เพลงช้า ความสำคัญต่อการฝึกหัดสู่การแสดงนาฏศิลป์ไทย (โขนพระ) พิชญ์ภัทร ฉายอรุณ 2565

เพลงชา: ความสําคัญตอการฝกหัดสูการแสดงนาฏศิลปไทย (โขนพระ) PHLENG CHA: THE IMPORTANCE OF DANCE TRAINING FOR THE KHON PHRA (MALE CHARACTER) IN THAI CLASSICAL DANCE วาที่รอยตรีพิชญภัทร ฉายอรุณ วิทยานิพนธนี้เปนสวนหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตร ศิลปมหาบัณฑิต สาขาวิชานาฏศิลปไทย บัณฑิตศึกษา สถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป พ.ศ. 2565 ลิขสิทธิ์ของสถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป

เพลงชา: ความสําคัญตอการฝกหัดสูการแสดงนาฏศิลปไทย (โขนพระ) วาที่รอยตรีพิชญภัทร ฉายอรุณ วิทยานิพนธนี้เปนสวนหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตร ศิลปมหาบัณฑิต สาขาวิชานาฏศิลปไทย บัณฑิตศึกษา สถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป พ.ศ. 2565 ลิขสิทธิ์ของสถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป

PHLENG CHA: THE IMPORTANCE OF DANCE TRAINING FOR THE KHON PHRA (MALE CHARACTER) IN THAI CLASSICAL DANCE ACTING SUB LT. PITCHAPAT CHAIARUN A THESIS SUBMITTED IN PARTIAL FULFILLMENT OF THE REQUIREMENTS FOR THE DEGREE OF MASTER OFFINE ARTS PROGRAM IN THAI PERFORMING ART GRADUATE SCHOOL BUNDITPATANASILPA INSTITUTE YEAR 2022 COPYRIGHT OF BUNDITPATANASILPA INSTITUTE

(ค) ชื่อวิทยานิพนธ เพลงชา: ความสําคัญตอการฝกหัดสูการแสดงนาฏศิลปไทย (โขนพระ) 4006601018 วาที่รอยตรีพิชญภัทร ฉายอรุณ ปริญญา ศิลปมหาบัณฑิต สาขาวิชา นาฏศิลปไทย พ.ศ. 2565 อาจารยที่ปรึกษาหลัก ผูชวยศาสตราจารย ดร.สุขสันติ แวงวรรณ อาจารยที่ปรึกษารวม อาจารย ดร.นิวัฒน สุขประเสริฐ บทคัดยอ วิทยานิพนธฉบับนี้มีวัตถุประสงคเพื่อ 1) ศึกษาความสําคัญและองคประกอบของกระบวน ทารําเพลงชา 2) วิเคราะหกระบวนทารําเพลงชา (โขนพระ) สูการแสดงนาฏศิลปไทย โดยใชวิธีการ ดําเนินการวิจัยเชิงคุณภาพ ศึกษาขอมูลจากหนังสือ ตํารา บทความ งานวิจัย การสัมภาษณ และรับการถายทอดกระบวนทารํา เพื่อนํามาวิเคราะหและสรุปผลการวิจัย ผลการวิจัยพบวา เพลงชาเปนเพลงที่ใชในการฝกหัดกระบวนทารําพื้นฐานสําหรับผูฝกหัด นาฏศิลปไทยโขนพระ กระบวนทารํามีวัตถุประสงคในการฝกหัดการใชสรีระรางกายประกอบการรํา โดยมี “นาฏยศัพท” ไดแก นาฏยศัพทสวนศีรษะ นาฏยศัพทสวนมือและแขน นาฏยศัพทสวนลําตัว นาฏยศัพทสวนขาและเทา นํามาเรียงรอยผสมผสานจนเกิดเปนกระบวนทารําขึ้น กระบวนทารํา ในเพลงชาของโขนพระสามารถนําไปใชในการแสดงได 2 ลักษณะ คือ ใชในการรําใชบท เพื่อสื่อความหมายตามเนื้อรองหรือบทพากย เจรจา และใชในการรําประกอบคํารองหรือทํานอง ที่ไมจําเปนตองสื่อความหมาย เพียงเพื่อแสดงกระบวนทารําประกอบเพลงเทานั้น คําสําคัญ: เพลงชา, โขนพระ, การฝกหัด, นาฏศิลปไทย 295 หนา

(ค) Thesis Title Phleng Cha: The Importance of Dance Training for the Khon Phra (Male Character) in Thai Classical Dance 4006601018 Acting Sub Lt. Pitchapat Chaiarun Degree Master of Fine Arts Program in Thai Performing Art Year 2022 Advisor Asst. Prof. Dr. Suksanti Wangwan Co- Advisor Dr. Niwat Sukprasirt ABSTRACT The objectives of this thesis are to 1) study the importance and the dance structure of the choreography and 2) analyze the choreography used in the Phleng Cha for the khon Phra (male khon character) in Thai classical dance. The research was conducted based on qualitative research methodology by studying books, textbooks, articles, research papers, interviews and participant observation to be analysed, concluded, and presented as descriptive research. The research found that: 1) Phleng Cha is a song used to practice the basic choreography for the dancer trained in the male character known as Khon Phra; the choreography is to practice the use of the body figures for Thai classical dance by functioning a wide range of the nattayasap (the dance figures communicating the particular action in Thai classical dance) of different parts of the body, including head, hands, arms, main body, legs, and, feet configured as choreography in Phleng Cha, 2) the choreography of the male character in Phleng Cha can be used in two types of performances: a dance where the movements convey the meaning of narration or the lyrics of a song by interpreting the words to be the action and a dance with music where there is no need to convey meaning, simply showing the dance movements accompanied by a song. Keywords: Phleng Cha, Khon phra, dance training, Thai classical dance 295 pages (ง)

(จ) กิตติกรรมประกาศ วิทยานิพนธฉบับนี้ สําเร็จลงไดดวยความอนุเคราะหจากบุคคลหลายทานในการ ใหคําปรึกษาแนะนํา ตลอดจนสละเวลาเพื่อใหวิทยานิพนธเรื่อง เพลงชา: ความสําคัญตอการฝกหัด สูการแสดงนาฏศิลปไทย (โขนพระ) สําเร็จลงดวยดี ขอกราบขอบพระคุณผูชวยศาสตราจารย ดร. สุขสันติ แวงวรรณ อาจารยที่ปรึกษาหลัก และ อาจารย ดร. นิวัฒน สุขประเสริฐ อาจารยที่ปรึกษารวม ที่ใหคําปรึกษาแนะนํา ตรวจแกไขขอบกพรอง ดวยความเอาใจใส ติดตามงานอยางตอเนื่อง จนวิทยานิพนธฉบับนี้ใหสําเร็จลุลวง ผูวิจัยกราบขอบพระคุณ ผูชวยศาสตราจารย ดร. ธีรภัทร ทองนิ่ม ประธานกรรมการสอบ วิทยานิพนธ รองศาสตราจารย ดร. ศุภชัย จันทรสุวรรณ กรรมการผูทรงคุณวุฒิ ผูชวยศาสตราจารย ดร. คมชวัชร พสูริจันทรแดง กรรมการภายนอก ที่กรุณาใหคําแนะนําในการจัดทําใหวิทยานิพนธใหมี ความสมบูรณยิ่งขึ้น กราบขอบพระคุณครูอุดม กุลเมธพนธ ครูไพฑูรย เขมแข็ง และครูวีระชัย มีบอทรัพย ผูเชี่ยวชาญดานนาฏศิลปไทยโขนพระ ที่กรุณาใหขอมูล ดูแล และใหคําแนะนํา กราบขอบพระคุณ ดร.ธีรเดช กลิ่นจันทร นายสมเจตน ภูนา ศิลปนอาสุโส (โขนพระ) สํานักการสังคีต กรมศิลปากร ที่กรุณาใหขอมูลเกี่ยวเพลงชาโขนพระ ซึ่งมีสวนที่ทําใหงานวิจัยมีขอมูลในการวิเคราะหครบถวนสมบูรณ ประโยชนอันพึงมีจากวิทยานิพนธฉบับนี้ ผูวิจัยขอมอบเปนความกตัญุตาคุณแดบิดามารดา คุณครูอาจารย ทานผูรู ผูสรางงาน และผูสืบสานกระบวนทารําเพลงชาโขนพระ ใหดํารงไวซึ่งคุณคา และเปนประโยชนตอการศึกษาสืบไป วาที่รอยตรีพิชญภัทร ฉายอรุณ

(ฉ) สารบัญ หนา บทคัดยอภาษาไทย................................................................................................................... บทคัดยอภาษาอังกฤษ............................................................................................................. กิตติกรรมประกาศ.................................................................................................................... สารบัญ..................................................................................................................................... สารบัญภาพ.............................................................................................................................. สารบัญตาราง........................................................................................................................... บทที่ 1 บทนํา........................................................................................................................ 1. ความเปนมาและความสําคัญของปญหา.............................................................. 2. วัตถุประสงคของการวิจัย..................................................................................... 3. ขอบเขตของการวิจัย........................................................................................... 4. ประโยชนที่คาดวาจะไดรับ.................................................................................. 5. นิยามศัพทเฉพาะ................................................................................................. บทที่ 2 เอกสารงานวิจัยที่เกี่ยวของ............................................................................................ 1. ความเปนมาและความสําคัญของเพลงชา............................................................ 1.1 ความเปนมาของเพลงชา........................................................................... 1.2 ความสําคัญของเพลงชา............................................................................ 1.3 รูปแบบของเพลงชา................................................................................... 2. เพลงที่ใชประกอบการฝกหัดเพลงชา................................................................... 3. รูปแบบการจัดการเรียนการสอนที่ใชในการฝกหัดเพลงชา................................... 3.1 การสอนแบบอธิบาย………………………………………..……………….……………. 3.2 การสอนแบบสังเกต................................................................................... 3.3 การสอนแบบสาธิต.................................................................................... 4. หลักสูตรนาฏศิลปโขนพระ ระดับชั้นมัธยมศึกษาปที่ 1....................................... (ค) (ง) (จ) (ฉ) (ฌ) (ต) 1 1 5 5 5 6 7 8 8 10 12 14 18 19 22 23 25

(ช) สารบัญ (ตอ) หนา 5. การเตรียมความพรอมและการฝกหัดเพลงชา...................................................... 5.1 การเตรียมความพรอมรางกาย................................................................. 5.2 นาฏยศัพทที่ใชสําหรับการฝกหัดเพลงชา................................................. 5.3 วิธีการฝกหัดเพลงชา…………………………………….……………………..………….. 6 งานวิจัยที่เกี่ยวของ.............................................................................................. บทที่ 3 วิธีดําเนินการวิจัย.................................................................................................... 1. กลุมเปาหมาย……………………………………………..……………………………………………. 2. เครื่องมือที่ใชในการวิจัย……………..………………..……………………………………………. 2.1 แบบสัมภาษณ……………………..…………………………………….…………………... 3. การเก็บรวบรวมขอมูล.......................................................................................... 3.1 แหลงขอมูลที่ศึกษาคนควา........................................................................ 3.2 การศึกษาจากเอกสาร……………………..……………………………………………….. 3.3 การศึกษาจากสื่ออิเล็กทรอนิกส………………………………….……………………… 3.4 การสัมภาษณ............................................................................................. 4. การตรวจสอบความถูกตองของขอมูล………………………………..…….………………….. 4.1 ขอมูลดานทฤษฎี....................................................................................... 4.2 ขอมูลกระบวนทารํา……………………………………….……………………………….. 5. การวิเคราะหขอมูล.............................................................................................. 5.1 การวิเคราะหขอมูลเอกสาร....................................................................... 5.2 การวิเคราะหขอมูลภาคสนาม................................................................... 6. การนําเสนอขอมูล........................................................................................................ บทที่ 4 วิเคราะหกระบวนทารําเพลงชา............................................................................. 1. กระบวนทารําเพลงชา (โขนพระ)........................................................................ 2. วิเคราะหกระบวนทารําเพลงชา (โขนพระ)……………………………..…………………... 2.1 วิเคราะหตามลักษณะการใชสรีระรางกายในการรายรํา............................ 2.2 วิเคราะหตามลักษณะรูปรางและรูปทรงเรขาคณิต.................................... 2.3 วิเคราะหการนํากระบวนทารําเพลงชาไปใชในการแสดง.......................... 3. วิเคราะหประโยชนที่ไดรับจากการฝกหัดเพลงชา................................................... 29 29 39 47 49 61 62 64 64 64 64 65 66 67 67 67 67 68 68 68 68 69 69 145 145 170 244 259

(ซ) สารบัญ (ตอ) หนา บทที่ 5 สรุป อภิปรายผล และขอเสนอแนะ....................................................................................................... 1. สรุปผลการวิจัย................................................................................................................................... 2. อภิปรายผลการวิจัย........................................................................................................................... 3. ขอเสนอแนะงานวิจัย......................................................................................................................... บรรณานุกรม.................................................................................................................................................................. บุคลานุกรม.............................................................................................................................. ภาคผนวก................................................................................................................................ ภาคผนวก ก เครื่องมือที่ใชในการวิจัย............................................................................ ภาคผนวก ข ภาพการลงพื้นที่เก็บขอมูลภาคสนาม…………………………………………………. ประวัติผูวิจัย........................................................................................................................... 263 263 274 277 278 280 282 283 285 295

(ฌ) สารบัญภาพ ภาพที่ หนา 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 โครงสรางเพลงเรื่องประเภทเพลงชา………………………………………..……………………… การฝกหัดเบื้องตนทาตบเขา........…….….………………..…………………….………………….. การฝกหัดเบื้องตนทาถองสะเอว........................…………...…………………….……………. การฝกหัดเบื้องตนทาเตนเสา........…………….….………….....………………….……………… การถีบเหลี่ยม………………………………………………..................................................... การดัดมือและแขนโดยครูเปนผูดัดให……................................................................ การดัดมือโดยผูเรียนวิธีที่ 1………….......................................................................... การดัดมือโดยผูเรียนวิธีที่ 2...................................................................................... การดัดมือโดยผูเรียนวิธีที่ 3……………………………………….......................................... ทารําเพลงชาทาที่ 1.................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 2.................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 3.................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 4.................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 5.................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 6.................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 7.................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 8.................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 9.................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 10................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 11................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 12………………………………………………………………………..…….…….. ทารําเพลงชาทาที่ 13………………………………………………………………………………....…. ทารําเพลงชาทาที่ 14……………………………………………………………………………..…..…. ทารําเพลงชาทาที่ 15……………………………………………………………………………….……. ทารําเพลงชาทาที่ 16………………………………………………………………………………....…. ทารําเพลงชาทาที่ 17………………………………………………………………………………….…. ทารําเพลงชาทาที่ 18………………………………………………………………………………....…. 15 32 33 34 35 36 37 38 38 70 71 72 73 74 74 75 76 77 78 79 80 81 82 82 83 83 84

(ญ) สารบัญภาพ (ตอ) ภาพที่ หนา 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 ทารําเพลงชาทาที่ 19………………………………………………………………………….………….. ทารําเพลงชาทาที่ 20................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 21................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 22................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 23................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 24................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 25................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 26................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 27................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 28................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 29................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 30................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 31................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 32................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 33................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 34................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 35................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 36................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 37................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 38................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 39................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 40................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 41................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 42................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 43……………………………………………………………………………………… ทารําเพลงชาทาที่ 44………………………………………………………………………………..…… ทารําเพลงชาทาที่ 45…………………………………………………………………………………..… ทารําเพลงชาทาที่ 46………………………………………………………………………………..…… 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 98 99 100 101 102 102 103 104 105 106 107 108 109 110

(ฎ) สารบัญภาพ (ตอ) ภาพที่ หนา 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 ทารําเพลงชาทาที่ 47................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 48................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 49................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 50................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 51………………………………………………………………………………………. ทารําเพลงชาทาที่ 52……………………………………………………………………………………… ทารําเพลงชาทาที่ 53................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 54................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 55................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 56................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 57................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 58................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 59................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 60................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 61................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 62................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 63................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 64................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 65................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 66................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 67................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 68................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 69................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 70................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 71………………………………………………………………………………….….. ทารําเพลงชาทาที่ 72................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 73................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 74................................................................................................. 111 111 112 113 114 115 115 116 116 117 118 119 120 121 121 122 123 124 125 125 126 127 128 128 129 130 131 131

