Handbook of Mineralogy 2022

บทที่ 7 แรUโซโรซลิ เิ กต

กลุ>มโซโรซิลิเกต (Sorosilicate group) โครงสรLางสำคัญของกลุ>มแร>นี้ประกอบดLวยโมเลกุลของ
ซิลิกอนเตตระฮีดรอน (Silica tetrahedron) 2 โมเลกุลเกาะกัน โดยใชLออกซิเจน 1 โมเลกุลร>วมกัน ดังนั้น
อัตราส>วน Si : O = 2:7 ทำใหLเหลือประจุลบ 6 ประจุ สำหรับเกาะกับประจุบวก ธาตุอื่น บางครั้งใน
โครงสราL งมที ง้ั Si2O7 และ SiO4 เกิดรว> มกนั ชนิดของแร>ในกลุม> นี้คอ> นขาL งมนี อL ยมาก ท่นี า> สนใจไดแL ก>

กลุม> เอพิโดต (Epidote group) Ca2Al2(Fe3+, Al)(SiO4)(Si2O7)O(OH)

พัมเพลลีไอต@ (Pumpellyite) Ca2MgAl2[Si2O7] (OH)2H2O

ไอโดเครส (Idocrase) Ca19(Al,Fe3+)10 (Mg,Fe2+)3(Si2O7)4(SiO4)10(O,OH,F)10

7.1 กลYมุ เอพโิ ดต (Epidote group)

กลุ>มเอพิโดตเป+นแร>ที่เสถียรที่สุดในกลุ>มโซโรซิลิเกต ซึ่งมีสูตรเคมีทั่วไปคือ X2Y3O(SiO4)(Si2O7)OH
แร>กลุ>มนี้มีโครงสรLางทางเคมีที่ซับซLอน ธาตุหลากหลายสามารถแทนที่กันไดLในโครงสรLาง แต>ส>วนใหญ>มักเป+น
แคลเซียมและอะลูมิเนียม ตามโครงสรLางทางเคมีสามารถจำแนกแร>ในกลุ>มเอพิโดตไดLเป+น 2 ระบบผลึก
ไดLแก>ระบบสามแกนต>าง (Orthorhombic system) และระบบหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) ที่
ประกอบดวL ยโซอสิ ไซต@ เอพโิ ดต ไคลโนโซอิสไซต@ พีมอนไทต@ และอะลาไนต@

ระบบสามแกนต>าง (Orthorhombic system)
o โซอสิ ไซต@ Ca2Al3O (SiO4)(Si2O7)OH

ระบบหนึ่งแกนเอยี ง (Monoclinic system)
o เอพโิ ดต Ca2Al3(Fe3+; Al)(SiO4)(Si2O7)O(OH)
o ไคลโนโซอสิ ไซต@ Ca2Al3O(SiO4)(Si2O7)OH
o อะลาไนต@ (Ca,Ce,La)2(Al,Fe3+,Fe2+)3O(SiO4)(Si2O7)(OH)2
o พีมอนไทต@ Ca2(Al,Fe3+,Mn3+)3O(SiO4)(Si2O7)OH

ซึ่งมีแร> 2 ชนิดที่มีสูตรเคมีเหมือนกันแต>แตกต>างกันที่โครงสรLาง (polymorph) คือโซอิสไซต@และ
ไคลโนโซอิสไซต@ ทม่ี สี ตู รเคมเี หมือนกันคือ Ca2Al3O(SiO4)(Si2O7)OH แตอ> ย>ใู นระบบผลกึ ทแี่ ตกตา> งกัน

โซอิสไซต@เป+นแร>ในระบบสองแกนต>าง (Orthorhombic systems) ผลึกทั่วไปพบเป+นผลึกยาว แร>น้ี
มีความถ>วงจำเพาะ 3.2 – 3.4 แสดงสีเทา เหลือง น้ำตาล ชมพู เขียว น้ำเงิน ม>วง และไม>มีสี ลักษณะโปร>งใส
ถึงโปร>งแสง (รูปที่ 7.1) มีความแข็งอยู>ในระดับ 6.5 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ แสดงแนวแตก
สมบรู ณท@ ห่ี นLาผลึก {100} โซอิสไซต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงแบบสูงสุดจึงทำใหLเห็นรีลีฟสูง (high
relief) เมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา ไม>ปรากฏสี มักเกิดลักษณะเป+นแท>งปริซึมหรือ
พีระมิดคู>ฐานสี่เหลี่ยมขนาดเล็ก (รูปที่ 7.1) โซอิสไซต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบบวก และมีค>าดัชนีหักเหของ
แสง 3 ค>า คือ nX = 1.685-1.705, nY = 1.688-1.710, nZ = 1.697-1.725

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 91

รูปที่ 7.1 ผลึกโซอิสไซตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสง
โพลาไรซK (ดดั แปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

โซอิสไซต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.005 ถึง 0.020 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดต่ำแสดงสี
ผิดปกติสีเขียวและน้ำเงินในลำดับที่ 1 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบขนาน มุมระหว>างแกนแสง
(2V) มีขนาดต่ำถึงปานกลางอย>รู ะหว>าง 0 องศา ถงึ 69 องศา (รปู ท่ี 7.1)

โซอสิ ไซต@เป+นแร>ท่ีคงทนสงู และเกดิ มากในหนิ แปรเกรดปานกลางท่ีแปรสภาพมาจากหินตะกอนที่มี
แคลเซียมสูงหรือหนิ ปูน อีกทง้ั ยงั สามารถพบในชุดลกั ษณ@การแปรสภาพแอมฟโw บลไลตข@ องหนิ อคั นีสเี ขมL

เอพิโดตมีลักษณะเป+นแท>งปริซึม เป+นเสLน หรือเนื้อสมานแน>น โดยทั่วไปจะมีสีเขียวอมเหลือง สี
เขียวพิสตาชิโอ บางครั้งมีสีน้ำตาลถึงสีดำ ประกายคลLายแกLวกับยางสน แสดงลักษณะโปร>งใสถึงเกือบทึบ
แสงและมีแนวแตกสมบูรณ@ในหนLา {001} สมบูรณ@แบบและไม>สมบูรณ@ในหนLา {100} แร>นี้มีความถ>วงจำเพาะ
สงู ถึง 3.3 ถึง 3.5 (รปู ท่ี 7.2) มีความแขง็ อย>ูในระดับ 6 - 7 ตามมาตราส>วนความแขง็ ของโมห@

รูปที่ 7.2 ผลึกเอพิโดต (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสง
โพลาไรซK (ดัดแปลงจาก www. microckscopic.ro/minerals)

ไคลโนโซอิสไซต@มีลักษณะเป+นเกาะติดกันเป+นเมล็ดเกาะกันแน>นแบบเมล็ดน้ำตาล โดยทั่วไปจะมีสี
เทา เหลือง เขียว และชมพู ประกายคลLายแกLว แสดงลักษณะโปร>งใสถึงโปร>งแสง และมีแนวแตกสมบูรณ@
แบบในทิศทางเดียว แร>นี้มีความถ>วงจำเพาะสูงถึง 3.2 ถึง 3.4 มีความแข็งอยู>ในระดับ 6.5 ตามมาตราส>วน
ความแข็งของโมห@

ไคลโนโซอิสไซต@และเอพิโดตเป+นแร>ที่มีความเหมือนกันมากเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@ ซึ่งเป+น
แร>ในระบบหนึ่งแกนเอียงเหมือนกัน (Monoclinic system) ค>าดัชนีหักเหของแสงแบบสูงสุดจึงทำใหLเห็นรี
ลีฟสูง (high relief) เมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา ไคลโนโซอิสไซต@ไม>ปรากฏสี แต>
เอพิโดตแสดงสีเหลืองอ>อน แสดงแนวแตกเรียบหนึ่งทิศทางสมบูรณ@คลLายกัน ไคลโนโซอิสไซต@และเอพิโดตมี

92 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

ผลึกเป+นแกนแสงเดี่ยวแบบบวกและลบ มีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.703-1.751, nY = 1.707-
1.784, nZ = 1.697-1.725

ไคลโนโซอสิ ไซตแ@ ละเอพโิ ดตมีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.004-0.049 จึงทำใหLเห็นไคลโนโซ
อิสไซต@สีแทรกสอดต่ำแสดงสีผิดปกติสีเน้ำเงินในลำดับที่ 1 แต>เห็นเอพิโดตอยู>ในสีแทรกสอดที่สูงมากใน
ลำดับที่ 3 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบเอียง มุมระหว>างแกนแสง (2V) มีขนาดต่ำถึงกวLางอยู>
ระหว>าง 64 องศา ถึง 90 องศา (รปู ที่ 7.2)

ไคลโนโซอิสไซตแ@ ละเอพโิ ดตเปน+ แรท> ค่ี งทนสงู และเกดิ มากในหนิ แคลก@ซิลิเกตและหนิ แปรทแ่ี ปร
สภาพมาจากหินอคั นีสีจางถงึ สีเขLม อกี ท้ังยังสามารถเกิดเป+นแปรเปลยี่ นของแพลจิโอเคลส แรท> ีแ่ ทนท่ีใน
ชอ> งวา> งหรือสายแร>ในหนิ อคั นสี เี ขLม และหนิ ตะกอนเนื้อประสม

อะลาไนต@เป+นแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) แสดงแท>งปริซึมรูปเข็ม แบบ
แผ>น รูปมวลเมล็ด และเนื้อสมานแน>น ส>วนใหญ>มีสีน้ำตาลถึงดำและแสดงลักษณะโปร>งแสงถึงทึบแสง
ประกายคลLายแกLวหรือยางสน การแตกคลLายกLนหอย แร>นี้มีความถ>วงจำเพาะสูง 3.4 ถึง 4.2 มีความแข็งอยู>
ในระดบั 5.5 - 6 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@

อะลาไนต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟสูง (high relief) เมื่อศึกษาภายใตL
กลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา แสดงสีตาลเหลืองและน้ำตาลประกอบกับการเกิดโซน มักเกิดลักษณะเม็ด
หรือแท>งขนาดเล็ก (รูปที่ 7.3) อะลาไนต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบบวกและลบ มีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า
คือ nX = 1.690-1.813, nY = 1.700-1857, nZ = 1.706-1.891

อะลาไนต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.013-0.036 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดน้ำเงินเขียวใน
ลำดับที่ 2 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบเอียง มุมระหว>างแกนแสง (2V) มีขนาดกวLางอยู>ระหว>าง
40 องศา ถงึ 90 องศา (รปู ท่ี 7.3)

รูปที่ 7.3 ผลึกอะลาไนตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสง
โพลาไรซK (ดัดแปลงจาก www.alexstrekeisen.it/english/meta/allanite.php)

อะลาไนต@เป+นแรท> ่คี งทนสูงและประกอบดวL ยธาตหุ ายาก (rare earth elements) และธาตุกัมตรงั สี
ซึ่งถLามีธาตุกัมตรังสีจำนวนมากคุณสมบัติทางแสงจะคลLายกับแร>ไอโซทรอปwก แร>นี้เกิดมากในหิอัคนีแทรก
ซอนสีจางจำพวกแกรนิต แกรโนไดออไรต@ มอนโซไนต@ และไซอีไนต@ อีกทั้งยังสามารถเกิดในหินแปรจำพวก
สการ@น แอมฟโw บลไลต@ และแกรนติ กิ ไนส@

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 93

พีมอนไทต@เป+นแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) แสดงแท>งปริซึมเรียวเล็กหรือ
เนื้อสมานแน>นเป+นผลึก ส>วนใหญ>มีสีน้ำตาลแดงหรือดำแดงและแสดงลักษณะโปร>งแสงถึงเกือบทึบแสง
ประกายคลLายแกLว (รูปที่ 7.4) แสดงแนวแตกเรียบในหนLาผลึก [001] แต>การแตกไม>สม่ำเสมอจนแตก
ละเอียด แร>นี้มีความถ>วงจำเพาะสูงถึง 3.46 ถึง 3.54 มีความแข็งอยู>ในระดับ 6 - 6.5 ตามมาตราส>วนความ
แขง็ ของโมห@

รูปที่ 7.4 ผลึกพีมอนไทตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสง
โพลาไรซK (ดดั แปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

พีมอนไทต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงแบบสูงสุดจึงทำใหLเห็นรีลีฟสูง (high relief) เมื่อศึกษาภายใตL
กลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา แสดงสีแดงสดและมักแสดงการเปลี่ยนสีแดง-เหลือง แนวแตกชัดเจนและ
มักเกิดลักษณะเม็ดหรือแท>งขนาดเล็ก (รูปที่ 7.4) พีมอนไทต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบบวก และมีค>าดัชนีหัก
เหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.730-1.794, nY = 1.740-1807, nZ = 1.762-1.829 พีมอนไทต@มีค>าไบรีฟริง
เจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.025-0.073 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดสูงมากในลำดับที่ 2-3 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี
แสดงการมดื แบบเอยี ง มุมระหว>างแกนแสง (2V) มขี นาดกวาL งอย>ูระหวา> ง 64 ถงึ 106 องศา (รูปที่ 7.4)

พีมอนไทตเ@ ป+นแร>ท่ีคงทนสงู และประกอบดวL ยธาตุหายากจำพวก Ce, La, Y, Th แทนท่ีในโครงสรLาง
แคลเซียม แร>น้ีเกิดมากในหินแปรเกรดปานกลางแปรสภาพแบบไพศาล ไดLแก> ฟwลไลต@ ควอตซ@ไซต@ คลอไรต@
ชีสต@ และกรอโคเฟนชีสต@ อีกทั้งยังสามารถเกิดจากการแปรสภาพแบบน้ำแร>รLอนของหินภูเขาไฟสีปานกลาง
ถงึ สเี ขมL

7.2 พมั เพลลีไอต6 (Pumpellyite) - Ca2MgAl2[Si2O7] (OH)2H2O

พัมเพลลีไอต@เป+นแร>ในระบบหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic systems) ผลึกทั่วไปพบเป+นเสLนใยหรือ
แท>งขนาดเล็กมาก มีความถ>วงจำเพาะ 3.2 แสดงสีน้ำเงินเขียวหรือเขียวมะกอก มีลักษณะโปร>งแสงและ
ประกายแกLว (รปู ท่ี 7.5) มีความแขง็ ระดบั 5.5 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@

พัมเพลลีไอต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟสูงเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@
แบบแสงธรรมดา แสดงการเปลี่ยนสีเขียว-เหลือง ปรากฏแนวแตกเรียบแบบฐาน และมักเกิดเป+นกลุ>มเสLนใย
แสดงรัศมีคลLายพัด (radiate, fan-like shape) พัมเพลลีไอต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบบวกที่มีระนาบแสง
แบบ (001) จึงทำใหLมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.655-1.710, nY = 1.670-1720, nZ = 1.683-
1.726

94 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

พัมเพลลีไอต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.008 ถึง 0.020 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับ
ที่ 2 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี และแสดงสีแทรกสอดผิดปกติสีน้ำเงินม>วง (anomalous blue-violet) แสดงการ
มืดแบบเอียง และมุมระหวา> งแกนแสง (2V) มขี นาดแคบจนถงึ กวาL งระหว>าง 7 - 110 องศา (รูปท่ี 7.5)

พัมเพลลีไอต@เกิดในหินแปรเที่แปรสดัดแปลงจากหินอัคนีสีเขLมในสภาวะอุณหภูมิต่ำหรือความดันสูง
หรือกรอโคเฟนชีสต@ สามารถเกิดจากการแปรเปลี่ยนแบบสายน้ำแร>รLอนในหินอัคนีสีเขLมหรือเกิดเป+นแร>ทุติย
ภูมิจำพวกสายแร>หรือการแทนที่ในช>องว>างของหินอัคนีสีเขLมไดLเช>นกัน พัมเพลลีไอต@สามารถเกิดปฏิกิริยา
แปรเปลี่ยนไปเป+นแรอ> นื่ ไดใL นกระบวนการแปรสภาพ

รูปที่ 7.5 ผลึกพัมเพลลีไอตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบ
แสงโพลาไรซK (ดดั แปลงจาก www.alexstrekeisen.it/english/meta/prehnite.php)

คำถามทา( ยบท

1. จงอธิบายคุณสมบัติทางเคมีของแรโ> ซโรซิลิเกตมาพอสงั เขปพรLอมภาพประกอบ
2. แร>โซโรซิลิเกตมีความหลากหลายนLอย หากตLองการศึกษาแร>กลุ>มนี้ใหLมากที่สุดจะตLองคัดเลือก

ตวั อยา> งหินชนดิ ใดมาศึกษา จงอธบิ ายพรอL มเหตผุ ลประกอบที่ชัดเจน
3. จงเปรียบเทียบความแตกต>างของโซอิสไซต@และไคลโนโซอิสต@ทั้งคุณสมบัติทางกายภาพ ทางแสง

เคมี และการเกดิ อย>างละเอยี ด

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 95

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

บทที่ 8 แรไ6 ซโคลซิลิเกต
Chapter 8 Cyclosilicates

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

บทท่ี 8 แรUไซโคลซลิ ิเกต

กลุ>มไซโคลซิลิเกต (Cyclosilicate group) โครงสรLางของกลุ>มนี้ประกอบดLวยซิลิกาเตตระฮีดรอน
ลLอมตัวกับกันเป+นวงโดยแต>ละซิลิกาเตตระฮีดรอนจะใชLออกซิเจนร>วมกับตัวอื่น 2 ตัว การจับตัวแบบนี้ทำใหL
เกิดช>องว>างตรงกลาง บางครั้งเรียกว>าโครงสรLางวงเหวน ทำใหLมีโมเลกุลของธาตุอื่นมาเกาะอยู>ดLวยหลายชนิด

