական քարտուղարն ընթերցել է Կայսերիի ժանդարմերիայի
սերժանտի զեկույցը, ըստ որի` 26 հայ ժանդարմերիայի պահպանության տակ
տարագրվելիս ենթարկվել է ժանդարմների հարձակումներին, որոնք նրանց
սպանել են132:

1919 թ. մարտի 24-ին կայացած դատական գործընթացի տասներեքերորդ
նիստում դատախազը հիշատակում է Բաքքալ գյուղից պղնձագործ Մահմուդին
հղված գրավոր հրամանի մասին, ըստ որի` (հայ-Մ.Ա.) կանանց, տղամարդկանց
ու երեխաների հագուստը և իրերը պետք է պահվեին: Ինչպես պարզաբանել է
դատախազը` «Այստեղ խոսքն, անկասկած, վերաբերում է հագուստին: Այդ դեպ-
քում այս հրամանը, անկասկած, վերաբերում է ոչ այլ ինչի, քան սպանությա-
նը»133:

Յոզղատի դատաքննության տասնհինգերորդ նիստում (1919 թ. մարտի 27-
ին) դատարանին ցուցմունքներ տված վկա Մեհմեթ բեյը, որն անգլոհպատակ
գնդապետ էր, հայտնել է, թե անձամբ ինքը տեսել է, թե ինչպես են կացիններով ու
դաշույններով հայերին կոտորում Քարաքուշ լեռնահովտում134: Նույն նիստում
ընթերցվել է նաև ամբաստանյալ Թևֆիկի ստորագրությունը կրող տեղեկագիրը,
որը հիշարժան է, մասնավորապես «Հայերի արմատը չորացնել» արտահայտութ-
յան պարունակությամբ135:

Դատավարության տասնվեցերորդ նիստում, որը տեղի է ունեցել 1919 թ.
մարտի 29-ին, դատախազն արձանագրել է, որ դատաքննության ընթացքում
լսված վկաների ցուցմունքները պարունակում են մեղադրյալ Մեհմեթ Քեմալի
մեղավորությունը հաստատող անհերքելի ապացույցներ. «Քեմալ բեյի դեմ հան-
դես եկած գլխավոր վկաներն են Բողազլըյանի մյուֆթին (հոգևոր առաջնորդը-
Մ.Ա.) և զինվորական վերադասները: Ի հավելումն դրանց` կան նաև հայ վկաներ:
Հետևաբար, Քեմալը գտնվում է բարդ կացության մեջ: Կարելի է ունկնդրության
արժանացնել նաև պաշտպանող կողմի ներկայացրած վկաներին, սակայն քանի
որ հանցագործությունը բացահայտ է, պաշտպանող կողմի վկաները որքան գո-
վաբանեն այդ մարդուն, կարծում եմ, որ դա դատարանի համար անիմաստ կլի-
նի»136:

130 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 7 Mart 1919.
131 Նույն տեղում:
132 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 8 Mart 1919.
133 Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 25 Mart 1919.
134 Tehcîr ve Taktil Muhakemesi, “Alemdar”, 28 Mart 1919; Katl ve Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 28 Mart 1919.
135 ««Պէտք է Հայերուն արմատը չորցնել» ըսեր է ամբաստանեալ Թէվֆիկ», «Ճակատամարտ», 28
մարտ, 1919, թիվ 115 (1936):
136 Yozgat Tehcîr Da’vâsı, “Memleket”, 30 Mart 1919.

– 39 –

Սակայն, չնայած այս բոլոր արժանահավատ վկայություններին ու փաս-
տերին, քեմալական իշխանությունները Յոզղատի գործով մեղադրյալ և դատա-
պարտյալ Մեհմեթ Քեմալին հետմահու ոչ միայն արդարացել են, այլև հերոսաց-
րել: Նա կախաղան է բարձրացվել 1919 թ. ապրիլի 10-ին` Ստամբուլի Սուլթան
Բայազետ հրապարակում: Նախ` մահապատժի արարողությունն ինքնին կա-
տարվել է ոչ ընդունված կարգով: Ըստ օրենքի` կախաղանի դատապարտվածը
մահապատժի էր ենթարկվում նախքան արևածագը« դատապարտյալի մարմինը
հրապարակում էր մնում ևս 5-6 ժամ« ապա` անշուքորեն թաղվում: Մինչդեռ
Մեհմեթ Քեմալի մահապատժի արարողությունն ի կատար է ածվել կեսօրից հե-
տո` ժամը տասնինն անց քսանին137, ստվար բազմության ներկայությամբ, որին
մասնակցել են նաև բարձրաստիճան պաշտոնյաներ: Մահապատժից հետո Մեհ-
մեթ Քեմալի դին դրվել է Բայազետ մզկիթի լվացարանում© գործողություն, որն
անթույլատրելի էր մահապատժի դեպքում138: Հաջորդ օրը մեծ շուքով կազմա-
կերպվել է նրա թաղման արարողությունը« որին մասնակցել են ավելի քան տա-
սը հազար ցուցարարներ: Ոճրագործը հռչակվել է «ազգային նահատակ», իսկ
նրա այրու և զավակների նկատմամբ սահմանվել է ազգային խնամակալություն:
Ինչպես նշում է Արամ Անտոնյանը, «այն թուրք ժողովուրդը որ հանրային հան-
գանակութեանց իր քսակը այն ատեն միայն կը բանայ« երբ վիզը կը սեղմեն« ինք-
նաբերաբար« 5-10 օրուան ընթացքին 20 հազար օսմ© ոսկի գումար մը հանգա-
նակելով« յանձնեց Քէմալ պէյի այրիին»139:

Ավելին, Անկարայի մեջլիսը 1920 թ. դեկտեմբերի 9-ին որոշում է կայացրել
Մեհմեթ Քեմալի ընտանիքին թոշակ տրամադրելու մասին140: Այսօր ևս Բողազլը-
յանում կարելի է տեսնել հերոսի կոչմանն արժանացած մեծ հայասպան Մեհմեթ
Քեմալի արձանը:

Այսպիսով, Յոզղատի դատաքննության ժամանակ ընթերցված բազմաթիվ
հեռագրերը և բարձրաստիճան ականատեսների վկայությունները փաստել են,
որ տեղի հայության բնաջնջումն իրականացվել է օսմանյան տեղական իշխա-
նությունների, ժանդարմերիայի և բնակչության կողմից, որոնք իրենց հերթին
հրահանգներ էին ստացել կենտրոնական կառավարությունից: Սույն դատավա-
րության ընթացքում արձանագրված Յոզղատի նախկին կառավարչի ցուցմունքի
համաձայն` հերքվել է Յոզղատում հայերի կողմից ապստամբության նախա-
պատրաստվելու մասին վարկածը, որը XIX դ. վերջերից առ այսօր բազմիցս շա-
հարկվել է Հայոց ցեղասպանության պատմությունը նենգափոխող պատմության
կեղծարարների կողմից: Ըստ այդմ, Յոզղատի դատաքննության նյութերը, տար-
բեր կտրվածքներով, ամբողջությամբ պահպանում են իրենց այժմեականությու-
նը:

Мелине Анумян – Судебный процесс по депортации и резни армян Йозãата
согласно османскому ежедневнику “Мемлекет”. – В этой статье представляются те
части 18 заседаний следствия по депортации и резни армян Йозгата, которые сос-

137 Kemal Bey İdam Olundu, “Alemdar”, 11 Nisan 1919.
138 Գրիկէր, Եոզղատի Հայասպանութեան վաւերագրական պատմութիւնը, էջ 330:
139 Արամ Անտոնյան, Մեծ ոճիրը, Պօսթըն, 1921, էջ 272:
140 Akçam T., İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İttihat ve Terakki’den Kurtuluş Savaşı’na, 2. Baskı, İstanbul,
2002. s. 556.

– 40 –

тоялись в Военном трибунале Стамбула в февраль-апðель 1919 года. Эти части бы-
ли зафиксированы на османском (на турецком с арабским алфавитом) в ежеднев-
нике “Мемлекет”, который публиковался в Стамбуле.

По началу обвинителей было три: Мехмет Кемаль (губернатор Богазльяна),
Тевфик (командир подразделения Йозгатской жандармерии) и Фейаз Али (бывший
чиновник Йозгатской вакуфской управлении). Дело последнего было отделено в
17-ом заседании для рассмотрения в будущем, но так и осталось на бумаге. Вер-
дикт был вынесен 8-ого апреля, согласно которому из обвиняемых Кемаль был
приговорен к смерти, а Тевфик- на 15 летнюю каторжную ссылку.

Прочитанные многочисленные телеграммы и свидетельства высокопостав-
ленных свидетелей во время Йозгатского судебного процесса фактически указы-
вают, что резня сдешних армян была осуществлена со стороны местных властей,
жандармерии и населения, которые в свою очередь, получили указания из цент-
рального правительства. Во время этого судебного процесса, по свидетельствам и
самого бывшего председателя Йозгата исключалась та версия, что в Йозгате приго-
товливалась восстание со стороны армян. Но, несмотря на все эти свидетельства и
факты, осужденный по йозгатскому делу Мехмет Кемаль, посмертно был не толь-
ко оправдан, но и возведен в герои со стороны кемальских властей.

Meline Anumyan – The Trials of the Deportations and Massacres of the
Armenians of Yozgat according to the Ottoman Newspaper “The Memleket”. – This ar-
ticle presents those parts of the 18 court sessions of the deportations and massacres of
the Armenians of Yozgat taken place at the Istanbul Military Tribunal from February to
May in 1919, which were reported in the daily newspaper “The Memleket” published in
Ottoman Turkish in Istanbul at that time.

At first there were three defendants- Mehmet Kemal, Kaymakam (county execu-
tive) of Bogazliyan county in Yozgat district, Mehmet Tevfik, a gendarmerie captain,
subsequently promoted to major, and Abdul Feyyaz (Ali), Bogazliyan county’s Pious
Foundations (Evkaf) official. The latter's case was detached to be investigated later, but
remained on the paper. The verdict was passed on April 8, according to which Mehmet
Kemal was sentenced to death, and Tevfik was convicted to 15 years of penal servitude.

The numerous telegrams and testimonies of high-ranking eyewitnesses, which
were read during the Yozgat trials, verify that the annihilation of the local Armenians
was carried out by the local authorities, gendarmerie and the people, who had been gi-
ven orders by the central government. During this trial the very former governor testi-
fied that there had not been any preparation for a rebellion by the Armenians.

However, regardless of all these vivid testimonies and facts, Mehmet Kemal, the
defendant and convict of the Yozgat case, was not only acquitted, but also heroized by
the Kemalist authorities.