(ฏ) สารบัญภาพ (ตอ) ภาพที่ หนา 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 ทารําเพลงชาทาที่ 75................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 76................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 77................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 78................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 79................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 80................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 81................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 83................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 84................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 85................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 86................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 87................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 88................................................................................................. ทารําเพลงชาทาที่ 89………………………………………………………………………………..……. ทารําเพลงชาทาที่ 90................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 91………………………………………………………………………………..…… ทารําเพลงชาทาที่ 92................................................................................................ ทารําเพลงชาทาที่ 93…………………………………………………………………………………..… ทารําเพลงชาทาที่ 94…………………………………………………………………………………..… ทารําเพลงชาทาที่ 95………………………………………………………………………………..…… เปรียบเทียบทานั่งทางนาฏศิลปกับศาสตรสาขาอื่น…………………………………………... มุมมองดานขางการนั่งคุกเขา (ทาเทพบุตร)............................................................. มุมมองดานหลังการนั่งคุกเขา (ทาเทพบุตร)............................................................ มุมมองดานหนาการนั่งตั้งเขา................................................................................... มุมมองดานขางการนั่งตั้งเขา.................................................................................... มุมมองดานหลังการนั่งตั้งเขา................................................................................... การทรงตัวในมุมมองดานหนาในการยืน................................................................... แสดงลักษณะระดับการเอียงศีรษะของตัวโขนพระ………………………………………..….. 132 132 133 134 135 135 136 137 137 138 138 139 139 140 141 142 143 143 144 145 146 147 148 148 149 149 150 151

(ฐ) สารบัญภาพ (ตอ) ภาพที่ หนา 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 แสดงลักษณะระดับการเอียงไหลหรือกดไหลของตัวโขนพระ................................... มุมมองดานหนาการตั้งวงบน………………………………………………………………………….. มุมมองดานขางการตั้งวงบน…………………………………………………………………………… มุมมองดานหลังการตั้งวงบน……………………………………………………………………..…… แสดงลักษณะระดับการสายมือของตัวโขนพระ…………………………………………..……. มุมมองดานหนาการยืนประสมเทาเทากัน………………………………………………………… มุมมองดานหนาการยืนประสมเทาประ……………………………………………………………. มุมมองดานขางการยืนประสมเทาประ..................................................................... มุมมองดานหลังการยืนประสมเทาประ.................................................................... มุมมองดานหนาการกาวหนา.................................................................................... มุมมองดานขางการกาวหนา……………………………………………………………………..……. มุมมองดานหลังการกาวหนา.................................................................................... มุมมองดานหนาการกาวขาง..................................................................................... มุมมองดานขางการกาวขาง...................................................................................... มุมมองดานหลังการกาวขาง..................................................................................... มุมมองดานหนาการยกเทาดานขาง.......................................................................... มุมมองดานขางการยกเทาดานขาง........................................................................... มุมมองดานหลังการยกเทาดานขาง.......................................................................... มุมมองดานหนาการกระดกเทา................................................................................ มุมมองดานขางการกระดกเทา................................................................................. มุมมองดานหลังการกระดกเทา................................................................................ แสดงลักษณะการเก็บเทาของโขนพระ..................................................................... แสดงลักษณะกระบวนทารําที่มีรูปลักษณะเปนรูปสามเหลี่ยม.................................. แสดงลักษณะกระบวนทารําที่มีรูปลักษณะเปนรูปสี่เหลี่ยมผืนผา............................. แสดงลักษณะกระบวนทารําที่มีรูปลักษณะเปนรูปหาเหลี่ยม.................................... แสดงลักษณะกระบวนทารําที่มีรูปลักษณะเปนรูปวงกลม........................................ แสดงลักษณะกระบวนทารําที่มีรูปลักษณะเปนรูปวงรี............................................. แสดงลักษณะกระบวนทารําที่มีรูปลักษณะเปนเสนตรงแนวนอน............................. 152 155 155 156 157 158 159 160 160 161 161 162 163 164 164 165 166 166 167 167 168 169 170 171 171 172 172 173

(ฑ) สารบัญภาพ (ตอ) ภาพที่ หนา 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 แสดงลักษณะกระบวนทารําที่มีรูปลักษณะเปนเสนตรงแนวตั้ง................................. แสดงลักษณะกระบวนทารําที่มีรูปลักษณะเปนเสนโคง............................................ แสดงลักษณะกระบวนทารําที่มีรูปลักษณะเปนเสนหยัก.......................................... แสดงลักษณะกระบวนทารําที่มีรูปลักษณะเปนเสนมุมฉาก...................................... การใชศีรษะตรงในการรํา......................................................................................... การเอียงศีรษะขางขวา............................................................................................. การเอียงศีรษะขางซาย............................................................................................. การใชลําตัวตรงในการรํา.......................................................................................... การกดไหลขวา......................................................................................................... การกดไหลซาย......................................................................................................... การกดเอวขวา.......................................................................................................... การกดเอวซาย.......................................................................................................... การตึงแขนดานขางลําตัวระดับเสมอไหลในลักษณะหลังแขนขึ้นดานบน (ขางขวา)... การตึงแขนดานขางลําตัวระดับเสมอไหลในลักษณะหลังแขนขึ้นดานบน (ขางซาย)... การตึงแขนดานขางลําตัวระดับเสมอไหลในลักษณะหงายทองแขนขึ้นดานบน (ขางขวา)................................................................................................................... การตึงแขนดานขางลําตัวระดับเสมอไหลในลักษณะหงายทองแขนขึ้นดานบน (ขางซาย)................................................................................................................... การงอแขนดานขางลําตัวระดับเอวในลักษณะหลังแขนขึ้นดานบน (ขางขวา)............. การงอแขนดานขางลําตัวระดับเอวในลักษณะหลังแขนขึ้นดานบน (ขางซาย)............ การงอแขนดานขางลําตัวระดับเอวในลักษณะหงายทองแขนขึ้นดานบน (ขางขวา).... การงอแขนดานขางลําตัวระดับเอวในลักษณะหงายทองแขนขึ้นดานบน (ขางซาย).... การงอแขนดานขางลําตัวระดับไหลในลักษณะหงายทองแขนขึ้นดานบนโดยมีมุมหัก ศอกเปนมุมฉาก (ขางขวา)…………………………………………………………………………….…. การงอแขนดานขางลําตัวระดับไหลในลักษณะหงายทองแขนขึ้นดานบนโดยมีมุมหัก ศอกเปนมุมฉาก (ขางซาย)………………………………………………………………………………. การงอแขนขวาในลักษณะตั้งวงบน……………………………………………………………….….. การงอแขนซายในลักษณะตั้งวงบน……………………………………………………………….….. 173 174 174 175 211 212 212 213 213 214 215 215 216 216 217 217 218 218 219 219 220 220 221 221

(ฒ) สารบัญภาพ (ตอ) ภาพที่ หนา 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 การงอแขนขวาในลักษณะตั้งวงหนา………………………………………………….……………… การงอแขนซายในลักษณะตั้งวงหนา…………………………………………………………..…….. การงอแขนขวาในลักษณะตั้งวงลาง………………………………………………………….………. การงอแขนซายในลักษณะตั้งวงลาง............................................................................. การแบมือแบบคว่ําฝามือขางขวา……………………………………………………………….…….. การแบมือแบบคว่ําฝามือขางซาย………………………………………………………………….…. การแบมือแบบหงายฝามือขางขวา……………………………………………………….…….……. การแบมือแบบหงายฝามือขางซาย…………………………………………………………….…….. การแบมือแบบตั้งมือขางขวา…………………………………………………………………….……. การแบมือแบบตั้งมือขางซาย.................................................................................... การแบมือแบบตกปลายมือขางขวา.......................................................................... การแบมือแบบตกปลายมือขางซาย.......................................................................... การแบมือในลักษณะพนมมือ................................................................................... การจีบคว่ําขางขวา................................................................................................... การจีบคว่ําขางซาย................................................................................................... การจีบหงายขางขวา................................................................................................. การจีบหงายขางซาย................................................................................................. การจีบปรกขางขางขวา............................................................................................. การจีบปรกขางขางซาย............................................................................................. การจีบสงหลังขางขวา............................................................................................... การจีบสงหลังขางซาย............................................................................................... การจีบลอแกวขางขวา.............................................................................................. การนั่งคุกเขา 2 ขาง................................................................................................. การนั่งคุกเขาขางเดียว.............................................................................................. การประสมเทาเทากัน.............................................................................................. การประสมเทาประขางขวา...................................................................................... การประสมเทาประขางซาย...................................................................................... การยกเทาดานขางขวา............................................................................................. 222 222 223 223 224 224 225 225 225 226 226 227 227 227 228 228 229 229 230 230 231 231 232 232 233 233 234 234

(ณ) สารบัญภาพ (ตอ) ภาพที่ หนา 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 การยกเทาดานขางซาย............................................................................................. การกระทุงเทา.......................................................................................................... การกระดกเทาขวา................................................................................................... การกระดกเทาซาย................................................................................................... การฉายเทา/ฉายเทาขวาวางหลัง……………………………………………………………….…… การฉายเทา/ฉายเทาซายวางหลัง............................................................................. การกาวหนาขางขวา…………………………………………………………………………….……….. การกาวหนาขางซาย………………………………………………………………………………..……. การกาวขางขวา........................................................................................................ การกาวขางซาย........................................................................................................ การถัดเทา................................................................................................................. การเก็บ..................................................................................................................... การขยั่นเทา.............................................................................................................. การกรายมือขางซายในเพลงชา (ทาที่ 8)................................................................ การกรายมือขางซาย ในเนื้อรอง “ผายผัน” กับบทรอง “ฝงนที”............................ การกรายมือขางขวาในเพลงชา (ทาที่ 9).................................................................. การกรายมือขวาในเนื้อรอง “จรจรัลไปยัง”............................................................ เปรียบเทียบกระบวนทาในเพลงชาที่นํามาใชสื่อความหมายถึงความงามในเพลง เตาเห ในเนื้อรอง “งามสรรพ”................................................................................ เปรียบเทียบกระบวนทาในเพลงชาที่นํามาใชในเนื้อรอง “บางหาเหาบางเกาหู”..... เปรียบเทียบกระบวนทาในเพลงชาที่นํามาใชในเนื้อรอง “บางจับเล็นดูแลวเด็ดดม” เปรียบเทียบกระบวนทาในเพลงชาที่นํามาใชในเนื้อรอง “บางเลนไลขึ้นไมหม”..... เปรียบเทียบกระบวนทาในเพลงชาที่นํามาใชในเนื้อรอง “บางโลดบางลมระเริงใจ” เปรียบเทียบกระบวนทาในเพลงชาที่นํามาใชในเนื้อรอง “บางเลนไลขึ้นไมหม” (รองซ้ําทวนบท)........................................................................................................ เปรียบเทียบกระบวนทาในเพลงชาที่นํามาใชในเนื้อรอง “บางโลดบางลมระเริงใจ” (รองซ้ําทวนบท)........................................................................................................ 235 235 236 236 237 237 238 238 239 239 240 240 241 246 246 247 247 248 250 251 252 253 254 255

(ด) สารบัญภาพ (ตอ) ภาพที่ หนา 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 เปรียบเทียบกระบวนทาในเพลงชาที่นํามาใชในเนื้อรอง “นายหมวดคนหนึ่งจึง รองหาม วาอยาซุมซามซุกซนไป”............................................................................. เปรียบเทียบกระบวนทาในเพลงชาที่นํามาใชในเนื้อรอง “วาแลวพากันคลาไคล ตามเสด็จไปยังฝงนที”............................................................................................... เขาพบนายอุดม(อังศุธร)กุลเมธพนธเพื่อสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับเพลงชา(โขนพระ) ทบทวนทารําเพลงชา (โขนพระ) กับนายอุดม (อังศุธร) กุลเมธพนธ......................... เขาพบนายไพฑูรย เขมแข็ง เพื่อสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับเพลงชา (โขนพระ)......... เขาพบนายวีระชัย มีบอทรัพย เพื่อสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับเพลงชา (โขนพระ)..... ทบทวนทารําเพลงชา (โขนพระ) กับนายวีระชัย มีบอทรัพย................................... เขาพบรองศาสตราจารย ดร. ศุภชัย จันทรสุวรรณ เพื่อสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับ เพลงชา (โขนพระ)……………………………………………………………………………………..…. เขาพบนายสมกิจ ชนินทยุทธวงศ เพื่อสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับเพลงชา (โขนพระ) เขาพบนายคมสัณฐ หัวเมืองลาด เพื่อสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับเพลงชา (โขนพระ) ทบทวนทารําเพลงเตาเห กับนายคมสัณฐ หัวเมืองลาด………………………………..…… เขาพบนายธีรเดช กลิ่นจันทร เพื่อสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับเพลงชา (โขนพระ)....... เขาพบนายสมเจตน ภูนา เพื่อสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับเพลงชา (โขนพระ)………….. เขาพบผูชวยศาสตราจารย ดร. ดุษฎี มีปอม เพื่อสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับเพลงชา (ทางดนตรี)……………………………………………………………………………………………….…. 256 257 286 286 287 288 288 289 290 291 291 292 293 294

(ต) สารบัญตาราง ตารางที่ หนา 1 2 3 4 หลักสูตรนาฏศิลปโขนพระ ระดับมัธยมศึกษาปที่ 1 (นาฏศิลปชั้นตน)................ เปรียบเทียบขอดี ขอเสียของหลักสูตรนาฏศิลปโขนพระระดับชั้นตน ระหวางหลักสูตรในอดีตกับหลักสูตรปจจุบัน........................................................ วิเคราะหการใชอวัยวะสวนตางๆ ของรางกายในการรําเพลงชาโขนพระ (นาฏยศัพท)………………………………………………………………………………………….….. สรุปการใชอวัยวะสวนตางๆ ในการปฏิบัติทารําเพลงชาโขนพระ......................... 26 28 176 241

บทที่ 1 บทนํา 1. ความเปนมาและความสําคัญของปญหา นาฏศิลปไทยกําเนิดมาจากทาทางซึ่งแสดงออกทางรางกาย จิตใจ อารมณ เรื่องราวของ มนุษยจากพื้นฐานธรรมชาติทั่วไป สิ่งเหลานี้เปนมูลเหตุสําคัญใหปรมาจารยทางศิลปะนํามาประดิษฐ สรางสรรคเปนกระบวนทารําในการแสดงตางๆ ทางดานนาฏศิลปไทย นอกจากนี้ยังพบวานาฏศิลปไทย ไดรับอิทธิพลมาจากอินเดีย แลวนํามาปรับปรุงใหเหมาะสมกับบริบทของคนไทยจนกลายเปน วัฒนธรรมประจําชาติ โดยศรีศักร วัลลิโภดม ไดศึกษาประวัติศาสตรความเปนมาของชาติไทยพบวา “จากการศึกษาประวัติศาสตรของชาติไทยจากหลักฐานตาง ๆ ทั้งโบราณสถาน โบราณวัตถุ บันทึก ทางประวัติศาสตรพบวา “ตั้งแตประมาณพุทธศตวรรษที่ 8-9 ลงมานั้น ประเพณีที่เกี่ยวของกับ กษัตริยหรือศาสนา ลวนเปนสิ่งที่สืบเนื่องมาจากความศักดิ์สิทธิ์ทั้งสิ้น นอกจากดนตรีและเครื่องดนตรี แลว ยังมีการรําหรือการจับระบําที่เปนรูปแบบของอินเดียเขามาดวย เพราะการรายรําเปนสิ่งจําเปน อยางหนึ่งในพิธีกรรมเกี่ยวกับทางศาสนา โดยเฉพาะศาสนาฮินดูหรือพราหมณ ซึ่งสิ่งเหลานี้ไดสะทอน ใหเห็นวาในตนยุคประวัติศาสตรไดเกิดมีการเลนดนตรีและการรายรําโดยกลุมบุคคลที่ทําหนาที่เฉพาะ เชน พนักงานดนตรี และบรรดานางฟอนรําขึ้นแลวอยางแนนอน” (ศรีศักร วัลลิโภดม, 2535, น. 10) จากหลักฐานดังกลาวทําใหเห็นวา การฟอนรําของไทยนั้นปรากฏขึ้นตั้งแตยุคตนประวัติศาสตร เปนตนมาในฐานะของนาฏศิลปในราชสํานัก ตอมาในพุทธศตวรรษที่11 เริ่มมีการพัฒนาการปกครอง ขึ้นเปนรัฐขนาดใหญเรียกวา “อาณาจักรทวารวดี” การปกครอง ศาสนาขนบธรรมเนียมประเพณี และศิลปวัฒนธรรม ก็ไดมีการพัฒนารูปแบบเปนของตนเอง พบหลักฐานทางดานดนตรีนาฏศิลป นอกจากบําเรอกษัตริยในราชสํานักแลว ยังมีการบรรเลงดนตรีและการรองรําถวายแกสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ตามศาสนสถานอีกดวย เพราะมีปรากฏในจารึกงานทองแดงที่พบที่เมืองอูทอง อันเปนเมืองสําคัญที่มี มาแตสมัยกอนทวาราวดี กลาวคือ พระมหากษัตริยผูทรงพระนามวาศรีหรรษวรรมัน ไดทรงถวายเสลี่ยง และคนที่มีความสามารถในการฟอนและขับรอง รวมทั้งการเลนดนตรีถวายแดพระศิวลึงค