สูตรโมเลกุลค>อนขLางซับซLอนยิ่งขึ้น จากการจับตัวของกลุ>มซิลิกาเตตระฮีดรอนในโครงสรLางทำใหLไดLสูตร
โครงสรLางเป+น (SiO3)n-2 โดย n เป+นเลขจำนวนเต็มคือ 3, 4 และ 6 เท>านั้น ยังไม>พบว>า n เป+นจำนวน 5
หรือมากกว>า 6 ชนดิ ของแรท> ่สี ำคัญในกลม>ุ น้ี ไดแL ก>

เบรลิ (Beryl) Al2Be3Si6O18

คอร@เดยี ไรต@ (Cordierite) Mg2(Al4Si5)O18

ทวั รม@ าลีน (Tourmaline) Na(Mg, Fe, Li, Al)3Al6(Si6O18)(BO3)(O,OH,F)4

8.1 เบริล (Beryl) - Al2Be3Si6O18

เบริลเป+นแร>ในระบบสามแกนราบ (Hexagonal systems) ผลึกทั่วไปพบเป+นแท>งปริซึมฐานหก
เหลี่ยม มีความถ>วงจำเพาะ 2.65 - 2.8 แสดงสีหลากหลายทั้งฟ•า น้ำเงิน แดง ชมพู เหลือง เหลืองทอง เขียว
และใสไม>มีสี มีลักษณะโปร>งแสงถึงโปร>งใสและประกายแกLว (รูปที่ 8.1) แสดงการแตกแบบฝาหอย มีความ
แขง็ อยู>ในระดับ 7.5 - 8 ตามมาตราส>วนความแขง็ ของโมห@

อะความารีน (Aquamarine) สีฟ•าอ>อนมาจากธาตุเหล็ก (Fe2+) สีที่เจือปนจะมีตั้งแต>สีเขียวแถบน้ำ
เงินไปจนถึงน้ำเงินแถบเขียว จะเป+นสีคลLายกับสีของน้ำทะเล (รูปที่ 8.1) ถLาสีน้ำเงินสดจะเรียกว>า Brazillian
Aquar Marine พบทปี่ ระเทศบราซิล แซมเบยี ในภาละตนิ คำวา> อะความารีนแปลว>าน้ำทะเล

มรกต (Emerald) เป+นสีเขียว โดยเกิดจากธาตุโครเมียมเขLาไปแทนที่ในโครงสรLาง (รูปที่ 8.1) ถLาสี
อ>อนไปจะไม>เรียกว>ามรกตแต>จะเรียกว>า เบริล เขียว (Green beryl) แหล>งผลิตที่สำคัญ โคลัมเบีย บราซิล
อัฟกานสี ถาน แซมเบยี ซิมบบั เว นามเิ บีย

รปู ท่ี 8.1 ผลกึ อัญมณเี บรลิ สแี ตกตาD งกนั (ดัดแปลงจาก www.geologyin.com)

98 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

เบริลสีทอง (Golden beryl and heliodor) สีที่พบมีตั้งแต>สีเหลืองอ>อนไปจนถึงสีเหลืองทอง (รูปที่
8.1) เหลืองมาจากธาตุ (Fe3+) เบริลสีทองจะมีรอยตำหนิเพียงเล็กนLอย มีชื่อเรียกอีกชื่อหนึ่งว>า heliodor
พบทมี่ าดากสั การ@ บราซลิ นามเิ บีย

ผลึกของโกเชไนต@แบบไรLสี (Goshenite) เป+นเบริลบริสุทธ@ที่ไม>มีสีมาเจือปน (pure beryl) ลักษณะ
โปร>งใส (รูปที่ 8.1) มีความแข็งอยู>ที่ 7.5 – 8 โครงสรLางแบบรูปปริซึมฐานหกเหลี่ยมใชLทำเครื่องประดับไดL
เช>น สรอL ย ตา> งหู กำไลขLอมือ เปน+ ตนL มักพบในหินเพกมาไทต@ (Pegmatite) หินแกรนติ (Granite)

เบริลสีชมพู (Morganite) อาจเรียกว>า rose beryl , pink emerald และ cesian beryl ธาตุที่ทำ
ใหLเกิดสีชมพูคือแมงกานีส (Mn2+) พบที่ อเมริกา บราซิล มาดากัสกLา (รูปที่ 8.1) ส>วนเบริลสีแดง (Red
beryl) มีแมงกานีส (Mn3+) แทนอะลูมเิ นียมในโครงสรLาง ซึ่งจดั วา> เป+นอัญมณหี ายาก

เบริลเป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงต่ำจึงทำใหLเห็นรีลีฟต่ำเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบ
แสงธรรมดา ไม>แสดงสี แต>ปรากฏแนวแตกเรียบไม>สมบูรณ@บนหนLาผลึก {001} เบริลมีผลึกเป+นแกนแสงเดี่ยว
แบบลบ และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 2 ค>า คือ nX = 1.655-1.710, nY = 1.670-1720, nZ = 1.683-1.726
เบริลมีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.003 ถึง 0.009 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดต่ำในลำดับที่ 1 ตาม
แผนภมู ิมิเชล-ลวี ี แสดงการมืดแบบขนาน (รปู ท่ี 8.2)

รูปที่ 8.2 ภาพถDายเบริลในหินเพกมาไทตKภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (ซ,าย) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสง
โพลาไรซK (ดัดแปลงจาก www.alexstrekeisen.it/english/pluto/beryl.php)

เบริลพบส>วนใหญ>ในหินแกรนิต (Granite) เพกมาไทต@ (Pegmatites) โดยส>วนใหญ>ฝ¢งแน>นในเนื้อหิน เบริล
คุณภาพต่ำจะฝ¢งตัวอยู>ในหินแกรนิต ส>วนเบริลคุณภาพดีมักจะเกิดเป+นรูปผลึกในหินเพกมาไทต@ ซึ่งเป+นแร>ที่มี
ความสัมพันธ@กับแร>พวกทังสเตนและดีบุก นอกจากเบริลจะเกิดในหินอัคนีแลLวยังสามารถพบเบริลในหินอ่ืน
ไดLอีก เช>น หินปูน และหินแปรแบบสัมผัสพวกไนส@และชีสต@ เบริลสามารถพบไดLในหลากหลายประเทศ
ไดLแก> โคลัมเบีย มาดากัสการ@ รัสเซีย แอฟริกาใตL เป+นตLน ภูเขาสปอร@ กลายเป+นแหล>งที่มีเบริเลียมมากถึง
80% ของโลก แต>การสกัดเบริลเลียมจากเบริลมีค>าใชLจ>ายค>อนขLางสูง ส>วนใหญ>จึงนำเบริลมาใชLทำอัญมณี
เบรลิ สามารถแปรเปลี่ยนไปเปน+ แร>ดนิ และเซอริไซต@ไดL

8.2 คอร6เดยี ไรต6 (Cordierite) - Mg2(Al4Si5)O18

คอร@เดียไรต@เป+นแร>ในระบบสามแกนต>าง (Orthorhombic systems) ผลึกทั่วไปพบเป+นแท>งปริซึม
ฐานหกเหลี่ยม มีความถ>วงจำเพาะ 2.57 - 2.66 แสดงสีหลากหลายทั้งน้ำเงิน เทา ม>วง เหลือง เขียว และใส

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 99

ไม>มีสี มีลักษณะโปร>งแสงถึงโปร>งใสและประกายแกLว (รูปที่ 8.3) แสดงการแตกแบบกึ่งฝาหอย มีความแข็ง
อยใ>ู นระดับ 7-7.5 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@

รูปที่ 8.3 ผลึกของคอรKเดียไรตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา)
แบบแสงโพลาไรซK (ดดั แปลงจาก www.alexstrekeisen.it)

คอร@เดียไรต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงต่ำจึงทำใหLเห็นรีลีฟต่ำเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@
แบบแสงธรรมดา ไม>แสดงสี แต>ปรากฏแนวแตกเรียบไม>สมบูรณ@บนหนLาผลึก {001} คอร@เดียไรต@มีผลึกเป+น
แกนแสงคู>แบบลบและบวก และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.527-1.560, nY = 1.532-1.574,
nZ = 1.537-1.578 มกั เกดิ เป+นเมด็ และมีแร>ทึบแสงเกดิ อยู>ภายในผลกึ

คอร@เดียไรต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.005 - 0.017 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดต่ำในลำดับ
ที่ 1 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบขนาน (รูปที่ 8.3) มุมระหว>างแกนแสง (2V) มีขนาดปานกลาง
จนถงึ กวLางระหว>าง 35 - 106 องศา แสดงการแฝดวงบนระนาบ {110} และ {130}

คอร@เดียไรต@พบเป+นแร>ดอกในหินแปร (porphyroblast) เกรดสูงที่แปรมาจากหินเพลิติกหรือหินที่มี
เนอื้ ขนาดละเอยี ด อีกทง้ั ยังพบในหินแกรนิต เพกมาไทต@ และแกบโบร

8.3 ทัวร6มาลีน (Tourmaline) - Na(Mg, Fe, Li, Al)3Al6(Si6O18)(BO3)(O,OH,F)4

ทัวร@มาลีนมีระบบผลึกแบบสามแกนราบ (Hexagonal system) มีแกนผลึก a1=a2=a3≠c และ
แกนในแนวราบทำมุมกัน 120° และ = 90° ผลึกที่เกิดในระบบนี้มีรูปผลึกพื้นฐานเป+นรูปปริซึม พีระมิด
พรี ะมดิ คฐ>ู านหกเหลย่ี ม หรอื สามเหลย่ี มดาL นเทา> ทวั รม@ าลนี สามารถมีไดหL ลายสีซ่งึ ข้ึนอย>ูกบั ธาตุองค@ประกอบ
โดยทั่วไปสีที่พบส>วนใหญ>มักเป+นสีดำ แต>สามารถพบไดLตั้งแต>ไม>มีสีไปจนถึงสีน้ำตาล แดง สLม เหลือง เขียว
น้ำเงิน ม>วง ชมพู หรือในหนึ่งกLอนแร>สามารถมีไดLถึงสองถึงสามสี แร>นี้จึงถูกนำมาเป+นอัญมณีและมีชื่อเฉพาะ
ในสีที่แตกต>างกัน (รูปที่ 8.4) มีรูปร>างลักษณะผลึกเป+นผลึกที่มีรูปร>างเรียวยาวมาก มีความยาวดLานหน่ึง
มากกว>าดLานอื่นคลLายเข็ม และถLามีลักษณะการวางตัวกระจัดกระจายมักจะพบในหินแกรนิต แสดงแนวแตก
ที่ไม>แน>นอน และแสดงการแตกแบบไม>เรียบหรือการแตกแบบโคLงเวLาลักษณะคลLายกLนหอย มีค>าความคงทน
ต>อการขูดขีดอยู>ที่ 7 – 7.5 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ แสดงประกายหรือความวาวจากการสะทLอน
แสงเหมือนแกLวและเหมือนยางสน สีผงเป+นสีขาว มีค>าความถ>วงจำเพาะเท>ากับ 3.06 และค>าความหนาแน>น
เท>ากับ 2.82 – 3.32 ทัวร@มาลีนมีซิลิกาเตตระฮีดรอนที่ใชLออกซิเจนร>วมกัน 2 ตัวที่ฐาน และจับตัวต>อกัน
เปน+ วง ทำใหLโครงสราL งหลักมรี ูปร>างเปน+ วงของซิลกิ าเตตระฮีดรอนและมอี ตั ราสว> นของ Si:O เปน+ 1:3

100 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

รูปที่ 8.4 รูปผลกึ และชือ่ เฉพาะของอญั มณีทัวรKมาลีน (ดัดแปลงจาก www.geologyin.com)

ทัวร@มาลีนเป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงปานกลางจึงทำใหLเห็นรีลีฟปานกลางเมื่อศึกษาภายใตL
กลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา แสดงรูปผลึกแบบแท>งยาวหรือสี่เหลี่ยมเกือบดLานเท>าเมื่อตัดแบบขนาน
แกน C และแบบสามเหลี่ยมเมื่อตัดตั้งฉากแกน C อีกทั้งยังแสดงการเปลี่ยนสีที่ชัดเจนจากไม>มีสีไปเป+นสี
น้ำตาล เขียว หรือน้ำเงินเทา (strong pleochroism O>E) ทัวร@มาลีนมีผลึกเป+นแกนแสงเดี่ยวแบบลบ และ
มีค>าดัชนีหักเหของแสง 2 ค>า คือ nO = 1.631-1.698 และ nE = 1.610-1675 ทัวร@มาลีนมีค>าไบรีฟริงเจนซ@
(B.F.) อยู>ในช>วง 0.015-0.035 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดปานกลางในลำดับที่ 2 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดง
การมืดแบบขนาน (รปู ท่ี 8.5) อีกทงั้ ยังมีสญั ลกั ษณ@แนวยาวแบบเรว็

ทัวร@มาลีนมักเกิดในหินอัคนีสีจางหรือหินที่ตกผลึกในลำดับสุดทLายจำพวกแกรนิตและเพกมาไทต@
อีกทั้งยังสามารถเกิดในหินแปร ไดLแก> ชีสต@ ไนส@ ฟwลไลต@ และควอตไซต@ และอาจพบไดLในหินตะกอนเนื้อเม็ด
ประเภทหินทราย

รูปที่ 8.5 ผลึกทัวรKมาลีนและภาพถDายทัวรKมาลีนในหินเพกมาไทตKภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (ซ,าย) แบบแสง
ธรรมดา (ขวา) แบบแสงโพลาไรซK

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 101

คำถามท(ายบท

1. จงอธบิ ายคุณสมบัตพิ เิ ศษของแร>ไซโคลซิลเิ กตท่ีทำใหLไดรL ับความนยิ มเป+นอญั มณที ่วั โลก
2. จงอธิบายการเปลี่ยนสีของทวั รม@ าลีนเมื่อศึกษาภายใตกL ลอL งจลุ ทรรศนฯ@ โดยละเอียด
3. หากตLองการศึกษาแร>ไซโคลซิลิเกตใหLมากที่สุดจะตLองคัดเลือกตัวอย>างหินชนิดใดมาศึกษา จง

อธบิ ายพรอL มเหตผุ ลประกอบที่ชัดเจน

102 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

บทที่ 9 แร6ไอโนซิลิเกต
Chapter 9 Inosilicates

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

บทท่ี 9 แรไU อโนซิลเิ กต

กลุ>มไอโนซิลิเกต (Inosilicate group) โครงสรLางของกลุ>มแร>นี้ ประกอบดLวยซิลิกอนเตตระฮีดรอน
จับตัวต>อกันเป+นสาย โดยที่จำนวนของซิลิกอนเตตระฮีดรอนขึ้นอยู>กับจำนวนของไอออนบวกที่มาเกาะ
รวมตวั ดวL ยการเกาะตวั กันเป+นสายของกล>ุมแร>นมี้ ี 2 แบบ คือ

1) การเกาะกันเป+นสายเดี่ยว (single chain structure) อัตราส>วน Si:O = 1:3 เช>นเดียวกับกลุ>มแร>
ไซโคลซิลเิ กต เพียงแตต> >างกนั ทกี่ ารเรยี งตัว สตู รโครงสรLางเป+น (SiO3) n -2 เช>นเดยี วกนั แต> n เป+นเลขจำนวน
ที่ไม>จำกัด แร>นี้มีการแทนที่ของแร>ไดLหลากหลายทำใหLมีโครงสรLางที่ซับซLอน (รูปที่ 9.1) ตัวอย>างที่สำคัญของ
กลุม> แรน> ้ี ไดแL ก> กล>มุ ไพรอกซีน (Pyroxene) มีสตู รโมเลกลุ เป+น (W,X,Y)2 (SiO3)2

โดยที่ W ไดLแก> Ca 2+, Na+
Y ไดLแก> Mg 2+, Fe 2+, Mn +2, Li +2, Al +3, Ti +3, Fe +3
โมเลกลุ Si บางครั้งถกู แทนท่ดี Lวย Al +3 หรอื Fe +3

รปู ที่ 9.1 โครงสร,างและการวางตัวของซิลกิ อนเตตระฮีดรอนในแรไD อโนซลิ ิเกตแบบสายเดย่ี วและคูD

ตัวอยา> งแร>ไพรอกซีน

Enstatite MgSiO3 Augite (Ca,Na)(Mg,Fe,Al)(Si,Al)2O6
Ferrosilite FeSiO3 Jadeite NaAlSi2O6
Pigeonite Ca0.25(Mg,Fe)1.75Si2O6 Aegirine NaFe3+Si2O6

Diopside CaMgSi2O6 Spodumene LiAlSi2O6
Hedenbergite CaFeSi2O6 Omphacite (Ca,Na)(Mg,Fe2+,Al)Si2O