– 41 –

ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄՏՔԻ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄԸ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ՆԿԱՏՄԱՄԲ

ՀԱՍՄԻԿ ՍԻՄՈՆՅԱՆ

Արևմտահայ քաղաքական միտքը, որի կրողները 1918թ. հայ – թուրքական
պատերազմի հետևանքով նույն թվականի մայիս ամսից սկսած գտնվում էին
Արևելյան Հայաստանում, միանշանակ վերաբերմունք չդրսևորեցին ՀՀ գոյության
նկատմամբ, որի արարմանը, բնականաբար, նպաստեցին: Այս ժամանակահատ-
վածի արևմտահայ քաղաքական միտքը կրողները գործում էին բուն Հայաստա-
նում և արտասահմանում՝ գլխավորապես Պողոս – Նուբար փաշայի գլխավո-
րությամբ: ՀՀ-ում թե՛ արևմտահայ և թե՛ արևելահայ քաղաքական միտքը 1918թ.
մայիսի 28 –ից հետո, անկախ հողային պահանջների առումով որոշ տարակար-
ծություններից, վերաճեց պետական քաղաքական մտքի, որի ուղղվածություննե-
րը ցավոք չէր կիսում Պողոս – Նուբարի գլխավորած պատվիրակությունը: Սա
հարկավ իր բացասական հետևանքներն ունեցավ ՀՀ անկման կամ ավելի նեղ
սահմաններով խորհրդայնացման վրա:

Նախ՝ փոքր ինչ այն մասին, թե ի՞նչ դեր ունեցան արևմտահայերը հայոց
նոր պետականության արարման գործում: Հարկավ, դժվար էր կանխատեսել, որ
1918թ. մայիսի վերջերին Անդրկովկասյան սեյմը, ուր ձևականորեն միավորված
էին հայերը, վրացիները և թաթարները, կկազմալուծվի և կհռչակվի Հայաստանի
Հանրապետությունը: Բայց, անկախ այդ հանգամանքից, թուրքական զորքերի
առջևից նահանջող արևմտահայ կռվող ուժերը, որոնց հետ էր գաղթականությու-
նը, նպաստեց այդ պետության կայացմանը՝ նախապես հայացնելով Հայաստա-
նը: Արևմտյան Հայաստանի հայացման գործընթացը, որին ձեռնամուխ էին եղել
բազում գործիչներ դեռևս 1916թ. կեսերից, այնտեղ կիսատ մնալով՝ շարունակ-
վեց Արևելյան Հայաստանում:

Հունվարի վերջերին, խախտելով զինադադարը թուրքերը հարձակվում են
Երզնկայի վրա, որը չնայած Սեբաստացի Մուրադի գործադրած ջանքերին, նույն
ամսի 31 – ին պարպվեց: Հայկական 1000 –ից մի փոքր ավելի ուժերը գաղթակա-
նության հետ նահանջեցին մինչև Էրզրում: Փետրվարի 3 –ին նահանջի ճանա-
պարհը բռնեցին Բաբերդի փոքրաթիվ կռվող ուժերը՝ Սեպուհի գլխավորությամ:
Փետրվարի 11 – ին նա և Մուրադը արդեն Էրզրումում էին, որը նույնպես ընկավ
փետրվարի 27 –ին: Այսպիսով Արևմտյան Հայաստանը նորից անցնում էր թուր-
քերի ձեռքը: Մարտի 22 – ի լույս 23 – ի գիշերը պարպվեց Սարիղամիշը, ապրիլի
12 –ին՝ Կարսը, մայիսի 15 – ին Ալեքսանդրապոլը:

Մենք զանց ենք առնում Մայիսյան հերոսամարտերի կազմակերպման և
դրանց տետևանքներին անդրադառնալու խնդիրը: Պարզապես փորձենք ճշտել
այն դերը, որ ունեցան արևմտահայ շատ քաղաքական ղեկավարներ՝ այդ հերո-
սամարտերում հայերի հաղթանակի տեսանկյունից, որև նաև նշանակում է
նպաստ պետության ստեղծման գործին:

– 42 –

Թուրքական արշավանքի հետևանքով նահանջի ճանապարհը բռնեց նաև
Վասպուրականի 25000 – ի հասնող և Տարոնի, Սասունի և Խնուսի 60 – 70000
հասնող հայությունը: Վսասպուրականի հայությունը մինչև ապրիլ ամիսը դի-
մադրեց թուրքերին, ապա՝ նահանջեց Պարսկաստան, ուր սպանվեց նրա առաջ-
նորդներից Կոստի Համբարձումյանը: Ընդհանրապես նահանջող արևմտահա-
յության մասին կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում Կարո Սասունին: Վեր-
ջինս, որը Տարոնի նահանգապետի տեղակալն էր՝ կենտրոն ունենալով Խնուսը,
նահանջող ժողովրդի հետ հասնում է Ալաշկերտ: Հենց այստեղից սկսած ժողո-
վուրդը, թերևս զգալով, որ վերջնականապես թողնում է իր հայրենիքը, սկսում է
վերացնել այն բոլոր թաթարական գյուղերը, որոնք հանդիպում են իր ճանա-
պարհին: Տարոնի և Խնուսի ժողովուրդը Ալաշկերտի Ղարաքիլիսա գյուղում և
շրջակայքում մնում է մինչև մարտի 23 – ը՝ Սարիղամիշի անկումը՝ կրակի տա-
լով տեղի հսկայաքանակ պահեստները, իսկ Կարսի անկումից հետո տարոնա-
հայությունը զինված ուժերի հետ համախմբվում է Դիադինի և Մոսունի շրջաննե-
րում՝ Մեծ Մասիսի ստորոտում: Այստեղ Տարոնի և Ալաշկերտի ղեկավարները
խորհրդակցություն են ունենում՝ «գոյութեան պայքարի ուղեգիծ մը պատրաստե-
լու համար»141:

Խորհրդակցության ընթացքում հետևյալ, փաստորեն քաղաքական որո-
շումն են կայացնում՝«Ժողովուրդի հետ մնալ եւ ղեկավարել գաղթարշավը, դառ-
նալ տեսակ մը շարժական կառավարութիւն, կեդրոնացած պահել զինուորական,
կուսակցական եւ վարչական ղեկավարութիւնը եւ ընթացք տալ 150.000է աւելի
ժողովրդական զանգուածի մը շարժումներուն»142:

Այսպիսով, ժողովուրդն ուներ իր քաղաքական և վարչական ղեկավարութ-
յունը, որի խնդիրն էր հիմնավորվել Արևելյան Հայաստանում, գործնականում
հայացնելով այն և դարձնելով միատարր: Սա շատ կարևոր խնդիր էր, քանի որ
ակնհայտ էր, որ Անդրկովկասյան դաշնությունը փլուզվելու է, իսկ ներքին թա-
թար դավադիր տարրը նպաստելու էր թուրքական զենքի հաղթանակին: Պատա-
հական չէ, որ խորհրդակցությունը որոշում է զենքի ուժ կիրառել բոլոր այն մահ-
մեդական տարրերի նկատմամբ, «ովքեր Արեւմտյան Հայաստանի կորստից հետո
սպառնալիք էին՝ կախված արևելահայութեան գլխին»143:

Կ. Սասունին հետևյալն է գրում. «Ռուսական Հայաստանի քարտեսը մեր
աչքերուն առջեւ ունէինք: Մեր աչքերը կը հառէինք լեռնամասերուն եւ թաթարա-
կան շրջաններուն վրա: Հայկական լեռնամասերը մեր ժողովուրդի ապավենը
պիտի ըլլային եւ մենք բնական ամրութիւններէն օգտուելով ՝ գոյամարտը պիտի
շարունակէինք: Գոյամարտն ապահովելու համար, անհրաժեշտ էր թաթարական
ապստամբ շրջանները (որոնք կռնակէն եւ կողքերէն կը հարուածէին հայ ժողո-
վուրդը) առնել առնել զինուած ժողովրդի ասդեցութեանը տակ: Պարզ տրամաբա-
նութիւն մը ուներ դէպի Արարատեան Հայաստան դիմող թրքահայ զինւած զան-
գուածը: Անիկա կը մտածեր, եթէ թուրքը բռնի ուժով զինք դուրս կը քշէ իր հինա-
վուրց հայրենիքէն, ուր ինքը Արարատն անցնելէն յետո անհող ու անծածք բազ-
մութիւմ մը պիտի դառնա, իր մարդկային սրբազան իրավունքն է, գրաւել զենքի
ուժով թաթարական գիւղերը եւ բնակիլ հօն, որպէս իր Նոր Հայրենիքը»144:

141 Կ. Սասունի, Թրքահայաստանը Ա. աշխարհամարտի ընթացքին¥1914 - 1918¤, էջ 179:
142 Նույն տեղում, էջ 182:
143 Աշոտ Ներսիսյան, Կարո Սասունի, էջ 113:
144 Կ. Սասունի, նշվ. աշխ., էջ 182 – 183:

– 43 –

Այս մեջբերումով մի ավելորդ անգամ հաստատվում է, որ արևմտահայ քա-
ղաքական միտքը ուղղորդված էր դեպի միատարր հայրենիքի ստեղծման գաղա-
փարը, որի ուղղությամբ գործնական քայլերը չուշացան: Ավելորդ չենք համա-
րում շեշտել, որ նման քաղաքական դիրքորոշում արևելահայ քաղաքական մտքի
ներկայացուրիչների մեջ քչերը միայն ունեին, որոնցից կարելի է առանձնացնել
Ռուբենին և Արամ Մանուկյանին:

Լցված վերոհիշյալ ուխտով՝ Տարոնի, Ալաշկերտի և Վասպուրականի ժո-
ղովուրդը 1918թ. ապրիլի վերջերից Արարատ լեռան բարձունքներից իջնում է դե-
պի Իգդիր, որի թրքությունը հիմնականում ընկճվում է և տեղի տալիս: Այնու-
հետև ժողովուրդը Արաքսն անցնելով՝ հարձակվում է Էջմիածնի և Աշտարակի
թաթարական գյուղերի վրա: Ապա ծրագրվում է Թալինի բերդի գրավումը և շըր-
ջակա թաթարական գյուղերի մաքրագործումը: Թալինի բերդը գրավվում է մայի-
սի 5 – ին: Կարո Սասունու եղբայրը, Արմեն Սասունին, որն այս իրադարձութ-
յունների մասնակիցն էր, կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում այն արևմտա-
հայ գործիչների մասին, որոնք առաջնորդվում էին հիշյալ տրամաբանությամբ:
Համաձայն դրանց՝ արևմտահայությանը տեղավորելու հարցը քննարկվում է մի
ժողովում, որին մասնակցում են Կ. Սասունին, Վահագն Քրմոյանը, Արմեն Սա-
սունին, Մխիթար Դարմանյանը, Միհրան Գրիգորյանը, Արամ Խոճուկյանը, Սա-
սունցի Մուշեղը, Գելեցի Ղազարը, Թեղուտի Գալեն, Նորատինի Արշակը, Արշակ
Մանուկյանը, Սասունցի Մանուկը, Աղջանի Վահանը և ուրիշներ: Ժողովը որո-
շում է, «որ Սասնո հեծելագնդի առաջնորդութեամբ Տարոնի ժողովուրդը տեղա-
փոխվի Արագածի թաթարական, պարսկական եւ քրդական գիւղերը, որոնք պի-
տի գրավվէին Սասնո հեծելագնդի զինու զորութեամբ:

Պուլանուխ – Մանազկերտի ժողովուրդը, որոնց մեծ մասը սայլ ունէր եւ
մեծ քանակութեամբ կենդանիներ, էջմիածնի եւ Աշտարակի խճուղիով պէտք է
բարձրանար Աշտարակ, Օշական եւ շարժուէր դէպի Ապարան:

Այս որոշումը, - գրում է Ա. Սասունին, - արագ կերպով գործադրուեցավ եւ
հետագային բախտորոշ նշանակութիւն ունեցաւ Հայաստանի համար»145:

Կռիվների մանրամասնությունների մեջ չխորանալով, շեշտենք, որ Թալի-
նի բերդի գրավումից հետո ընկճվեցին մյուս թաթարական գյուղերը ևս, որի արդ-
յունքում Թալինից մինչև Ուջան և Բյուրական, մոտ 70 քառ. կմ տարածքով հաս-
տատվեց արևմտահայությունը: Ավելացնենք նաև, որ ՀՀ հռչակումից հետո էլ
նրա հայացման աշխատանքները հիմնականում իրականացնում էին արևմտա-
հայ ուժերը՝ գլխավորապես Ռուբենի գաղտնի ծրագրերի համաձայն146:

Չպետք է մոռանալ նաև, որ Ալագյազի արշավանքը իր հաղթանակի բա-
ժինն ունեցավ Սարդարապատի ճակատամարտի մեջ, քանի որ «Սարդարապա-
տի դէմ գործող թրքական բանակը զրկվեցավ թաթարական ուժերու օժանդակու-
թենէն, իսկ հայկական բանակը, ճակատամարտի պահուն, իր կռնակէն եւ կողքե-
րէն հարուած տւողներէն ազատուեցավ»147:

Եվ վերջապես, պետք է շեշտել, որ տարոնցիները և գնդապետ Ա. Բաղդա-
սարյանի գնդից 400 վասպուրականցիներ, ինչպես նաև Անդրանիկը, կարևոր դեր
ունեցան Զանգեզուրի թաթար տարրի չեզոքացման գործում 1918թ. ամռանը:

145 Պատմութիւն Տարոնի աշխարհի, էջ 1073:
146 ՏԵս Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Է, Լօս Անճելըս, 1952, էջ 103 – 121, նաև՝
«Հայրենիք» ամսագիր, թիւ 7, Յուլիս, 1963:
147 Կ. Սասունի, Թրքահայաստանը Ա. աշխարհամարտի ընթացքին¥1914 - 1918¤, էջ 197:

– 44 –

Այս մասով ասվածն ամփոփելով, ուզում ենք հետևյալ եզրակացություննե-
րը մատուցել.

Առաջին. Արևմտահայ քաղաքական կամ առհասարակ հայ քաղաքական
միտքը հիմնականում մատուցվում է դիվանագիտական գործընթացներում ի-
րենց դրսևորած կուսակցական և այլ՝ հանրային – քաղաքական գործիչների գոր-
ծունեության հենքի վրա, որոնք ավելի շատ գնում էին քաղաքական գործընթաց-
ների հետևից և ոչ առջևից: Նրանց գործունեությունը հիմնականում կախված էր
մեծ տերություններից:

Երկրորդ. Արևմտահայ քաղաքական մտքի այն ուղին էր արդյունավետ, ո-
րը մենք ներկայացրեցինք և որը գործում էր իրական հաշվարկով, չէր սահմանա-
փակվում տեսություններով, այլ դրանք կյանքի էր կոչում, որով պետք է պայմա-
նավորել հայոց պետականության ստեղծումը:

Եվ կարծում ենք, որ դրանում մենք բավականին համոզվեցինք:
Այժմ փորձենք ճշտել, թե ինչպիսի դիրքորոշում որդեգրեցին արևմտահայ
քաղաքական գործիչները Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ, որը
հռչակվեց նաև նրանց գործունեության արդյունքում, առանց որի դիվանագիտա-
կան հիմնավորումերը չէին կարող արդյունավետ լինել:
1918թ. մայիսի 28 - ից շատ չանցած հոգեբանական անջրպետ էր առաջա-
ցել արևմտահայերի և արևելահայերի միջև: Արևմտահայերը, որոնք արևելահա-
յերի հետ մեկտեղ երկար տարիներ պայքար էին մղել հանուն իրենց անկախութ-
յան, իրենց այնքան էլ հոգեհարազատ չէին համարում Արևլյան Հայաստանում
առաջացած պետությունը՝ այն համարելով Արարատյան Հայաստան: Իհարկե,
նրանց կարելի էր հասկանալ այն առումով, որ չէին ուզոիւմ կորցրած տեսնել ի-
րենց հայրենիքը: Բայց նրանք չէին դնում անջատողականության հարց, որն ա-
նում էր Պողոս-Նուբարի գլխավորած պատվիրակությունը՝ արդյունքում բավա-
կան վնաս հասցնելով Հայկական հարցին, այլ միավորման: Այս խնդրին մենք
դեռ կանդրադառնանք: Մինչև այդ, տեսնենք, թե որո՞նք էին հոգեբանական
խզման բուն պատճառները: Դրանք լավ է ներկայացրել Ս. Վրացյանը. «Տասնեակ
տարիներ հայ քաղաքական միտքը դաստիարակւել էր այն ուղղութեամբ, որ Հա-
յաստանը այնտեղ էր, Բարթողեան լեռնաշղթայի միւուս կողմը, հայկական հարց,
Հայաստանի ինքնավարութիւն, հայ պետութիւն կարող էր լինել միայն Թիւրքա-
հայաստանում, եւ յանկարծ, բոլորովին չսպասւած տեղից՝ մէջտեղը բռնում է ինչ
որ մի «Հայաստանի Հանրապետութի՛ւն» - մարսելի՞ բան էր այդ: Յետոյ այդ «Հան-
րապետութեան» մէջ դեռ շատ բանից՝ օրէնքներից ու լեզւից սկսած մինչեւ ներքին
կարգերը, մինչեւ հանրային կենցաղն ու բարքերը՝ ռուսի հոտ էր բուրում: Արեւ-
մտահայութեան մտքին ու զգացմունքներին խորթ էր այդ, անհարազատ:
Ուստի եւ զարմանալի չէ, որ անկախութեան առաջին օրերից հէնց նրանք
սկսել էին մտածել «ինքնորոշման», իրենց քաղաքական դիրքն ու ընթացքը որո-
շելու մասին»148:
Արևմտահայությունը հիմքեր ուներ անհանգստանալու, քանի որ անորոշ
էր Արևմտյան Հայաստանի ճակատագիրը: Նրա՝ գեթ ծիսականորեն ՀՀ մաս հայ-
տարարելու փաստը կարող էր վերացնել արևելահայ - արևմտահայ անջրպետը:
Այդ հաստատում են Ալ. Խատիսյանի հետևյալ մտորումները՝ կապված ստեղծ-

148 Ս. Վրացեան, Հայաստանի Հանրապետութիւն, էջ 254 – 255:

– 45 –

ված իրավիճակի հետ. «Թրքահայաստանի ամայացած վիլայէթները հայ ժողո-
վըրդի անկապտելի սեփականութիւնը կը կազմէին. պէտք էր, որ անոնք եւս
մտնէին հայկական նորակազմ պետութեան մէջ, որպէսզի բովանդակ հայութիւ-
նը կարենար համախմբուիլ իր պատմական հայրենիքին մէջ: Ճիշդ է, այդ վիլա-
յէթները մեր ձեռքը չէին, բայց հայ ժողովուրդի գիտակցութեամբ անոնք չէին
կրնար պատկանիլ ուրիշ ոեւէ մէկուն, բացի Հայաստանէն. հայութիւնը հասած էր
ազգային այնպիսի գիտակցութեան մը, որ չէր կրնար ճանչնալ սահմաններու
պատահական բաժանում եւ հատուածներու գոյութիւն. ան կզգար ինքզինքը իբ-
րեւ մէկ ամբողջութիւն եւ իր այդ միութեան գաղափարը կուզէր մարմնաւորել ո-
րեւէ մէկ ակտի մէջ: Երեւանը դարձած էր հայութեան քաղաքական կեդրոնը, որ
պէտք է միացնէր նաեւ հայկական բոլոր հատուածները»149:

Ինչպես համոզվում ենք՝ խնդիրն ավելի շատ վերաբերվում էր ՀՀ շուրջ
հայկական հողերի միավորումը համահայկական նպատակ դարձնելուն, երբ դեռ
տարածքային առումով ոչինչ ճշգրտված չէր: Ուստի պատահական չէ, որ արևմը-
տահայ քաղաքական ղեկավարներն անհրաժեշտ գտան նրան լուծում տալ:
1919թ. փետրվարի 6 – 13 –ը Երևանում գումարվեց արևմտահայերի երկրորդ հա-
մագումարը:

Դեռևս 1917թ. դեկտեմբերի 19 – ին միջկուսակցական մի շարք խորհրդակ-
ցություններից հետո կազմվում է համագումարի կազմակերպիչ կոմիտե, որն էլ
նախաձեռնում է նրա գումարումը: Համագումարին մասնակցում էին 55 պատգա-
մավորներ: Զերծ մնալով աշխատանքները մանրամասնորեն ներկայացնելուց,
նշենք, որ քննարկումների արդյունքում փետրվարի 12 – ին ընդունվում է հետև-
յալ բանաձևը.