2 (ศรีศักร วัลลิโภดม, 2535, น.11) จากขอความดังกลาวทําใหเห็นวานาฏศิลปไทย มีมาตั้งแตยุคตน ประวัติศาสตรโดยรับอิทธิพลมาจากอินเดียและปรับปรุงพัฒนาจนเปนรูปแบบนาฏศิลปของตนเอง ในสมัยทวารวดีตอมาในสมัยกรุงสุโขทัยซึ่งเปนยุคสมัยที่ยอมรับกันโดยทั่วไปวาเปนยุคแรกของ ประเทศไทย ซึ่งในอดีตเรียกวา “สยามประเทศ” พบหลักฐานดานนาฏศิลปไทยจากหลักศิลาจารึก สมัยพระธรรมราชาลิไทจากไตรภูมิพระรวงในอุตรกุรุทวีปตอนหนึ่งวา “บางเตน บางรํา บางฟอน ระบํา บันลือเพลงดุริยะดนตรีบางดีด บางสีบางตีบางเปา บางขับสัพพสําเนียงเสียงหมู นักคุน จุนกันไป เดียรดาษพื้นฆองกลองแตรสังข ระฆังกังสดาล มโหระทึกกึกกอง ทํานุกดี” และหลักฐาน ตอนชื่นชมพระบารมีของสมเด็จพระมหาจักรพัตราธิราชแลวแลรอง กองขับเสียงพาทยเสียงพิณ แตรสังข ฟงเสียงกลองใหญ แลกลองราม กลองเล็ก แลฉิ่งแฉง บัณเฑาะววังเวง ลางคนตีกลอง ตีพาทยฆองตีกรับ รับสัพพ ทุกสิ่ง บางจําพวกดีดพิณ และสีซอ พุงตอแลกันฉิ่งเริงรําจับระบําเตนเลน สารพนักคุนทั้งหลายสัพพดุริยดนตรีอยูครืนเครง อลวนอลเวง ดังแผนดินจะถลม นอกจากนี้หลักฐาน จากหลักศิลาจารึกภูเขาสุมนกูฏหนังสือประชุมจารึกสยามภาคหนึ่งจัดไวหลักที่8 ทั้งสองปลากหนทาง ยอมเรียงขันหมากพลู บูชาพิลม ระบําเตนเลนทุกฉัน ดวยเสียงอันสาธุการบูชา อีกดวยดูรยพาทพิณ ฆองกลองเสียงดังสีพ ดังดินจักหลมอันใสจากหลักฐานดังกลาวแสดงใหเห็นวาการแสดงนาฏศิลปไทย ในสมัยกรุงสุโขทัยปรากฏทั้งการรํา และการจับระบํา สวนคําวา เตน ยังไมมีนักวิชาการทานใดยืนยัน แนชัดวาเปนการแสดงนาฏศิลปรูปแบบใด เพียงแตสันนิษฐานวานาจะเปนการแสดงโขน ในสมัย กรุงสุโขทัยนาฏศิลปไทยยังไมปรากฏการแสดงที่ดําเนินเรื่องเปนเรื่องราว พบหลักฐานการแสดง นาฏศิลปที่ดําเนินเปนเรื่องราวในสมัยกรุงศรีอยุธยา ในการปกครองของสมเด็จพระนารายณมหาราช โดยพบจากบันทึกจดหมายเหตุของลาลูแบร ราชทูตชาวฝรั่งเศสที่เขามาเจริญสัมพันธไมตรีกับสยาม ประเทศกลาวถึงมหรสพสยามที่เลนในโรงมี 3 อยาง คือ โขน ละคร และระบํา นอกจากนี้ในสมัย สมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศ พบหลักฐานการแสดงที่เปนเรื่องราวอยางละครในหนังสือบุณโณวาทคํา ฉันทของพระมหานาควัดทาทรายในพระนครศรีอยุธยา ที่พรรณนาวาดวยลักษณะการสมโภช พระพุทธบาทตามราชประเพณีครั้งกรุงศรีอยุธยาเปนราชธานี ประวัติความเปนมาของนาฏศิลปไทยมีมาตั้งแตพุทธศตวรรษที่ 8 ซึ่งเปนยุคตนประวัติศาสตร และไดมีการพัฒนาตอเนื่องมาจนกระทั่งถึงสมัยกรุงสุโขทัยรูปแบบการแสดงนาฏศิลปไทยมีรูปแบบ การแสดงประเภทรําและระบําเทานั้น ครั้นพอถึงสมัยกรุงศรีอยุธยาจึงปรากฏรูปแบบการแสดง ประเภทโขน ละคร เกิดขึ้น ทําใหเห็นวาการแสดงนาฏศิลปไทยนั้นนาจะมีระเบียบและแบบแผน

3 การรายรํามาตั้งแตพุทธศตวรรษที่ 8 เนื่องจากนาฏศิลปเปนการแสดงในราชสํานัก จึงตองมีแบบแผน การแสดงที่งดงามเพื่อบําเรอพระมหากษัตริยสันนิษฐานไดวานาจะมีแบบแผนวิธีการฝกหัดการรายรํา ตั้งแตนั้นเปนตนมา เพียงแตไมปรากฏหลักฐานการฝกหัดนาฏศิลปเทานั้น ซึ่งหลักฐานแบบแผน การรายรําที่ชัดเจนพบในสมัยกรุงศรีอยุธยา โดยสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ กลาวถึงประเพณีการเลนละครรําไวในหนังสือตํานานละครอิเหนาวา “การฟอนรําเปนหลักของ วิชาการละคร (รํา) เพราะฉะนั้นผูเปนครูบาอาจารยแตกอนจึงคิดแบบรําเปนทาตาง ๆ ตั้งชื่อบัญญัติไว ใหเรียกเปนตํารา แลวคิดรอยกรองทารําตาง ๆ นั้น เขากระบวนสําหรับรําเขากับเพลงปพาทยเรียกวา “รําเพลง” อยาง 1 อีกอยาง 1 สําหรับรําเขากับบทรอง เรียกวา “รําใชบท” บรรดาผูที่จะฝกหัด เปนละครมักหัดตั้งแตยังเปนเด็ก ครูใหหัดรําเพลงกอนแลวจึงใหหัดรําใชบท เมื่อรําไดแลวครูจึง “ครอบ” ให คือ อนุญาตใหเลนละคร แตนั้นจึงนับวาเปนละคร” (สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ, 2546, น. 57) จากคํากลาวขางตน เปนการกลาวถึงวิธีการฝกหัดละคร โดยอางถึงละครโนราหชาตรี และละครนอก ซึ่งละครทั้งสองประเภทนั้นเกิดขึ้นในสมัยกรุงศรีอยุธยา และการฝกหัดจะตองเริ่มจากการรําเพลงกอนเปนอันดับแรกเพื่อฝกทักษะพื้นฐานกอนที่จะพัฒนาไปสู การฝกหัดรําใชบทตอไป รําเพลง เปนกระบวนการฝกหัดเบื้องตนในการรํา สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา ดํารงราชานุภาพ ไดกลาวถึงลําดับเพลงที่ใชในการฝกหัดโดยอางถึงคํากลาวชี้แจงของพระสุนทร เทพระบํา (เปลี่ยน) ในหนังสือละครฟอนรําวา “ละครที่ฝกหัดในกรุงเทพ ฯ ก็มักหัดแตเด็กเหมือน ละครโนราหชาตรีในมณฑลนครศรีธรรมราช วิธีหัดละครนั้นชั้นตนครูหัดใหรําเพลงตางๆ คือ 1. เพลงชา 2. เพลงเร็ว 3. เชิดกลอง 4. เสมอ รําไดแลวจึงหัดรําใชบท อยางนี้เปนสามัญเหมือนกันหมดทุกคน แลวแตใครจะหัดเปนตัวยืนเครื่องหรือตัวนาง ครูก็หัดใหตามกระบวนนั้น ถาครูเห็นวาศิษยคนไหน ฉลาด ทวงทีจะรําเปนละครตัวดีไดก็จะหัดเพลงรําสําหรับละครตัวดีเพิ่มเติมตอไปอีก เชน รําเชิดฉิ่ง รําลงสรง และออกกลม เปนตน” (สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ, 2546, น. 69) จากคํากลาวขางตนทําใหเห็นวา คําวา “รําเพลง” นั้นก็คือเพลงหนาพาทย ซึ่งการฝกหัดจะเริ่มจาก เพลงพื้นฐานเรียงลําดับตามความจําเปนและความสําคัญในการฝกหัด และการใชในการแสดงนั่นเอง การฝกหัดนาฏศิลปดวยการ “รําเพลงหรือเพลงชา” นับเปนเพลงแรกที่ใชในการฝกหัด รําเบื้องตนสําหรับผูฝกหัดนาฏศิลปไทย ซึ่งสาเหตุที่เรียกวาเพลงชามาจากทวงทํานองเพลงที่มี ลักษณะชาเพื่อใหผูฝกหัดเบื้องตนไดปฏิบัติทารําอยางชา ๆ คอยเปนคอยไป มีเวลาที่สามารถ

4 จัดระเบียบองคประกอบของรางกายใหสวยงามในการรําได โดยเพลงที่มีทวงทํานองชาและนิยมนํามา ฝกหัดรําเพลงชา ไดแก เพลงสรอยสน เพลงเตาเห เตากินผักบุง เพลงตะนาว เปนตน แตกระบวนการ ฝกหัดการรําเพลงชาของผูเริ่มเรียนนาฏศิลปโขน ละคร ของวิทยาลัยนาฏศิลปนั้น นิยมใชเพียงเพลง สรอยสนเทานั้น ในสวนของกระบวนทารําที่ใชในการฝกหัดรําเพลงชาของวิทยาลัยนาฏศิลป เปนกระบวนทารําที่สืบทอดมาจากโขนของกรมมหรสพ และละครหลวงเนื่องจากครูผูสอนในวิทยาลัย นาฏศิลปนั้น เปนครูที่มาจากกรมมหรสพ และครูละครที่มาจากวังตาง ๆ โดยเฉพาะละคร วังสวนกุหลาบที่มีอิทธิพลตอกระบวนทารําและรูปแบบการแสดงนาฏศิลป โดยเฉพาะกระบวนทารํา เพลงชาซึ่งเปนพื้นฐานกระบวนทารําสําคัญสําหรับผูเรียนเบื้องตนดานนาฏศิลปถึงแมวาผูเรียน นาฏศิลปตัวพระจะตองเริ่มเรียนเพลงชาเหมือนกัน แตกระบวนทารําเพลงชาของตัวโขนพระ กับตัวละครพระก็มีความแตกตางกัน ในทางละครฝกหัดเพลงชาละครพระ ตามรูปแบบละคร วังสวนกุหลาบจากคุณครูลมุล ยมะคุปต สวนการฝกหัดเพลงชาโขนพระ ไดรับรูปแบบกระบวนทารํา มาจากกรมมหรสพ ถายทอดโดยคุณครูอาคม สายาคม เพลงชาโขนพระ เปนเพลงพื้นฐานที่ผูเรียนนาฏศิลปโขนพระ จะตองเริ่มฝกหัดเปนเพลงแรก เพื่อฝกการจัดระเบียบองคประกอบของรางกาย ตั้งแตทานั่ง ทายืน การกาวเทา การถายน้ําหนัก และ การทรงตัวใหสวยงามในการรํา เปนการเรียนรูทานาฏยศัพทพื้นฐานในการรําไปในตัว เชน การจีบ การตั้งวง การประเทา การกระทุงเทา การกระดกเทา ฯลฯ การเคลื่อนไหวรางกายใหมีความสัมพันธกัน และการใชจังหวะในการรําประกอบเพลงซึ่งเปนพื้นฐานกระบวนทารํามาตรฐานที่ใชรําในเพลงอื่น ๆ ตอไป ดังนั้นผูเรียนจึงตองฝกฝนอยางจริงจัง ฝกเปนประจําซ้ํา ๆ บอย ๆ เพื่อฝกทักษะจนเกิดความ ชํานาญ นับเปนจารีตอยางหนึ่งในการฝกหัดดานนาฏศิลปไทยที่จะตองเริ่มฝกหัดดวยเพลงชา เปนลําดับแรก และยังพบวาผูที่รําเพลงชาไดอยางสวยงาม มักจะเปนผูที่รําในการแสดงชุดอื่น ๆ ไดสวยงามดวยเชนกัน ความสําคัญของเพลงชาโขนพระนอกจากเปนเพลงที่ใชฝกพื้นฐานในการรําเบื้องตนใหกับ ผูฝกหัดนาฏศิลปไทยแลว ยังพบวามีการนําเพลงชาไปใชไปปรับประยุกตใชในวัตถุประสงคดานตาง ๆ ที่แตกตางกัน เชน ดานพิธีกรรม ใชสําหรับการรําเพื่อบวงสรวง ในการแสดงใชเปนสวนสําคัญ หรือสวนหนึ่งในกระบวนทารํา เชน กระบวนทารําของพระราม พระลักษณ ในบทรองเพลงเตาเห ในการแสดงโขนเรื่องรามเกียรติ์ ตอนนางลอย

5 กระบวนทารําเพลงชา เปนกระบวนทารําที่ถูกเรียงรอยทารําที่มีความตอเนื่องสัมพันธกันเพื่อ ใชในการฝกหัดการรําและจัดระเบียบองคประกอบของรางกาย ทารําจะมีความตอเนื่องสอดคลอง สัมพันธกัน จากทาหนึ่งไปสูอีกทาหนึ่งโดยมีทารําที่ใชเชื่อมกระบวนทาใหเกิดความลื่นไหลและ สวยงาม มีระยะเวลาในการรําเพลงชาที่ยาวนานกวาจะจบเพลง เมื่อมีการนําเพลงชามาใชสรางสรรค กระบวนทารําประกอบการแสดงที่มีเวลาในการแสดงแตละชุดที่จํากัด จึงตองมีการตัดทอน หรือเรียงรอยทารําขึ้นใหมเพื่อใหเกิดความสวยงามและสอดคลองกับการแสดง จึงเปนเหตุใหผูวิจัย มีความสนใจในการศึกษาเพลงชา (โขนพระ) ความสําคัญตอการฝกหัดสูกลวิธีในการนําไปใช สรางสรรคการแสดงนาฏศิลปไทย รวบรวมไวเปนลายลักษณอักษรเพื่อเปนองคความรูสูแนวทาง การอนุรักษ และเผยแพรเปนภูมิปญญาของบรรพบุรุษใหดํารงอยูและเปนศิลปวัฒนธรรมที่สําคัญ ของไทย ตลอดจนเปนแนวทางในการนําเพลงชาไปใชในการสรางสรรครวมถึงการพัฒนา ชุดการแสดงนาฏศิลปในชุดอื่น ๆ สืบไป 2. วัตถุประสงคของการวิจัย 2.1ศึกษาความเปนมา ความสําคัญ วิธีการฝกหัด และองคประกอบของกระบวนทารําเพลงชา 2.2 วิเคราะหกระบวนทารําเพลงชา (โขนพระ) สูการแสดงนาฏศิลปไทย 3. ขอบเขตของการวิจัย ศึกษากระบวนทารําเพลงชา (โขนพระ) จากการจัดการเรียนการสอนตามหลักสูตรวิทยาลัย นาฏศิลปสูการนําไปใชในการแสดงโขนเรื่องรามเกียรติ์ ตอนนางลอย 4. ประโยชนที่คาดวาจะไดรับ 4.1 ทราบองคประกอบของของกระบวนการรําเพลงชา 4.2 กอใหเกิดองคความรูเกี่ยวกับหลักและวิธีปฏิบัติการรําเพลงชา และกลวิธีการนําเพลงชา ไปสรางสรรคการแสดง สําหรับเปนเอกสารอางอิงทางวิชาการเพื่อเปนแนวทางการศึกษา และการจัด การแสดงในเชิงอนุรักษในแวดวงการศึกษาดานนาฏศิลปตอไป 4.3 เปนแบบอยางการศึกษาวิเคราะห เพื่อเปนแนวทางสูการศึกษาวิเคราะหกระบวนทารํา ในการแสดงนาฏศิลปไทยชุดอื่น ๆ ที่สําคัญตอไป