2) การเกาะกนั เป+นสายค>ู (double chain structure) เป+นโครงสราL งสายคู>คอื สายเดยี่ ว 2 สาย มา
จบั คูก> นั โดยใชLออกซิเจนร>วมกนั เพมิ่ อีก 1 ตวั เมอ่ื ประกบกนั เป+นสายค>ู ทำใหLไดชL อ> งว>างระหว>างโมเลกุล
คลLายกับกล>ุมไซโคลซลิ ิเกต เพยี งแตต> า> งกนั ทีก่ ารเรียงตัว โมเลกลุ ทม่ี ักมาอยตู> ามชอ> งวา> ง ไดLแก> โมเลกุลไฮดร
อกซลี (Hydroxyl) ซ่ึงพบในสูตรโมเลกลุ เสมอ อัตราสว> น Si:O เปน+ 4:11 และมสี ูตรเป+น (Si4O11)n-6 โดยท่ี n

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 105

เป+นเลขจำนวนเตม็ ไม>มจี ำกดั จึงทำใหแL ร>มีโครงสรLางท่ีซบั ซอL นมากยิ่งขน้ึ (รปู ที่ 9.1) ตวั อย>างทีส่ ำคัญ ไดLแก>
กลมุ> แอมฟโw บล (Amphibole) มสี ูตรโมเลกลุ เปน+ (X,Y,Z)7-8(Si8O22)(OH)2

โดยท่ี X ไดLแก> K+, Na+
Y ไดแL ก> Mg 2+, Fe 2+, Na+, Ca 2+, K+, Ba 2+, Li 2+, Mn 2+
Z ไดLแก> Mg 2+, Fe +2, Fe+3, Al+3, Mn+3, Ti+4, Cr+3, Ni 2+, Zn 2+

จากการที่มีการเรียงตัวเป+นสายเดียวและสายคู>ของกลุ>มแร>ไอโนซิลิเกตทำใหLทิศทางการจับตัวของ
ไอออนบวกแตกต>างกันไป สามารถสังเกตไดLจากลักษณะการแตกแนวเรียบของกลุ>มแร>น้ี กลุ>มแร>แอมฟwโบล
มีรอยแตกแนวเรียบ 2 ทิศทาง ทำมุมกันประมาณ 56O และ 124O ซึ่งเป+นผลจากการจับตัวของไอออนบวก
ภายในโครงสราL ง

ตวั อยา> งแร>แอมฟโw บล

Hornblende - (Ca,Na)2-3(Mg,Fe,Al)5Si6(Al,Si)2O22(OH)2 Anthophyllite - (Mg,Fe)7Si8O22(OH)2
Cummingtonite - Fe2Mg5Si8O22(OH)2
Grunerite - Fe7Si8O22(OH)2 Glaucophane - Na2Mg3Al2Si8O22(OH)2

Tremolite - Ca2Mg5Si8O22(OH)2 Riebeckite - Na2Fe2+3Fe3+2Si8O22(OH)2
Arfvedsonite - Na3(Fe,Mg)4FeSi8O22(OH)2
Actinolite - Ca2(Mg,Fe)5Si8O22(OH)2 Nephrite – Ca2(Fe,Mg)5Si8O22(OH)2

การศกึ ษาในบทน้ีจะแบ>งแรไ> อโนซลิ เิ กตทสี่ ำคญั เป+น 4 กลม>ุ ตามลักษณะโครงสราL ง ไดLแก>

1) ไพรอกซนี ไดLแก> ออร@โธไพรอกซนี และไคลโนไพรอกซีน
2) โซเดยี มไพรอกซนี ไดแL ก> เจไดต@ เอจริ ีน และสปอดมู ีน
3) ไพรอกซีนอยด@ ไดแL ก> วอลลาสโตไนต@
แอมฟโw บล ไดแL ก> ฮอร@นเบลนด@ แอนโธฟลw ไลต@ ทรโี มไลต@ แอคทรีโนไลต@ กรอโกเฟน และคัมมงิ ทูไนต@

9.1 กลYมุ ไพรอกซนี

ไพรอกซีนเป+นไอโนซิลิเกตสายเดี่ยวที่มีแนวแตกเรียบเป+นคุณสมบัติทางกายภาพที่โดดเด>นมากคือ
แสดงแนวแตกเรียบ 2 ทิศทางเกือบตั้งฉากกัน ทำมุม 93 และ 87 องศา เมื่อตัดขวางหรือตั้งฉากกับแนวแกน
C และมีแนวแตกเรียบทิศทางเดียวเมื่อตัดขนานกับแกน C ไพรอกซีนสามารถแทนที่ดLวยธาตุที่หลากหลาย
จงึ ทำใหปL รากฏเปน+ สีทแี่ ตกตา> งกันขึ้นอย>กู บั ธาตอุ งค@ประกอบ

ไพรอกซีนสามารถจำแนกไดL 2 กลุ>มตามคุณสมบัติทางผลึกศาสตร@ ไดLแก> ออร@โธไพรอกซีนที่เป+นแร>
ในกลุ>มระบบผลึกสามแกนต>าง (Orthorhombic system) และไคลโนไพรอกซีนที่เป+นแร>ในกลุ>มระบบผลึก
หนึง่ แกนเอียง (Monoclinic system)

9.1.1 ออร6โธไพรอกซีน (Orthopyroxene, opx) มีการแทนที่กันของเหล็กและแมกนีเซียมใน
โครงสรLาง มีส>วนประกอบรวมเป+น (Mg,Fe)2Si2O6 มี End-member เป+นเอนสตาไทต@ (Mg2Si2O6) และ
เฟอร@โรซิไลต@ (Fe2Si2O6) ดังแสดงในรูปที่ 9.2 ออร@โธไพรอกซีนจะมีส>วนประกอบทางเคมีเป+นสัดส>วนของ
เอนสตาไทตต@ >อเฟอร@โรซไิ ลต@ (enstatite (En)-content : ferrosilite (Fs)-content)

106 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

รูปที่ 9.2 แผนภาพการจำแนกไพรอกซนี ตามสดั สDวนของแมกนีเซียม เหลก็ และแคลเซยี ม

เอนสตาไทต@และเฟอร@โรซิไลต@เป+นแร>ในระบบผลึกสามแกนต>าง (Orthorhombic system) รูปผลึกทั่วไปมี
ลักษณะเป+นแท>งมักเกาะกันเป+นกลุ>มกLอน คลLายเสLนใย หรือเป+นแผ>นซLอนกัน แต>พบไดLนLอยมาก ความถ>วงจำเพาะ
ประมาณ 3.2 - 3.6 สำหรับเอนสตาไทต@ที่บริสุทธ์ิความถ>วงจำเพาะจะเพิ่มขึ้นตามปริมาณของธาตุเหล็ก แร>กลุ>มน้ี
แสดงสีหลากหลายทั้งเทา เขียว เหลืองเขLม เหลืองน้ำตาล น้ำตาล และดำ (รูปที่ 9.3) มีความแข็ง 5 – 6 ตาม
มาตราสว> นความแข็งของโมห@ แสดงประกายคลLายแกLว ไหม กง่ึ โลหะ และดาL น มคี ุณสมบตั ิโปร>งใสถงึ ทบึ แสง

รูปที่ 9.3 ผลึกของเอนสตาไตตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสง
โพลาไรซK

ออร@โธไพรอกซีนเป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงปานกลางจึงทำใหLเห็นรีลีฟปานกลางเมื่อศึกษาภายใตL
กลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา แสดงสีเขียว สีเทา และไม>แสดงสี ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจน
ตามคุณสมบัติของไพรอกซีน บนหนLาผลึก {001} ออร@โธไพรอกซีนมีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบลบและบวก มีค>าดัชนี
หักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.649-1.768, nY = 1.653-1.770, nZ = 1.657-1.778 มักเกิดเป+นแท>งปริซึมไม>ยาว
นกั และแผน> หนา

ออร@โธไพรอกซีนมีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.009–0.011 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดต่ำในลำดับที่
1 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี สูงสุดถึงสีเหลือง แสดงการมืดแบบขนาน (รูปที่ 9.3) มุมระหว>างแกนแสง (2V) มีขนาดปาน
กลางระหวา> ง 54 – 90 องศา แสดงการแฝดวงบนระนาบ {100} และ {001} (รปู ท่ี 9.3)

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 107

เอนสตาไทต@มักพบเป+นแร>ประกอบหินอัลตราเมฟwก แกบโบร บะซอลต@ และมักเกิดร>วมกับไคลโนไพรอกซีน
ที่มีแคลเซียมมากจำพวกออไจต@ ดังแสดงในรูปที่ 9.4 ส>วนเฟอร@โรซิไลต@พบไดLนLอยมากในธรรมชาติ แร>กลุ>มนี้
สามารถแปรเปลย่ี นไปเปน+ เซอเพนทีนและคลอไรตไ@ ดงL า> ยมาก

รปู ท่ี 9.4 แผนภาพการเกิดออไจตKรวD มกบั ออรKโธไพรอกซีนและพีจีออไนตKในอณุ หภมู ิตาD งกนั

9.2.1 ไคลโนไพรอกซีน (clinopyroxene, cpx) มีการแทนที่กันของ Ca-Mg-Fe ในโครงสรLาง มี
ส>วนประกอบรวมเป+น (Ca,Mg,Fe)2Si2O6 มี End-member เป+นเอนสตาไทต@ (Mg2Si2O6) เฟอร@โรซิไลต@
(Fe2Si2O6) และวอลลาสโตไนต@ (Ca2Si2O6) แร>กลุ>มน้ีเกิดการแทนที่ของเหล็ก แมกนีเซียม และแคลเซียมใน
โครงสรLางดLวยสัดส>วนที่ต>างกัน จึงทำใหLมีสูตรเคมีที่แตกต>างกัน ไคลโนไพรอกซีนที่พบไดLทั่วไปประกอบดLวย พีจีออ
ไนต@ ออไจต@ ไดออปไซด@ เฮเดนเบอไจต@ และอมฟาไซต@ ทีม่ สี ูตรเคมที ่ีแตกต>างกัน แรน> ้มี ักเกิดรวมกนั แบบสารละลาย
ของแขง็ โดยเฉพาะพีจีออไนตแ@ ละออไจต@ ดงั แสดงในรูปท่ี 9.4

พีจีออไนต@ (Pigeonite) Ca0.25(Mg,Fe)1.75Si2O6

ไดออปไซต@ (Diopside) CaMgSi2O6
เฮเดนเบอไจต@ (Hedenbergite) CaFeSi2O6
ออไจต@ (Augite) (Ca,Na)(Mg,Fe,Al)(Si,Al)2O6

ไคลโนไพรอกซีนเป+นแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) รูปผลึกทั่วไปมีลักษณะเป+น
แท>งปริซึมที่แสดงหนLาตัดเป+นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส มักเกาะกันเป+นกลุ>มกLอน เป+นรูปเสาและเป+นแผ>นซLอนกัน อาจพบ
ผลึกแฝดซLอนขนานบนแนว {001} หรือบนแนว {100} แร>นี้มีความถ>วงจำเพาะ 3.2 – 3.3 แสดงสีแตกต>างกันไป
ตามสัดส>วนธาตุองค@ประกอบ ไดออปไซด@มีเขียวและจะเขLมขึ้นตามปริมาณธาตุเหล็ก ออไจต@มีสีดำ เฮเดนเบอร@ไจต@
มีสีเขียวถึงเขียวเขLม น้ำตาล เทา และดำ (รูปที่ 9.5) แร>กลุ>มนี้มีความแข็ง 5 – 6 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@
แสดงประกายคลาL ยแกLว มแี นวแตกเรยี บไมส> มบูรณใ@ นแนว {110} และมลี กั ษณะโปรง> ใสถงึ โปรง> แสง

ไคลโนไพรอกซีนไม>สามารถจำแนกไดLอย>างละเอียดดLวยคุณสมบัติทางแสง ไคลโนไพรอกซีนเป+นแร>ที่มีค>า
ดัชนีหักเหของแสงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟสูงเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา (รูปที่ 9.5) แสดงสีเขียว
สีเทา และไม>แสดงสี ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไพรอกซีน บนหนLาผลึก

108 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

{001} ไคลโนไพรอกซีนมีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบบวก และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า อยู>ในช>วงใกลLเคียงกันใน
ทุกแร>คือ nX = 1.664-1.735, nY = 1.672-1.741, nZ = 1.694-1.774 ไคลโนไพรอกซีนมีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.)
อยู>ในช>วง 0.018-0.033 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับที่ 2 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี ยกเวLนอมฟาไซต@ที่มีค>าต่ำเพียง
0.012-0.028 ซึ่งปรากฏสีแทรกสอดในลำดับที่ 1 ไคลโนไพรอกซนี แสดงการมืดแบบเอียง ปรากฏการแฝดแบบปกติ
หรือแบบขนานไดLเหมือนกัน แต>พีจีออไนต@ ออไจต@ ไดออปไซต@ และอมฟาไซต@มีค>ามุมระหว>างแกนแสง (2V)
แตกต>างกันคือ 0-32 องศา 25-61 องศา 50-62 องศา และ 56-84 องศา (รูปที่ 9.6) พีจีออไนต@และออไจต@มักเกิด
การแทนที่แบบร้วิ ในหนึ่งผลึก บ>งชี้ถึงการเกดิ ร>วมกันของแร>ในผลกึ เดียวกัน

รูปที่ 9.5 ผลึกของออไจตKในหินอัคนีสีเข,ม (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา)
แบบแสงโพลาไรซK

รปู ที่ 9.6 แผนภาพการจำแนกแรไD พรอกซนี ภายใต,กลอ, งจุลทรรศนKแบบโพลาไรซK

โดยทั่วไปการศึกษาวิทยาแร>จะสามารถบ>งบอกชนิดของไคลโนไพรอกซีนไดLจากขLอมูลหินที่นำมาศึกษา
เนื่องจากไคลโนไพรอกซีนแต>ละชนิดจะมีรูปแบบการเกิดที่แตกต>างกัน ไดออปไซด@พบในหินแปรที่เป+นผลมาจาก
การแปรสภาพโดยไดLรับอิทธิพลของความรLอนของหินปูน หรือโดโลไมต@ที่มีซิลิกาและแมกนีเซียมสูง เกิด
ร>วมกับฟอสเตอไรต@และแคลไซต@ ส>วนเฮเดนเบอร@ไจต@จะเกิดในหินแปรที่มีลักษณะคลLายกันแต>มีปริมาณธาตุเหล็กที่
สูงมาก ไดออปไซด@และเฮเดนเบอร@ไจต@สามารถเกิดจากการตกผลึกของหินอัคนีไดLในหินอัคนีสีเขLมอัลคาไลน@และ
หินอัลคาไลน@โอลิวีนบะซอลต@ โดยในช>วงแรกนั้นแร>ไคลโนไพรอกซีนที่มีแคลเซียมสูงจะตกผลึกก>อน และในช>วง
สุดทLายอาจมีแร>เฮเดนเบอร@ไจต@ตกผลึกออกมา ทั้งนี้ขึ้นอยู>กับปริมาณของเหล็กที่หลงเหลืออยู>ในหินหนืดดLวย พีจีออ

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 109

ไนต@พบไดLในหินอัคนีสีปานกลางถึงสีเขLม ไดLแก> ไดออไรต@ แอนดีไซต@ บะซอลต@ แกบโบร และสามารถพบไดLในหิน
แปรชุดลักษณ@แกรนูไลต@ (granulite facies) ออไจต@พบในหินอัคนีสีเขLมจำพวกแกบโบร บะซอลต@ และอัลตราเมฟwก
อาจเกิดร>วมกับพีจีออไนต@ในรูปแบบสารละลายของแข็ง ออไจต@ยังสามารถพบไดLในหินแปรจำพวกแอมฟwโบไลต@
ฮอร@นเบลนด@ไนส@ และแกรนูไลต@ ส>วนอมฟาไซต@ค>อนขLางแตกต>างเนื่องจากเกิดในหินแปรที่มีหินเดิมเป+นหินอัคนีสี
เขLมและเกิดที่ความดันสูงมากจำพวกเอโคลไจต@ (eclogite) ซึ่งมักเกิดร>วมกับไพโรป ไคลโนไพรอกซีนแปรเปลี่ยนไป
เปน+ เซอเพนทนี และคลอไรต@ หากมปี ริมาณแคลเซียมสงู อาจกลายเปน+ ทัลกแ@ ละเอพิโดต

9.2 โซเดียมไพรอกซีน

โซเดียมไพรอกซีนมีคุณสมบัติทางกายภาพคลLายไพรอกซีนทั่วไปเกือบทุกประการ แต>เนื่องจากมีโซเดียม
เหล็ก (II) เหล็ก (III) และลิเธียมเขLามาแทนที่ในโครงสรLางจึงทำใหLซิลิกอนเตตระฮีดรอนจับตัวกับไอออนบวก
เปลี่ยนแปลงไปจนคุณสมบัติบางประการมีความแตกต>างจากไพรอกซีนทั่วไป แร>กลุ>มน้ี ไดLแก> เอจิรีน เจไดต@ และส
ปอดมู ีน ดังแสดงในรปู ที่ 9.7

รูปที่ 9.7 แผนภาพการจำแนกโซเดียมไพรอกซีนตามสัดสDวนของอะลูมิเนียม แมกนีเซียม เหล็ก (II) เหล็ก (III) และ
แคลเซียม