«Արեւմտահայ երկրորդ Համագումարը՝ քննելով հայ ժողովրդի ներկայ կա-
ցութիւնը՝

1. Սրտագին կկողջունէ եւ կը հայտարարէ Ազատ եւ Միացեալ Հայաստա-
նի անկախութիւնը:

2. Լիակատար վստահութիւն կը յայտնէ Ազատ եւ Միացեալ Հայաստանի
Պողոս Նուպար փաշայի անդրանիկ դահլիճին (Այդ օրերին լուրեր էին
տարածվել, թե Պողոս Նուբարը Փարիզում հայտարարել է Հայաստանի
միությունն ու անկախությունը և կազմել միացյալ Հայաստանի կառա-
վարություն, որը չէր համապատասխանում իրականությանը – Հ. Ս.):

3. Կը յայտարարէ իր վճռական որոշումն ու կամքը՝ ունենալ քաղաքական
եւ պետական մէկ միութիւն համազգային հատւածներու եւ երկրամա-
սերու միաւորութեամբ:

4. Կը պարտադրէ ընտւած «Գործադիր Մարմնին»՝ նախարարական դահ-
լիճին հետ անմիջական յարաբերութեան մէջ մտնել՝ իրականացնելու եւ
գործնականացնելու քաղաքական եւ պետական այն բոլոր աշխատանք-
ները, որոնք հարկաւոր են Ազատ եւ Միացեալ Հայաստանի պետական
գոյութիւնը հիմնաւորելու համար:

5. Միաժամանակ կը պարտադրէ ընտրւած Գործադիր Մարմնին՝ գործ-
նական քայլեր առնել Արարատեան Հանրապետութեան նախարարու-
թեան եւ Խորհրդարանի հետ Միացեալ Ազատ Հայաստանի անկախու-

149 Ալ. Խատիսեան, Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը, Բէյրութ, 1968, էջ 150:

– 46 –

թինը յայտարարելու եւ իր մասնակցութիւնը բերելու գոյութիւն ունեցող
պետական եւ օրենսդրական հաստատութիւններու մէջ համազգային
միութիւնը իրականացնելու համար (Ս. Վրացեանի վկայութեամբ՝ այս
կետին դեմ են արտահայտվում ռամկավար 5 պատգամավորներ և
պատճառը ներկայացնելով՝ հեռանում են: Իսկ պատճառն ընդունելի չի
կարելի համարել, քանի որ նրանք գտնում էին, թէ Միացյալ և ազատ
Հայաստանի մասին հայտարարությունը պետք է աներ Ազգային Պատ-
վիրակությունը, որի տեսակետներն էին նրանք ընդունում150: Սակայն
միթե կարևոր էր, թե ով է անում հայտարարությունը, երբ կար մի ժողո-
վուրդ՝ շահերի ընդհանրությամբ - Հ. Ս.):
6. Կը պահանջէ Ազատ եւ Միացեալ Հայաստանի պետական գոյութեան
երաշխաւորումը՝ դաշնակից պետութիւններու քաղաքական, տնտեսա-
կան եւ ռազմական օժանդակութամբ եւ աջակցութեամբ:
7. Կը պահանջէ Հայկական Մեծ Եղեռնի հեղինակ եւ պատասխանատու
ճիւաղներուն՝ Վիլհելմի, Էնվէրի, Թալէաթի, Ճեմալի, Պեհաէտին – Շա-
քիրի եւ ընկեր նահանգապետներու, կառավարիչներու եւ բոլոր ղեկա-
ներու զինզինւորական դատարանու պատժիլը:
8. Կը պահանջէ հայ ժողովրդի վնասներու ամբողջական հատուցումը ի
հաշիվ օսմանեան կառավարութեան»151:
Համագումարն ընտրում է 9 հոգուց բաղկացած Գործադիր Մարմին, որի
մեջ մտնում էին արևմտահայերի ներկայացուցիչներ Սմբատ Բորոյանը, Խ. Բո-
նապարտյանը, Ա. Սասունին, Բուլղարացի Գրիգորը, Վ. Տերոյանը. Ռ. Դրամբյա-
նը, Վ. Քրմոյանը, Վ. Օխիկյանը և Արսեն Կիտուրը:
Ինչպես հաստատում է նույն Ս. Վրացյանը, այս մարմինը, որի ստեղծմամբ
լուծարվեցին արևմտահայ նախկին բոլոր մարմինները, փաստորեն կառավա-
րության մեջ մի նոր կառավարություն էր, քանզի իր անդամները կատարում էին
նախագահական գործառույթներ: Հարկավ, սա ճիշտ չէր և Գործադիր Մարմինը
շուտով դա հասկանալով, դիմեց ՀՀ կառավարությանը՝ Հայաստանի երկու հատ-
վածների միավորման հայտարարության անհրաժեշտության մասին, որն էլ տե-
ղի ունեցավ 1919թ. մայիսի 28 – ին: Հայտարարության մեջ մասնավորապես աս-
ված էր՝ «Հայաստանի ամբողջութիւնը վերականգնելու եւ ժողովրդի լիակատար
ազատությիւնն ու բարգաւաճումն ապահովելու համար, Հայաստանի կառավա-
րութիւնը, համաձայն հայ ժողովրդի միահամուռ կամքի եւ ցանկութեան, յայտա-
րարում է, որ այսօրուանից Հայաստանի բաժան - բաժան մասերը մշտնջենապէս
միացած են իբրեւ անկախ պետական միութիւն»152:
Այս հայտարարությունը, որն առաջ բերեց Պողոս - Նուբարի գլխավորած
պատվիրակության դժգոհությունը, ինչպես նաև ռամկավարների և ՀԺԿ – ի, որը
կառավարությունից հանեց իր նախարարներ Ս. Հարությունյանին, Ս. էնֆիաջյա-
նին, Գ. Մելիք – Ղարագյոզյանին և Վ. Քրմոյանին՝ վերջ բերելով կոալիցիային,
ժամանակի պահանջն էր և այն կարելի է համարել միանգամայնորեն Ճիշտ:
Սխալ էին նաև հնչակյանները, որոնք դեմ գնալով միավորման ակտին՝ հրաժար-