6 5. นิยามศัพทเฉพาะ เพลงชา หมายถึง เพลงที่ใชฝกหัดกระบวนทารําเบื้องตนในการเรียนนาฏศิลปไทย สําหรับ งานวิจัยฉบับนี้หมายถึงกระบวนทารําเพลงชาของตัวโขนพระ การฝกหัด หมายถึง การปฏิบัติซ้ํา ๆ เพื่อใหเกิดความรูความเขาใจ เกิดเปนทักษะที่มีความ ชํานาญในการปฏิบัติและการนําไปประยุกตใช สําหรับงานวิจัยฉบับนี้หมายถึง วิธีการฝกหัดกระบวน ทารําเพลงชาตัวโขนพระ การแสดงนาฏศิลปไทย หมายถึง ศิลปะการฟอนรํา หรือความรูแบบแผนของการฟอนรํา เปนสิ่งที่มนุษยประดิษฐขึ้นดวยความประณีตงดงาม โดยมีวัตถุประสงคเพื่อสรางความความบันเทิง อันโนมนาวอารมณและความรูสึกของผูชมใหคลอยตาม ศิลปะประเภทนี้ตองอาศัยการบรรเลงดนตรี และการขับรองเขารวมดวย เพื่อสงเสริมใหเกิดคุณคายิ่งขึ้น สําหรับงานวิจัยฉบับนี้หมายถึงการแสดง ในบทบาทของตัวโขนพระ โขนพระ หมายถึง ผูแสดงบทบาทตัวพระในการแสดงโขนเรื่องรามเกียรติ์ โดยรับบทเฉพาะ เทวดา และมนุษยผูชาย เชน พระอิศวร พระนารายณ พระพรหม พระอินทร ทาวทศรถ ทาวไกยเกษ พระราม พระลักษณ พระพรต พระสัตรุด ฯ เปนตน

บทที่2 เอกสารงานวิจัยที่เกี่ยวของ ในการศึกษาวิจัยเรื่อง เพลงชา: ความสําคัญตอการฝกหัดสูการแสดงนาฏศิลปไทย (โขนพระ) เปนการศึกษากระบวนทารําเพลงชา ซึ่งถือวาเปนเพลงที่มีความสําคัญตอผูที่เริ่มฝกหัด นาฏศิลปไทย และทารําในเพลงชายังเปนแมแบบที่นําไปใชในการประดิษฐทารําในการแสดงแตละชุด ดังนั้นในบทนี้จึงจําเปนตองศึกษาขอมูลที่มีความเกี่ยวของกับเพลงชาที่ใชในการฝกหัด และ การแสดงที่มีการนําเพลงชาไปใชเปนกระบวนทารําในการแสดง โดยศึกษาขอมูลวิชาการจากเอกสาร ตํารา และงานวิจัยที่ปรากฏขอมูลวรรณกรรมที่มีสวนเกี่ยวของ อันจะนําไปสูการวิเคราะห โดยกําหนดแนวทางการศึกษาไวดังนี้ 1. ความเปนมาและความสําคัญของเพลงชา 1.1 ความเปนมาของเพลงชา 1.2 ความสําคัญของเพลงชา 1.3 รูปแบบของเพลงชา 2. เพลงที่ใชประกอบการฝกหัดเพลงชา 3. รูปแบบการจัดการเรียนการสอนที่ใชในการฝกหัดเพลงชา 3.1 การสอนแบบอธิบาย 3.2 การสอนแบบสังเกต 3.3 การสอนแบบสาธิต 4. หลักสูตรนาฏศิลปโขนพระ ระดับชั้นมัธยมศึกษาปที่ 1 5. การเตรียมความพรอมและการฝกหัดเพลงชา 5.1 การเตรียมความพรอม 5.2 นาฏยศัพทที่ใชสําหรับการฝกหัดเพลงชา 5.3 วิธีการฝกหัดเพลงชา 6. งานวิจัยที่เกี่ยวของ

8 1. ความเปนมาและความสําคัญของเพลงชา เพลงชา เปนเพลงที่มีความสําคัญตอการแสดงนาฏศิลปไทยเปนอยางมาก กลาวคือ เปนเพลง ที่ใชสําหรับฝกหัดผูที่จะศึกษาศาสตรทางดานนาฏศิลปใหสามารถรําไดงดงาม สามารถรําเพลง อื่น ๆ ที่มีความสลับซับซอนของกระบวนทารําในลําดับตอไป ผูที่จะรําไดงดงามจะตองผานการฝกหัด เพลงชา และฝกปฏิบัติจนเกิดความชํานาญ ซึ่งผูวิจัยจะนําเสนอความเปนมาและความสําคัญของ เพลงชา ดังนี้ 1.1 ความเปนมาของเพลงชา การแสดงนาฏศิลปไทยมีความเกี่ยวของเชื่อมโยงกับวิถีชีวิตของมนุษยในประเพณี พิธีกรรม และศาสนา ตลอดจนความเชื่อในสิ่งศักดิ์สิทธิ์ มาตั้งแตประมาณพุทธศตวรรษที่ 8-9 โดยเฉพาะการประกอบประเพณี พิธีกรรม ที่มีความเกี่ยวของกับกษัตริยยอมตองมีดนตรีและ นาฏศิลปปรากฏอยูดวยทั้งสิ้น แสดงใหเห็นวาการแสดงนาฏศิลปมีมานานมากแลว เมื่อมีการรํา เกิดขึ้นยอมตองมีระเบียบแบบแผนหรือวิธีการฝกหัดเกิดขึ้นดวยเชนกัน เพียงแตไมมีหลักฐานปรากฏ การแสดงดนตรี นาฏศิลป เริ่มพบหลักฐานมาตั้งแตพุทธศตวรรษที่ 8 เรื่อยมาจนถึงสมัยกรุงสุโขทัย แตไมพบหลักฐานเกี่ยวกับแบบแผนการฝกหัด ระเบียบแบบแผนการฝกหัดนาฏศิลปปรากฏหลักฐาน ชัดเจนในสมัยกรุงศรีอยุธยา โดยสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ ไดกลาวถึง แบบแผนการฝกหัดละครโนราหชาตรี และละครนอกครั้งกรุงศรีอยุธยาไวในหนังสือตํานานละคร อิเหนาวา “บรรดาผูที่จะฝกหัดเปนละครมักหัดตั้งแตยังเปนเด็ก ครูใหหัดรําเพลงกอนแลวจึงใหหัดรํา ใชบท เมื่อรําไดแลวครูจึง “ครอบ” ใหคือ อนุญาตใหเลนละคร แตนั้นจึงนับวาเปนละคร” (สมเด็จ พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ, 2546, น. 57) และในหนังสือละครฟอนรําไดกลาววา “ละครที่ฝกหัดในกรุงเทพ ฯ ก็มักหัดแตเด็กเหมือนละครโนราหชาตรีในมณฑลนครศรีธรรมราช วิธีหัดละครนั้นชั้นตนครูหัดใหรําเพลงตางๆ คือ 1. เพลงชา 2. เพลงเร็ว 3. เชิดกลอง 4. เสมอ รําไดแลว จึงหัดรําใชบท อยางนี้เปนสามัญเหมือนกันหมดทุกคน (สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารง ราชานุภาพ, 2546, น. 69) จากขอความดังกลาว เปนหลักฐานที่ทําใหทราบวาในการฝกหัดนาฏศิลป ละครในยุคแรกนั้น จะเริ่มฝกหัดตั้งแตเด็กและฝกหัดรําเพลงชากอนเปนอันดับแรก เพื่อเปนการ วางรากฐานการรําเพื่อนําไปสูการรําเพลงอื่น ๆ ตอไป

9 ในหนังสือโครงการสัมมนากระบวนทารําโขนพระ ของวิทยาลัยนาฏศิลป ไดกลาวถึง ความเปนมาของเพลงชา ไววา “แมทาเพลงชา มีมาตั้งแตสมัยอยุธยาและไดจดจําสืบตอกันมาจนถึง ปจจุบัน ทารําดั้งเดิมไมแตกตางไปจากทารําในปจจุบัน เขาใจวาโบราณจารยในสมัยกรุงรัตนโกสินทร ตอนตน ไดกําหนดใหเปนแบบฝกหัดแมทาเบื้องตนของนาฏศิลปไทยในฝายตัวพระและตัวนาง ของละครใน เพื่อฝกฝนใหมีลีลาทารําที่สวยงาม ตอมาในสมัยรัชกาลที่ 4 แหงกรุงรัตนโกสินทร ไดเกิดละครเอกชนหลายสํานัก แมทารําเพลงชาไดแพรหลายออกไปจากละครหลวงทําใหทารํา เพลงชา มีความแตกตางกันออกไปตามรูปแบบลีลาทารําของผูฝกหัดสํานักตาง ๆ สําหรับทารําที่ใช ฝกหัดในวิทยาลัยนาฏศิลปปจจุบันนี้ ไดรับการสืบทอดมาจากครูลมุล ยมะคุปต ซึ่งทานไดรับ การถายทอดมาจากหมอมครูอึ่ง (ครูฝายพระ) สวนทารําฝายนางไดรับถายทอดมาจากหมอมครูตวน (นางศุภลักษณภัทรนาวิก) ผูซึ่งเปนตัวนางเอกของละครคณะวังบานหมอ หรือคณะละครของ เจาพระยาเทเวศรวงศวิวัฒน (ม.ร.ว.หลาน กุญชร) (วิทยาลัยนาฏศิลป, 2526, น. 77-78) คําวาเพลงชา มาจากการเรียกชื่อตามลักษณะทํานองเพลงซึ่งใชบรรเลงประกอบการฝกหัด รําเพลงซึ่งจะมีทวงทํานองที่ชา เพื่อใหผูที่เริ่มฝกหัดสามารถมีเวลาในการจัดองคประกอบของรางกาย ในการรําไดงดงาม สมบูรณ บุญวงศและจามรี คชเสนี ไดศึกษาความสอดคลองระหวางเพลงเรื่อง สรอยสนกับทารําเพลงชา-เพลงเร็ว พบวา ในการใชเพลงบรรเลงประกอบการรําเพลงชา ในการฝกหัด หรือการแสดงนั้น จะนําเพลงเรื่องประเภทเพลงชาที่มีอัตราจังหวะทํานองเพลงชามาใชบรรเลง เชน เพลงเรื่องสรอยสน เพลงเรื่องตะนาว เปนตน (สมบูรณ บุญวงศและจามรี คชเสนี, 2545, น. 5) จากการศึกษาความเปนมาของเพลงชาสรุปไดวา เปนเพลงแรกที่ใชสําหรับฝกหัดผูที่เริ่ม ฝกหัดการรํา พบหลักฐานเกี่ยวกับการใชเพลงชาในการฝกหัดการรําที่เกาแกที่สุดในสมัยกรุงศรีอยุธยา โดยกลาววา ผูเริ่มฝกหัดละครโนราหชาตรีและละครนอกจะตองเริ่มฝกหัดรําเพลงจากเพลงชากอน เปนอันดับแรก ตอมาในสมัยรัชกาลที่ 4 ไดเกิดคณะละครเอกชนหลายสํานัก ครูละครมีการถายทอด กระบวนทารําเพลงชาแตกตางกัน จึงทําใหทารําเพลงชาในแตละคณะมีความแตกตางกันออกไป ตามรูปแบบลีลาทารําของครูผูฝกหัด สําหรับทารําที่ใชฝกหัดในวิทยาลัยนาฏศิลปไดรับการสืบทอดมา จากครูลมุล ยมะคุปต ครูละครจากวังสวนกุหลาบ สวนทารําฝายนางไดรับถายทอดมาจากหมอมครูตวน (นางศุภลักษณ ภัทรนาวิก) ผูซึ่งเปนตัวนางเอกของละครวังบานหมอ คณะละครของเจาพระยา เทเวศรวงศวิวัฒน (ม.ร.ว.หลาน กุญชร) และคําวาเพลงชามีที่มาจากลักษณะทวงทํานองเพลงที่มี

10 อัตราจังหวะชาที่นํามาใชบรรเลงประกอบการฝกหัดการรํา ซึ่งเพลงที่มีทวงทํานองชานั้นนํามาจาก เพลงเรื่องประเภทเพลงชา โดยนิยมนําเพลงเรื่องสรอยสน และเพลงเรื่องตะนาวมาใชบรรเลง 1.2 ความสําคัญของเพลงชา นักวิชาการและผูเชี่ยวชาญดานนาฏศิลปดนตรี ไดกลาวถึงความสําคัญในการฝกหัดเพลง ชาไวหลายทาน ดังนี้ พิชิต ชัยเสรีไดกลาวถึงความสําคัญของเพลงชาในการฝกหัดทางดานดนตรีวา “การหัดปพาทย ตามหลักการแตโบราณนั้น เพลงหมวดหนึ่งที่จําเปนตองฝกตองรู คือ เพลงชา เพลงเร็ว ใครขามไปก็เสียทีเพราะเพลงหมวดนี้มี “มือ” สําคัญ ๆ ตั้งแตเบื้องประถมไปถึงมือเดี่ยว ซึ่งจะไมมีโอกาสไดพบเห็นในเพลงสามัญอื่น ๆ เมื่อขามไปเสียไมเรียนรูก็ไมชวนใหเปนคนเขวไดงาย ๆ ตอไปการเรียนเพลงชา เพลงเร็วนี้ จําตองอาศัยเพลงเรื่องเปนตัวสมรรถนะ” (พิชิต ชัยเสรี, 2523, น. 100) ดุษฎี มีปอม ไดกลาวถึงความสําคัญของเพลงชาวา “เพลงชา เปนสิ่งจําเปนที่นักดนตรี ตองเรียนรู นับวาเปนเพลงที่มีสํานวน ทํานองใชในการฝกทักษะ เปนเพลงที่มีสํานวนมือฆองที่เปน แบบในการฝกทักษะ เพลงชาจัดเปนประเภทเพลงเรื่อง หากจะเปนนักดนตรีอาชีพก็ตองเรียนเพลง เรื่อง เพื่อใชบรรเลงในงานมงคล นักดนตรีจะใหความสําคัญเพลงเรื่องประเภทเพลงชา เนื่องจากยิ่ง เรียนมากจะชวยใหมีภูมิความรูในเรื่องสํานวนเพลง และสามารถนําไปตอยอดในการประพันธเพลงได (ดุษฎี มีปอม, 2565, 14 พฤษภาคม, สัมภาษณ) มนตรี ตราโมท ไดกลาวถึงความสําคัญของเพลงชาไววา “ในการที่โบราณไดใชเพลงชา เปนเพลงรับพระนี้ก็นับวาเปนการทําหนาพาทยประกอบกิริยาของพระสงฆ ซึ่งเดินมาดวยความสุภาพ เรียบรอย มีระเบียบวินัย งดงามตามเสขิยวัตร เชนที่กลาววา พระพุทธเจาเวลาเสด็จ พระพุทธดําเนิน มีพระพุทธลีลางามนัก (กรมศิลปากร, 2545, น. 123) สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ ไดกลาวถึงความสําคัญของการ รําเพลงชา - เพลงเร็ว ไวในหนังสือละครฟอนรําวา “ใครจะหัดเปนละครตองหัดรําเพลงกอนอยางอื่น เพราะบรรดาทารําของละครอยูในเพลงชา เพลงเร็ว ใครรําเพลงไดก็ไดชื่อวาฟอนรําไดตามตํารา ในการเลนละครนั้น ถาเมื่อใดประสงคจะอวดฝมือตัวละครก็ใหรําเพลง แสดงวาตัวละครนั้นเปนผูรู ตํารา (สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ, 2546, น. 14)