9.2.2 เอจีรีน

เอจีรีนเป+นแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) เป+นส>วนปลายของโซเดียมของอนุกรม
aegirine- augite Aegirine มีสูตรทางเคมี NaFeSi2O6 ซึ่งเหล็กมีอยู>เป+น Fe ในซีรีส@ aegirine-augite โซเดียมจะ
ถูกแทนที่ดLวยแคลเซียมโดยใชLเหล็ก (II) และแมกนีเซียมแทนที่เหล็ก (III) เพื่อปรับสมดุลของประจุ อลูมิเนียมยัง
ทดแทนเหล็ก (III) แอคไมต@ (Acmite) เป+นเสLนใยที่มีสีเขียว เอจิรีนเกิดเป+นผลึกปริซึมหนึ่งแกนเอียงที่มีสีเขียวเขLม
น้ำตาลเขLม และดำ (รูปที่ 9.8) มีความแวววาวเหมือนแกLวและความแตกแยกที่สมบูรณ@แบบ ความแข็งแตกต>างกัน
ไปตง้ั แต> 5 ถึง 6 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ และความถ>วงจำเพาะอยร>ู ะหว>าง 3.2 ถงึ 3.4

เอจีรีนเป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟสูงเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสง
ธรรมดา (รูปที่ 9.8) แสดงการเปลี่ยนสีของสีเขียวอย>างชัดเจนและมีสูตรการเปลี่ยนสีคือ X = emerald green, Y
= grass green, Z = brownish green ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไพรอก

110 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

ซีน บนหนLาผลึก {001} เอจีรีนมีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบบวก และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.750-
1.776, nY = 1.780-1.820, nZ = 1.795-1.836 เอจีรีนมีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.040-0.060 จึงทำใหL
เห็นสีแทรกสอดสูงในลำดับที่ 3 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี (รูปที่ 9.8) แสดงการมืดแบบเอียงที่มีมุมมืดอยู>ในช>วง 10-20
องศา ปรากฏการแฝดแบบปกติ/ขนาน มคี า> มมุ ระหวา> งแกนแสงอยร>ู ะหว>าง 60-70 องศา

รูปที่ 9.8 ผลึกของเอจีรีน (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสง
โพลาไรซK (ดัดแปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

เอจีรีนมักเกิดขึ้นในหินอัคนีอัลคาไลน@จำพวกเนฟwลีน ไซอีไนต@ คาร@บอเนไทต@ และเพกมาไทต@ นอกจากนี้ยัง
ปรากฏในกระบวนการแปรสภาพในระดับภูมิภาค (regional metamorphism) สามาถพบไดLในหินไนส@ ชีสต@ บลู
ชสี ต@ และแกรนูไลต@

9.2.2 เจไดต6

เจไดต@เป+นแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) ลักษณะผลึกทั่วไปพบไดLยากมาก แร>น้ี
ความถ>วงจำเพาะประมาณ 3.3 – 3.5 มีหลายสีตั้งแต> ขาว เขียว เหลือง สLมอมแดง น้ำตาล เทา ดำ และม>วงอ>อน
ความแข็ง 6 ½ - 7 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ แสดงการเกาะกลุ>มผลึกที่เหนียวมาก (รูปที่ 9.9) ผลึกมี
ลักษณะคลLายเสLนใยอัดตัวกันแน>น ผิวที่ขัดมันแลLวจะมีความวาวคลLายแกLว ปรากฏแนวแตกเรียบในแนว {110} มี
ลักษณะก่งึ โปร>งแสงถงึ ทบึ แสง

รูปที่ 9.9 ผลึกของเจไดตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสง
โพลาไรซK (ดัดแปลงจาก www.alexstrekeisen.it/english/meta/jadeite.php)

เจไดต@มีสูตรเคมี NaAlSi2O6 ประกอบดLวย Na2O 15.4% Al2O3 25.2% SiO2 59.4% เจไดต@มี
องค@ประกอบอยู>ระหว>างเนฟwลีน (NaAlSiO4) และแอลไบต@ (NaAlSi3O8) แต>ไม>ไดLเกิดในสภาวะการตกผลึกเหมือน
แรท> ้ังสอง แตจ> ะเกดิ ในสภาวะความดนั สูง (10 – 25 กิโลบาร@) และในอณุ หภูมสิ ูง 600 – 1000 o C

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 111

เจไดต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟสูงเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสง
ธรรมดา (รูปที่ 9.9) ไม>แสดงสี ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไพรอกซีน บนหนLา
ผลึก {001} เจไดต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบบวก และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.640-1.681, nY =
1.645-1.684, nZ = 1.652-1.692 เจไดตม@ ีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.006-0.021 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอด
ต่ำในลำดับที่ 1 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบเอียงที่มีมุมมืดอยู>ในช>วง 33-40 องศา ปรากฏการแฝดแบบ
ปกติหรอื แบบขนาน มคี >ามุมระหว>างแกนแสง (2V) ท่ีกวLางอย>ูระหว>าง 33-40 องศา

เจไดต@หรือหยกพบในหินแปรที่เกิดจากหินเดิมเป+นหินอัคนีสีเขLมที่เกิดบริเวณที่มีความดันสูงมากเท>าน้ัน
เช>น บริเวณการชนกันของแผ>นเปลือกโลก มักเป+นที่รูLจักในชื่อ “เจด” หรือ “หยก” ในวงการอัญมณีและ
เครื่องประดับ แหล>งที่สำคัญเช>น เทือกเขาแอลป- ประเทศสหรัฐอเมริกา พม>า โดยเฉพาะประเทศเพื่อนบLานอย>าง
พมา> ทีม่ ีการผลิตหยกเพ่ือเศรษฐกจิ จนกลายเป+นตลาดอัญมณีหยกที่สำคญั ระดบั นานาชาติ

9.2.3 สปอดมู ีน

สปอดูมีนเป+นแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) รูปผลึกทั่วไปเป+นแท>งปริซึม มักเป+น
แผ>นแบนตามแนว {100} มีร>องลึกตามแนวตั้งของผลึก ผลึกมักหยาบและหนLาผลึกขรุขระ มักพบเป+นกลุ>มกLอน แร>น้ี
มีความถ>วงจำเพาะประมาณ 3.15 – 3.20 แสดงสีที่หลากหลายจนไดLรับความนิยมนำไปเป+นอัญมณี ไดLแก> ขาว ใส
ไม>มีสี เทา ชมพู ม>วง เขียว เหลือง และน้ำตาล (รูปท่ี 9.10) วาไรตีที่มีสีม>วงคลLายดอกไลแลกและมีความโปร>งใส
เรียกว>า คุนไซต@ (Kunzite) ส>วนสีเขียวมรกต โปร>งใส เรียก ฮิดเดนไนต@ Hiddenite ความแข็ง 6 ½ - 7 ตามมาตรา
ส>วนความแข็งของโมห@ แสดงประกายคลLายแกLวและมีคุณลักษณะโปร>งใสถึงทึบแสง สปอดูมีนประกอบดLวย Li2O
8.0 % Al2O3 27.4% SiO2 64.6% อาจพบ Na เขาL แทนท่ี Al ไดL จึงมีสูตรเคมเี ปน+ LiAlSi2O6

รูปที่ 9.10 ผลึกของสปอดูมีน (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสง
โพลาไรซK (ดดั แปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

สปอดูมีนเป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟสูงเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสง
ธรรมดา (รูปที่ 9.10) ไม>แสดงสี ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจน บนหนLาผลึก {001} สปอดูมีนมี
ผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบบวก และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.648-1.662, nY = 1.655-1.669, nZ =
1.662-1.679 สปอดูมีนมีค>าไบรีฟริงเจนซ@ (B.F.) อยู>ในช>วง 0.014-0.027 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับที่ 2
ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบเอียงที่มีมุมมืดอยู>ในช>วง 22-26 องศา ปรากฏการแฝดแบบปกติหรือแบบ
ขนาน มีคา> มุมระหวา> งแกนแสง (2V) ทกี่ วLางอยู>ระหว>าง 58-68 องศา

112 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

สปอดูมีนพบเฉพาะในหินเพกมาไทต@ที่มลี ิเธียม (Li) มาก แมLว>าเป+นแร>ที่ค>อนขLางหายากแต>มีความสำคัญท้ัง
เป+นอัญมณีและเป+นแหล>งสินแร>ลิเทียม (Lithium Ore) ซึ่งนำไปใชLในการผสมกับจารบีเพื่อรักษาสภาพการหล>อลื่น
อีกทั้งยังใชLในอุตสาหกรรมเซรามิก แบตเตอรี่ เครื่องปรับอากาศ และเป+นน้ำประสานในการเชื่อม แหล>งที่สำคัญคือ
เหมืองเอทตา (Etta Mine) ที่รัฐเซาท@ดาโกตา บราซิล อาฟกานิสถาน ส>วนประเทศไทยมีรายงานว>าพบที่สิชล
นครศรธี รรมราช

9.3 ไพรอกซนี อยด6

ไพรอกซีนอยด@เป+นแร>ในกลุ>มท่ีมีสมมาตรต่ำกว>ากลุ>มไพรอกซีน คือ อยู>ในระบบสามแกนเอียง (Triclinic

system) โครงสรLางมีลักษณะเป+นลูกโซ> ทำใหLคุณสมบัติบางประการมีลกษณะเด>น เช>น มีรอยแตกแบบเสี้ยน และ
บางคร้ังผลึกจะมลี ักษณะคลาL ยเสนL ใย แร>ในกลมุ> น้ี ไดแL ก>
วอลลาสโตไนต@ (Wollastonite) CaSiO3

โรโดไนต@ (Rhodonite) MnSiO3

9.3.1 วอลลาสโตไนต6

วอลลาสโตไนตเ@ ป+นแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Triclinic system) ลักษณะของผลึกหายากเหมือนผลึก
แบบตาราง โดยทั่วไปจะมีมวลแบบแผ>นขนาดใหญ>และเป+นเสLนใย แร>นี้ความถ>วงจำเพาะประมาณ 2.86–3.09
แสดงสีขาว ไม>มีสี หรือสีเทา ความแข็ง 4.5 - 5 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ (รูปที่ 9.11) ปรากฏแนวแตก
เรียบในแนว {110} มลี กั ษณะโปรง> ใสถงึ โปรง> แสง

รูปที่ 9.11 ผลึกของวอลลาสโตไนตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบ
แสงโพลาไรซK

วอลลาสโตไนต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟสูงเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบ
แสงธรรมดา (รูปที่ 9.11) ไม>แสดงสี ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไพรอกซีน
บนหนLาผลึก {001} วอลลาสโตไนต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบลบ จึงทำใหLมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX =
1.616-1.645, nY = 1.628-1.652, nZ = 1.631-1.656 วอลลาสโตไนต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.013-0.017
จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดต่ำในลำดับที่ 1 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบเอียง ปรากฏการแฝดแบบปกติ
หรอื แบบขนาน มคี >ามมุ ระหวา> งแกนแสง (2V) ขนาดปานกลางอยู>ระหว>าง 36-60 องศา

วอลลาสโตไนต@เกิดในหินแปรแบบสัมผัสประเภทหินอ>อน แคลก@ซิลิเกต สการ@น หรือหินแปรที่มีหินเดิมมี
ปริมาณแคลเซยี มสูง แรน> ้มี ปี ระโยชนใ@ นอตุ สาหกรรมปนู ซีเมนต@ กระดาษ และวอลลาสโตไนต@ยงั เปน+ วตั ถุดิบท่สี ำคัญ
สำหรบั อุตสาหกรรมเซรามกิ อกี ดLวย

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 113

9.3.2 โรโดไนต6

โรโดไนต@เป+นแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Triclinic system) โดยปกติผลึกมีรูปแบน (tabular) ที่ขนาน
ตามแนว {001} มักมีผิวผลึกขรุขระและขอบผลึกกลมมน มักเกาะกลุ>มกันเป+นกLอนแน>นหรือลอกออกเป+นแผ>น
บางครั้งพบเป+นผลึกฝ¢งตัวในหิน ความถ>วงจำเพาะอยู>ระหว>าง 3.4–3.7 แสดงสีสีแดงกุหลาบ ชมพู น้ำตาล (รูปที่
9.12) เพราะเกิดการออกซิเดชันที่ผิว (rose red, pink, brown cause of oxidation) ความแข็ง 5.5 - 6 ตาม
มาตราส>วนความแข็งของโมห@ สีผงมีสีขาว ประกายคลLายแกLว และคลLายมุก แนวแตกเรียบสมบูรณ@ในแนว {110}
แสดงลักษณะโปร>งใสถึงโปร>งแสง โรโดไนต@เป+นแร>ไม>บริสุทธิ์ มักประกอบดLวย Ca ปะปนอยู>บLางโดยมี CaSiO3
ปรมิ าณสูงสุดคอื 20 % Fe2+ อาจเขาL แทนท่ี Mn ไดมL ากถงึ 14% โดยน้ำหนกั มีสตู รเคมีคือ MnSiO3

รูปที่ 9.12 ผลึกของโรโดไนตKในหินแปร (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา)
แบบแสงโพลาไรซK (ดัดแปลงจาก www.rockptx.com/fkm-226-to-fkm-250)

โรโดไนต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟสูงเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสง
ธรรมดา ไม>แสดงสี (รูปที่ 9.12) ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไพรอกซีน บน
หนLาผลึก {001} โรโดไนต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบบวก และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>าคือ nX = 1.771-1.734,
nY = 1.715-1.739, nZ = 1.724-1.748 โรโดไนต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.011-0.017 จึงทำใหLเห็นสีแทรก
สอดต่ำในลำดับที่ 1 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบเอียง ปรากฏการแฝดแบบปกติหรือแบบขนาน มีค>ามุม
ระหว>างแกนแสงขนาดปานกลางอยู>ระหว>าง 63-87 องศา โรโดไนต@เกิดในหินแปรแบบสัมผัสประเภทหินอ>อน แคลก@
ซิลเิ กต หรือสการน@ ที่มปี ริมาณแมงกานีสสูง หรอื เกิดจากสายนำ้ แร>รอL นที่เปน+ แหล>งสนิ แรแ> มงกานีส

9.4 แอมฟลโิ บล

แอมฟwโบลเป+นกลุ>มแร>ที่สามารถเปลี่ยนจากแร>หนึ่งไปยังอีกแร>หนึ่งไดL โดยการแทนที่ของไอออน ถึงแมLว>า
จะมสี ว> นประกอบทางเคมตี >างกันเพียงเล็กนLอยก็เรยี กเป+นแรช> นดิ ใหม> (รปู ท่ี 9.13)

กลุ>มแอมฟwโบล (Amphibole group : Double chain) เป+นแร>ที่มีโครงสรLางเป+นโซ>คู> เกิดจากโซ>เดี่ยวพวก
ไพรอกซีนมาจับเป+นคู> โดยมีการใชLออกซิเจนไอออนร>วมกัน 2 และ 3 ไอออนสลับกันในแต>ละเตตระฮีดรอน ซึ่งต>าง
กับในไพรอกซนี ท่ีจะมีการซ้ำทุก 2 เตตระฮีดรอน แอมฟโw บลมีลักษณะท่โี ดดเดน> คือแนวแตกเรยี บ 2 ทศิ ทางบนหนาL
ผลึก {001} ท่ีทำมุมตอ> กัน 56/124 องศา

แอมฟwโบลที่สำคัญประกอบดLวยฮอร@นเบลนด@ แอนโธฟwลไลต@ ทรีโมไลต-@ แอคทรีโนไลต@ กรอโกเฟน และคัม
มงิ ทูไนต@

114 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

รปู ที่ 9.13 แผนภาพการจำแนกแอมฟลโิ บลด,วยสDวนประกอบทางเคมีที่แตกตDางกัน

9.4.1 ฮอรน6 เบลนด6

ฮอร@นเบลนด@เป+นแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) รูปผลึกทั่วไปเป+นรูปแท>งปริซึม
ดLานปลายผลึกมีฟอร@มปริซึมมุมต่ำปwดอยู> มักจับตัวกันเป+นกลุ>มแบบใบมีด (bladed) หรือเป+นรูปเสากระจายตาม
แนวรัศมี (columnar) ฮอร@นเบลนด@มีความถ>วงจำเพาะ 2.9 – 3.4 แสดงสีดำ น้ำตาล และเขียว (รูปที่ 9.14) ความ
แข็งอยู>ในระดับ 5 - 6 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ มีประกายคลLายแกLวหรือคลLายไหม แสดงแนวแตกเรียบ
สมบูรณใ@ นแนว {110} และมรี อยแตกแบบไม>เรียบและแบบเส้ยี น มีลักษณะโปร>งใสถึงโปร>งแสง

รูปที่ 9.14 ผลึกของฮอรKนเบลนดK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบ
แสงโพลาไรซK

ฮอร@นเบลนด@เป+นแร>ที่มีโครงสรLางทางเคมีที่ซับซLอนมากโดยที่ธาตุต>าง ๆ สามารถแทนที่ไดLหลายตำแหน>ง
สูตรเคมีทว่ั ไปของฮอรน@ เบลนด@คอื (Ca,Na)2–3(Mg,Fe,Al)5Si6(Al,Si)2O22(OH)2

ค>าดัชนีหักเหของแสงปานกลางถึงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟทั้งปานกลางและสูงเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@
แบบแสงธรรมดา รูปผลึกเป+นแบบแท>ง แผ>นคลLายใบมีด ผลึกหนLาตัดฐานคลLายรูปเพชร (รูปที่ 9.14) แสดงสีเขียว
น้ำตาล และการเปลย่ี นสที ชี่ ัดเจน โดยมสี ูตรการเปลยี่ นสีดังน้ี