150 Տե՛ս Սուրեն Սարգսյան, Հայ սահմանադրական ռամկավար կուսակցություն (1908 – 1921թթ.), էջ
161:
151 Ս. Վրացեան, նշվ. աշխ., էջ 257 – 258:
152 Ալ. Խատիսեան, նշվ. աշխ., էջ 152, Ս. Վրացեան, նշվ. աշխ., էջ 262:

– 47 –

վեցին մասնակցել 1919թ հունիսին կայացած խորհրդարանական ընտրություն-
ներին153:

ՀՀ – ում գտնվող արևմտահայ քաղաքական մտքի ներկայացուցիչները, ո-
րոնք արդեն իշխանության մաս էին՝ դառնալով խորհրդարանի պատգամավոր-
ներ, իսկ մինչև այդ 12 հոգով մտան Խորհրդի կազմի մեջ, ավելի իրատեսական
ճանապարհ էին ընտրել, քան Պողոս - Նուբարը և մյուսները: Եվ այդ ճշտությունը
կայանում էր հետևյալում.

Առաջին. անկախ նրանից, թե ինչպիսի տարածքներ կներառեր միացյալ
Հայաստանը, դրան գնալու շուրջ արևմտահայ և արևելահայ քաղաքական ուժե-
րի միավորումն անհրաժեշտ էր:

Երկրորդ. անկախ այդ տարածքների անորոշությունից՝ հոգեբանական
անջրպետը վերացնելը կենսական նշանակություն ուներ, քանզի ներքին տարա-
ձայնություններից շահելու էր միայն թշնամին:

Երրորդ. անհրաժեշտ էր պետական դիրքորոշում ապագա Հայաստանի
տարածքների նկատմամբ և միասնական գործելակերպ, ինչը հնարավոր դար-
ձավ Միացյալ Հայաստանի ակտով:

Սակայն, ցավով պետք է ավելացնել, որ Պողոս - Նուբարի գլխավորած
Պատվիրակությունը մեծ տերությունների մոտ իրեն շարունակեց ներկայացնել
որպես արևմտահայության միակ ներկայացուցիչ, նրանց մատուցելով անիրա-
տեսական հողային պահանջներ, փորձեց Արևմտյան Հայաստանի խնդիրը տա-
րանջատել ՀՀ – ից, որի բացասական հետևանքներն զգալի դարձան արդեն
1920թ. ի երկրորդ կեսից: Եվ սա այն դեպքում, երբ հայկական պետականության
առկայության պայմաններում պետք է իր բոլոր գործառույթներից զրկվեր նրա
Պատվիրակությունը, որի գոյությունն արդեն ոչնչով չէր հիմնավորվում: Նա իրա-
վունք չուներ շարունակելու իր գործընթացը, որը ներծծված էր քաղաքական ռո-
մանտիզմով, քանզի Հայաստանի Հանրապետությունում գործում էին ավելի ի-
րատես քաղաքական գործիչներ և նաև՝ արդեն գործում էր այդ հանրապետութ-
յան պատվիրակությունը, որին պարտավոր էր զիջել իր դիրքերը: Սակայն,
դժբախտաբար, Ավ. Ահարոնյանի գլխավորած պատվիրակությունն էր ավելի
շատ գնում նրա հետևից, քան հակառակը, իսկ ՀՀ իշխանությունները տարբեր
պատճառներով չէին գնում դրա լուծարմանը: Չէ որ այն ստեղծվել էր կաթողիկո-
սի հրամանով, երբ ՀՀ-ն չկար, իսկ այժմ այդ նույն կաթողիկոսին մնում էր պե-
տությանը թողնել քաղաքական խնդիրները, որոնց լուծման նրա ջանքերը, թե-
լադրված ցարական իշխանությունների կողմից, ի դերև եղան և կատարել հավա-
տի և բարոյականության իր առաքելությունը: Սակայն, քանի որ այս ամենը տեղի
չունեցավ, Պողոս - Նուբարը շարունակեց իր անիրատեսական գործունեությու-
նը:

Асмик Симонян – Позиции западного армянского политического ума к
существованию первой Республики Армения. – В статье анализируется положение
западного армянского политического ума к первой Республики Армении в
процессе его формирования и в годы существования.Здесь показано, что после
оккупации Западной Армении, известные политические деятели, которые

153 Սուրեն Սարգսյան, նշվ. աշխ., էջ 164:

– 48 –

переехали Восточную Армению, имели их вклад в реализации РA.Было доказано,
что их планы были более реалистичными, чем планы Армянской Национальной
Делегации во главе с Погос Нубар.

Hasmik Simonyan – Тhe position of western-armenian political mind towards
the existence of the first Republic of Armenia. – In the article, it is analyzed the
position of western-armenian political mind towards the first Republic of Armenia
during its formation and in the years of existence.There, it is shown that after the
occupation of Western Armenia, famous political figures, who moved Eastern Armenia,
had their input in the realization of RA. It is proved that their plans were more
realistic than the plans of Armenian National Delegation led by Poghos Nubar.

– 49 –