11 พัฒนี พรอมสมบัติ และคณะ ไดอางถึงคํากลาวของนายอาคม สายาคม ที่กลาวถึง ความสําคัญของการําเพลงชา ไววา “การฝกหัดโขนในสมัยกอน ครูผูสอนจะหัดใหผูรํา รําเพลงชา เพลงเร็ว เพลงเชิด และเพลงเสมอ ถือวาการรําเพลงเหลานี้ เปนการฝกหัดรําขั้นตน และจะตองใช เวลาฝกหัดเปนเวลา 1-2 ป เปนอยางนอย เพื่อใหเกิดความชํานาญ และสามารถจดจําทารําไดเปน อยางดี การฝกหัดนั้นจะฝกหัดกันตลอดทั้งวัน ไมมีการเรียนหนังสือ การรําเพลงชาจะตองรําอยูเสมอ เปรียบเสมือนยาหมอใหญที่กินไมรูจักหมด เปนที่เอือมระอาเปนที่สุด แตมีคุณคามหาศาล เพราะทารําสวนมากมักจะอยูในเพลงชา การจะเปนนักรําที่ดีไดจะตองผานการกินยาหมอใหญ คือ ตองรําเพลงชามาอยางนอยเปนรอยจบขึ้นไปจึงจะรําไดดี (พัฒนี พรอมสมบัติ และคณะ, 2545, น. 39) จากขอความขางตน เปนการกลาวถึงการเรียนการสอนนาฏศิลปในสมัยรัชกาลที่ 7 จะเรียน กันแตเฉพาะในวังเจานายเทานั้น และจะตองฝกหัดกันตลอดทั้งวัน การเรียนมุงเนนใหผูเรียนมีความ ชํานาญ และสามารถจดจําทารําไดอยางแมนยํา ชมนาด กิจขันธ ไดกลาวถึงความสําคัญของการรําเพลงชา ไววา “เพลงรําสําหรับฝกหัด การรําเบื้องตนที่สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ ไดกลาวถึงนี้ เปนพื้นฐานของการฝกหัดนาฏศิลปของหลวงที่ทุกคนจะตองฝกหัดเหมือนกัน เทากับเปน Basic หรือ พื้นฐาน ไดแก เพลงชา เพลงเร็ว หรือเรียกวารําเพลง เปนการฝกการรําเขากับทวงทํานองของดนตรี และจังหวะไมมีการขับรอง (ชมนาด กิจขันธ, 2547, น. 34) นอกจากนี้ ในการแสดงมหรสพพื้นบานอยางละครชาตรีและลิเกยังไดมีผูกลาวถึง การฝกหัดพื้นฐานการแสดงไวดังนี้ จันทิมา แสงเจริญ ไดศึกษาเกี่ยวกับละครชาตรีเมืองเพชร ไดกลาววิธีการฝกหัดละคร ชาตรีไววา “ลักษณะการสืบทอดละครชาตรีเมืองเพชร เปนการสืบทอดภายในเครือญาติและผูที่สนใจ เขามาเปนศิษย โดยเริ่มฝกหัดตั้งแตอายุ 6-10 ขวบ ขั้นตอนการฝกเริ่มจากการเตนเสาออกกําลังขา ทุกวันกอนที่จะฝกรําเพลงชา เพลงเร็ว จากนั้นจึงจะฝกรําทําบทซึ่งเปนการแสดงกิริยาเปนทารํา ตามเนื้อเรื่องที่แสดง เชน บทเปน บทตาย บทไป บทมา บทนอน บทนั่ง เปนตน (จันทิมา แสงเจริญ, 2539, น. 46) เจนภพ จบกระบวนวรรณ ไดกลาวถึงกระบวนการฝกหัดของนายดอกดิน ไววา “ไมวาจะเปนตัวพระเอก-นางเอก ตัวโกง หรือแมกระทั่งตัวเสนา ก็ตองซอมบทเสมอ ดอกดินเอง ก็ลงซอมดวยตนเองทุกเชา ประมาณตีสี่ ตีหา ตัวลิเกทุกตัวตองตื่นขึ้นมาทํากิจธุระสวนตัว

12 เรียบรอยแลว ก็จะตองมาซอมเพลงชา เพลงเร็ว จะโจงจะ ทิงโจงทิง เปนประจําขาดไมได” (เจนภพ จบกระบวนวรรณ, 2524, น. 20) จากการศึกษาความสําคัญของเพลงชาพบวา เพลงชาเปนเพลงพื้นฐานสําหรับผูที่เริ่มตน ฝกหัดนาฏศิลป โดยฝกหัดเปนเพลงแรกจนเกิดความชํานาญแลวตอดวยเพลงเร็ว นับเปนจารีตในการ ฝกหัดนาฏศิลปผูเริ่มฝกหัดโขน ละครหลวง ตัวโขนพระและละครพระ-นาง ความสําคัญของเพลงชา มีความหมายที่แตกตางกันออกไปตามตามศาสตรดานนาฏศิลปและดนตรี ในสวนของศาสตรดาน ดนตรีเพลงชาจะเปนเพลงที่ใชสําหรับฝกมือและความจําในการบรรเลง เปนเพลงที่เสริมสราง สมรรถนะของผูบรรเลงดนตรี (ปพาทย) นอกจากนี้บริบทของเพลงชาในพิธีกรรมทางศาสนายัง นําไปใชสําหรับบรรเลงประกอบการรับพระ เนื่องจากมีทํานองเพลงที่ชาสอดคลองสัมพันธกับกิริยา ของพระสงฆ ซึ่งเดินมาดวยความสุภาพ เรียบรอย มีระเบียบวินัย งดงามตามเสขิยวัตร ในสวนของ ศาสตรดานนาฏศิลปเพลงชาเปนเพลงที่ใชสําหรับฝกหัดทารําพื้นฐานใหกับผูเรียน และจําเปนตอง ฝกหัดเปนระยะเวลานานเพื่อใหเกิดทักษะความชํานาญในการรํา และสามารถจดจําทารําได เปนอยางดีเพราะทารําในเพลงอื่น ๆ สวนมากมักจะอยูในเพลงชา การจะเปนนักรําที่ดีไดจะตองผาน การรําเพลงชามาอยางนอยเปนรอยจบขึ้นไปหรืออาจฝกหัดอยูเปนปจนแมนยําในทารําจึงจะรําไดดี ดังนั้นผูริเริ่มฝกหัดนาฏศิลปโขนพระ และละครพระ-นาง จึงจําเปนตองผานการฝกหัดเพลงชา เปนอันดับแรก เพื่อฝกทักษะการรําที่งดงามและสามารถนําไปประยุกตใชในการแสดงชุดอื่น ๆ ที่ตอง ใชทักษะการรําที่สูงขึ้นในลําดับตอไปไดเปนอยางดี เพลงชา นอกจากจะใชเพื่อฝกหัดการรํา เบื้องตนแลว ยังมีการนําเพลงชาไปใชในการแสดงหรือเพื่อการอื่น จึงทําใหมีกระบวนทารําเพลงชา ในรูปแบบตาง ๆ ดังผูวิจัยจะนําเสนอเปนลําดับตอไป 1.3 รูปแบบของเพลงชา ในการรําเพลงที่ใชฝกหัดมักจะมีการรําที่ตอเนื่องกันระหวาง เพลงชากับเพลงเร็ว ในปจจุบันมีการําเพลงชา เพลงเร็ว แบงออกไดเปน 4 รูปแบบ ตามวัตถุประสงคในการนําไปใชดังนี้ 1) เพลงชา เพลงเร็ว แบบเต็ม เปนกระบวนทารําที่เปนแมแบบสําหรับฝกหัดนักเรียน นาฏศิลปโขนพระ และละครพระ-นาง ตามหลักสูตรวิทยาลัยนาฏศิลป ซึ่งกระบวนทารํา เพลงชาโขน พระเปนกระบวนทารําที่ไดรับการถายทอดมาจากกรมมหรสพ ไดรับการถายทอดมาจากนายอาคม สายาคม และนายวงศ ลอมแกว ปจจุบันวิทยาลัยนาฏศิลปและสถาบันการศึกษาที่มีการจัดการเรียน การสอนนาฏศิลปโขนพระบางแหงที่ยังคงใชเพลงชา เพลงเร็ว ตามรูปแบบกระบวนทารําโขนพระ

13 แบบเต็ม ในการฝกหัดผูเรียนเพื่อเปนการปูพื้นฐานในดานการรํา ซึ่งกระบวนทารํานั้นเปนรูปแบบ เดียวกันกับวิทยาลัยนาฏศิลป เนื่องจากครูผูสอนเปนผูที่เรียนจบมาจากวิทยาลัยนาฏศิลปหรือผาน การปูพื้นฐานมาจากวิทยาลัยนาฏศิลปเชนเดียวกัน 2) เพลงชา เพลงเร็ว แบบตัด เปนกระบวนทารําที่ถูกตัดทอนมาจากกระบวนทารํา เพลงชา เพลงเร็วแบบเต็ม ไมปรากฏวามีการจัดการเรียนการสอนตามหลักสูตรในวิทยาลัยนาฏศิลป จากการสัมภาษณนายวีระชัย มีบอทรัพย ไดกลาวถึงการรําเพลงชา เพลงเร็วแบบตัดวา “เพลงชา เพลงเร็วแบบตัดนี้ กระบวนทารําถูกตัดทอนมาจากกระบวนทารําเพลงชา เพลงเร็วแบบเต็ม โดยครูผูสอนตัดทอนเพื่อนําไปใชในการฝกหัดผูที่สนใจเรียนนาฏศิลปนอกหลักสูตร เชน ผูที่มีใจรัก ในการรําฝกหัดเปนงานอดิเรก โรงเรียนสอนนาฏศิลปของเอกชน ชมรมนาฏศิลปของโรงเรียนสามัญ มีวัตถุเพื่อใชสําหรับปูพื้นฐานใหผูเรียนรูจักกระบวนทารํา และการจัดองคประกอบของรางกาย ในการรํา และการรําเขาจังหวะหนาทับของเพลงอยางคราว ๆ เพื่อเปนพื้นฐานสําหรับการรําในชุด อื่น ๆ เปนสําคัญ (วีระชัย มีบอทรัพย, 2563, 22 มีนาคม, สัมภาษณ) 3) เพลงชา เพลงเร็ว ระบํา เปนเพลงชา เพลงเร็ว ที่อยูในการแสดงระบําสี่บท นิยมนํามาใชรําตอทายเพลงชุดอื่น ๆ ที่ออกทายดวยเพลงเร็ว โดยสวนมากมักนํามาตัดทอนทารํา เพื่อใหสั้นลงเหมาะแกการแสดง รูปแบบการแสดงในเพลงชาจะเหมือนกับเพลงชาแบบเต็มคือตัวพระ ตัวนาง ตางฝายตางรําในกระบวนทาของตน แตในชวงเพลงเร็วจะมีความแตกตางกัน คือ เพลงเร็ว ในเพลงชา เพลงเร็ว ระบํานั้น จะมีลักษณะการจับระบํารําเขาคูพระ-นาง กระบวนทารําสัมพันธ สอดคลองกัน ตามรูปแบบการแสดงอยางละคร นอกจากนี้กระบวนทารํายังมุงเนนที่การใชลีลา ในการรํา มากกวาเพลงชา เพลงเร็วแบบเต็มที่มุงเนนการฝกหัดกระบวนทารํามากกวาการใชลีลา ในการรํา 4) เพลงชา เพลงเร็ว นารายณ เปนเพลงรําของวังสวนกุหลาบ ประดิษฐขึ้นใชเฉพาะ สําหรับการรําบวงสรวงเทวาอารักษในวังสวนกุหลาบโดยเฉพาะ เรียงรอยทารําโดยคุณทาววรจันทร (เจาจอมมารดาวาดในรัชกาลที่ 4) ครูพิเศษที่ถูกเชิญมาสอนเฉพาะบทบาทของตัวละครใหกับละคร วังสวนกุหลาบ เมื่อราวปพุทธศักราช 2454-2462 นายประเมษฐ บุณยะชัย ผูทรงคุณวุฒิ ดานนาฏศิลปไทย สถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป ผูมีความใกลชิดกับคุณครูลมุล ยมะคุปต และคุณครูเฉลย ศุขะวนิช ครูละครจากวังสวนกุหลาบที่สอนในวิทยาลัยนาฏศิลป และไดรับการบอกเลาจากครูทั้งสอง ทานเกี่ยวกับละครวังสวนกุหลาบ ไดกลาวถึงการรําเพลงชา เพลงเร็ว นารายณ วา “เพลงชา เพลงเร็ว

14 นารายณ เปนรูปแบบกระบวนทารําเฉพาะของละครวังสวนกุหลาบ ใชสําหรับการรําบวงสรวง เทพยดา และเสาหลักเมืองในวังสวนกุหลาบ กระบวนทารําสวนใหญมีเคาโครงมาจาก เพลงชา เพลงเร็ว แตมีลักษณะการใชมือในทาลอแกว ซึ่งเปนลักษณะมือในกระบวนทารําบทบาท พระนารายณ ผูรําจะตองเปนตัวนายโรงและนางเอกของคณะ (ประเมษฐ บุณยะชัย, 2563, 29 มกราคม, สัมภาษณ) นายวีระชัย มีบอทรัพย ไดกลาวถึงกระบวนทารําที่ปรากฏในเพลงชา เพลงเร็ว นารายณ กลาววา “กระบวนทารําสรางสรรคมาจากการเลือกสรรทารําที่มีความหมายที่ดี จากกระบวนทารําเพลงชา เพลงเร็วแบบเต็ม เพลงชา เพลงเร็วแบบตัด และเพลงชา เพลงเร็ว ระบํา มาเรียงรอยจนเกิดความงดงาม (วีระชัย มีบอทรัพย, 2563, 22 มีนาคม, สัมภาษณ) จากการศึกษารูปแบบเพลงชาพบวา เปนเพลงที่มีความสําคัญตอการฝกหัดรําเบื้องตนของ ผูศึกษาศาสตรดานนาฏศิลปมักฝกหัดควบคูกับเพลงเร็ว โดยจะฝกหัดเพลงชาจนเกิดความชํานาญ และสวยงามกอนจึงจะฝกหัดเพลงเร็ว รูปแบบเพลงชาเพลงเร็วมี 4 รูปแบบ ไดแก 1) เพลงชา เพลงเร็ว แบบเต็ม 2) เพลงชา เพลงเร็ว แบบตัด 3) เพลงชา เพลงเร็ว ระบํา และ 4) เพลงชา เพลงเร็ว นารายณซึ่งในการรําเพลงชา เพลงเร็ว ในแตละรูปแบบ มีวัตถุประสงคในการใชแตกตางกัน ออกไป แตสําหรับการรําเพลงชาในรูปแบบเพลงชาโขนพระนั้น มีเพียงรูปแบบเดียว คือ เพลงชา แบบเต็ม สวนเพลงชาในรูปแบบอื่นจะเปนรูปแบบกระบวนทารําอยางละคร วิธีการฝกหัดเพลงชาเริ่มแรกจะใหผูเรียนทองจังหวะประกอบการฝกหัดรําดวยปากเปลากอน เมื่อครูผูสอนตอกระบวนทารําเพลงชาจบแลวจึงเริ่มใหผูเรียนฝกหัดรําเขากับทํานองเพลง ซึ่งผูวิจัย จะกลาวถึงเพลงที่ใชประกอบการฝกหัดเพลงชาในลําดับตอไป 2. เพลงที่ใชประกอบการฝกหัดเพลงชา ในการฝกหัดรําเพลงชาของผูเรียนนาฏศิลป เมื่อแรกเริ่มฝกหัดครูจะยังไมใหรําเขากับ ทํานองเพลง แตจะใหผูเรียนฝกทองจังหวะหนาทับดวยปากเปลา “จะ โจง จะ ทิง โจง ทิง” ประกอบการฝกหัดรําจนกระทั่งตอกระบวนทารําจนจบเพลงแลว ขั้นตอไปครูจึงจะใหผูเรียนฝกหัดรํา เขากับทํานองเพลง ซึ่งเพลงที่ใชประกอบการฝกหัดเพลงชาจะเปนเพลงที่นํามาจากเพลงเรื่องประเภท เพลงชา เปนลักษณะของเพลงเรื่องประเภทเพลงชาจะมีโครงสรางของเพลงดังนี้

15 ตัวทํานองเพลงชา จังหวะหนาทับเพลงชา ตัวทํานองเพลงปรบไก จังหวะหนาทับเพลงปรบไก ตัวทํานองเพลงเร็ว จังหวะหนาทับเพลงเร็ว ตัวทํานองเพลงลา จังหวะหนาทับเพลงลา ภาพที่ 1 โครงสรางเพลงเรื่องประเภทเพลงชา ที่มา: สมบูรณ บุญวงษ และจามรี คชเสนี(2545, น. 6) การรําเพลงชาตามรูปแบบวิทยาลัยนาฏศิลป มีเพลงที่นิยมนํามาใชสําหรับการฝกหัด คือ เพลงชาสรอยส น จะนําเสนอความเปนมาของและโนตเพลงในลําดับตอไป เพลงสรอยสน เปนเพลงเกาสมัยกรุงศรีอยุธยา อัตรา 2 ชั้น เปนเพลงอันดับที่ 2 ในเพลง ตับเรื่องอรุม และเปนเรื่องประเภทเพลงชา ไมทราบนามผูแตง ประกอบดวยเพลงชาจํานวน 4 ทอน 2 ทอนแรก เรียกวาเพลงสรอยสน 2 ทอนหลัง เรียกวาเพลงพวงรอย และตอดวยเพลง สองไม เพลงเร็ว และเพลงลา ตามลําดับ เปนเพลงประเภทเพลงชาที่มีทวงทํานองไพเราะงามสงา แสดงถึงจริยาวัตรอันงดงาม ปพาทยพิธีจึงนิยมนํามาบรรเลงตอจากเพลงโหมโรง และใชบรรเลง รับพระสงฆเมื่อเดินทางมาถึงสถานประกอบมงคลพิธี ในการบรรเลงเพลงเรื่องสรอยสนจะใชเครื่อง กํากับจังหวะหนาทับหลักอยู 2 ชิ้น คือ ตะโพน และกลองทัด (สมบูรณ บุญวงษ และจามรี คชเสนี, 2545, น. 11) ในการรําเพลงชา จะบรรเลงเฉพาะเพลงสรอยสนและเพลงพวงรอย และจะใชเฉพาะ ตะโพนเปนเครื่องกํากับจังหวะหนาทับ โดยใชจังหวะหนาทับปรบไก 2 ชั้น ซึ่งมีโนตเพลงสําหรับ บรรเลงประกอบการรําเพลงชาดังนี้