สูตรฮอร@นเบลนด@สีเขียว คือ X = pale yellow, yellowish green, light blue-green, Y = green,
yellowish, green, gray green, Z = green-dark blue green, dark gray green

สูตรฮอร@นเบลนด@สีน้ำตาล คือ X = yellow, greenish yellow, light greenish brown, Y = yellowish
brown, brown, reddish brown, Z = grayish brown, brown, reddish brown

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 115

ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของแอมฟwโบลบนหนLาผลึก {001} ฮอร@นเบ
ลนด@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบลบและบวก มีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.60-1.70, nY = 1.61-1.71, nZ
= 1.62-1.73 ฮอร@นเบลนด@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.014-0.034 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับที่ 2 ตาม
แผนภูมิมิเชล-ลีวี (รูปที่ 9.14) แสดงการมืดแบบเอียง ปรากฏการแฝดแบบปกติหรือแบบขนาน มีค>ามุมระหว>าง
แกนแสงกวาL งอยรู> ะหว>าง 35-130 องศา

ฮอร@นเบลนด@เป+นแร>ปฐมภูมิ (primary mineral) ที่สําคัญในหินอัคนีชนิดสีปานกลาง (intermediate
rock) เช>น หินแกรนิต หินไซอีไนต@ หินไดออไรต@ เป+นตLน อาจเกิดจากการเปลี่ยนแปลงสภาพ (alter) ของไพรอกซีน
ในขั้นสุดทLายของการตกผลึกของหินอัคนี และเกิดในขณะที่หินแปรสภาพ แร>ที่เกิดในขณะที่หินแปรสภาพเรียกว>าอู
ราไลต@ หรืออูราลิติกฮอร@นเบลนด@ ฮอร@นเบลนด@เป+นส>วนประกอบที่สําคัญของหินแปรชนิดที่ เรียกว>าแอมฟwโบลไรต@
แรน> ี้สามารถแปรเปลี่ยนไปเปน+ เซอเพนทนี ทัลก@ และคลอไรต@

9.4.2 แอนโธฟ”ลไลต6

แอนโธฟwลไลต@เป+นแร>ในระบบผลึกสามแกนต>าง (Orthorhombic system) รูปผลึกทั่วไปเป+นรูปแท>งปริซึม
ดLานปลายผลึกมีฟอร@มปริซึมมุมต่ำปwดอยู> มักจับตัวกันเป+นกลุ>มแบบใบมีด (bladed) หรือเป+นรูปเสากระจายตาม
แนวรัศมี (columnar) บางครั้งมีลักษณะคลLายเสLนใยที่เรียกว>า “แร>ใยหิน” มีสีแตกต>างกันตั้งแต>สีขาว สีเทา สี
เหลืองอ>อน หรือเขียว (รูปที่ 9.15) แร>นี้มีความถ>วงจำเพาะ 2.85–3.57 ความแข็งอยู>ในระดับ 5.5 - 6 ตามมาตรา
สว> นความแขง็ ของโมห@ ประกายคลLายไหม มีสูตรเคมีคอื (Mg,Fe)7Si8O22(OH)2

รูปที่ 9.15 ผลึกของแอนโธฟ•ลไลตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบ
แสงโพลาไรซK (ดดั แปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

แอนโธฟwลไลตเ@ ป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงปานกลางถึงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟทั้งแบบปานกลางและสูงเมื่อ
ศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา รูปผลึกเป+นแบบแท>ง แผ>นคลLายใบมีด แท>งเข็ม ผลึกหนLาตัดฐาน
คลLายรูปเพชร ไม>แสดงสี (รูปที่ 9.15) ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของแอมฟwโบ
ลบนหนLาผลึก {001} แอนโธฟwลไลต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบลบและบวก มีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX =
1.587-1.694, nY = 1.602-1.710, nZ = 1.613-1.722 แอนโธฟwลไลต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.013-0.029 จึง
ทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับที่ 2 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบขนาน มีค>ามุมระหว>างแกนแสง (2V)
กวาL งอยร>ู ะหว>าง 62-88 องศา

แอนโธฟwลไลต@พบในหินแปรเกรดปานกลางถึงเกรดสูงที่มีหินเดิมเป+นหินสีเขLม แร>นี้สามารถแปรเปลี่ยนไป
เป+นเซอเพนทนี ทลั ก@ และคลอไรต@

116 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

9.4.3 ทรโี มไลต6-แอคทรโี นไลต6

ทรีโมไลต@-แอคทรีโนไลต@เป+นชุดแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) รูปผลึกทั่วไปเป+น
รูปแท>งปริซึม ดLานปลายผลึกมีฟอร@มปริซึมมุมต่ำปwดอยู> มักจับตัวกันเป+นกลุ>มแบบใบมีด (bladed) หรือเป+นรูปเสา
กระจายตามแนวรัศมี (columnar) บางครั้งมีลักษณะคลLายเสLนใย(fibrous) หรือเป+นเม็ดหยาบ เม็ดละเอียดเกาะ
กัน นอกจากนี้ยังพบเป+นเม็ดอัดตัวกันแน>น (massive) ผลึกที่เป+นเสLนใยเกาะกล>ุมกันคลLายสักหลาด เรียกว>า
Mountain leather หรือ Mountain cork ส>วนวาไรตีที่เหนียวเรียกว>า เนไฟรต@ (Nephrite) ที่นิยมนำไปทำ
เป+นอัญมณีหรือเครื่องประดับที่มีลักษณะคลLายหยก ทรีโมไลต@-แอคทรีโนไลต@มีความถ>วงจำเพาะ 3.0 – 3.3 แสดงสี
ขาวและเขียว (รูปที่ 9.16) ความแข็งอยู>ในระดับ 5 - 6 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ มีประกายคลLายแกLวหรือ
คลLายไหม แสดงแนวแตกเรียบสมบูรณ@ในแนว {110} และมีรอยแตกแบบไม>เรียบและแบบเสี้ยน มีลักษณะโปร>งใส
ถึงโปร>งแสง

รูปที่ 9.16 ผลึกของทรีโมไลตKในหินแปร (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา)
แบบแสงโพลาไรซK (ดัดแปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

สูตรเคมี : Tremolite Ca2Mg5 Si8O22(OH)2
Actinolite Ca2(Mg,Fe)5Si8O22(OH)2

ทรีโมไลต@-แอคทรีโนไลต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงปานกลางถึงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟทั้งแบบปานกลาง
และสูงเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา รูปผลึกเป+นแบบแท>ง แผ>นคลLายใบมีด แท>งเข็ม และเสLน
ใย ผลึกหนLาตัดฐานคลLายรูปเพชร แสดงสีเขียว เหลือง และการเปลี่ยนสีที่ชัดเจน โดยมีสูตรการเปลี่ยนสี X =
colorless-pale yellowish green, Y = pale green, Z = green-bluish green-dark green (รปู ที่ 9.16) ปรากฏ
แนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของแอมฟwโบลบนหนLาผลึก {001} ทรีโมไลต@-แอคทรีโนไลต@มี
ผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบลบ และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.599-1.688, nY = 1.612-1.697, nZ =
1.622-1.705 ทรีโมไลต@-แอคทรีโนไลต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.027-0.017 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับ
ที่ 2 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบเอียง ปรากฏการแฝดแบบปกติหรือแบบขนาน มีค>ามุมระหว>างแกน
แสง (2V) กวLางอยูร> ะหว>าง 62-88 องศา

ทรีโมไลต@พบในหินปูนที่มีแร>โดโลไมต@ถูกแปรสภาพ หรือหินแปรจำพวกแคลก@ซิลิเกตหรือสการ@น ส>วน
แอคทรีโนไลต@เป+นแร>ที่พบในลักษณะปรากฏของหินแปรเกรดต่ำจำพวกกรีนชีสต@ (Greenschist facies) และยังเกิด
ในหนิ กรอโกเฟนชสี ต@

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 117

9.4.4 กรอโกเฟน

กรอโกเฟนเป+นชุดแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) รูปผลึกทั่วไปเป+นรูปแท>งปริซึม
มักจับตัวกันเป+นกลุ>มแบบใบมีด หรือเป+นรูปเสากระจายตามแนวรัศมี บางครั้งมีลักษณะคลLายเสLนใยหรือเป+นเม็ด
หยาบ เม็ดละเอียดเกาะกัน กรอโกเฟนมีความถ>วงจำเพาะ 3.0 – 3.15 แสดงสีน้ำเงิน คราม เทา และดำ ขึ้นอยู>กับ
ธาตุเหล็ก (รูปที่ 9.17) ความแข็งอยู>ในระดับ 6 – 6.5 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ มีประกายคลLายแกLวหรือ
คลLายไหม แสดงแนวแตกเรียบสมบูรณ@ในแนว {110} และมีรอยแตกแบบไม>เรียบและแบบเสี้ยน มีลักษณะโปร>งใส
ถงึ โปร>งแสง

รูปที่ 9.17 ผลึกของกรอกโกเฟนในหินบลูชิสตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา
(ขวา) แบบแสงโพลาไรซK (ดัดแปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

กรอโกเฟนมีสูตรเคมีทั่วไปคือ Na2(Mg,Fe)3(Al,Fe3+)2Si8O22(OH)2 จัดเป+นแร>ในกลุ>มแอมฟwโบลที่มีโซเดียม
สูง มกี ารแทนทขี่ องเหล็ก (II) เหลก็ (III) แมกนีเซยี ม อะลูมิเนียมภายในโครงสราL ง

กรอโกเฟนเป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงปานกลางถึงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟทั้งแบบปานกลางและสูงเม่ือ
ศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา รูปผลึกเป+นแบบแท>ง แผ>นคลLายใบมดี แท>งเข็ม และเสLนใย ผลึกหนLา
ตัดฐานคลLายรูปเพชร แสดงสีเขียว เหลือง และการเปลี่ยนสีที่ชัดเจน โดยมีสูตรการเปลี่ยนสี X = colorless, pale
blue, yellow, Y = lavender blue, bluish green, Z = blue, greenish blue, violet (รปู ที่ 9.17) ปรากฏแนว
แตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของแอมฟwโบลบนหนLาผลึก {001} กรอโกเฟนมีผลึกเป+นแกนแสง
คู>แบบลบและบวก มีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.594-1.701, nY = 1.612-1.711, nZ = 1.618-1.717
กรอโกเฟนมีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.006-0.023 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับที่ 2 สีน้ำเงินตามแผนภูมิมิ
เชล-ลีวี แสดงการมืดแบบเอียง ปรากฏการแฝดแบบปกติหรือแบบขนาน มีค>ามุมระหว>างแกนแสง (2V) ระหว>าง
10-45 องศา

กรอโกเฟนพบในหินแปรจำพวกบลูชสี ตท@ ่เี กิดแบบไพศาลท่คี วามดันสงู มาก สามารถแปรเปล่ยี นไปเป+นแอม
ฟwโบลตวั อื่นไดL

9.4.5 คมั มิงทไู นต6

คัมมิงทูไนต@เป+นชุดแร>ในระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) รูปผลึกทั่วไปเป+นรูปแท>งปริซึม
มักจับตัวกันเป+นกลุ>มแบบใบมีดหรือรูปเสากระจายตามแนวรัศมี อาจมีลักษณะคลLายเสLนใยหรือเป+นเม็ดหยาบหรือ
ละเอียดเกาะกัน คัมมิงทูไนต@มีความถ>วงจำเพาะ 3.0–3.15 แสดงสีน้ำเงิน คราม เทา และดำ ขึ้นอยู>กับธาตุเหล็ก

118 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

(รูปที่ 9.18) ความแข็งระดับ 6–6.5 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ มีประกายคลLายแกLวหรือคลLายไหม แสดง
แนวแตกเรียบสมบูรณใ@ นแนว {110} และมีรอยแตกแบบไมเ> รียบและแบบเสี้ยน มลี กั ษณะโปร>งใสถึงโปร>งแสง

รูปที่ 9.18 ผลึกของคัมมิงทูไนตKในหินแปร (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา)
แบบแสงโพลาไรซK (ดดั แปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

คัมมิงทูไนต@มีสูตรเคมีทั่วไปคือ (Mg,Fe)2(Mg,Fe)5Si8O22(OH)2 จัดเป+นแร>ในกลุ>มแอมฟwโบลที่มีเหล็กและ
แมกนีเซียมสูง

คัมมิงทูไนต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงสูงจึงทำใหLเห็นรีลีฟทั้งแบบสูงเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@
แบบแสงธรรมดา รูปผลึกเป+นแบบแท>ง แผ>นคลLายใบมีด แท>งเข็ม และเสLนใย ผลึกหนLาตัดฐานคลLายรูปเพชร แสดง
สีเขียว เหลือง น้ำตาล และไม>มีสี (รูปที่ 9.17) ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของ
แอมฟwโบลบนหนLาผลึก {001} คัมมิงทูไนต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบลบและบวก มีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ
nX = 1.630-1.696, nY = 1.638-1.709, nZ = 1.655-1.729 คัมมิงทูไนต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.025–0.037
จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับที่ 2 ถึง 3 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบเอียง ปรากฏการแฝดแบบปกติ
หรือแบบขนาน มคี า> มุมระหว>างแกนแสง (2V) ระหว>าง 65-98 องศา

คัมมิงทูไนต@พบในหินแปรที่มีหินเดิมเป+นหินอัคนีสีเขLมและอัลตราเมฟwก อีกทั้งยังพบไดLในหินแกรนิติกไนส@
ฮอรน@ เฟลส@ และแกรนไู ลต@ แรน> ้ีสามารถแปรเปลย่ี นไปเปน+ เซอเพนทีน ทลั ก@ และคลอไรต@

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 119

คำถามท(ายบท

1. จงอธิบายการจำแนกแร>ไอโนซิลเิ กตดวL ยองคป@ ระกอบทางเคมี
2. จงเปรียบเทยี บคณุ สมบัติทางเคมขี องแรไ> อโนซิลเิ กตสายเดย่ี วและแร>ไอโนซลิ ิเกตสายคู>
3. คุณสมบัติทางกายภาพที่โดดเด>นสำหรับใชLจำแนกแร>ไพรอกซีนและแอมฟwโบลคือสิ่งใด จงอธิบายพรLอม

ยกตัวอย>างประกอบ
4. จงอธิบายวิธกี ารจำแนกออรโ@ ธไพรอกซนี และไครโนไพรอกซนี ภายใตLกลอL งจุลทรรศนแ@ บบโพลาไรซ@
5. จงแสดงการจำแนกไอโนซลิ เิ กตสายเดี่ยวทีเ่ กดิ ในหนิ อัคนีและหินแปรอยา> งละเอยี ด
6. หากนำหินแคลก@ซิลิเกตมาศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบโพลาไรซ@ เราจะพบแร>ไอโนซิลิเกตชนิดใดไดL

บาL ง จงอธบิ ายพรLอมระบวุ ธิ กี ารจำแนก
7. จงอธิบายสูตรการเปลยี่ นสใี นแร>ฮอร@นเบลนดพ@ รอL มแสดงภาพประกอบ
8. หากตLองการหาอญั มณีประเภทหยก เราจะสามารถไปหาไดLในบริเวณทม่ี ีสภาพทางธรณีวิทยาเป+นอยา> งไร
9. จงแสดงการจำแนกไอโนซิลเิ กตสายคูท> เี่ กดิ ในหนิ อัคนีและหนิ แปรอย>างละเอยี ด

120 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

บทที่ 10 แร6ฟล` โลซลิ ิเกต
Chapter 10 Phyllosilicates

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

บทที่ 10 แรUฟQลโลซลิ เิ กต

กลุ>มฟwลโลซิลิเกต (Phyllosilicates group) เป+นแร>ซิลิเกตแบบแผ>น ประกอบดLวย แผ>นออกตะฮีดรอน
(octahedral sheets) และแผ>นเตตระฮีดรอน (tetrahedral sheets) ทั้งสองแผ>นนี้เชื่อมกันเพื่อฟอร@มตัวเป+นช้ัน
(layers) ชั้นเหล>านี้วางซLอนกันซึ่งกันและกัน (รูปที่ 10.1) พันธะร>วมกันเกิดเป+นหน>วยโครงสรLางของแร>ที่เกิดซ้ำ
ปรมิ าตรระหว>างชน้ั ทอ่ี ยูต> ดิ กันอาจว>างเปล>าหรอื อาจมีไอออนบวก และ/หรอื น้ำอย>รู ะหวา> งชนั้

โดยทั่วไปเป+นแร>ที่มีความแข็งและถ.พ.ต่ำ อาจมีคุณสมบัติโคLงงอไดL (flexibility) หรือดีดกลับไดL
(elasticity) ของแผน> ที่ลอกออกตามแนวเรยี บ มที ิศทางการแตก 1 ทศิ ทางดมี าก