16 โนตเพลงสรอยสน ทอนที่ 1 - ท ล ซ - ล – ซ - ซ – ซ - - - ล - ดํ - รํ - ดํ– ล ล ล – ซ ซ ซ – ม - - - ซ - ซ – ซ - ล – ซ - ม – ร - ด ร ม - ซ – ล - รํ- ดํ - ล – ซ - - - ร - ร – ร - ทฺ– ร - ม – ซ - ล – ซ - ม – ซ ซ ซ – ล ล ล - ดํ - - - ล - ล – ล - ฟ ซ ล - ดํ - รํ - ซ - ดํ - รํ– มํ - ซํ- มํ - รํ- ดํ - ท ล ซ - ล – ซ - ซ – ซ - - - ล - ดํ– ร - ดํ – ล ล ล – ซ ซ ซ – ม - - - ซ - ซ – ซ - ล – ซ - ม – ร - ด ร ม - ซ – ล - รํ- ดํ - ล – ซ - ด ร ม - ซ – ล - ดํ– ล - ซ – ม - ล ซ ม ซ ม ร ด ด ด – ร ร ร – ม - - - มํ - มํ - มํ - ดํดํดํ - รํ- มํ - ซํ- มํ - รํรํรํ - ม - รํ - ดํดํดํ ทอนที่ 2 - มํ มํ มํ - ซํ – ด ดํดํ– ร รํรํ– ม - ฟ ซ ล - ดํ - รํ - มํ- รํ - ดํ– ล - - - ดํ - ดํ- ดํ - รํ- ดํ - ล – ซ - ฟ ซ ล - ดํ– ร - ดํ - รํ รํ รํ - ดํ - - - ซ - ซ – ซ - ม – ฟ ซ ล - ดํ - รํ- ดํ - ล - ดํ ดํดํ– ล ล ล – ซ - - - ซ - ซ – ซ - ม – ฟ ซ ล - ดํ - รํ- ดํ - ล - ดํ ดํดํ– ล ล ล – ซ - ล ซ ม ซ ม ร ด - ด ด ร ร ร – ม - ฟ ซ ล - ดํ - รํ - มํ- รํ - ดํ – ล - ล – ซ ซ ซ – ล ล ล – ดํ ดํดํ– รํ - มํ- รํ - ดํ - รํ - ดํ – ท - ล – ซ - ด ร ม - ซ – ล - ดํ – ล - ซ – ม - ล ซ ม ซ ม ร ด ด ด – ร ร ร – ม - - - มํ - มํ - มํ - ดํดํดํ - รํ- มํ - ซํ- มํ - รํรํรํ - ม - รํ - ดํดํดํ

17 โนตเพลงพวงรอย ทอนที่ 1 - - - ม - ซ ซ ซ - - – ล - ซ ซ ซ - ล – ซ - ม – ซ - ล – รํ - ดํ– ล - - - ม - ม – ม - ด ร ม - ซ – ล - ท – ล - ซ – ล ล ล – ท ท ท – ดํ - - - ซ - ซ – ซ - ซ – ล ล ล – ซ - ล – ดํ - ล – ซ ซ ซ – ฟ ฟ ฟ – ม - - - ม - ม – ม - ล – ซ - ม - ร - ล ซ ม ซ ม ร ด - ซฺ - ดํ - ด ร ม - ด ร ม - ซ – ล - ดํ– ล - ซ – ม - ล ซ ม ซ ม ร ด ด ด – ร ร ร – ม - - - มํ - มํ - มํ - ดํดํดํ - รํ- มํ - ซํ- มํ - รํรํรํ - ม - รํ - ดํดํดํ ทอนที่ 2 - - - ล - ดํดํดํ - - – รํ - ดํดํดํ - รํ- ดํ - ล - ดํ - ดํดํล ล ล – ซ - - - ซ - ซ – ซ - ม – ฟ - ซ – ล - รํ- ดํ - ล - ดํ - ดํดํล ล ล – ซ - ล ซ ม ซ ม ร ด - ด ด ร ร ร – ม - ฟ ซ ล - ดํ - รํ - มํ- รํ - ดํ – ล - ท – ท - ซ ล ท - รํ– ท - ท ล ซ - ฟ ม ร - ม – ซ - ม – ฟ ซ ล – ดํ - ล ซ ม ซ ม ร ด - ด ด ร ร ร – ม - ฟ ซ ล - ดํ - รํ - มํ- รํ - ดํ – ล - - - ล - ซ – ดํ ดํดํ– รํ รํรํ– มํ - ซํ- มํ - รํ- ดํ ดํดํ – รํ รํรํ- มํ - ด ร ม - ซ – ล - ดํ – ล - ซ – ม - ล ซ ม ซ ม ร ด ด ด – ร ร ร – ม - - - มํ - มํ - มํ - ดํดํดํ - รํ- มํ - ซํ- มํ - รํรํรํ - ม - รํ - ดํดํดํ จังหวะหนาทับประกอบการรําเพลงชา (หนาทับปรบไก 2 ชั้น) - - - - - - - พรึง - - - ปะ - - - ตุบ - - - พรึง - - - พรึง - - - ตุบ - - - พรึง

18 จากการศึกษาการฝกหัดเพลงชาเพลงเร็ว เริ่มแรกจะใชวิธีการทองจังหวะหนาทับปากเปลา “จะ โจง จะ ทิง โจง ทิง” ซึ่งนายสมาน นอยนิตย ผูเชี่ยวชาญดานดนตรีไทย อธิบายวา “จังหวะ ปากเปลาที่ใชทองกันนั้น เมื่อนํามาวิเคราะหเปรียบเทียบแลว จะมีความยาวเทากับจังหวะหนาทับ ปรบไก 2 ชั้น ซึ่งจะเปรียบเทียบใหเห็นจังหวะการทองปากเปลากับจังหวะหนาทับเพลงปรบไก 2 ชั้น ดังตารางตอไปนี้ เปรียบเทียบจังหวะทองปากเปลากับจังหวะหนาทับเพลงปรบไก 2 ชั้น จังหวะฉิ่ง 2 ชั้น - - - ฉิ่ง - - - ฉับ - - - ฉิ่ง - - - ฉับ - - - ฉิ่ง - - - ฉับ - - - ฉิ่ง - - - ฉับ จั ง ห ว ะ ปากเปลา - - - - - - - จะ - - - โจง - - - จะ - - - ทิง - - - โจง - - - - - - - ทิง จั ง ห ว ะ หนาทับ - - - - - - - พรึง - - - ปะ - - - ตุบ - - - พรึง - - - พรึง - - - ตุบ - - - พรึง จากตารางเปรียบเทียบดังกลาวขางตน จะเห็นไดวาอัตราจังหวะความยาวของการ ทองจังหวะหนาทับปากเปลากับจังหวะหนาทับตะโพน (หนาทับปรบไก 2 ชั้น) มีอัตราจังหวะ ความยาวเทากัน ดังนั้นในการถายทอดเพลงชา ครูผูถายทอดจะตองใหความสําคัญกับการทองจังหวะ ปากเปลา ควรฝกใหผูเรียนทองจังหวะใหไดสัดสวนตามอัตราจังหวะและชองไฟที่ถูกตอง เพื่อเวลา รําเขากับทํานองเพลงแลวผูเรียนจะไดรําไดตรงจังหวะ ไมเกิดการรําครอมจังหวะ สําหรับวงดนตรี ที่ใชบรรเลงเพลงชาประกอบการรําจะใชวงปพาทยในการบรรเลง 3. รูปแบบการจัดการเรียนการสอนที่ใชในการฝกหัดเพลงชา รูปแบบการจัดการเรียนการสอน เปนเทคนิคที่ใชเพื่อทําใหการเรียนการสอนบรรลุตาม วัตถุประสงคที่ตั้งไว ซึ่งในศาสตรการศึกษาแตละดานตลอดจนการเรียนรูของผูเรียนแตละคน มีศักยภาพการเรียนรูไมเทากัน ซึ่งครูผูสอนจะตองรูจักเลือกใชเทคนิควิธีการสอนใหเหมาะสมกับ ศาสตรสาขาวิชาของตน และเหมาะสมกับผูเรียน ซึ่งผูวิจัยจะนําเสนอรูปการสอนที่มีความเกี่ยวของ กับการเรียนการสอนดานนาฏศิลป ดังนี้

19 3.1 การสอนแบบอธิบาย วิธีสอนแบบอธิบาย หมายถึง การบอก อธิบาย หรือการแปลความหมาย วิธีสอนแบบนี้ ยังมีความจําเปนตองใชอยูมาก โดยเฉพาะชั้นประถมศึกษา ซึ่งมีหลายสิ่งหลายอยางที่ตองเรียนโดย อาศัยการอธิบาย แมแตในชั้นมัธยมศึกษาและมหาวิทยาลัยก็ยังใชวิธีสอนแบบอธิบายในการสอน บางเรื่องที่ยากแกการเขาใจ จากการศึกษา วิธีสอนแบบอธิบายสามารถจะนําไปใชใหเกิดประโยชนไดในกรณี ดังตอไปนี้ 1) เมื่อเนื้อหาที่จะเรียนนั้น ผูเรียนจําเปนตองเขาใจตอนหนึ่งตอนใดของเรื่องเสียกอนจึง จะเขาใจเนื้อหาทั้งหมดได 2) เมื่อการอธิบายของครู จะทําใหนักเรียนเกิดความเขาใจในความรูเรื่องนั้นไดดี และใชเวลานอยกวาวิธีอื่น ๆ 3) เมื่อแนวความคิดหรือหลักการนั้นจะเรียนรูไดโดยการอธิบายเทานั้น 4) เมื่อใชวิธีอื่นแลวไดผลไมคุมคากับเวลาและคาใชจายที่เสีย ตัวอยางของบทเรียนซึ่งจําเปนตองใชวิธีสอนแบบอธิบาย ไดแก วิวัฒนาการของโลกกฎเรื่อง พันธุกรรมของ Mendel วิธีถอดรากกําลังที่สองสาเหตุที่ทําใหเกิดฤดู เปนตน นอกจากนี้ในภูมิศาสตร สุขวิทยา สรีรวิทยา การปกครองและเลขคณิตก็มีเรื่องหลายเรื่องที่จําเปนจะตองสอนโดยการอธิบาย การดําเนินการสอนแบบอธิบาย แบงออกเปน 3 ขั้น คือ 1) ขั้นเตรียม (Approach) เปนขั้นฟนประสบการณเดิมของนักเรียนที่สัมพันธกับ บทเรียนใหม โดยการอธิบายใหนักเรียนฟงทั้งชั้น 2) ขั้นสอน (Presentation) ในระหวางที่ครูกําลังอธิบาย ครูควรจะไดยึดหลัก สัมพันธประสบการณใหมเขากับประสบการณเดิม การแปลความ เพื่อใหการสอนแบบอธิบายเปนที่ เขาใจไดงายอาจจะใชเครื่องมือตาง ๆ ชวยได เชน การยกตัวอยางหรือใชนิทานประกอบ หุนจําลอง แผนผังโครงราง และขอสรุปเพื่อใหเห็นความสัมพันธของขอเท็จจริง 3) ขั้นนําไปใช (Application) ขั้นนี้จะแสดงใหเห็นวานักเรียนเขาใจคําอธิบายหรือไม ซึ่งอาจจะทําไดโดยใหทําขอทดสอบการลงมือปฏิบัติจริงๆ หรือใหทํากิจกรรมอื่น ๆก็ได (เกษม สุดหอม, 2518, น. 246-248)

20 ขอดีของวิธีสอนแบบอธิบายเปนวิธีสอนที่ประหยัดเวลาไดดี ในชวงระยะเวลาหนึ่ง ครูอาจจะสอนเนื้อหาวิชาไดมาก ซึ่งถาใหนักเรียนไปคนควาหาความรูเองอาจจะตองเสียเวลาหลาย ชั่วโมง และเปนวิธีที่เหมาะที่สุดที่จะสอนใหนักเรียนเกิดความซาบซึ้ง (Application) เพราะโดยปกติ ครูสามารถจะตีความไดดีกวานักเรียน ขอเสียที่สําคัญก็คือการเคลื่อนไหวของความคิดหรือการอธิบาย อาจจะเร็วเกินไปสําหรับนักเรียนบางคน และวิธีนี้เหมาะสําหรับเนื้อหาของวิชาเทานั้น เชน วิชาที่มี ขอเท็จจริงแปลกใหมเปนจํานวนมาก เปนตน อนึ่งการทดสอบวาการสอนไดผลหรือไมก็ทําไดยาก ขอบกพรองที่สําคัญอีกประการหนึ่งก็คือ แทนที่จะเปนการอธิบาย บางทีกลายเปนการบอกความรู ทั่วไปและก็บอกความรูเฉพาะที่มีอยูในตําราของเด็กเทานั้นเอง จํารัส นอยแสงศรี (2520, น. 12-13) กลาวถึง การสอนแบบอธิบายสั้น ๆ โดยวิธีนี้ มีลักษณะพอที่สรุปไดคือ เปนการอธิบายคําจํากัดความ ขอความ ความคิดเห็น หรือศัพทตาง ๆ โดยใชวิธีการบรรยาย (Lecture) อธิบายความคิดรวบยอด (Concept) ของเรื่องนั้น ๆ อธิบายเฉพาะ เนื้อหาหลัก(major understanding) ซึ่งครูสรุปแลวเพื่อย้ําความเขาใจใหแกนักเรียน การอธิบายสั้น ๆ มักเปนหนาที่ของครูที่จะเตรียมคําพูด หรือเนื้อหาทั้งหมดเพื่อมายนยอใหนักเรียนไมมีการแสดงสาธิต หรืออุปกรณใด ๆ ใหนักเรียนดู ตลอดจนการซักถามและอภิปรายปญหาตาง ๆ เพื่อแสดงความคิดเห็น ก็ไมมีการอธิบายสั้น ๆ จึงเหมาะกับการทบทวนเนื้อหาตาง ๆ ที่จะเตรียมตัวสอบโดยนักเรียนไดเคยมี การใชอุปกรณมาแลว มีการอภิปรายมาแลวเพียงแตนําเนื้อหามาทบทวนเทานั้น ขอดีคือ ประหยัดเวลาเพราะสวนมากใชเมื่อมีการทบทวน หรือเตรียมตัวสอบ หรือเมื่อเรียนบทเรียนหนึ่ง ๆ ไปจนจบแลวครูจะใชวิธีการสรุป โดยอธิบายสั้นเปนการทบทวน หรือใชนําเขาสูบทเรียนเมื่อจะขึ้น บทใหมก็จะทําใหนักเรียนไดมีโอกาสทบทวนเนื้อหาไดมากครั้งยิ่งขึ้น ขอเสียคือ นักเรียนไมมีกิจกรรม ไมใหแสดงความคิดเห็น หรือแนวทางพัฒนาความคิด หรือความริเริ่มสรางสรรคใด ๆ การสอนโดยวิธี นี้จึงตองเนนและย้ําใหมีการจดบันทึก จดจํา ทองจํา อยูตลอดเวลา การเรียนจึงตองเครงเครียดและใช ความตั้งใจเปนอยางมาก ครูจึงไมควรใชวิธีการสอนแบบนี้ใหมากนัก เพราะจะทําใหนักเรียน ไมสนุกสนาน และอาจเกิดความเบื่อหนายไดงาย” นอกจากนี้ยังกลาวถึงการสอนโดยการอธิบาย ประกอบตัวอยางไววา ไมใชสอนเฉพาะการทบทวนหรือเตรียมสอบ แตใชสอนตั้งแตเริ่มตนบทเรียน จนถึงบทเรียนสุดทายเลย เนื้อหาทุกบททุกตอนครูหาตัวอยางมาอธิบายประกอบนอกเหนือจาก เนื้อหาในหนังสือ บางทีการสอนแบบนี้ครูอาจยกตัวอยางขึ้นมากอนแลวอธิบายรายละเอียดของสิ่งที่ ยกมา หรือที่เรียกวาการสอนแบบอุปมาน (inductive) สวนการอธิบายรายละเอียดกอนแลว