การที่แร>กลุ>มนี้มีลักษณะเป+นแผ>นลอกออกจากกันไดLง>ายนั้น เนื่องจากโครงสรLางประกอบดLวยชั้นของ
ซิลิกอนเตตระฮีดรอน (SiO4) จับตัวต>อเนื่องกันเป+นแผ>น แผ>นเหล>านี้วางตัวซLอนกัน และเชื่อมต>อกันดLวยแรงแวน
เดอร@วาลส@ หรือพันธะไฮโดรเจน ซึ่งทำใหLเกิดแนวแตกเรียบชัดเจนเพียงทิศทางเดียว นอกจากนี้ยังทำใหLแร>มีความ
แข็งในแนวตา> งๆ แตกตา> งกนั โดยความแข็งในแนวแตกเรียบมคี า> นอL ยกวา> ในแนวอน่ื

รูปที่ 10.1 โครงสร,างของฟ•ลโลซิลิเกตและสัณฐานวิทยา (a–c) แบบจำลองโครงสร,างอะตอมของ ไบโอไทตK เซอเพ
นทีน และคลอไรตK (d) และตำแหนงD การเคล่อื นตวั ในตาขDายฟ•ลโลซลิ เิ กตทั่วไป (e) การเคลื่อนทขี่ องระนาบหนง่ึ ของ
อะตอมเหนอื อีกระนาบหนึ่ง (ดัดแปลงจาก Aslin et al., 2019)

แรท> ่ีสำคญั ในกล>ุมฟลw โลซิลเิ กตมี 4 กลุม> ใหญไ> ดแL ก>
1) กลYุมเซอร6เพนทนี (Serpentine group)

แอนติโกไรต@ (Antigorite) Mg3Si2O5(OH)4
คริโซไทล@ (Chrysotile Mg3Si2O5(OH)4
ลิซารไ@ ดต@ (Lizardite) Mg3Si2O5(OH)4

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 123

2) กลมYุ แรดY ิน (Clay mineral group) Al2Si2O5(OH)4
ฮาลอยไซต@ (Halloysite)

เคโอลไิ นต@ (Kaolinite) Al2Si2O5(OH)4
อิลไลต@ (Illite) (K,H3O)(Al,Mg,Fe)2(Si,Al)4O10[(OH)2,(H2O)]
มอนต@มอริลโลไนต@ (Montmorillonite) (Na,Ca)0.33(Al,Mg)2Si4O10(OH)2·nH2O

เวอร@มคิ ูไลต@ (Vermiculite) (Mg,Fe,Al)3(Al,Si)4O10(OH)2·4H2O
ทัลก@ (Talc) Mg3Si4O10(OH)2
ไพโรฟลw ไลต@ (Pyrophyllite) Al2Si4O10(OH)2

3) กลYมุ ไมกา (Mica group)
ไบโอไทต@ (Biotite) K(Mg,Fe)3(AlSi3)O10(OH)2
มัสโคไวต@ (Muscovite) KAl2(AlSi3)O10(OH)2

โฟโกไพต@ (Phlogopite) KMg3(AlSi3)O10(OH)2
เซอรไิ ซต@ (Sericite) KAl2(AlSi3O10)(OH)2
เลพิโดไลต@ (Lepidolite) K(Li,Al)2-3(AlSi3)O10(OH)2

กลอโกไนต@ (Glauconite) (K,Na)(Al,Mg,Fe)2(Si,Al)4O10(OH)2
4) กลYุมคลอไรต6 (Chlorite group)
คลอไรต@ (Chlorite) Mg,Fe)3(Si,Al)4O10(OH)2•(Mg,Fe)3(OH)6

10.1 กลุมY เซอรเ6 พนทีน (Serpentine Group)

เซอร@เพนทีนมีรูปผลึกระบบโมโนคลินิก (Monoclinic system) ลักษณะของผลึกมี 3 แบบ คือ แบบที่มี
ลักษณะเป+นแผ>น เรียกว>า แอนติโกไรต@ (Antigorite) แบบที่เป+นเสLนใย เรียกว>า คริโซไทล@ (Chrysotile) เนื้อเหนียว
และเนื้อเม็ดขนาดละเอียด เรียกว>า ลิซาร@ไดต@ (Lizardite) นอกจากพวกเสLนใยจะแยกออกไดLตามแนวเสLน แข็ง 2-5
ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ แข็งปกติประมาณ 4 ชนิดที่เป+นเสLนใยมีค>าความถ>วงจำเพาะ 2.2 และชนิดที่เป+น
แผ>นจะมีค>ามีความถ>วงจำเพาะ 2.65 ประกายวาวแบบน้ำมันฉาบ แอนทิโกไรต@จะมีประกายไขแบบขี้ผึ้ง และคริโซ
ไทล@ประกายแบบใยไหม สีมีตั้งแต>เขียวอ>อนจนถึงเขียวแก>โปร>งแสง (รูปที่ 10.2) เซอร@เพนทีนมีสูตรเคมีทั่วไปคือ
Mg3Si2O5(OH)4 มลี กั ษณะโครงสราL งแบบ T-O (รูปที่ 10.3)

รูปที่ 10.2 ผลึกเซอรKเพนทีน (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสง
โพลาไรซK (ดดั แปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

124 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

รูปที่ 10.3 โครงสรา, งผลกึ และสวD นประกอบทางเคมขี องลซิ ารKไดตKและเคโอลไิ นตK

เซอร@เพนทีนเป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงต่ำจึงทำใหLเห็นรีลีฟต่ำเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบ
แสงธรรมดา รูปผลึกขนาดเล็กจนถึงละเอียด และเสLนใย แสดงสีเขียวจางและไม>มีสี (รูปที่ 10.2) แอนติโกไรต@
ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 1 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไมกาบนหนLาผลึก {001} เซอร@เพนทีนมีผลึกเป+น
แกนแสงคู>แบบลบ และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.529-1.595, nY = 1.530-1.603, nZ = 1.537-
1.604 เซอร@เพนทีนมีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.004-0.017 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับที่ 1 แสดงสีเทา-
ขาวผิดปกติ (anomalous) ตามแผนภมู มิ เิ ชล-ลวี ี แสดงการมืดแบบขนาน ปรากฏการแฝดแบบปกตหิ รือแบบขนาน
บนระนาบ {100} มีค>ามมุ ระหว>างแกนแสง (2V) ระหว>าง 20-50 องศา

พบโดยทั่วไปในเกิดจากการเปลี่ยนแปรเปลี่ยนของแร>แมกนีเซียมซิลิเกต โดยเฉพาะพวกโอลิวีน ไพรอกซีน
และแอมฟwโบล มักจะเกิดร>วมกับแมกนีไซต@ โครไมต@ และแมกนีไทต@ พบในหินอัคนีจำพวกหินสีเขLมหรือหินที่มีแร>สี
เขLมเป+นส>วนประกอบ อกี ทัง้ ยังสามารถพบไดLในหินแปรจำพวกเซอเพนทนี ไนตแ@ ละกรีนชีสต@

ถLาปกติกล>าวถึงเซอร@เพนทีนจะหมายถึงแร>ชนิดที่มีลักษณะเป+นแผ>นคือแอนทิโกไรต@ ในประเทศไทย พบที่
เชียงใหม> ลำพูน อุตรดิตถ@ ปราจีนบุรี จันทบุรี และนราธิวาส สำหรับใยหินหรือปุยศิลา (Asbestos) พบท่ีอุตรดิตถ@
นั้นเป+นชนิดคริโซไทล@ เสLนใยสั้นและไม>เหนียวใชLประโยชน@ไดLเพียงมาทำกระเบื้อง กระดาษทนไฟ และใชLพอกหุLมท>อ
ไอน้ำกันความรLอน คุณสมบัติของแร>ที่จะนำมาใชLทำวัสดุทนไฟจะตLองเป+นเสLนใย งอโคLงไดL สว> นแอนทิโกไรต@ซึ่งโปร>ง
แสงและมีสเี ขยี วทั้งออ> นและแก> ใชLทำหินประดับแกะสลกั เปน+ รปู ลักษณะต>าง ๆ ไดL

10.2 กลมYุ แรYดิน (Clay Minerals)

แร>ดินเป+นแร>กลุ>มอะลูมิโนซิลิเกตที่เป+นผลึกโครงสรLางแบบละเอียด ซึ่งประกอบดLวยแผ>นของซิลิกอนเต
ตระฮดี รอนและอะลมู นิ าออกตะฮดี ราซอL นกนั แบบ 1:1 หรือ 2:1 ตามโครงสรLาง T-O และ T-O-T (รูปท่ี 10.3) มีทงั้
ชนิดขยายตัวไดLและขยายตัวไม>ไดL มีขนาดในกลุ>มอนุภาคดินเหนียว แร>ดินที่พบทั่วไป คือ เคโอลิไนต@ (Kaolinite)
อิลไลต@ (Illite) มอนต@มอริลโลไนต@ (Montmorillonite) และเวอร@มิคิวไลต@ (Vermiculite) ที่มีคุณสมบัติบาง
ประการทเี่ หมือนและต>างกนั ดงั ตารางท่ี 10.1

แร>ดินเหนียวจัดเป+นแร>ที่มีขนาดเล็กมากมองดLวยตาเปล>าไม>เห็น มีโครงสรLางพื้นฐานเป+นชั้นที่มีรูปร>างแบน
บางเหมือนแผ>นกระดาษ และมีการเชื่อมโยงระหว>างกันในลักษณะของการเรียงซLอนทับกันเป+นชั้น จนเกิดเป+นผลึก

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 125

ที่มีรูปทรงต>างกัน เช>น แผ>นบาง เสLน หลอดหรือท>อ เราสามารถแยกชนิดของแร>ดินเหนียวไดLจากกลLองจุลทรรศน@
แบบอเิ ลก็ ตรอนและการทดสอบการเลย้ี วเบนของรงั สเี อก็ ซ@ หรือใชLการวิเคราะห@ทางเคมีบางอย>าง
ตารางท่ี 10.1 คณุ สมบัติของแรDดนิ แตลD ะชนิด

เนื่องจากที่พื้นผิวของแร>ดินมีประจุไฟฟ•าลบจึงทำใหLเกิดปฏิกิริยาการดูดยึดและและเปลี่ยนธาตุอาหารที่
ละลายอยู>ในดินซึ่งมีประจุไฟฟ•าเป+นบวกไดL ดังนั้นถLาในดินมีแร>ดินมากก็จะมีประจุลบมาก ซึ่งสามารถดูดยึดธาตุ
อาหารที่มีประจุบวกไดLมากดLวย แร>ดินจึงเป+นส>วนสำคัญในการควบคุมความเป+นประโยชน@ของธาตุอาหารพืช ความ
รุนแรงของสภาพความเป+นกรด นอกจากนี้ยังมีส>วนควบคุมหรือตLานทานการเปลี่ยนแปลงของดินต>อสภาพแวดลLอม
อีกดLวย ความสามารถในการดูดซับและแลกเปลี่ยนประจุบวกในดินขึ้นอยู>กับชนิดของแร>ดินเหนียวอีกดLวย โดยที่แร>
ในกล>มุ เคโอลไิ นต@จะมคี วามสามารถในการแลกเปล่ียนประจนุ Lอยกวา> แรด> ินในกลุ>มสเม็กไทตแ@ ละอิลไลต@

แร>ดินมีรูปผลึกระบบไทรคลินิก (Triclinic system) มีลักษณะเป+นขนมเปTยกปูนหรือเป+นรูปหกเหลี่ยม มี
ลักษณะเล็กและ เป+นแผ>นบาง โดยปกติมักเกิดเป+นกLอนคลLายดิน มีทั้งชนิดเนื้อแน>นและ ชนิดเนื้อร>วน (friable)
แนวแตกเรียบสมบูรณ@ แข็ง 2-2.5 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ ความถ>วงจำเพาะเท>ากับ 2.6-2.63 ดLานคลLาย
ดิน ผลึกที่เป+นแผ>น จะวาวแบบมุก สีขาว อาจพบสีอื่น ๆ ไดLขึ้นกับมลทินที่ปนอยู> คลLายขี้ผึ้งและป¢Æนเป+นกLอนไดL
(Plastic) ไม>สามารถจำแนกชนิดไดภL ายใตLกลอL งจลุ ทรรศนแ@ บบโพลาไรซ@

แร>ดินเป+นแร>ทุติยภูมิเกิดจากการที่แร>อลูมิเนียมซิลิเกตโดยเฉพาะพวกเฟลด@สปาร@ ในหินชนิดต>าง ๆ ไดLผุ
สลายแปรเปลี่ยนหรือเกิดจากการเปลี่ยนแปลงเนื่องจากสายน้ำแร>รLอน บางแห>งเกิดทั้งพื้นที่เป+นแหล>งใหญ>เพราะ
การเปลี่ยนแปลงเป+นไปอย>างสมบูรณ@ แร>ที่มีส>วนประกอบอย>างเดียวกับเคโอลิไนต@แต>มีโครงสรLางต>างกันคือดิกไคต@
และนาไคต@ ซงึ่ ไม>ไดLมนี ยั สำคญั ต>อแหลง> ดนิ

ประโยชน@ของแร>ดินใชLทำอิฐ กระเบื้องมุงหลังคา ท>อ ดินเหนียวชนิดที่มีคุณภาพดี ซึ่งเรียกว>า China clay
หรือ ดินเคโอลิน (Kaolin) ใชLทำเครื่องป¢Æนดินเผาทุกชนิด ทำอิฐก>อสรLาง ภาชนะกระเบื้องเคลือบต>าง ๆ นอกจากน้ี

126 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

ใชLทำอิฐทนไฟสำหรับ เตาถลุงโลหะ ส>วนใหญ>มักจะใชLเติมลงไปในกระดาษเพื่อใหLมีน้ำหนัก ความทึบ และความ
เหนียวดีขึ้น และทำใหLกระดาษมีหนLาเรียบ (Coating) นอกจากนี้ยังใชLในอุตสาหกรรมยางและทำวัสดุทนไฟ การท่ี
นำมาใชLในอุตสาหกรรมเครื่องป¢Æนดินเผาเนื่องจากมีคุณสมบัติป¢Æนเป+นรูปร>างตามตLองการไดLเมื่อเปTยก แต>เมื่อถูกทำ
ใหLรLอนจะมีโมเลกุลของน้ำระเหยออกทำใหLเนื้อแข็งและทนทาน แหล>งในประเทศไทย พบที่เชียงราย เชียงใหม>
ลำปาง ลำพูน แพร> ตาก สุโขทัย อุทัยธานี อุตรดิตถ@ กาญจนบุรี ลพบุรี ปราจีน ราชบุรี พิจิตร ชลบุรี ระยอง ชุมพร
ระนอง พังงา ภูเก็ต สุราษฎร@ธานี นครศรีธรรมราช สงขลา ยะลา และนราธิวาส แหล>งใหญ>พบในประเทศจีน มีการ
ทำเหมืองมาแตโ> บราณ นอกจากนีย้ งั พบในเยอรมัน เชโกสโลวาเกยี อังกฤษ ฝรง่ั เศส รัสเซยี และ อเมรกิ า

นอกจากแร>ดินที่กล>าวมาขLางตLน ทัลก@ยังเป+นแร>สำคัญในกลุ>มนี้โดยมีโครงสรLางของผลึกคลLายกับไพโรฟwล
ไลต@แบบ T-O-T ที่ประกอบดLวยซิลิกอนเตตระฮีดรอนและอะลูมินาออกตะฮีดรา (รูปที่ 10.4) โดยทัลก@มีสูตรเคมีคือ
Mg3Si4O10(OH)2 แต>ไพโรฟwลไลตม@ ี Al แทนทใ่ี นตำแหน>ง Mg

รปู ท่ี 10.4 โครงสร,างผลกึ และสDวนประกอบทางเคมขี องทัลกแK ละไพโรฟ•ลไลตK

ทัลก@เป+นแร>ในระบบหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) พบเป+นรูปผลึกหายากมาก ปกติพบเป+นรูป
สี่เหลี่ยมขนมเปTยกปูน หรือเฮกซะโกนอล มักมีการเรียงตัวของเม็ดแร> และตามแนวรัศมี ถLาเป+นกลุ>มที่เป+นกLอนเนื้อ
แน>น เรียกว>าหินสบู> (Soap stone) ทัลก@มีความถ>วงจำเพาะ 2.7 – 2.8 แสดงสีเขียว ขาว เทา หรือขาวเงิน ความ
แข็งระดับ 1 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ แสดงประกายคลLายมุกหรือคลLายไข (pearly or waxy) ปรากฏ
แนวแตกเรียบสมบูรณ@ 1 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไมกาบนหนLาผลึก {001} และมีความโปร>งแสง (รูปที่
10.5)

รูปที่ 10.5 ผลึกทัลกK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสงโพลาไรซK
(ดัดแปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 127

ทัลก@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงต่ำจึงทำใหLเห็นรีลีฟต่ำเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสง
ธรรมดา รูปผลึกขนาดเล็กจนถึงละเอียด เป+นเกล็ดและเสLนใย ไม>แสดงสี (รูปที่ 10.5) และปรากฏแนวแตกเรียบ
สมบูรณ@ 1 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไมกาบนหนLาผลึก {001} ทัลก@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบลบ และมีค>า
ดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.538-1.554, nY = 1.575-1.599, nZ = 1.575-1.602 ทัลก@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@
อยู>ในช>วง 0.03-0.05 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับที่ 3 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบขนาน ปรากฏ
การแฝดแบบปกตหิ รอื แบบขนานบนระนาบ {100} มคี า> มมุ ระหว>างแกนแสง (2V) ระหวา> ง 0-30 องศา