21 ยกตัวอยางทีหลังก็แบบอนุมาน (deductive) เหมาะที่จะใชสอนกับวิชา ที่มีกฎเกณฑ หรือหลัก หรือ กฎ เพราะเปนการสอนจากตัวอยางไปสูกฎ หรือจากกฎไปหาตัวอยางก็ได เชน คณิตศาสตร วิทยาศาสตร ฯลฯ ขอดี การยกตัวอยางประกอบทําใหนักเรียนมีความคิดรวบยอด (concept) ในสิ่งที่ เรียนไดดีขอเสียการสอนโดยวิธีนี้ยังไมเปนขบวนการเรียนการสอนที่สงเสริมใหนักเรียนแสดงออก ทางพฤติกรรมอยูนั่นเอง เพราะเหมือนการสอนแบบบรรยายแตดีกวาตรงที่มีตัวอยางประกอบ ใหเขาใจยิ่งขึ้นเทานั้น การที่ครูจะนําวิธีการสอนแบบนี้ไปใช ขอควรทําประกอบบางประการ คือ การยกตัวอยางถาเปนวิชาภูมิศาสตร ควรยกตัวอยางจากสิ่งที่อยูใกลตัวนักเรียนไปหาสิ่งที่อยูไกลตัว นักเรียนออกไป ตัวอยางที่พอหาภาพ หาหุนจําลองภาพเหมือน ภาพวาด ตัวอยางของจริง หรือ อุปกรณอื่น ๆควรแสดงใหนักเรียนดูดวย ครูอาจฝกหัดใหนักเรียนไดยกตัวอยางเอง และชวยกันอธิบาย ขอปลีกยอยหรือชวยกันอธิบายรายละเอียดแลวสรุปเปนหลักกฎเกณฑนั้น ๆ บาง สวนการสอน โดยการอธิบายและซักถามการสอน วิธีนี้มีหลักการคือ การสอนโดยการอธิบาย อาจจะมีการอธิบาย สั้น ๆ เพื่อเปนการสรุปหรือทบทวน แตครูเพิ่มการซักถามปญหาความคิดเห็นของนักเรียนขึ้นมา โดยครูเตรียมคําถามตาง ๆ เกี่ยวกับบทเรียนเอาไวกอนตามสมควร ในการเตรียมคําถามควรเปนไป ตามลักษณะที่ใหนักเรียนแสดงความคิดเห็นของตนเอง ใหหาเหตุผล ใหแกปญหา เชน นักเรียน เห็นดวยกับขอเท็จจริงตามที่กลาวไวในหนังสือหรือไมอยางไร ถาไมเห็นดวยเพราะอะไร หรือถาเปน การใหเหตุผล ในหนังสือระบุเหตุผลไวอยางนี้ ควรถามความคิดเห็นของนักเรียนเพิ่มเติมวามีเหตุผล อื่นที่ควรจะเปนไปไดหรือไม การซักถามบางบทเรียนอาจทําในลักษณะชวยกันคนหาขอเท็จจริงแลว สรุปเปนเนื้อหา เชน เรื่องขอพิสูจนวาโลกกลม ครูไมจําเปนตองบอกนักเรียนกอนวามีอะไรบางแตครู ใหนักเรียนชวยกันคิดและตอบมาคนละขอ แลวสรุปอีกครั้งหนึ่งวาที่ตอบกันมานั้น มีเหตุผล หรือพิสูจนที่สําคัญจริงกี่ขอ ซึ่งการสรุปนี้ครูควรดูเนื้อหาในบทเรียนเปนหลักดวยวาสัมพันธกับ ขอพิสูจนที่นักเรียนสรุปไวหรือไม ถาไมใกลเคียงครูควรจะสรุปใหใกลเคียง การซักถามนักเรียน ควรใหทั่วถึงทั้งเด็กเกงและเด็กไมเกง และควรใหโอกาสกับนักเรียนคนที่ไมคอยไดพูด ไมคอย ไดแสดงออก เพื่อที่จะแสดงออกใหไดปญหาบางอยางหรือความคิดเห็นบางอยาง อาจใหนักเรียน ปรึกษาหารือกันได โดยจัดเปนกลุมยอย ๆ กลุมละ 1–2 คนหรือ 2–3 คนอยางมาก การซักถาม ประกอบการอธิบายนี้จะมีจุดมุงหมายเพื่อใหนักเรียนไดตั้งใจฟงสิ่งที่ครูพูด และคิดตามสิ่งที่ครูจะถาม ทุก ๆ ตอนของบทเรียนจึงควรมีคําถามไวถามนักเรียนเสมอ ขอดีคือนักเรียนไดแสดงพฤติกรรม ในการเรียนคือไดตอบปญหาของครู ไดแสดงความคิดเห็น ไดอธิบาย สรุป ยกตัวอยาง ใหเหตุผล

22 แกปญหารวมกัน ปรึกษาหารือกัน แลกเปลี่ยนแนวคิดเห็นกัน เปนตน ซึ่งจากพฤติกรรมเหลานี้ ครูสามารถนําไปเปนสวนหนึ่งของการประเมินผลได อาจจะโดยการสังเกตนักเรียนวาคนใด ตอบคําถามไดบอย ๆ คนไหนตอบไมคอยได คนไหนพูดเกง คนไหนไมคอยพูด ฯลฯ ขอเสียคือ การซักถามยอมใชเวลามาก ยิ่งการใหแสดงความคิดเห็น เหตุผลหลาย ๆ คนดวย แลวอาจทําให เวลาสอนซึ่งเตรียมไวไมพอเพียง ครูจึงควรจํากัดคําถามที่จะถาม และใหเวลาจํากัด ในการคิด หรือแสดงความคิดเห็นในแตละเรื่อง 3.2 การสอนแบบสังเกต จํารัส นอยแสงศรี (2520, น. 40-41) กลาวถึงการสอนโดยใหศึกษาจากการสังเกต การสอนวิธีนี้มีหลักการคือ การแบงนักเรียนเพื่อศึกษาวิธีนี้อาจจะแบงเปนกลุม หรือใหทําเปนรายบุคคล ก็ได ถาเปนกลุมควรใหเปนกลุมยอยจะไดผลกวากลุมใหญ คือ มีกลุมละ 2–3 คน วิชาที่จะใหมีการเรียน การสอนวิธีนี้ไดเชน ภูมิศาสตรวิทยาศาสตร ศิลปศึกษา หัตถกรรม หนาที่พลเมือง ศีลธรรม สุขศึกษา ฯลฯ ตัวอยางเชน การสังเกตน้ําขึ้นน้ําลงในรอบ 1 เดือน การโคจรของดวงจันทร การโคจรของดวงอาทิตย การเกิดจันทรุปราคา สุริยุปราคา การทํางานของเครื่องยนต การทํารังของนก การสรางรังของปลวก แมแตศึกษาการทํางานของคน เพื่อศึกษารายละเอียดของคนคนหนึ่งตองอาศัยการสังเกตเหมือนกัน การสังเกตจะตองมีสมุดรายการบันทึกไวทุกวัน เชน การสังเกตน้ําขึ้นน้ําลง จะใชการวัดระดับที่ใดที่หนึ่ง ใหแนนอนลงไปเวลาที่จะสังเกตจะเลือกเอาเวลาใดที่สะดวกที่สุดก็ได นักเรียนที่จะสังเกตน้ําขึ้นน้ําลง ควรอาศัยอยูใกลแมน้ําหรือริมฝงทะเล สถิติในรอบ 1 เดือนจะทําใหเขาทราบวาน้ําขึ้นสูงสุดในรอบ เดือนวันไหน ขึ้นถึงไหน ลงต่ําสุดถึงไหน ลงถึงเทาไรและระยะเวลาหาง ของการขึ้นและลงของแตละ ครั้งและแตละวันแตกตางกันอยางไร ขอมูลและเวลาที่จดบันทึกจะนํามาอภิปรายและสรุปเปนความรู ในชั้นเรียนได เนื่องจากการสังเกตตองใชเวลาศึกษา ดังนั้นในรอบ 1 ป หรือ 1 ภาคเรียน ครูจะให นักเรียนศึกษาโดยวิธีนี้เรื่องอะไรบาง ควรจะทํารายการเอาไวกอนและมอบหมายใหเด็กไปลวงหนา และเตรียมทําตารางที่จะจดขอมูลไวใหพรอม ขอมูลที่ไดมากอนจะแสดงหรือจัดอภิปรายควรเขียน เปนชารตไดอะแกรม แผนภูมิ แผนภาพ หรืออะไรแลวแต เพื่อใหแสดงขอมูลหรือสถิติที่เก็บจากการ สังเกตมาสรุปเปนเนื้อหา

23 จากการศึกษาพบวา ขอดีคือนักเรียนไดแสดงความสามารถของตนเอง ทําใหรูจัก การสังเกตจดขอมูล ตรงตอเวลา สนุกสนานเพลิดเพลิน และมีความรับผิดชอบในงานที่ไดรับ มอบหมายไปทําการเรียนรูวิธีนี้เปนประสบการณตรง ทําใหจดจําไดนาน ขอเสียคือใชเวลานาน กวาจะศึกษาไดแตละเรื่อง ครูตองคอยเอาใจใสและติดตามผลงานที่มอบหมายใหนักเรียนไปทํา อยูเสมอไมใชสังเกตเพียง 2–3 วันแรก วันหลัง ๆ ก็เลิกสังเกตและเขียนหรือบันทึกเหมือนเดิมหรือ เหมือนวันกอนอยูเรื่อย ไมเปนการเรียนในหองเรียนนักเรียนอาจไมสนใจเทาที่ควร สรางความยุงยาก ใหแกนักเรียนและผูปกครองได ขอเสนอแนะควรใหฝกใหทําเพียงคนละ 1 เรื่องก็พอ แตละคนนําผล มาเสนอ และใครจะทําเรื่องใดควรเลือกใหเหมาะสมที่สุด 3.3 การสอนแบบสาธิต ทิศนา แขมณี(2547, น. 330-332) กลาวถึงวิธีสอนโดยใชการสาธิต คือ กระบวนการ ที่ผูสอนใชในการชวยใหผูเรียนเรียนรูตามวัตถุประสงคที่กําหนด โดยการแสดงหรือทําสิ่งที่ตองการให ผูเรียนไดเรียน ผูเรียนสังเกตดูแลวใหผูเรียนซักถามอภิปรายและสรุปการเรียนรูที่ไดจากการสังเกตวิธี สอนโดยใชการสาธิตเปนวิธีการที่มุงชวยใหผูเรียนทั้งชั้นไดเห็นการปฏิบัติดวยตาตนเอง ทําใหเกิด ความรูความเขาใจในเรื่องหรือการปฏิบัตินั้นชัดเจนขึ้น องคประกอบสําคัญของวิธีสอนโดยใชการสาธิต 1) มีผูสอนและผูเรียน 2) มีเรื่องหรือสิ่งที่จะสาธิต 3) มีการแสดง/การทํา/ใหผูเรียนสังเกตดู 4) มีผลการเรียนรูของผูเรียนที่เกิดจากการสาธิต ขั้นตอนสําคัญของการสอนโดยใชการสาธิต 1) ผูสอนแสดงการสาธิต ผูเรียนสังเกตการสาธิต 2) ผูสอนและผูเรียนอภิปรายและสรุปการเรียนรูที่ไดจากการสาธิต 3) ผูสอนประเมินผลการเรียนรูของผูเรียน

24 เทคนิคตาง ๆ ในการใชวิธีสอนโดยใชการสาธิตใหมีประสิทธิภาพ 1) การเตรียมการ ผูสอนจําเปนตองมีการเตรียมตัวพอสมควรเพื่อใหการเรียนรู เปนไปไดอยางสะดวกและราบรื่น การเตรียมตัวที่สําคัญคือ ผูสอนควรมีการสาธิตกอนเพื่อจะไดเห็น ปญหาและเตรียมแกไข ปองกันปญหาที่จะเกิดขึ้น ตอไปจึงจัดเตรียมวัสดุ อุปกรณ เครื่องมือ และสถานที่ที่จะใชในการสาธิต และจัดวางไวอยางเหมาะสะดวกแกการใช นอกจากนั้นควรจัดเตรียม แบบสังเกตการสาธิต และเตรียมคําถามหรือประเด็นที่จะใหผูเรียนไดรวมคิดและอภิปรายดวย 2) กอนการสาธิต ครูผูสอนควรใหความรูเกี่ยวกับเรื่องที่สาธิตแกผูเรียนอยางเพียง พอที่จะทําใหผูเรียนเกิดความเขาใจสิ่งที่สาธิตไดดีโดยอาจใชวิธีบรรยาย หรือเตรียมเอกสารที่ให รายละเอียดเกี่ยวกับลําดับขั้นตอนใหผูเรียนหรือใชสื่อ เชน วีดีทัศนหรือผูสอนอาจมอบหมายใหผูเรียน ไปศึกษาเนื้อหาสาระที่จะสาธิตลวงหนา นอกจากนั้นควรใหคําแนะนําแกผูเรียนในการสังเกต หรือจัดทําแบบสังเกตการสาธิตใหผูเรียนใชในการสังเกต และผูสอนอาจใชเทคนิคการมอบหมาย ใหผูเรียนรายบุคคลสังเกตเปนพิเศษเฉพาะจุดเฉพาะประเด็น เพื่อชวยใหผูเรียนตั้งใจสังเกต และมีสวนรวมอยางทั่วถึง 3) การสาธิต ครูผูสอนอาจใชวิธีการบรรยายประกอบการสาธิต การสาธิตควรเปนไป อยางลําดับขั้นตอน ใชเวลาอยางเหมาะสม ไมเร็วเกินไป ขณะสาธิตอาจใชแผนภูมิ กระดานดํา หรือแผนใสประกอบ และควรเปดโอกาสใหผูเรียนซักถาม หรือซักถามผูเรียนเปนระยะ ๆ เพื่อกระตุน ความคิดและความสนใจของผูเรียนและในบางกรณีอาจใหผูเรียน บางคนมาชวยในการสาธิต ดวยเทคนิคการสาธิตอีกเทคนิคหนึ่ง คือ การใชการสาธิตเงียบแทนการบรรยายประกอบการสาธิต และอาจมีการสาธิตซ้ํา หากผูเรียนยังไมเกิดความเขาใจชัดเจน จากนั้นผูสอนอาจใหผูเรียนเปนฝาย แสดงการสาธิตดวยก็ได ในกรณีที่การสาธิตมีสิ่งที่อาจเปนอันตรายได ผูสอนจะตองสอนใหผูเรียนรู และระมัดระวังในเรื่องความปลอดภัย และควรเตรียมการปองกันและแกไขปญหาไวดวย 4) การอภิปรายสรุปการเรียนหลังจากการสาธิตแลว ครูผูสอนควรใหผูเรียนรายงาน สิ่งที่ไดสังเกตเห็นแลกเปลี่ยนกัน เปดโอกาสใหผูเรียนซักกาม ผูสอนควรเตรียมคําถามไวกระตุนให ผูเรียนคิดดวย ผูเรียนอภิปรายแลกเปลี่ยนความรูความคิดที่แตละคนไดรับจากการสาธิตของครูและ รวมกันสรุปการเรียนรูที่ไดรับ ขอดีของวิธีสอนโดยใชการสาธิต 1) เปนวิธีสอนที่ชวยใหผูเรียนไดรับประสบการณตรงเห็นสิ่งที่เรียนรูอยาง เปนรูปธรรม ทําใหเกิดความเขาใจและจดจําในเรื่องที่สาธิตไดดีและนาน 2) เปนวิธีสอนที่ชวยประหยัดเวลา อุปกรณและคาใชจายหากใชทดลอง 3) เปนวิธีที่สามารถสอนผูเรียนไดจํานวนมาก