ทัลก@เป+นแร>ทุติยภูมิ(secondary mineral) เกิดขึ้นโดยการแปรเปลี่ยนสภาพของสารแมกนีเซียมซิลิเกต
เช>น โอลิวีน ไพรอกซีน และแอมฟwโบล ทัลก@ที่เป+นวาไรตีหินสบู>เกิดในหินแปรเกรดต่ำ ในลักษณะเป+นกLอนเนื้อแน>น
ซึ่งอาจพบเป+นองค@ประกอบอยู>เกือบทั้งหมดของมวลหิน นอกจากนี้ยังพบเป+นองค@ประกอบของหินชีสต@ เรียกว>า
หินทัลก@ชีสต@ (Talc schist) แหล>งที่สำคัญ เช>น สหรัฐอเมริกา สำหรับประเทศไทยพบที่อุตรดิตถ@ ทัลก@และหินสบู>
ส>วนใหญ>ใชทL ำแป•งผัดหนLา และแปง• โรยตัว ลักษณะทเี่ ปน+ ผงใชผL สมสี เซรามิก ยาง และยาฆ>าแมลง เครือ่ งมงุ หลังคา
กระดาษ และการฉาบเบาL หล>อ สามารถใชLเปน+ วัตถุตกแตง> ไดL เชน> ใชแL กะสลักเป+นของช้นิ เล็ก

10.3 กลมุY ไมกา (Mica Group)

กลุ>มแร>ไมกาหรือแร>กลีบหิน (flaky minerals) ประกอบดLวย ปwรามิดฐานสามเหลี่ยมที่จับตัวกันเป+นแผ>นซิ
ลิเกด (sheet silicate) โดยแต>ละปwรามิดมีการใชLออกซิเจนร>วมกับปwรามิดอื่นสามตัว จึงเหลือออกซิเจนอีกตัวที่ยัง
ไม>สมดุล จึงมีสูตรทั่วไปว>า (Si4O10)n-4 แร>ไมกาที่สำคัญไดLแก> ไบโอไทต@ โฟโกไพต@ และมัสโคไวต@ โดยโฟโกไพต@เป+น
ปลายสายของไบโอไทต@ที่มี Mg ในโครงสรLางแทนที่ Fe แต>ไบโอไทต@จะมีทั้ง Mg และ Fe แทนที่กันไดL ดังแสดงใน
รปู ท่ี 10.6

รูปที่ 10.6 โครงสร,างผลึกและสDวนประกอบทางเคมขี องโฟโกไพตKและมสั โคไวตK

10.3.1 ไบโอไทต6

ไบโอไทต@มีรูปผลึกระบบโมโนคลินิก (Monoclinic system) เป+นแผ>นบางซLอนกันจนหนา รูปหกเหลี่ยม
บางทีก็มีลักษณะกลมและเป+นเกล็ดขนนก อาจจะมีผลึก ขนาดเล็กมากและมีเนื้อสมานแน>น แนวแตกเรียบสมบูรณ@
มากจนผลึกจะถูกลอกออกเป+นแผ>นบางไดL แผ>นแร>จะโคLงงอไดLและกลับที่เดิมไดL ความแข็ง 2 2.5 ตามมาตราส>วน
ความแข็งของโมห@ ความถ>วงจำเพาะในช>วง 2.76-3.1 แสดงประกายวาวแบบแกLวและแบบใยไหมหรือแบบมุก

128 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

โปร>งใสและไม>มีสีเมื่อเป+นแผ>นบาง สำหรับแร>ที่ซLอนกันหนาจะโปร>งแสงและมีสีต>างกันคือ สีเหลือง น้ำตาล เขียว
และแดง ปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 1 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไมกาบนหนLาผลึก {001} และมีความ
โปรง> แสง (รูปที่ 10.7)

รูปที่ 10.7 ผลึกของไบโอไทตKในหินแกรนิต (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา)
แบบแสงโพลาไรซK

ไบโอไทต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงปานกลางจึงทำใหLเห็นรีลีฟปานกลางเมื่อศึกษาภายใตLกลLอง
จุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา รูปผลึกรูปหกเหลี่ยม บางทีก็มีลักษณะกลมและเป+นเกล็ด แสดงสีน้ำตาลและการ
เปลี่ยนสี (รูปที่ 10.7) และปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 1 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไมกาบนหนLาผลึก
{001} ไบโอไทต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบลบ และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.522-1.625, nY =
1.548-1.696, nZ = 1.549-1.696 ไบโอไทต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.028-0.08 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดใน
ลำดับที่ 3 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบขนานและการมืดไม>สนิทแบบตานก (bird's eye structure)
ปรากฏการแฝดแบบปกตหิ รือแบบขนานบนระนาบ {100} มีคา> มุมระหว>างแกนแสง (2V) ระหวา> ง 0-25 องศา

ไบโอไทต@เป+นแร>ที่ประกอบหินสำคัญตัวหนึ่ง พบในหินอัคนีจำพวกหินแกรนิต ไซอีไนต@ หินเพกมาไทต@
นอกจากนี้ยังพบในหินแปรพวกไนส@และชิสต@ ในประเทศไทยพบที่นครศรีธรรมราช และในแหล>งหินแกรนิต เพกมา
ไทต@ทั่วประเทศ เป+นตัวแร>สำคัญที่พบเสมอในทรายทั่วไปทำใหLดูวาววับ สำหรับประโยชน@ใชLทำเป+นฉนวนไฟฟ•า ทำ
เป+นวัตถุโปร>งใสในการทำตะเกียงและ เตา เศษของไมกาที่เหลือจากการทำฉนวนจะถูกนำมาใชLทำกระดาษ ปwดฝา
ผนัง ทำใหLผนังมคี วามแวววาวขึ้น ใชLผสมกับนำ้ มนั ทำเปน+ ตวั หลอ> ล่ืน เป+นตัวนำความรอL นทีเ่ ลวจงึ ใชLทำวตั ถุทนไฟ

10.3.2 มัสโคไวต6

มัสโคไวต@เป+นอีกหนึ่งแร>สำคัญในกลุ>มไมกา ที่มีระบบผลึกหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) รูปผลึก
ทั่วไปมักเป+นรูปแท>งปริซึมแบน (tabular) การเกาะกลุ>มกันของผลึกมักอยู>รวมกันเป+นแผ>นซLอนกัน มีเคLาโครงคลLาย
กับฟอร@มของหกเหลี่ยมหรือหกเหลี่ยมเทียม (pseudohexagonal) มัสโคไวต@มีสูตรทางเคมีคือ
KAl2(AlSi3O10)(OH)2 (รูปที่ 10.6) ความถ>วงจำเพาะ 2.77 – 2.88 แสดงสีขาว เทา เงิน ขาวอมน้ำตาล และขาวอม
เขียว (รูปที่ 10.8) ความแข็ง 2 – 2.5 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ ประกายคลLายแกLว (vitreous) ปรากฏ
แนวแตกเรยี บสมบูรณ@ 1 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบตั ขิ องไมกาบนหนาL ผลึก {001} มีคณุ สมบตั ิโปรง> ใสถึงโปร>งแสง

มัสโคไวต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงต่ำถึงปานกลางจึงทำใหLเห็นรีลีฟต่ำถึงปานกลางเมื่อศึกษาภายใตL
กลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา รูปผลึกรูปหกเหลี่ยม บางทีก็มีลักษณะกลมและเป+นเกล็ด ไม>แสดงสี (รูปที่ 10.7)
และปรากฏแนวแตกเรียบสมบรู ณ@ 1 ทศิ ทางชดั เจนตามคณุ สมบัติของไมกาบนหนาL ผลึก {001}

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 129

รูปที่ 10.8 ผลึกของมัสโคไวตKในหินเพกมาไทตK (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา
(ขวา) แบบแสงโพลาไรซK

มัสโคไวต@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบลบ และมีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.552-1.576, nY =
1.582-1.615, nZ = 1.587-1.618 มัสโคไวต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.036-0.049 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดใน
ลำดับที่ 3 ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบขนานและการมืดไม>สนิทแบบตานก (bird's eye structure)
ปรากฏการแฝดแบบปกตหิ รือแบบขนานบนระนาบ {100} มีคา> มมุ ระหว>างแกนแสง (2V) ระหวา> ง 28-47 องศา

มัสโคไวต@ในหินชิสต@นี้บางทีจะพบแร>เป+นเสLนใยขนาดเล็ก มีความวาวแบบใยไหม ซึ่งไม>ใช>คุณสมบัติที่
แทLจริงของมันเรียกว>าเซอริไซต@ ซึ่งเกิดจากการแปรเปลี่ยน (alteration) ของเฟลด@สปาร@ อาจเกิดจากการผุสลาย
ของแร>อื่นไดL เช>น โทแพซ ไคยาไนต@ สปอดูมีน แอนดาลูไซต@ และสแคโพไลต@ (รูปที่ 10.9) ผลึกของมัสโคไวต@ใน
หินแกรนิตและเพกมาไทต@จะมีขนาดใหญ>และมักจะเกิดอยู>ร>วมกับควอตซ@และเฟลด@สปาร@ ทัวร@มาลีน เบริล การ@เน็ต
อะพาไทต@ และฟลูออไรต@

รปู ที่ 10.9 ผลกึ ของเซอรไิ ซตKในหนิ แกรนติ (ซา, ย) ภาพถDายภายใต,กลอ, งจลุ ทรรศนฯK (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา)
แบบแสงโพลาไรซK (ดัดแปลงจาก www.microckscopic.ro/minerals)

10.4 กลมุY คลอไรต6 (Chlorite Group)

คลอไรต@เป+นแร>ที่เกิดอย>างแพร>หลายทั้งในขนาดมหภาคและขนาดของดินเหนียว ซึ่งเป+นซิลิเกตอะลูมิเนียม
ไฮดรัสจับโครงสรLางร>วมกับแมกนีเซียมและเหล็ก คลอไรต@มีโครงสรLางชั้นซิลิเกตคลLายกับในไมกาที่มีองค@ประกอบ
ใกลLเคียง (Mg,Fe,Al)3(Si,Al)4O10(OH)2 และมีสารเชื่อมพันธะระหว>างชั้นคลLายบรูไซต@ (interlayers brucite like)
ที่มีองค@ประกอบใกลL (Mg,Fe,Al)3(OH)6 องค@ประกอบโดยรวมคือ (Mg,Fe,Al)6(Si,Al)4O10(OH)8 แสดงสีขาวและสี
ขาว ความแขง็ 2 – 2.5 ตามมาตราสว> นความแข็งของโมห@

คลอไรต@เป+นแร>ที่มีค>าดัชนีหักเหของแสงต่ำถึงปานกลางจึงทำใหLเห็นรีลีฟต่ำถึงปานกลางเมื่อศึกษาภายใตL
กลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา รูปผลึกรูปหกเหลี่ยม บางทีก็มีลักษณะกลมและเป+นเกล็ด ไม>แสดงสี (รูปที่ 10.7)

130 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

และปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 1 ทิศทางชัดเจนตามคุณสมบัติของไมกาบนหนLาผลึก {001} คลอไรต@มีผลึกเป+น
แกนแสงคู>แบบลบและบวก มีค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.55-1.67, nY = 1.55-1.69, nZ = 1.655-
1.663 คลอไรต@มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.000-0.015 จึงทำใหLเห็นสีแทรกสอดในลำดับที่ 1 สีน้ำเงินคราม
ผิดปกติ (anomalous blue) ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แสดงการมืดแบบขนาน มีค>ามุมระหว>างแกนแสง (2V) แคบถึง
ปานกลางทร่ี ะหว>าง 0-60 องศา

คลอไรต@มีลักษณะเฉพาะเกิดขึ้นจากการเปลี่ยนแปลงของแร>ธาตุอื่น พวกนี้เป+นแร>ที่ก>อตัวเป+นหินทั่วไปใน
ตะกอนที่จับตัวเป+นกLอน และในหินอัคนีที่แปรเปลี่ยนโดยสายน้ำแร>รLอน คลอไรต@เป+นองค@ประกอบที่สำคัญและ
แพรห> ลายของหินแปรจำพวกกรนี ชสิ ต@หรอื คลอไรต@ชีสต@

รูปที่ 10.10 ผลึกของคลอไรตKในหินแปร (ซ,าย) ภาพถDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (กลาง) แบบแสงธรรมดา (ขวา)
แบบแสงโพลาไรซK (ดดั แปลงจาก www.alexstrekeisen.it)

คำถามทา( ยบท

1. จงอธบิ ายการจำแนกแรฟ> ลw โลซลิ ิเกตดวL ยองค@ประกอบทางเคมี
2. หากเราตLองการศึกษาและจำแนกแร>ดิน อุปกรณ@หรอื เครือ่ งมือชนดิ ใดเหมาะสมทสี่ ุด
3. จงอธบิ ายวธิ ีการจำแนกไมกาภายใตLกลLองจลุ ทรรศนแ@ บบโพลาไรซ@
4. หากนำหินแกบโบรและหินแกรนิตที่มีการแปรเปลี่ยนสูงมาศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@ฯ เราจะพบแร>ฟwล

โลซิลเิ กตตวั ใดบLาง

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 131

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

บทที่ 11 แร6เทคโทซลิ ิเกต
Chapter 11 Tectosilicates

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

บทท่ี 11 แรUเทคโทซิลเิ กต

กลุ>มเทคโทซิลิเกต (Tectosilicates group) เป+นกลุ>มแร>ที่มีโครงสรLางที่แข็งแรงมากที่สุดในบรรดากลุ>มแร>
ซิลิเกต ประกอบดLวยซิลิกอนเตตระฮีดรอนมาเกาะติดกันทุกทิศทาง ใชLอะตอมออกซิเจนรวมกันหมดจนกระท่ัง
ประจุลบและประจุบวกสมดุลกัน อัตราส>วน Si:O เป+น 1:2 ไดLสูตรโมเลกุลเป+น SiO2 โครงสรLางคลLายรูปตาข>าย Si
มักถูกแทนที่เป+นบางส>วนดLวย Al+3 ภายในโครงสรLางในอัตราส>วน Si:Al เป+น 1:1 หรือ 1:3 ทำใหLสูตร
เปล่ียนเปน+ (AlSiO4) -1 หรือ (AlSi3O8) -1

ลักษณะทั่วไปของกลุ>มแร>เทคโทซิลิเกต มักใส>ไม>มีสีหรือมีสีขาว สีเทาจาง ในกรณีไม>มีมลทิน และมีความ
ถ>วงจำเพาะต่ำ ซึ่งเป+นผลจากโครงสรLางภายใน แร>เทคโทซิลิเกตมีมากมายหลายชนิดมากกว>ากลุ>มซิลิเกตแบบอื่น ๆ
และเปน+ แรป> ระกอบหนิ ทส่ี ำคญั มาก ไดแL ก>

1) กลุYมโพแทสเซียมเฟลด6สปาร6 (K-feldspar) มีสูตรเคมีเหมือนกันคือ KAlSi3O8 แต>มีโครงสรLางและคุณสมบัติ
ทางกายและทางแสงที่แตกต>างกัน ไดLแก> ไมโครไคลน@ (Microcline) ออร@โธเคลส (Orthoclase) ซานิดีน
(Sanidine) และอะนอร@โธเคลส (Anorthoclase)

2) กลุมY แพลจโิ อเคลส (Plagioclase)

3) กลมYุ ซลิ ิกา (SiO2) ไดแL ก> ควอตซ@ ทริดีไมต@ โคอีไซต@ ครสิ โตแบไรต@ สติโชไวต@

4) กลมYุ เฟลด6สปาทอยด6 (Feldspatoid Group)

ลูไซต@ (Leucite) KAlSi2O6

เนฟลw ีน (Nepheline) (Na,K)AlSiO4

โซดาไลต@ (Sodalite) Na8(AlSiO4)6Cl2

ลาซไู รต@ (Lazurite) (Na,Ca)8(AlSiO4)6(SO4,S,Cl)2

5) กลYุมซโี อไลต6 (Zeolite Group)

นาโตรไลต@ (Natrolite) Na2Al2Si3O10•2H2O

ชบาไซต@ (Chabazite) CaAl2Si4O12•6H2O

สตลิ ไบต@ (Stilbite) NaCa2Al5Si13O36•17H2O

6) กลุYมสแคโพไลต6 (Scapolite Group)

มาเรียไลต@ (Marialite) Na4(AlSi3O8)3(Cl2,CO3,SO4)

เมยโอไนต@ (Meionite) Na4(Al2Si2O8)3(Cl2CO3,SO4)

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 135

11.1 กลุมY โพแทสเซยี มเฟลดส6 ปาร6 (K-feldspar)

เฟลด@สปาร@ (Feldspar) หรือ แร>ฟ¢นมLา เป+นแร>ประกอบหินที่พบมากถึง 50-60 % ของหินบนเปลือกโลก
จัดเป+นแร>ตระกูลใหญ>ที่มีส>วนประกอบสุดทLายหลากหลายมาก เฟลด@สปาร@เป+นแร>ที่มีปริมาณธาตุอัลคาไลด@สูง ทำใหL
หลอมตัวที่อุณหภูมิต่ำจึงทำหนLาที่เป+นฟลักซ@ทำใหLเกิดเนื้อแกLวยึดเหนี่ยวเนื้อ ทำใหLเกิดความแกร>งและความโปร>งใส
ของชิ้นงาน นอกจากนี้ยังหาไดLง>ายในธรรมชาติ จัดเป+นกลุ>มไดL 2 กลุ>มตามชนิดของส>วน โพแทสเซียมเฟลด@สปาร@
มีปริมาณ K2O อยู>ไม>นLอยกว>า 8 % โซเดียมเฟลด@สปาร@ มีปริมาณ Na2O ไม>นLอยกว>า 7 % เฟลด@สปาร@ผสม มี
ปริมาณ K2O < 8 % และ Na2O < 7 % แร>กลุ>มนี้ประกอบดLวยไมโครไคลน@ ออร@โธเคลส ซานิดีน และอะนอร@โธ
เคลส มี โครงสรLางและคุณสมบัติทางกายและทางแสงที่แตกต>างกัน แต>ส>วนประกอบทางเคมี KAlSi3O8 เหมือนกัน
ยกเวLนอะนอร@โธเคลส NaAlSi3O8

รูปที่ 11.1 แผนภาพสามเหลี่ยมจำแนกอัลคาไลนKเฟลดKสปารK (ดัดแปลงจาก Panchuk, 2018; Klein & Hurlbut,
1993)

โพแทสเซียมเฟลด@สปาร@มีระบบผลึกในระบบหนึ่งแกนเอียง (Monoclinic system) ยกเวLนออร@โธเคลสที่อ
ยู>ในระบบสามแกนเอียง (Triclinic system) แร>กลุ>มน้ีมีความแข็ง 6 - 6.5 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ ความ
ถ>วงจำเพาะ 2.55 - 2.76 มักเกิดเป+นแท>ง แสดงสีไดLหลากหลายทั้งสีขาว สีเทา สีเหลืองจาง สีชมพู และสีเทาเขLม
และ ประกายแกLวและมีคุณสมบัติโปร>งใสถึงโปร>งแสง แสดงแนวแตกเรีบบสองทิศทางชัดเจน อีกทั้งยังแสดงการ
แฝดและการเลน> แสงและเหลือบแสง

อัญมณีที่อยู>ในกลุ>มคือ 1) แอมะซอนไนต@ (Amazonite) ท่ีเป+นไมโครไคลน@ แสดงสีเขียวอ>อนปนเหลืองหรือ
เขียวอมฟ•า มักแสดงแนวเสLนสีขาวเล็ก ๆ ตัดกันเป+นตาข>ายและมีการเหลือบแสงเล็กนLอย 2) มูนสโตน
(Moonstone) หรือมุกดาหารไม>มีสี มีลักษณะเหลือบแสงสีขาวไปจนถึงเหลืองอ>อนหรือฟ•าอมเทา เคลื่อนไปมาบน
ผิวอัญมณีที่เจียระไนหลังเบี้ย เกิดจากการรบกวนกันของแสงที่สะทLอนจากโครงสรLางภายในที่มี ออร@โทเคลส
(Orthoclase) มีสเี หลอื งอ>อน และแอลไบต@ (Albite) เปน+ ชน้ั บางมากสลบั กันอยู>

136 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

โดยทั่วไปมีความตLองการโพแทสเซียมเฟลด@สปาร@ในอุตสาหกรรมเซรามิกมากกว>าโซเดียมเฟลด@สปาร@ ทั้งนี้
เพราะโพแทสเซียมเฟลด@สปาร@เมื่อหลอมแลLวไดLความหนืดสูงกว>าและเปลี่ยนแปลงลดลงเล็กนLอย เมื่ออุณหภูมิสูงข้ึน
จึงเป+นผลใหLรูปทรงของชิ้นงานอยู>ตัวไม>บิดเบี้ยวในช>วงการเผา โดยเฉพาะผลิตภัณฑ@ลูกถLวยไฟฟ•า จำเป+นตLองใชL
โพแทสเซียมเฟลด@สปาร@เกรดสูง เพราะตLองการคุณสมบัติความเป+นฉนวนไฟฟ•า (โพแทสเซียมเฟลด@สปาร@มีความนำ
ไฟฟ•าต่ำ)

แร>เทคโทซิลิเกตเป+นชุดแร>ที่ตึกผลึกในลำดับชุดทLายตามชุดปฏิกิริยาโบเวน จึงทำใหLไดLเห็นการเกิดร>วมกัน
ของแร>เฟลด@สปาร@และซิลิกาดังแสดงในรูปที่ 11.2 อีกทั้งยังสามารถมีการแทนที่กันไดLของโซเดียมและโพแทสเซียม
ในอัลคาไลนเ@ ฟลด@สปาร@

รูปที่ 11.2 แผนภาพการเกิดรDวมกันของแรDอัลคาไลนKเฟลดKสปารKและกลุDมแรDซิลิกา (ดัดแปลงจาก
www.serc.carleton.edu/research_education/equilibria/binary_diagrams.html)

แร>กลุ>มน้ีมีค>าดัชนีหักเหของแสงต่ำจึงทำใหLเห็นรีลีฟต่ำเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสงธรรมดา
ค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.514-1.526, nY = 1.518-1.530, nZ = 1.521-1.533 มักแสดงรูปผลึกแบบ
แท>งหรือแผ>นหนาที่ไม>แสดงสี (รูปที่ 11.3) และปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางใน {001} และ {010}
โพแทสเซียมเฟลด@สปาร@มีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบลบ มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.005-0.008 จึงทำใหLเห็นสี
แทรกสอดต่ำในลำดับที่ 1 สีขาวเทา ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี การจำแนกแร>อัลคาไลน@เฟลด@สปาร@ภายใตLกลLอง
จุลทรรศน@สามารถจำแนกไดLจากการแฝดและการกำเนิดดังแสดงในรูปที่ 11.3 และ 11.4 ไมโครไคลน6 แสดงการ
แฝดแบบตาราง (grid twin) พบในหินอัคนีสีจางแทรกซอนพวกแกรนิตและเพกมาไทต@ อาจพบในหินแปรเกรดสูงที่
หินเดิมเป+นเพไลต@ อะนอร6โธเคลส แสดงการแฝดแบบตาราง พบในหินภูเขาไฟสีจาง ออร6โธเคลส แสดงการแฝด
อย>างง>าย (simple twin) ผลึกออร@โทเคลสมักมีผลึกโซเดียมแพลจิโอเคลส เกิดร>วมอยู>ดLวยในรูปแบบเพอร@ไทต@
(perthite) เนื่องมาจากการแยกออกจากกัน (exsolution) ของส>วนประกอบทางเคมีภายใตLโซลวัส (solvus
curve) ผลึกโซเดียมแพลจิโอเคลสจะเป+นรูปริ้ว (lamellae/guest/daughter) โดยวางตัวขวางแท>งออร@โทเคลส
(host/parent) พบในหินอัคนีสีจางแทรกซอนพวกแกรนิตและเพกมาไทต@ อาจพบในหินแปรเกรดสูงที่หินเดิมเป+น
เพไลต@ ซานิดีน แสดงการแฝดอย>างง>าย พบเป+นแรด> อกในหินภูเขาไฟสีจางถงึ สีปานกลาง

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 137

รูปที่ 11.3 ภาพถDายไมโครไคลนKในหินแกรนิตแสดงลักาณะการแฝดแบบตารางภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (ซ,าย)
แบบแสงธรรมดา (ขวา) แบบแสงโพลาไรซK

รูปที่ 11.4 ภาพถDายออรKโธเคลสในหินแกรนิตแสดงลักษณะการแฝดอยDางงDายภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (ซ,าย) แบบ
แสงธรรมดา (ขวา) แบบแสงโพลาไรซK

11.2 กลYมุ แพลจโิ อเคลส (Plagioclase)

แพลจิโอเคลสจะเกิดในลักษณะที่เรียกว>าสารละลายของแข็ง (Solid solution) แพลจิโอเคลสมีการแทนท่ี
ของโซเดียม (Na) และ แคลเซียม (Ca) ในโครงสรLางผลึกที่อุณหภูมิที่แตกต>างกัน ดังแสดงในรูปที่ 11.5 และ
สามารถจำแนกออกเป+น 6 กลุ>มตามสัดส>วนของแคลเซียมและโซเดียมหรือปริมาณอะนอร@ไทต@ (Anorthite (An) -
content) โดยท่ี An-content = (Ca/Na+Ca)*100

อะนอร@ไทต@ (anorthite) CaAl2Si2O8 มปี ริมาณอะนอร@ไทต@ 90 - 100

ไบทาวไนต@ (bytownite) (Ca,Na)(Si,Al)4O8 มีปรมิ าณอะนอร@ไทต@ 70 - 90

แลบราดอไลต@ (labradolite) (Ca,Na)(Si,Al)4O8 มีปรมิ าณอะนอร@ไทต@ 50 - 70

แอนดซี ิน (andesine) (Ca,Na)(Si,Al)4O8 มปี ริมาณอะนอร@ไทต@ 30 - 50

โอลโิ กเคลส (oligoclase) (Ca,Na)(Si,Al)4O8 มีปรมิ าณอะนอร@ไทต@ 10 - 30

แอลไบต@ (albite) NaAlSi3O8 มีปริมาณอะนอร@ไทต@ 0 - 10

แพลจิโอเคลสมีรูปผลึกระบบไทรคลินิก (Triclinic system) อาจจะเกิดเป+นผลึกแฝด ตรงผิวหนLาผลึกหนLา
หนึ่งหรือทั้งหนLาตรงขLาม จะมีร>องขนานถี่ (striation) เห็นไดLชัดมากมาย มีทั้งชนิดเนื้อสมานแน>นหรือเกิดเป+นมวล
เมล็ดในหินอัคนี แนวแตกเรียบ 2 แนวเอียงทำมุมกัน ความแข็งของแพลจิโอเคลสคือ 6 ตามมาตราส>วนความแข็ง
ของโมห@ ความถ>วงจำเพาะของแอลไบต@คือ 2.62 และจะเพิ่มขึ้นเมื่อมีแคลเซียมสูง ซึ่งความถ>วงจำเพาะของอะนอร@

138 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU

ไทต@จะสงู ทีส่ ุด 2.76 สีอาจเปน+ สีขาว เทา เขยี ว เหลอื ง แดงเขLม หรอื ไมแ> สดงสี วาวคลLายแกLวและคลLายมกุ เนอื้ ผลึก
มลี ักษณะโปรง> ใสถงึ โปรง> แสง อาจจะเลน> สไี ดLดLวยโดยเฉพาะแพลจิโอเคลสชนิดแลบราโดไรต@และแอนดซี ีน

รปู ท่ี 11.5 แผนภาพแสดงการเกิดแพลจิโอเคลสระหวาD งสัดสDวนของอะนอรไK ทตแK ละแอลไบตK

แพลจิโอเคลสมีค>าดัชนีหักเหของแสงต่ำจึงทำใหLเห็นรีลีฟต่ำเมื่อศึกษาภายใตLกลLองจุลทรรศน@แบบแสง
ธรรมดา ค>าดัชนีหักเหของแสง 3 ค>า คือ nX = 1.527-1.577, nY = 1.531-1.585, nZ = 1.534-1.590 มักแสดงรูป
ผลึกแบบแท>งหรือแผ>นหนาที่ไม>แสดงสี (รูปที่ 11.6) และปรากฏแนวแตกเรียบสมบูรณ@ 2 ทิศทางใน {001} และ
{010} แพลจิโอเคลสมีผลึกเป+นแกนแสงคู>แบบบวกและลบ มีค>าไบรีฟริงเจนซ@อยู>ในช>วง 0.007-0.013 จึงทำใหLเห็นสี
แทรกสอดต่ำในลำดับที่ 1 สีขาวเทา ตามแผนภูมิมิเชล-ลีวี แพลจิโอเคลสมักแสดงหนLาผลึกบางหนLา และแสดงการ
แฝดแบบซ้ำซLอน (polysynthetic twin) ผลึกแฝดเหล>านี้มีมุมมืดที่สัมพันธ@กับส>วนประกอบทางเคมี โดยมีมุมมืด
แปรผนั ตามปรมิ าณของแคลเซียม แพลจโิ อเคลสทมี่ ปี รมิ าณของแคลเซียมสูงจะมีมุมมืดสงู ดงั แสดงในรปู ท่ี 11.7

โซเดียมแพลจิโอเคลสที่ติดอยู>กับอัลคาไลน@เฟลด@สปาร@อาจมีการทำปฏิกิริยากัน แลLวมีเศษซิลิกา (SiO2)
หลงเหลืออยู> กลายเป+นริ้วควอตซ@รูปตัวหนอน (หลายตัว) ฝ¢งตัวอยู>ในบริเวณขอบของผลึกแพลจิโอเคลส
(myrmekithic texture) รูปผลึกแฝดของแพลกจิโอเคลสอาจตอบสนองต>อแรงที่มากระทำต>อหิน ทำใหLเกิดการโคLง
งอ (folded twin) หรือมีการหักงอ (kink band) ทั้งนี้ขึ้นอยู>กับสภาวะพลาสติกของหินและแร> แพลจิโอเคลสใน
หินแกรนิตอาจมีปริมาณอะนอร@ไทต@อยู>ในช>วง 5-30 หรืออยู>ในช>วงแอลไบต@ถึงโอลิโกเคลส ส>วนแอนดีซินอยู>ในหิน
แอนดีไซต@หรือหินไดออไรต@ แพลจิโอเคลสตั้งแต>แลบราดอไลต@ขึ้นไปอยู>ในหินแกบโบร และหินอัลตราเมฟwก
ตามลำดับ อีกทั้งยังสามารถพบเป+นแร>ประกอบหินในหินแปรและหินชั้นไดLอีกดLวย แพลจิโอเคลสจะมีการเปลี่ยน
สภาพเป+นแรด> ิน เซอรไิ ซต@ เอพิโดต คลอไรต@ แคลไซต@ หรอื พมั เพลลไิ อต@

แพลจิโอเคลสถูกใชLประโยชน@นLอยกว>าโพแทชเซียมเฟลด@สปาร@ แอลไบต@ใชLในอุตสาหกรรม เครื่องเคลือบ
ดินเผาเช>นเดียวกับออร@โธเคลส แลบราดอไรต@ถูกนำมาขัดทำหินประดับเพราะเล>นสีไดL ชนิดที่แสดงคุณสมบัติคลLาย
โอปอล@ (Opalescence) สามารถนำมาเจียระไนเป+นพลอยประดับไดL เช>น แอลไบต@ชนิดดีเจียระไนไดLสวยงาม
เรียกว>า มูนสโตน (Moonstone) โอลิโกเคลสที่มีฮีมาไทต@อยู>ในตัวของมันมองคลLายเกล็ดสีทอง เรียกว>า อะเวนจูรีน
โอลโิ กเคลส หรือทรายทอง (Sunstone)

Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU 139

รูปที่ 11.6 ภาพถDายแพลจิโอเคลสแสดงการแฝดแบบซ้ำซ,อนภายใต,กล,องจุลทรรศนKฯ (ซ,าย) แบบแสงธรรมดา
(ขวา) แบบแสงโพลาไรซK

รูปที่ 11.7 แผนภาพแสดงมุมมืดที่สัมพันธKกับสDวนประกอบทางเคมีของแพลจิโอเคลส (ดัดแปลงจาก
www.unouda.tk/16560/michel-levy-chart.html/michel-levy-chart-3)

11.3 กลYุมซิลิกา (SiO2)

ซิลิกอนไดออกไซด@หรือที่รูLจักกันโดยทั่วไปว>า ซิลิกา นั่นคือสารประกอบระหว>างออกไซด@และซิลิกอน
รวมตัวกันเป+นสูตรทางเคมีคือ SiO2 และเป+นที่รูLกันตั้งแต>สมัยโบราณถึงความแข็งแกร>งของมัน ซิลิกาเป+น
สารประกอบที่มีจำนวนมากโดยทั่วไปบนเปลือกโลก มักพบไดLทั่วไปในธรรมชาติอาจในรูปของควอตซ@ แต>สามารถ
เกิดเป+นแร>อื่นไดLแบบพหุผลึก (polymorph) ไดLที่อุณหภูมิและความดันแตกต>างกัน เช>น ควอตซ@ ทริดีไมต@ โคอีไซต@
คริสโตแบไรต@ สติโชไวต@ ดงั แสดงในรปู ที่ 11.8

ในบรรดาแร>ซิลิกาทั้งหมด ควอตซ@หรือ "แร>เขี้ยวหนุมาน" เป+นแร>ที่พบมากที่สุดในโลกเป+นอันดับที่สองรอง
จากเฟลด@สปาร@ ควอตซ@เป+นแร>ในระบบผลึกสามแกนราบ (Hexagonal system) ควอตซ@มีทั้งโปร>งใสจนถึงทึบแสง
แลมีมากมายแทบจะทุกสีทั้ง ขาว เทา ชมพู แดง ม>วง เหลือง เขียว และไม>แสดงสี (รูปที่ 11.9) ควอตซ@จึงนิยมใน
วงการอัญมณีและเครื่องประดับ ควอตซ@มีค>าความแข็งที่ 7 ตามมาตราส>วนความแข็งของโมห@ นอกจากนี้ควอตซ@ยัง
มีคุณสมบัติพิเศษคือมีไฟฟ•าที่เกิดจากการกดดันทางกลไกที่มีต>อผลึก (piezoelectric) อีกทั้งยังแสดงการแตกคลLาย
ฝาหอย

140 Mineralogy by Dr. Vimoltip Singtuen | Department of Geotechnology, KKU