25 ขอจํากัดของวิธีสอนโดยใชการสาธิต 1) หากกลุมใหญ ผูเรียนอาจสังเกตเห็นการสาธิตไมชัดเจน และทั่วถึง 2) เปนวิธีที่ผูสอนเปนผูสาธิต จึงอาจไมเห็นพฤติกรรมของผูเรียน 3) เปนวิธีที่ผูเรียนอาจมีสวนรวมไมทั่วถึงและมากพอ 4) เปนวิธีที่ผูเรียนไมไดลงมือทําเอง จึงอาจไมเกิดความรูที่ลึกซึ้งเพียงพอ จากการศึกษาผูวิจัยสรุปไดวา รูปแบบวิธีการสอนแบบตาง ๆ นั้น เปนแนวทางที่ชวยใหผูสอน สามารถนํารูปแบบวิธีการสอนไปใชเพื่อใหผูเรียนเกิดการเรียนรู และมีความเขาใจไดงายยิ่งขึ้น การเลือกใชรูปแบบวิธีการสอนแบบตาง ๆ ขึ้นอยูกับเนื้อหาในการเรียนการสอน บรรยากาศของการ จัดกิจกรรมการเรียนการสอน รวมถึงผูเรียนทั้งนี้ขึ้นอยูกับดุลพินิจของผูสอน ซึ่งในการศึกษาศาสตร ดานนาฏศิลปนั้น องคประกอบของการสอนหลัก ๆ คือ การอธิบาย การสาธิต และการลงมือปฏิบัติ ซึ่งในการฝกหัดเพลงชา เพลงเร็วนั้น เปนเพลงที่ใชสําหรับฝกหัดพื้นฐานผูที่เรียนนาฏศิลป โดยแบบแผนของกระบวนทารํามาจากละครหลวงแลวไดเผยแพรไปสูละครนอกวังคณะตาง ๆ รูปแบบกระบวนทารําจึงถูกปรับใชไปตามบริบทของผูฝกหัดละครคณะตาง ๆ จึงทําใหกระบวนทารํา เพลงชา เพลงเร็ว ที่ฝกหัดตามคณะละครรําหรือลิเกในปจจุบันมีความแตกตางกัน ในงานวิจัยฉบับนี้ ผูวิจัยมุงศึกษาเฉพาะกระบวนทารําเพลงชาตามรูปแบบวิทยาลัยนาฏศิลป ที่ไดรับการถายทอดมาจาก ครูละครหลวง ซึ่งมีบรรจุเพลงชาในการจัดการเรียนการสอนตามหลักสูตรนาฏศิลปโขนพระ ดังนี้ 4. หลักสูตรนาฏศิลปโขนพระ ระดับชั้นมัธยมศึกษาปที่ 1 ในการจัดการเรียนการสอนนาฏศิลปในอดีต เปนการจัดการเรียนการสอนภายในราชสํานัก หรือบานเจาขุนมูลนายชั้นสูง ฝกหัดรําทั้งวัน ไมมีการเรียนหนังสือ (วิชาสามัญ) ฝกหัดตามแตครู จะเปนผูเห็นสมควรในการถายทอดวาจะเริ่มฝกหัดเพลงใด และใชระยะเวลานานเทาใด ไมมีการ กําหนดแบบแผนในการสอน ตอมาเมื่อมีการจัดตั้งสถาบันการศึกษาสําหรับจัดการเรียนการสอน เฉพาะทางดานนาฏศิลปและดนตรี จึงเริ่มมีการกําหนดแบบแผนหรือหลักสูตรที่ใชสําหรับการเรียน การสอนขึ้น เพื่อใชสําหรับเปนเข็มทิศในการสอน สําหรับการจัดการเรียนการสอนของวิทยาลัย นาฏศิลป ไดเปดรับนักเรียนในระดับชั้นมัธยมศึกษาปที่ 1 จนถึงระดับนาฏศิลปชั้นสูง และในปจจุบัน ไดขยายการศึกษาจนถึงระดับปริญญาตรี ภายใตสังกัดสถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป ซึ่งเปดการเรียน การสอนในสาขาวิชานาฏศิลปและดนตรีในระดับปริญญาโท และปริญญาเอก จากการศึกษาพบวา การจัดทําหลักสูตรสําหรับใชในการจัดการเรียนการสอนนาฏศิลปเกิดขึ้นเมื่อปพุทธศักราช 2478

26 ในขณะนั้นมีฐานะเปนโรงเรียนนาฏศิลป ซึ่งการจัดทําหลักสูตรไดมีการบรรจุเนื้อหาวิชาที่จะใชสอน ใหแกผูสอนอยางเปนระบบเพื่อใหเกิดความสะดวกแกครูผูสอนในการที่จะสอนเนื้อหาวิชาใหแกผูเรียน โดยกําหนดเนื้อหาวิชาในแตละชั้นปเพื่อใหเกิดความเหมาะสมในการสอนแตละระดับของผูเรียน และ เริ่มนําหลักสูตรมาใชสําหรับการเรียนการสอนเมื่อปพุทธศักราช 2490 จากการศึกษาพบวา การรํา เพลงชาเปนเพลงแรกที่ครูผูสอนจะถายทอดใหกับผูเริ่มเรียนนาฏศิลปเพื่อเปนการปูพื้นฐานการรํา ดังนั้นเมื่อโรงเรียนนาฏศิลปไดจัดทําหลักสูตรสําหรับการเรียนการสอน และเปดรับนักเรียนแรกเขา ในระดับชั้นมัธยมศึกษาปที่ 1 (ในอดีตเรียกระดับมัธยมศึกษาตอนตนวา “ระดับชั้นตน”) ดังนั้นผูวิจัย จึงไดทําการศึกษาหลักสูตรนาฏศิลปโขนพระ ระดับชั้นมัธยมศึกษาปที่ 1 เพื่อใหทราบถึงการกําหนด เนื้อหาในการจัดการเรียนการสอนสําหรับผูที่เริ่มฝกหัดนาฏศิลปโขนพระของวิทยาลัยนาฏศิลป ดังตารางตอไปนี้ ตารางที่ 1 หลักสูตรนาฏศิลปโขนพระ ระดับมัธยมศึกษาปที่ 1 (นาฏศิลปชั้นตน) หลักสูตร พ.ศ. 2490-2520 หลักสูตร พ.ศ. 2521-2527 หลักสูตรฉบับปรับปรุง พ.ศ. 2534 หลักสูตรฉบับปรับปรุง พ.ศ. 2562 ระดับชั้นตน 1. ฝกตบเขา ถองสะเอว เตนเสา 2. หัดรํากระบวนรํา ชั้นตน ไดแก เพลงชา 3. หัดรําหนาพาทย ชั้นตน ไดแก เพลงเร็ว, ลา, เชิด, เสมอ, รัว (ไพฑูรย เขมแข็ง, 2538, น. 35) ระดับชั้นตน ตบเขา ถองสะเอว เตนเสา ถีบเหลี่ยม หักขอมือ นั่ง ยืน กระดกเทา ฝกหัดคลาน ฝกหัดเดิน หัดขึ้นและลง จากเตียง รําเพลงชาเพลงเร็ว รําหนาพาทย เพลงเชิด รําแมบทใหญ รําราย ฝกหัดวิธีรบ และ วิธีใชบทและรําหนา พาทยเพลงเสมอ เพลง เหาะ เพลงโคมเวียน รํา แมบทเล็ก ระบํา ระดับชั้นตนปที่ 1 ศึกษาหลักและการ ฝกหัดเบื้องตน เชน ตบเขา ถองสะเอว เตนเสา และถีบเหลี่ยม รําเพลงชา เพลงเร็ว รําหนาพาทยเพลงชิด หัดคลาน คลานไป ขางหนา คลานถอยหลัง ถวายบังคม หมอบเฝา หัดเดิน หัดขึ้นเตียง และลงจากเตียง ศึกษา รําวงมาตรฐาน 3 เพลง ไดแก เพลงงามแสง ระดับชั้นมัธยมศึกษาปที่ 1 - ประวัติ ความเปนมา ความหมาย ประโยชน และหลักปฏิบัติการฝกหัด เบื้องตนและนาฏยศัพท เบื้องตน บอกประวัติ ความเปนมา ระบุ องคประกอบและ ประโยชนของการรํา เพลงชา และหนาพาทย เพลงเชิด-เสมอ - ปฏิบัติทาฝกหัด เบื้องตน นาฏยศัพท เบื้องตน ออกเสียงตาม

27 ตารางที่ 1 หลักสูตรนาฏศิลปโขนพระ ระดับมัธยมศึกษาปที่ 1 (นาฏศิลปชั้นตน) หลักสูตร พ.ศ. 2490-2520 หลักสูตร พ.ศ. 2521-2527 หลักสูตรฉบับปรับปรุง พ.ศ. 2534 หลักสูตรฉบับปรับปรุง พ.ศ. 2562 พรหมาสตร รําหนา พาทยเพลงเชิดฉิ่ง ฝกหัดรําตรวพล ฉาก 1,2 ฝกหัด ขึ้นลอย 1 ลอย 2 (ไพฑูรย เขมแข็ง, 2538, น. 35) เดือน เพลงชาวไทย เพลงรํามาซิมารํา (วีระชัย มีบอทรัพย, 2545, น. 11) จังหวะหนาทับปรบไก รองทํานองเพลงสรอยสน มีทักษะในการปฏิบัติ ทารําเพลงชาและเพลง หนาพาทยเพลงเชิด-เสมอ - เห็นคุณคาและ ตระหนักในศิลป วัฒนธรรม ดานนาฏศิลป ไทยอันเปนเอกลักษณ ของชาติ ปลูกฝงใหผูเรียน มีคุณลักษณะที่พึงประสงค คือ รักชาติ ศาสน กษัตริย ซื่อสัตยสุจริต มีวินัย ใฝ เรียนรู อยูอยางพอเพียง มุงมั่น ในการทํางาน รักความเปนไทย และมีจิต สาธารณะ มีสมรรถนะ สําคัญ คือ ความสามารถ ในการสื่อสารและ ความสามารถในการคิด (กองบริการการศึกษา สถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป, 2562, น. 227) ที่มา: ผูวิจัย (ตอ)

28 จากตารางการเปรียบเทียบหลักสูตรนาฏศิลปโขนพระระดับมัธยมศึกษาตอนตน (ระดับนาฏศิลปชั้นตน) จะเห็นไดวา ถึงแมมีวิธีการเขียนคําอธิบายรายวิชาในหลักสูตรที่แตกตางกัน แตเมื่อศึกษาเนื้อหาในรายวิชาของหลักสูตรแตละปจะพบวาเพลงที่ใชสําหรับฝกหัดรําเปนเพลงแรก คือ เพลงชา ไพฑูรย เขมแข็ง (2538, น. 37) ไดทําการสัมภาษณครูผูสอนนาฏศิลปโขนพระ พบวา “การจัดการเรียนการสอนตามหลักสูตรเมื่อมีการเปลี่ยนแปลงหลักสูตรมักมีการเพิ่มเนื้อหามากขึ้น เรื่อย ๆ ทั้งนี้เปนผลมาจากการเปลี่ยนระบบการเรียนการสอนเขาสูระบบการเรียนแบบสากลนั่นคือ ระบบหนวยกิตจึงทําใหมีการกําหนดเนื้อหามากขึ้นจนผูเรียนไมสามารถที่จะฝกทักษะการปฏิบัติทารํา ไดเพียงพอ เพราะการเรียนทางดานศิลปะยอมตองขึ้นอยูกับการฝกหัดปฏิบัติเพื่อใหเกิดความชํานาญ อันเปนปจจัยพื้นฐานสําหรับผูเรียนทางดานศิลปะ ดังนั้นเมื่อนําหลักสูตรในอดีตมาเทียบกับหลักสูตร ปจจุบันจะพบวาหลักสูตรเกาจะใหผลดีแกผูเรียนมากกวาในดานของทักษะการฝกหัดการปฏิบัติทารํา ของผูเรียน” จากคํากลาวของนายไพฑูรย เขมแข็ง เกี่ยวกับขอดีขอเสียของหลักสูตรตั้งแตอดีตถึง ปจจุบัน สามารถสรุปไดเปนตารางดังนี้ ตารางที่ 2 เปรียบเทียบขอดี ขอเสียของหลักสูตรนาฏศิลปโขนพระระดับชั้นตนระหวาหลักสูตร ในอดีตกับหลักสูตรปจจุบัน ขอดี ขอเสีย หลักสูตรในอดีต ผูเรียนจะมีระยะเวลาในการฝกฝน เพลงที่เรียนมากกวาหลักสูตร ปจจุบัน ทําใหเกิดทักษะความ ชํานาญ ไดเรียนรูเนื้อหารายวิชา (เพลงรํา) นอยกวาหลักสูตรปจจุบัน หลักสูตรปจจุบัน ผูเรียนไดเรียนรูเนื้อหารายวิชา (เพลงรํา)ที่มากมายหลากหลายกวา หลักสูตรในอดีตตามที่กําหนดไวใน หลักสูตร ผูเรียนมีระยะเวลาในการศึกษาหรือ ทบทวนเนื้อหารายวิชา (เพลงรํา) ในแตละ เพลงนอยทําใหขาดทักษะความชํานาญ ตลอดจนเทคนิคลีลาในการรํา และขาด ความรูที่คงทนในการจดจํากระบวนทารํา ที่มา: ผูวิจัย

29 จากการศึกษาหลักสูตรเพลงชาในการจัดการเรียนการสอนของวิทยาลัยนาฏศิลปพบวา เพลงชาเปนเพลงแรกที่ใชสําหรับในการฝกหัดผูเรียนโดยถูกบบรจุไวในหลักสูตรระดับมัธยมศึกษา ปที่ 1 ซึ่งเปนชั้นปแรกที่รับนักเรียนเขาเรียนดานนาฏศิลป-ดนตรี ซึ่งกอนที่ผูเรียนจะไดรับการฝกหัด เพลงชา ผูเรียนจะตองมีการเตรียมความพรอมของรางกายดังตอไปนี้ 5. การเตรียมความพรอมและการฝกหัดเพลงชา ในการศึกษาเพลงชาในครั้งนี้ ผูวิจัยมุงศึกษาเพลงชาสําหรับผูฝกหัดโขนพระโดยเฉพาะ ดังนั้นผูวิจัยจึงขอนําเสนอการเตรียมความพรอมและการฝกหัดเพลงชาสําหรับผูฝกหัดโขนพระ ดังนี้ 5.1 การเตรียมความพรอมรางกาย เมื่อผูเรียนโขนพระไดผานการทําพิธีคํานับครูแลว กอนที่จะฝกหัดกระบวนทารําเพลงชา ผูเรียนจะตองมีการเตรียมความพรอมทั้งทางรางกาย และการฝกโสตสัมผัสการฟงจังหวะสัญญาณ ในการฝกหัดโขนพระ โดยมีผูกลาวถึงการเตรียมความพรอมกอนฝกหัดรําเพลงชาของโขนพระ ดังนี้ ไพฑูรย เขมแข็ง (2538, น. 32-35) ไดอางถึงคํากลาวของนายทองสุข ทองหลิม ซึ่งไดกลาวถึงการฝกหัดโขนพระของโรงเรียนนาฏศิลป ในป พ.ศ. 2495 ซึ่งเปนปแรกที่ไดเขามาศึกษา อยูในโรงเรียนนาฏศิลปวา “การเรียนตัวพระในสมัยนั้นจะแยกเรียนระหวางตัวโขนพระกับละครพระ ตัวพระโขนนี้ครูผูสอนคือ หลวงวิลาศ วงงาม เปนผูควบคุมการแสดงโขนของกรมศิลปากร นายจํานงค พรพิสุทธิ์ นายวงศ ลอมแกว และนายอาคม สายาคม ซึ่งรับหนาที่เปนหัวหนาครูผูสอนฝายพระ การเรียนการสอนในยุคนั้นเริ่มตนดวยการใหผูเรียนฝกหัดเบื้องตนดวยการฝกการตบเขา ถองสะเอว เตนเสา ถีบเหลี่ยม ซึ่งทาฝกหัดเบื้องตนเหลานี้ เปนพื้นฐานของการฝกหัดโขน ตอจากนั้นจึงสลับให รําเพลงชา เพลงเร็ว จนเกิดความชํานาญ จึงจะไดรับการคัดเลือกใหเขารวมในการแสดงโขน” นอกจากนี้ยังไดอางถึงคํากลาวของนายธงไชย โพธยารมย เปนอีกผูหนึ่งที่แสดงเปนตัวพระรามที่มี ชื่อเสียงมากคนหนึ่ง ไดกลาวถึงการฝกหัดโขนพระไววา “ในการเรียนการสอนโขนพระ ครูผูสอนจะ ฝกการฝกหัดเบื้องตนกอนดวยการใหทําทาตบเขา ถองสะเอว และเตนเสา ทั้งนี้เพื่อใหผูเรียนไดรูถึง พื้นฐานของการฝกหัดโขน ตอจากนั้นจึงเริ่มตอเพลงชา เพลงเร็ว ใหแกผูเรียน” และนายอุดม (อังศุธร) กุลเมธพนธ ไดกลาวถึงการฝกหัดโขนพระเบื้องตนวา “เมื่อเริ่มเรียนครั้งแรกนั้น ไดฝกหัดเปนตัวโขน ยักษ แตเนื่องจากเปนผูที่มีหนาตาและรูปรางเหมาะสมที่จะเปนตัวโขนพระ คุณครูนิตยา จามรมาน เปนครูประจําชั้น และนายอาคม สายาคม ซึ่งเปนครูผูสอนโขนตัวพระในขณะนั้นไดเลือกนายอุดม